Ra‘d Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 43 âyetten oluşan, adını 13. âyette geçen “gök gürültüsü” anlamındaki الرَّعْد er-ra‘d kelimesinden alan Ra‘d sûresi, inişe göre 58, resmî sıralamada ise 13. sûredir.

Ra‘d sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûsuf sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamakta, vahye dikkat çeken mesajla devam etmektedir. Ra‘d sûresinin ilk âyetleri ve özellikle 13. âyette sözü edilen gök gürültüsü ile Yûsuf sûresinin 105. âyeti kâinat kitabıyla ilgili olması noktasında benzeşmektedir.

Ra‘d sûresi, vahye dikkat çekerek ve kâinat kitabından çeşitli âyetlerle başlamakta, kafirlerin diriltilmeyle ilgili inkârları hatırlatılarak devam etmektedir. Daha sonra Yüce Allah’ın sınırsız ilim sıfatı, meleklerin insanlarla ilgili durumu, Yüce Allah’ın sosyal hayata dair ebedi bir prensibi gündeme getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, kâinat kitabından bu defa şimşek, bulutlar, gök gürültüsü ve yıldırımlar söz konusu edilmekte, sonrasında putlara yalvarmanın ne kadar yanlış bir iş olduğu kendisine ulaşılmamış suyun ağza alınamaması örnekliğinde sunulmaktadır. Ayrıca göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah için secdeye kapandığı, putların Allah karşısındaki güçsüzlüğü ve çaresizliği ile hak-bâtıl karşıtlığı köpük ve asıl kaynak örnekliğinde beyan edilmektedir.

19-24. âyetler arasında, duyarlı müminlerin sosyal hayata dair çeşitli özelliklerinden söz edilmekte, ardından olumsuz insan tipine dair bir nitelik hatırlatılarak kafirlerle müminlerin kısa bir mukayesesi yapılmaktadır.

30. âyetten itibaren, yeniden vahye dikkat çekilmekte, müşriklerin Kur’ân’la ilgili yersiz beklenti ve istekleri reddedilmekte, sonrasında hak edenler için dünyada azap olduğu gibi âhirette daha ağır bir azabın söz konusu olacağı ve cennetliklere vaadedilen ödülün çeşitli yönleri haber verilmektedir.

36. âyetten itibaren, kitap ehlinin vahiy karşısındaki tutumu, peygamberlerin özellikleri, delil getirme işleminin tamamen Yüce Allah’ın kudretinde oluşu, O’nun çeşitli kudret örnekleri üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin son âyetinde ise ümmetin Hz. Peygamber’e karşı çok önemli bir görevi, yani onun peygamberliğine şahit olmasının yolu hakkında bilgi verilmekte ve bunun da Kur’ân’ı bilmekle mümkün olacağı beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 8-18. âyetlerinde bilgisinin erişilmez olduğunu, sosyal hayata dair prensipler belirlediğini, kâinat kitabından çeşitli âyetlerini, gerçek kulluğun nasıl olacağını, secde kavramını, hak-bâtıl mukayesesini, geçici ve kalıcı şeylerin nasıl olduğunu beyan etmektedir.

a) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde her dişinin neyi taşıdığını, gayb ve şehadet âlemini bildiğini, yüce ve aşkın olduğunu, insanların gizlediklerini, açıktan söylediklerini, geceleyin gizleneni ve güzdüz görüneni, yani her türlü söz ve davranışlarını bildiğini beyan etmektedir.

ı. Rahimlerde Olanı Bilmesi

اَللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ اُنْثٰى وَمَا تَغ۪يضُ الْاَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ “Allah her dişinin neyi taşımakta olduğunu (neye gebe olduğunu), rahimlerin neyi eksilttiğini ve neyi artırdığını bilir. O’nun katında her şey bir ölçü iledir.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا تَحْمِلُ mâ tahmilü ifadesi “taşıdığı şeyi”; كُلُّ اُنْثٰى küllü ünsâ tamlaması “her dişinin”;وَمَا تَغ۪يضُ ve mâ tağîdu ifadesi “ve zayi ettiği şeyi, eksilttiğini”; الْاَرْحَام el-arhâmu kelimesi “rahimlerin”;وَمَا تَزْدَادُ ve mâ tezdâdü ifadesi “ve arttırdığını (bilir)”;وَكُلُّ شَيْءٍ ve küllü şey’in tamlaması “ve her şey”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “O’nun katında, yanında”; بِمِقْدَارٍ bimıkdârin sözcüğü ise “bir ölçü ile(dir), bir ölçüye sahiptir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi bağlamında dişilerin rahimlerinde olanlar gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin önceki pasajla ilgisi, müşriklerin mucize isteklerine karşılık Yüce Allah’ın yeni bir mucize indirmesinin gerekli olmadığını, hayatta yaşanan her bir gerçekliğin esasında birer mucize olduğunu ortaya koymaktır. Ayrıca bedenlerin mahşerde yeniden diriltilemeyeceğini iddia edenlere rahimler özelinden örnek verilmekte, aslında her an yeni dirilmelerin burada meydana geldiği bildirilerek, mahşerdeki diriltilmenin mutlak surette gerçekleşeceği inkarcılara tekrar tekrar hatırlatılmaktadır. Yoktan yaratan kudretin vardan var etmesinin son derece kolay olduğu, çünkü her türlü bilginin kaynağı ve sahibi olan Yüce Allah için bunun son derece kolay olduğu vurgulanmaktadır.

1. اَللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ اُنْثٰى “Allah her dişinin neyi taşımakta olduğunu (neye gebe olduğunu) bilir.” “Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunda Bakara 2/33’te geniş bilgi vermiştik. Burada sadece bu bağlamda dile getirilen hususlara değineceğiz.

Öncelikle şu hususu belirtelim: Bu âyette verilen mesaj ile Lokmân 31/34’te yer alan “Rahimlerde olanı O bilir” cümlesi arasında konu ve söyleniş biçimi olarak benzerlik vardır. Orada da belirtildiği gibi, bütün canlıların rahimlerinde her ne varsa hepsini Rabbimiz bilmektedir. Âyette geçen كُلُّ اُنْثٰى küllü ünsâ tamlaması “her dişi” manasına gelmekte, maksadın sadece insanlar olmadığı ve her dişiyi kapsadığı mesajını içermektedir.

Buradaki تَحْمِلُ tahmilu fiili her ne kadar “taşımak, yüklenmek” manasına gelse de, burada maksadın dişlerin “hamilelikleri” olduğu açıktır. Nitekim A‘râf 7/189, Meryem 19/22, Lokmân 31/14, Fâtır 35/11, Fussılet 41/47 ve Ahkâf 46/15 gibi âyetlerde kullanılan h-m-l kökünden fiiller de bu manadadır. Yüce Allah’ın her dişinin taşıdığı şeyi bilmesi onunla ilgili ne kadar bilgiye konu mesele varsa hepsini bildiğini göstermektedir. Bu noktada bildikleriyle ilgili liste vermeye gerek yoktur; çünkü zaten her şeyi hakkıyla ve bütün detaylarıyla bilen sadece ve sadece O’dur.

2. وَمَا تَغ۪يضُ الْاَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ “Rahimlerin neyi eksilttiğini ve neyi artırdığını da (bilir).” Burada sözü edilen şey, rahimlerde yaşananlarla ilgilidir. Buna göre, rahimlerdeki yavruların sayısı, tam veya eksiklikle dünyaya gelmesi, rahimde kalış süresi, yavrunun normal doğması veya düşük yaşanması gibi olaylar mesajda bulunmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَغ۪يضُ teğîdu fiili hem “eksilmek” hem de “eksiltmek” manasına gelmektedir. Buna göre, rahimlerin “eksilttiği yavrular” vaktinden “önce doğanlar”dır; “arttırdıkları” ise vaktinden “sonra doğanlar” şeklinde yorumlanmaktadır.(1)

3. وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَار “O’nun katında her şey bir ölçü iledir” Yüce Allah Kamer 54/49’da her şeyi bir kadere göre yani bir ölçüye göre yarattığını beyan etmektedir. Furkân 25/2, ‘Abese 80/19 ve A‘lâ 87/3 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın mutlak takdir edici, yani ölçü koyucu olduğu beyan edilmektedir. Dolayısıyla bu âyette de konu gereği rahimlerdeki yavruların bir ölçüyle yaratılmasından söz edilse de, genel manada her şeyin belli bir sistem dahilinde yaratılmakta olduğuna da vurgu yapılmış olmaktadır. İnsanın yaratılışından söz edilen Murselât 77/20-23’te de benzer bir kudrete gönderme yapılmakta, Yüce Allah’ın en güzel takdir edici olduğu vurgulanmaktadır.

ıı. Gaybı ve Şehadeti Bilmesi

عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَب۪يرُ الْمُتَعَالِ “Görünmeyeni de görüneni de bilendir, büyüktür, çok yücedir.”

Âyetteki عَالِمُ الْغَيْبِ ‘âlimu’l-ğaybi tamlaması “gaybı (bilinemeyeni) bilen(dir)”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti kelimesi “ve şehadeti (görüneni) de”; الْكَب۪ير el-kebîru kelimesi “çok büyük(tür)”; الْمُتَعَال el-müte‘âli sözcüğü ise “yüce(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gayb ve şehadeti bildiği ve erişilmez yüceliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette hem insanların bilgi ve algı alanı dışındaki, hem de içindeki her şeyi bildiğini beyan etmekte, bu arada en yüce ve en aşkın olan gücün kendisi olduğunu ifade etmektedir. “Gaybı ve şehadeti bilmesi” bu bağlamda insanın yaratılışındaki gayb ve sırları sadece O’nun bildiğini, bu noktada başka hiçbir bilgiye muhtaç olmadığını muhataplara öğretmek için olabilir. Bu ifade Kur’ân’da on kez(2) geçmekte ve Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi manasında zikredilmektedir.

Hacc 22/62 ve Sebe’ 34/23’te de Yüce Allah’ın sıfatı olarak zikredilen الْكَب۪ير el-kebîr kelimesi “her şey kendisinin altında ve aşağısında olan en yüce” demektir. Kur’ân’da sadece burada geçen الْمُتَعَال el-mute‘âl kelimesi ise el-‘uluvv kökünden gelmekte ve “Yüce Allah’ın kudretiyle her şeyden üstün, aşkın bir kudret olduğu” manasını vermektedir.(3) Merfû‘ yani “ötre” makamında bulunan bu kelimenin sonunda aslında bir yâ harfi vardı; ancak yâ’ya işaret eden kesra harekesiyle yetinildiği için düşürülmüştür.

Rabbimizin burada bu sıfatları zikretmesinin muhtemel sebebi, mahlukatın dişilerinin muhtaç olduğu türden eşlere ve çocuklara O’nun asla muhtaç olmadığını,(4) O’nun her şeyden yüce ve ulu olduğunu insanlara kavratmaktır. Vahyin indirildiği ortamdaki ilk muhatapların müşriklerden oluştuğu, dahası Yüce Allah’a çocuk isnadında bulunanların yaygın olduğu düşünüldüğünde bu yaklaşımın çok önemli olduğu kolayca kavranabilecektir.

ııı. Her Sözden ve Uygulamadan Haberdar Oluşu

سَوَآءٌ مِنْكُمْ مَنْ اَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَنْ جَهَرَ بِه۪ وَمَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِالَّيْلِ وَسَارِبٌ بِالنَّهَارِ “Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (O’nun bilgisinde) eşittir.”

Âyetteki سَوَآء sevâun kelimesi “eşit(tir)”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; مَنْ اَسَرَّ men eserra ifadesi “gizleyen kişi”; الْقَوْل el-kavle kelimesi “sözü”;وَمَنْ جَهَرَ ve men cehera ifadesi “ve açıktan söyleyen (kişi)”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; وَمَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ ve men huve müstahfin ifadesi “gizlenen kişi”; بِالَّيْلِ bi’l-leyli ifadesi “geceleyin”;وَسَارِبٌ ve sâribün kelimesi “ve (açıktan) yürüyen (kişi)”; بِالنَّهَارِ bi’n-nehâri ifadesi ise “gündüzleyin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bilgisiyle ilgili bir başka ifade gündeme getirilmektedir.

Rabbimiz bilgisinin erişilmezliği noktasında insanların davranışlarını veya içlerinde sakladıkları her türlü düşünceyi gayet açık bir şekilde bildiğini işte bu cümle ile ortaya koymaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaja uygun olarak “Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunu Bakara 2/33’te detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bakara 2/225, 284, Mâide 5/89, En‘âm 6/3 ve Ra‘d 13/8-10 ve Mülk 67/13-14 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir. Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Bu nedenle de kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(5)

Konuyla yakından ilgili olması bakımından Mülk 67/13-14. âyetleri mealen hatırlatmak istemekteyiz: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir. Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” İşte bu ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj, insanların düşünce, söz ve fiillerinin Yüce Allah tarafından bütün halleriyle bilinmekte olduğunu muhataplara bildirmektir. Hiç kimse Rabbimizden hiçbir şeyi gizleyemez. Hiç kimse Rabbimizin bilmediği herhangi bir fiili gerçekleştirmiş olamaz. Sözü gizlemek de açıklamak da, geceye gizlenmek de gündüz ortaya çıkmak da bilgi açısından Yüce Allah’ın katında birdir.

Lokmân 31/16’da geçtiği gibi, Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatte dikkat çektiği hususlardan birisi de bununla ilgilidir. Yapılan bir davranış hardal tanesi kadar küçük bile olsa, kayaların içine bile saklansa, göklere, uzay boşluğuna savrulsa veya yerin derinliklerinde bile olsa Yüce Allah onu getirecektir; çünkü O’nun ilgisi latîftir, yani engel kaldırmaz ve O her şeyden hakkıyla haberdardır. Esasında Âl-i İmrân 3/5’te “gökte ve yerde hiçbir şeyin Yüce Allah’a gizli olamayacağı” beyan edilmekte, Mü’min 40/19’da “gözlerin hain bakışlarını ve göğüslerde olanı bildiği”, A‘lâ 87/7’de ise “açık ve gizli ne varsa hepsini hakkıyla bilmekte olduğu” ifade edilmektedir.

Verilmek istenen mesaj şudur: Yüce Allah hem yaratmayı hem idare etmeyi hem de insanların düşünce, söz ve davranışlarını bütünüyle bilmektedir; hiç kimsenin Yüce Allah’tan saklayacağı hiçbir şeyi olamaz, vesselâm.

b) Sünnetüllâh ve Tesbîh

Yüce Allah, sûrenin 11-13. âyetlerinde insanların önünden ve arkasından koruyucular bulunduğunu, fertler teker teker kendilerini değiştirmedikçe Allah’ın onların oluşturduğu toplumu dönüştürmeyeceğini, bir kavme azap murat edince onun artık engellenemeyeceğini, kendisinden başka hiçbir dostun bulunmadığını bildirmektedir. Ayrıca korku ve ümit sebebi olarak şimşeği gösterdiğini, ağır yüklü bulutlar yarattığını, gök gürültüsünün kendisini tesbih ettiğini, meleklerin de korkudan dolayı aynı tesbihi yaptıklarını, yıldırımlar yaratıp dilediği kişilerin üzerine onları gönderdiğini beyan etmektedir.

ı. İlâhî Koruyucular ve Sosyolojik Bir Kural

لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِه۪ يَحْفَظُونَهُ مِنْ اَمْرِ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتّٰى يُغَيِّرُوا مَا بِاَنْفُسِهِمْ وَاِذَآ اَرَادَ اللّٰهُ بِقَوْمٍ سُوٓءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِه۪ مِنْ وَالٍ “(Her insanın) önünden ve arkasından Allah’ın emriyle onu koruyan takipçiler (melekler) vardır. (Kişiler) kendilerindekini değiştirinceye kadar Allah hiçbir toplumu değiştirmez. Allah bir topluma kötülük diledi mi, artık onun için geri döndürülme diye bir şey yoktur. Onların O’ndan (Allah’tan) başka yardımcıları da yoktur.”

Âyetteki لَهُ lehû ifadesi “onun (her insan) için vardır”; مُعَقِّبَات mu‘akkıbâtün kelimesi “takip edenler”; مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ min beyni yedeyhi ifadesi “onun önünden”;وَمِنْ خَلْفِه۪ ve min halfihî ifadesi “ve onun arkasından”;يَحْفَظُونَهُ yahfezûnehû fiili “onu korurlar”; مِنْ اَمْرِ اللّٰهِ min emrillâhi ifadesi “Allah’ın emrinden, Allah’ın emri ile”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُغَيِّرُ lâ yuğayyiru fiili “değiştirmez”; مَا بِقَوْمٍ mâ bi kavmin ifadesi “bir kavimdekini”; حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”; يُغَيِّرُوا yuğayyirû fiili “değiştirinceye kadar”; مَا بِاَنْفُسِهِمْ mâ bi enfüsihim ifadesi “onların kendilerindekini”;وَاِذَآ اَرَادَ ve izâ erâde ifadesi “ve istediği, uygun gördüğü zaman”; اللّٰهُ allâhü fiili “Allah”; بِقَوْمٍ bikavmin ifadesi “herhangi bir kavme”; سُوٓءًا sûen kelimesi “herhangi bir kötülük”;فَلَا مَرَدَّ fe lâ meradde ifadesi “geri çevirecek yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; وَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur, onlar için olmayacaktır”;مِنْ دُونِه۪ min dûnidî ifadesi “O’nun peşi sıra”;مِنْ وَالٍ min vâlin kelimesi ise “herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın fert ve toplum hayatına dair uyguladığı bazı kurallar ve azgınların mahşerdeki çaresizlikleri gündeme getirilmektedir.

1.لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِه۪ يَحْفَظُونَهُ مِنْ اَمْرِ اللّٰهِ “(Her insanın) önünden ve arkasından Allah’ın emriyle onu koruyan takipçiler (melekler) vardır.” Yüce Allah kendi emri gereği, bu âyette insanoğlunun melekler tarafından korunduğunu beyan etmektedir. Meleklerin insanları “korumakta” olduklarıyla ilgili olarak En‘âm 6/61’i de hatırlamak gerekmektedir. Bu nedenle, insanla birlikte olan bu meleklere “hafaza melekleri” denmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin birden çok mana ihtimali vardır.

a) “Her birini önünden ve arkasından izleyen, kendini Allah’ın emrinden koruyanlar vardır.” Bu manada koruyanlardan maksat ‘melekler’dir. Buna göre, insan günah işlediğinde ona süre verip ya da onu istiğfara yöneltip Allah’ın azabından korurlar veya insanı izleyip kötülüklerden koruyan melekler Allah’ın emrindendir.”

b) “Her birini önünden ve arkasından izleyen, kendini Allah’ın emriyle koruyanlar vardır.” Bu manada âyetteki مِنْ min edatı bâ/bi manasına alınmaktadır.”(6)

c) “Her insanın önünde ve arkasında onu takip eden ve yaptığı işleri Allah’ın emri uyarınca bir bir kaydeden melekler vardır.”(7)

Âyetteki مِنْ اَمْرِ اللّٰهِ min emrillâhi ifadesini meleklerle ilişkilendirip onların Yüce Allah’ın emrinden olduğu, yani kendilerini Allah’ın görevlendirdiği ifade edilmektedir. Bu yaklaşımların hepsinde de hemen hemen aynı maksat görülmekte, insanların melekler tarafından korunduğu veya yaptıkları davranışların melekler tarafından kaydedildiği beyan edilmiş olmaktadır.(8) Önceki âyet grubunda kişilerin gizlediği veya açıktan söylediği, gece karanlığına sığındığı veya gündüz aydınlığında görünerek yaptığı her ne varsa onları Yüce Allah’ın eşit derecede bildiği ifade edildikten sonra, o davranışların melekler tarafından kaydedildiği beyan ediliyor demektir.

Genel kanaat bu şekilde olsa da, âyete çok daha farklı manalar veren âlimler de vardır. Bu bağlamda, âyetin bu cümlesinde yine önceki âyetin mesajının devamı olarak bir tehdit ve meydan okuma manasının bulunduğu da ifade edilmektedir. Buna göre meal şöyledir: “(Böyle biri sanıyor mu ki) kendisini önünden ve arkasından izleyen (ve) onu Allah her ne ki takdir etmişse ona karşı koruyup gözeten refakatçileri vardır.”(9)

Ebû Müslim el-Isfehânî’den nakledilen bu görüşte مُعَقِّبَات mu‘akkıbât kelimesinde, daha çok idareci ve yönetici gibi emrinde insanlar veya avanesi bulunanlara yönelik bir tehdit manası söz konusu edilmektedir.(10)

2. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتّٰى يُغَيِّرُوا مَا بِاَنْفُسِهِمْ “(Kişiler) kendilerindekini değiştirinceye kadar Allah hiçbir toplumu değiştirmez.” Âyetin bu cümlesinde çok önemli bir sosyolojik kural dile getirilmektedir. Olumlu veya olumsuz manada kişiler her neye sahipseler, onlar bu özelliklerini değiştirinceye kadar Yüce Allah onların oluşturduğu toplumu dönüştürmeyeceğini beyan etmektedir.

Âyetin bu cümlesini öncekilerle ilişkili olarak yorumlamak gerekmektedir. Buna göre maksat, Yüce Allah’ın erişilmez bilgisini ortaya koymak, insanların davranışlarının ilâhi sistemle kaydedilmekte olduğunu muhataplara bildirmek ve bütün bunların sonucunda kişilerin sahip olduğu özellikler her ne iseler, onları değiştirmedikleri sürece onların oluşturduğu toplumlarının dönüştürülmeyeceğini hafızalara kazımaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin devamına bakıldığında, maksadın olumsuz davranışlara dikkat çekmek olduğunu söyleyebiliriz. Müşrikler şirkten uzaklaşmadıkları sürece Yüce Allah onların toplumunu kendiliğinden dönüştürmeyecektir.(11) Ancak ilâhi bilginin mahiyeti ve sosyolojik bir kuralın işletilmesi bakımından Yüce Allah’ın toplumların hayatına yerleştirdiği sünnetullah gereği nasıl bir sistem işlettiğinin de gözden uzak tutulmaması gerekmektedir.

Yüce Allah hak etmeyenlere ceza vermeyeceği gibi suça gömülenlere de ödül anlamında nimet sunmaz. Nitekim konuyla ilgili bir başka âyet Enfâl 8/53’te şöyle yer almaktadır: “Bu da, bir millet kendilerinde bulunanı (güzel ahlâk ve meziyetleri) değiştirinceye kadar Allah’ın onlara verdiği nimeti değiştirmeyeceğinden dolayıdır. Gerçekten Allah işitendir; bilendir.” Burada konu Firavun ailesinin ve onlardan daha önce yaşamış inkârcıların Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlamaları nedeniyle onları cezalandırmasıyla ilgilidir. Onlar kendilerine verilen nimetlerin kadrini ve kıymetini bilmedikleri için Allah da onlara verdiği nimetlerini almıştır. Bu bir sosyolojik kural olarak toplumların hayatında daima uygulana gelmiştir.

Yüce Allah alabildiğine fesada dalmış, kullukta yollarını bozup değiştirmiş her kavimden nimetlerini giderir ve onların üzerine çeşit çeşit azaplar indirir. Hatta bazı âlimlerimiz azgın toplumların içindeki pasif müminlerin bile gelecek azabı tadacakları mesajının bu cümlede yer aldığı kanaatindedir. Nitekim Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “İnsanlar bir zalimi görür ve ona engel olmazlarsa Allah’ın herkesi içerecek bir azap indirmesinden korkulur.”(12) Nebî (as)’ın bu hadisi, esasında Enfâl 8/25’deki muhteşem bildirimin nasıl anlaşılması gerektiğini ortaya koyan harika bir açıklamadır. İşte Kur’ân-sünnet bütünlüğü bu örnekle bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

Bazı âlimlerimiz bu cümleyi Ra‘d sûresinin 8. âyetiyle ilişkili olarak yorumlamışlardır. Orada “Onlar senden iyilikten önce çarçabuk kötülük isterler” buyrulmaktadır. Yüce Allah o müşriklerin başına onların küfür ve günahta ısrar edecekleri iyice belli oluncaya kadar köklerini kazıyacak bir azabı indirmeyeceğini beyan etmiş olmaktadır.(13) Esasından Yüce Allah’ın kâfirlere mühlet vermesinde de benzer bir mantık görülmektedir.

A‘râf 7/183’te ve Kalem 68/45’te de yer aldığı üzere, Yüce Allah, kâfirlerin nankörlüklerini hemen cezalandırmamakta ve onlara zaman tanımaktadır. Burada maksat, muhatapların tevbe etmesi için kendilerine yeni fırsatlar verilmesi şeklinde anlaşılabilir; ancak farklı bir anlamın da muhtemel olduğunu bilmek gerekir. Buna göre, gaye günahlarını arttırmaları, böylece suçlarının kabarıp cezalarının artmasını sağlamak da olabilir. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/178’de bu konuyu ele almakta ve verilen zamanın aslında avantaj değil, dezavantaj olduğunu muhataplara bildirmektedir.

“Bu ayet toplumsal değişimin yasasını ifade eder. Toplumun ve hayatın yeniden inşası için, tasavvur ve aklın “akleden kalp” olarak yeniden inşasını öngörür. Zımnen: Allah’ın bir toplumun gidişatı hakkındaki iradesi, o toplumu oluşturan bireylerin tercihlerinden bağımsız değildir. Bu ayet gidişatı beğenmeyen mümin muhatabının önüne “değişimi” bir hedef olarak koymaktadır. Bunun başlama noktası kişinin kendisidir. Zira kendilerini eğitemeyenler başkalarını eğitemezler. İçinden aydınlanamayan dışını aydınlatamaz.”(14)

3. وَاِذَآ اَرَادَ اللّٰهُ بِقَوْمٍ سُوٓءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ “Allah bir topluma kötülük diledi mi, artık onun için geri döndürülme diye bir şey yoktur.” Kur’ân’da altı kez(15) geçen مَرَدّ meradd kelimesi “geri gönüş, varış” gibi anlamlara gelmektedir. Rabbimiz hak eden bir topluma hak ettiklerinin karşılığında bir kötülük veya geçici ya da kalıcı bir azap murad edince artık hiçbir güç O’nu engelleyemez. Önceki cümlelerle birlikte düşünüldüğünde, Yüce Allah’ın eşsiz bilgisi ışığında tanıdığı fırsatlara ve verdiği imkânlara rağmen, insanlar eğer hak ve hakikati değil, sapkınlığı tercih ederlerse artık azap kaçınılmaz olabilir. Bu durumda Yüce Allah’ın azap istemesi “sonuç”, insanların şerde ısrar etmeleri ise azabın “sebebi” durumundadır.

4. وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِه۪ مِنْ وَالٍ “Onların O’ndan (Allah’tan) başka yardımcıları da yoktur.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen وَال vâl kelimesi “işi üstlenebilen, sahip, yardımcı, koruyucu, kollayıcı” gibi anlamlar vermektedir. Yüce Allah azap murad ettiği kişiler için kendinden başka hiçbir koruyucunun, kurtarıcının olmadığını, kendilerini sahiplenebilecek hiçbir dostun da bulunmadığını ilan etmektedir.

Yüce Allah’ın azabını engelleyebilecek hiçbir güç yoktur. Âyette zikredilen مِنْ دُونِه۪ ifadesi gereği, O’nun dışında böyle bir güç olmadığı gibi O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında, O’na rağmen böyle bir kuvvet ve kudret de yoktur. Allah’a rağmen kudret iddiası beyhudedir. Putperestlerin bu noktada ilâh sandıkları varlıkların hem bu dünyada hem de mahşerde Allah’a rağmen kudret iddiası anlamsızdır. Dolayısıyla putperestlerin bu noktada ilâh sandıkları varlıklar hem bu dünyada, hem de mahşerde herhangi bir gücün ve kudretin/kuvvetin sahibi olamadıkları gibi, onlara sığınıp ilâhi azap ve cezadan kurtarılmaları da mümkün olmayacaktır.

ıı. Şimşek ve Ağır Bulutlar

هُوَ الَّذ۪ي يُر۪يكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنْشِئُ السَّحَابَ الثِّقَالَ “Size korku ve ümit olarak şimşeği gösteren ve ağır bulutları meydana getirip (sevk eden) de O’dur.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي يُر۪يكُمُ ellezû yürîküm ifadesi “size gösteren(dir)”; الْبَرْق el-barka kelimesi “şimşeği”;خَوْفًا havfen sözcüğü “korku olarak”;وَطَمَعًا ve tame‘an kelimesi “ve ümit olarak”; وَيُنْشِئُ ve yünşiu fiili “ve meydana getirmekte (olandır)”; السَّحَاب es-sehâbe sözcüğü “bulut(ları)”; الثِّقَال es-sikâle kelimesi ise “ağır” demektir.

Burada kâinat kitabından birbirleriyle ilişkili iki âyet gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي يُر۪يكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا “Size korku ve ümit olarak şimşeği gösteren O’dur.” Yüce Allah’ın ibret içerikli olmak üzere âyetlerini göstermesiyle ilgili ifadeler Bakara 2/73, Ra‘d 13/12, Neml 27/93, Rûm 30/24, Lokmân 31/31 ve Mü’min 40/13, 81’de de yer almaktadır. Kur’ân’da خَوْف havf ve طَمَع tamâ‘ kelimeleri birlikte dört âyette geçmektedir. Bunlardan iki tanesi(16) “duanın korku ve ümit içerisinde yapılması gerektiği”yle, diğer ikisi(17) de şimşeğin insanlara gösterilmesiyle ilgili olarak kullanılmaktadır. الْبَرْق el-bark kelimesi Bakara 2/19, 20, Ra‘d 13/12, Rûm 30/24 ve Nûr 24/43’te geçmekte, sadece Nûr 24/43’te “oluşumu” hakkında bilgi verilmektedir.

Bir benzeri de Rûm 30/24’te de geçen bu ifadede Yüce Allah şimşeğin yaratıcısının kendisi olduğunu ve onu insanlara göstermesinin iki sebebini beyan etmektedir. Buna göre şimşek bir taraftan “büyük bir fırtınanın gelmesi”nin ve 13. âyette de dile getirildiği üzere “yıldırımların gönderilmesi”nin habercisi olabileceği için insanlara “korku” verir; diğer taraftan da yağmur bekleyen insanlar için de “ümit” vesilesidir. Şimşek hem sebep olacağı tahribatın korkusunu içerir; hem de yağmurun habercisi olduğu için ümidi beraberinde bulundurur. Dahası, bazı âlimlerimiz buradaki korkuyu yolculukta çekilecek sıkıntı, ümidi ise yolcu olmayanlarla ilişkilendirmektedir.(18)

2. وَيُنْشِئُ السَّحَابَ الثِّقَال “Ağır (yağmur yüklü) bulutları meydana getirip (sevk eden) de O’dur.” “Ağır yüklü bulutlar” ifadesi yağmurla ilişkili olarak bir de A‘râf 7/57’de geçmektedir.

Yüce Allah âyetin bu cümlesinde ağır yüklü bulutları kendisinin var ettiğini bildirmekte, yağmurun habercisi olan şimşeğin insanlara gösterilmesinin sonucunu da işte bu cümlede vermektedir. Nûr 24/43’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah bulutları birbiri üzerine sevk etmesinin ardından onları birbiri içerisine geçirir; birbiri üzerine yığar; aralarından yağmurun çıktığı görülür.

Yüksek dağlar gibi bulutlardan bir de dolu indirir ve onu dilediğine isabet ettirir; dilediğinden de onu öteye çevirir. Şimşeğinin parıltısı ise neredeyse gözleri alır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette üç kelimeyle dile getirilen husus Nûr 24/43’te oldukça geniş bir sunumla gözler önüne serilmektedir. Bu konu Furkân 25/48-49 ve Rûm 30/48’de de ele alınmaktadır.

ııı. Gök Gürültüsünün ve Meleklerin Tesbihi

وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِه۪ وَالْمَلٰٓئِكَةُ مِنْ خ۪يفَتِه۪ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُص۪يبُ بِهَا مَنْ يَشَآءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللّٰهِ وَهُوَ شَد۪يدُ الْمِحَالِ “Gök gürültüsü (Allah’ı) hamd (övgü) ile, melekler ise O’ndan korktukları için tesbih ederler (O’nu yüceltirler). Onlar Allah hakkında tartışıp dururken, O yıldırımlar gönderip onlarla dilediğini çarpar. O, azabı (tuzağı) çok şiddetli olandır.”

Âyetteki وَيُسَبِّحُ ve yüsebbihu fiili “ve tesbih eder”; الرَّعْد er-ra‘dü kelimesi “gök gürültüsü”; بِحَمْدِه bi hamdihî ifadesi “O’na hamd ederek”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melkâiketü kelimesi “ve melekler de”; مِنْ خ۪يفَتِه۪ min hîfetihî ifadesi “O’nun korkusundan”; وَيُرْسِلُ ve yursilü fiili “ve gönderir”; الصَّوَاعِق es-savâ‘ıka sözcüğü “yıldırımları”; فَيُص۪يبُ fe yusîbu fiili “isabet ettirir”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يُجَادِلُونَ yücâdilûne fiili “tartışırlar(ken)”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah hakkında”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; شَد۪يدُ الْمِحَالِ şedîdü’l-mihâli ifadesi ise “azabı şiddetli(dir)” demektir.

Burada kâinat kitabından bazı hatırlatmalar ve Yüce Allah’ın erişilmez kudreti gündeme getirilmektedir.

1.وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِه۪ وَالْمَلٰٓئِكَةُ مِنْ خ۪يفَتِه۪ “Gök gürültüsü (Allah’ı) hamd (övgü) ile, melekler ise O’ndan korktukları için tesbih ederler (O’nu yüceltirler).” Çeşitli vesilelerle ele aldığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlar içermektedir. Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İşte sûreye adını verenالرَّعْد er-ra‘d kelimesi “gök gürültüsü” anlamına gelmekte ve “gürleme”nin aslında “bulutların tesbihi olduğu” vurgulanmaktadır.

Meleklerin ibadeti ve tesbihiyle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/19-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın gece gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.” Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Ra‘d 13/13, Nahl 16/49, Enbiyâ’ 21/19-20, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir.

Âyetteki مِنْ خ۪يفَتِه۪ min hîfetihî ifadesi Nahl 16/50’de de belirtildiği gibi meleklerin Yüce Allah’a duydukları derin tazim ve saygıyı ifade etmektedir. Korku manasına gelen خ۪يفَة hîfeh kelimesi burada Yüce Allah’ın heybeti nedeniyle meleklerde meydana gelen derin saygıyı ifade etse gerektir. Gök gürültüsü, yaratılışı ve varlığıyla Yüce Allah’ı tesbih ederken, melekler de Yüce Allah’ın kuvvet ve kudreti karşısında derin saygı ile bunu gerçekleştirmektedirler.

Bu arada mutlaka belirtmekte yarar gördüğümüz bir nokta vardır: Gök gürültüsü ve şimşek çakması insanlarda korku meydana getirmektedir. Bunun muhtemel sebebi bulutların tesbihini anlamayıp görmezlikten gelmek değil, işin tabiatında korkutucu bir unsurun bulunmasıdır. Nitekim Rûm 30/24’te bu hususa şöyle değinilmektedir: “Size korku ve ümit olarak şimşeği göstermesi, gökten su (yağmur) indirip ölümünün ardından arzı onunla diriltmesi de O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir. Muhakkak ki bunda, akledenler için ibretler (dersler, mesajlar) vardır.”

2. وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُص۪يبُ بِهَا مَنْ يَشَآءُ وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللّٰهِ “Onlar Allah hakkında tartışıp dururken, O yıldırımlar gönderip onlarla dilediğini çarpar.” Bir de Bakara 2/19’da geçen الصَّوَاعِق es-savâ‘ık kelimesi “yıldırımlar” manasına gelmektedir. Şimşeklerin korku ve ümit için gösterilmesinin beraberinde yağmur yüklü bulutların meydana getirilmesi, gök gürültüsünün tesbihinin ardından yıldırımların gönderilmesi ve Yüce Allah’ın dilediğine bunları isabet ettirmesi Rabbimizin hayata müdahil oluşunun bir göstergesidir. Bu arada, şimşeklerin korku sebebi olarak gösterilmesinin bir sebebi de yıldırımların habercisi olmalarıdır. Zira insanların inkârcı olanları Yüce Allah’ın kudreti hakkında tartışıp dururlarken O da yıldırımları kullarından hak edenlere isabet ettirmektedir.

Yüce Allah hakkında tartışanlardan maksadın ‘Âmir b. et-Tufeyl ile Erbed b. Rabî‘a olduğu ifade edilmektedir. Bunlar Hz. Peygamber’i öldürme planı yapmışlarken, biri yıldırımla, diğeri başka bir bela ile öldürülmüştü.(19) Buna benzer başka rivayetler de vardır.(20) Ancak âyetteki çoğul ifadeler bunun bir tek kişi veya iki kişi hakkında değil de genel bir kural olarak hatırlatıldığını göstermektedir.

3. وَهُوَ شَد۪يدُ الْمِحَالِ “O, azabı (tuzağı) çok şiddetli olandır.” Bu ifade Yüce Allah’ın kudretinin erişilmezliği veya kâfirlerin hilelerini boşa çıkarma gücünün son derece şiddetli ve güçlü oluşu manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمِحَال el-mihâl kelimesi Hz. Ali ve İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre “azap, azap için yakalamak, tuzak” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.(21) İnkârcılar Yüce Allah hakkında her ne tür tartışma yapıyor olurlarsa olsunlar, Yüce Allah onları azapla yakalamada da, onlara azap etmede de, onların tuzaklarını boşa çıkarmada da alt edilemez bir gücün ve kudretin sahibidir.

c) Tevhid ve Şirk Karşıtlığı

Yüce Allah, sûrenin 14-16. âyetlerinde gerçek duanın sadece kendisine yapılabileceğini, diğerlerinin aldanış olduğunu, kafirlerin duasının şaşkınlıktan başka bir işe yaramayacağını bildirmektedir. Bu arada göklerdekilerin ve yerdekilerin, hatta gölgelerinin bile sabah akşam Allah’a secde ettiklerini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın tek rab olduğu, diğerlerinin hiçbir etkinliklerinin bulunmadığı, körle görenin, karanlıklarla aydınlığın farkı gibi bu durumun açık olduğu, diğer varlıkların hiçbir şey yaratamadığı, Yüce Allah’ın yaratıcı tek üstün güç olduğu ifade edilmektedir.

ı. Gerçek Dua ve Sahtesinin Akıbeti

لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَسْتَج۪يبُونَ لَهُمْ بِشَيْءٍ اِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ اِلَى الْمَآءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِه۪ وَمَا دُعَآءُ الْكَافِر۪ينَ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ “Gerçek dua yalnızca O’na (Allah’a)dır. O’nun peşi sıra dua ettikleri varlıklar onlara asla cevap veremezler. (Onların durumu, kendisi) ona ulaşamamışken ağzına ulaşsın diye iki avucunu suya uzatan kimse gibidir. Kâfirlerin yalvarması şaşkınlıkta olmaktan başka bir şey değildir.”

Âyetteki لَهُ lehû ifadesi “sadece O’nun içindir, O’nadır”; دَعْوَةُ الْحَقِّ da‘vetü’l-hakkı tamlaması “doğru çağrı, doğru dua”;وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ vellezîne yed‘ûne ifadesi “dua edenler, yalvaranlar”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun dışındakilere, O’nun peşi sırası olanlara”; لَا يَسْتَج۪يبُونَ lâ yestecîbûne fiili “icabet edemezler, cevap veremezler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, kendilerine”; بِشَيْءٍ bi şey’in ifadesi “hiçbir şekilde”; اِلَّا كَبَاسِطِ illâ kebâsıtı istisnası “açan, uzatan kişi gibiden başka”;كَفَّيْهِ keffeyhi sözcüğü “iki elini”; اِلَى الْمَآءِ ile’l-mâi ifadesi “suya doğru”;لِيَبْلُغَ liyeblüğa fiili “ulaşsın diye”; فَاه fâhu ifadesi “onun ağzına”; وَمَا هُوَ ve mâ huve zamiri “(ancak) o değildir”; بِبَالِغِه bibâliğihî sözcüğü “ona ulaşan”;وَمَا دُعَآءُ الْكَافِر۪ينَ ve mâ du‘âu’l-kâfirîne tamlaması “kafirlerin duası, çağrısı değildir”; اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ illâ fî dalâlin istisnası ise “şaşkınlıkta, sapkınlıkta olmaktan başka bir şeyde” demektir.

Burada gerçek dua ile sahte olanın mukayesesi ve kafirlerin durumu gündeme getirilmektedir.

1. لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ “Gerçek dua yalnızca O’na (Allah’a)dır.” Yüce Allah gerçek duanın sadece kendisine yönelik olarak yapılan olduğunu beyan etmektedir. Devam eden cümlelere bakılınca maksat, sadece ve sadece Yüce Allah’a dua etmenin gerekli olduğunu bildirmektir. Üstelik cümledeki devrik yapı, anlamın vurgulu olmasını gerektirmektedir. Gerçek dua ve yakarış sadece ve sadece Yüce Allah’a yapılandır; diğerlerinin bu anlamda herhangi bir etkinliği söz konusu bile olamaz.

Metnin doğrudan çevirisi şöyledir: “Hakk’ın çağrısı sadece O’na aittir.” Burada maksat hakka yönelen duanın yönünü tayindir. Gerçek dualar, gerçeği arayan dualar sadece O’na yönelik olanlardır. Ancak Yüce Allah’a yapılan dualar ve ibadetler karşılık bulur. Duaya eğer “ibadet” boyutuyla bakılırsa, gerçek ibadetin sadece Allah için yapılan olduğu, putlara yapılanın ise yanlış, sahte ve yararsız olduğu anlaşılmaktadır. Hakk’a davet insanları hak olan ilâha, hak dine davet ancak Allah’a olan davettir. Allah’tan başkası adına yapılan davetler bâtıldır. Hakk’a davet veya hakka dua Yûnus 10/35’te olduğu gibi hakkı gösteren Allah’a yapılandır. Zira Yûnus 10/32’de beyan edildiği gibi, “Hakk’ın dışında geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmamaktadır.”

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, Hakk’a davet ve dua kelime-i tevhiddir (lâ ilâhe illellâh’tır). Hak ve hakikate yapılan davet bir ismi de el-hakk olan Yüce Allah’a yönelik ve O’nun için yapılandır. Eğer kulları sadece O’na davet ederlerse onlara icabet edecek olan da O’dur.(22) Hasan el-Basrî’nin dediği gibi “Allah haktır; O’nun çağrısı da haktır.” Hak davet sadece Allah’ındır vesselâm.

2. وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَسْتَج۪يبُونَ لَهُمْ بِشَيْءٍ اِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ اِلَى الْمَآءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِه۪ “O’nun peşi sıra dua ettikleri varlıklar onlara asla cevap veremezler. (Onların durumu, kendisi) ona ulaşamamışken ağzına ulaşsın diye iki avucunu suya uzatan kimse gibidir.” Yüce Allah hak davetin ve hak duanın sadece O’nun için ve O’nu merkeze alan dua ve davet olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa kendi zatı dışında, O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında var sanılan varlıkların hiçbir çağrıya icabet edemeyeceklerini haber vermektedir.

a) وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَسْتَج۪يبُونَ لَهُمْ بِشَيْءٍ “O’nun peşi sıra dua ettikleri varlıklar onlara asla cevap veremezler (isteklerini hiçbir şeyle karşılayamazlar).” Benzer bir cümle Mü’min 40/43’te şöyledir: “Gerçek şu ki, sizin beni davet ettiğiniz şeyin dünyada da ahirette de davete değer bir tarafı yoktur. Dönüşümüz Allah’adır, aşırı gidenler de ateş ehlinin kendileridir.”

Meryem 19/42, Tâhâ 20/89 ve Fâtır 35/13-14’te de beyan edildiği gibi, putların insanları duyamayacağı, duymuş olanları bulunsaydı bile icabet edememiş olacakları bildirilmektedir. Burada sözü edilen “putlar”dan kasıt, öncelikle “cansız varlıklar” şeklinde kabul edilse de, kullanılan الَّذ۪ينَ ellezîne ve هُمْ hüm ifadeleri ile fiillerdeki müzekker cemi sığaları gereği “insanlar” veya “melekler” şeklinde de yorumlanabilir.

Kur’ân’da bu tür putlar için zaman zaman canlı cansız her şeyi içeren مَا mâ edatı kullanılsa da,(23) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi genellikle canlı ve akıllı varlıklara ait zamirlerin ve fiillerin kullanıldığı bilinmektedir. Putlarla ilgili cümlelerde akıllılar için kullanılan sigaların (cem‘ müzekker sâlim) tercih edilmesinin muhtemel sebebi, müşriklerin onları akıllı varlıklar gibi kabul etmeleri olabilir. Ayrıca Ahkâf 46/5’te geçtiği üzere, bu tür putlaştırılmış varlıklar arasında insanların bulunması da bu kullanımın gerekçesi olarak düşünülebilir.

Ahkâf 46/5’te “Allah’ın peşi sıra tapılan insanların kendilerine dua edip yardım isteyen bu en sapık kişilere kıyamet gününe kadar karşılık veremeyecekleri, çünkü onları kıyamete kadar duyamayacakları” belirtilmektedir. Demek ki burada sözü edilenler ölmüş kişilerdir veya onların sembollüğünde yapılan putlardır ve hiçbir şekilde kendilerini duymaları da mümkün değildir. Nitekim Fâtır 35/22’de “kabirlerde bulunanlara hiçbir şekilde herhangi bir şeyin duyurulamayacağı” beyan edilmektedir.

Esasında bu cümledeki لَا lâ olumsuz edatıyla bâ/bi edatının birlikte kullanılmış olması, putların yardım çağrılarına hiçbir şekilde icabet edemeyeceklerini ortaya koyan teknik bir kullanımdır. Duaya karşılık verebilen kudret Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta beyan edildiği gibi sadece de sadece Yüce Allah’tır.

b) اِلَّا كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ اِلَى الْمَآءِ لِيَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِه۪ ““(Onların durumu, kendisi) ona ulaşamamışken ağzına ulaşsın diye iki avucunu suya uzatan kimse gibidir.” Âyetin bu kısmı şöyle de tercüme edilebilir: “(Onların durumu) ağzına ulaşsın diye iki avucunu suya uzatan kimse gibidir. (Hâlbuki suyu ağzına götürmedikçe) o (su) hiçbir şekilde ona ulaşmaz.” Bu ifade Yüce Allah’ın dışındaki varlıklara yalvarmanın ne kadar boş, anlamsız ve saçma olduğunu ortaya koyan bir benzetmedir.

Kişi su içmek için elini ellerini suya uzatsa, ancak o suyu ağzına götürmese kişi su içmiş olamaz. Aynen bu şekilde başka varlıklara yapılan dua da bunun gibidir; su ağza ulaşmadığı gibi yapılan çağrılar da putlara ulaşmamaktadır. Çünkü onlar A‘râf 7/192-195, Meryem 19/42, Tâhâ 20/89, Fâtır 35/14, Ahkâf 46/5-6 gibi âyetlerde de olduğu üzere, çağrıları duyamadığı için karşılık da veremezler. Sudan su beklemek aldanmaktır; suyun sahibinden talepte bulunmak gerekir. Doğru şeyi doğru muhataptan istemedikçe doğru bir iş yapılmış olmaz. Hele ki maksada ulaşmadan onu elde etmek hayalden başka bir şey değildir. Suya ulaşmadan nasıl ki su kendiliğinden ağza gelmezse, yanlış muhataba yönlendirilen veya muhatabına ulaşmayan duanın da sonucu hüsrandır.

3. وَمَا دُعَآءُ الْكَافِر۪ينَ اِلَّا ف۪ي ضَلَال “Kâfirlerin yalvarması şaşkınlıkta olmaktan başka bir şey değildir.” Bir benzeri de Mü’min 40/50’de geçen bu cümle “Kafirlerin duası elbetteki hedefini şaşırmıştır” şeklinde de anlaşılabilir. Çünkü ضَلَال dalâl kelimesinin asıl anlamlarından birisi “şaşırmak”tır. Maksat böyle bir duanın boşuna olduğunu ifade etmektir. Doğru bir isteği gerçekleştirmeyenler kafirlerdir ve onların çağrısı ve duası tamamen boştur, beyhudedir, sapkınlıktır, sapıştır. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla elde edilen vurgu bu tür çağrıların hiç birinin doğru olmadığını, bu noktada hiçbir istisnanın da bulunmadığını göstermektedir.

Sözün özü şudur: Gerçek çağrı, dua ve ibadet Yüce Allah’a olandır; bunun dışındakiler boşa kürek çekmekten başka bir şey değildir. Esasında kafirlerin çağrısı da şaşkınlıktan öte bir mana ifade etmez; çünkü bunlar faydasızdır, kaybolup gitmeye mahkümdur. Mekkeli müşriklerin dua ve ibadetleri kendilerini saptırmaktan başka bir işe yaramamıştır; zira âhirette muhtaç oldukları şeyler bunlar değildir.”

ıı. Her Bir Varlığın Secdesi

وَلِلّٰهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْاٰصَالِ “Göklerde ve yerde bulunanlar da onların gölgeleri de sabah akşam ister istemez (zorunlu olarak) yalnızca Allah için secde ederler.”

Âyetteki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “ve Allah için”; يَسْجُدُ yescüdü fiili “secde eder”; مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki kişiler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzü(ndekiler)”;طَوْعًا tav‘an kelimesi “isteyerek”;وَكَرْهًا ve kerhen sözcüğü “ve istemeyerek”;وَظِلَالُهُمْ ve zılâlühum ifadesi “ve onların gölgeleri de”; بِالْغُدُوِّ bi’l-ğudüvvi kelimesi “sabahleyin”; وَالْاٰصَالِ ve’l-âsâli sözcüğü ise “akşamleyin” demektir.

Burada bütün mahlûkatın ilâhi iradeye boyun eğmekte olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَلِلّٰهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde bulunanlar da Allah için secde ederler.” Yüce Allah göklerde ve yerde kim varsa hepsinin ister istemez kendisine boyun büktüğünü, sadece kendilerinin değil, sabah akşam gölgelerinin de uzayarak kısalarak O’na secde ettiğini beyan etmektedir. Bu konuyla ilgili olarak özellikle iki âyeti hatırlatmak istiyoruz:

“Allah’ın yarattığı herhangi bir şeyi görmediler mi? Onun gölgeleri, küçülerek ve Allah’a secde ederek sağa sola döner. Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.”(24) Bu âyetlerde gölgelerin hareketleri ile göklerdekilerin ve yeryüzünde debelenen ne kadar canlı varsa hepsinin Allah’a secde etmekte oldukları, ayrıca meleklerin de hiçbir şekilde kibir içerisine girmeden secde halinde bulundukları beyan edilmektedir. Bu âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet birbirinin tefsiri durumundadır.

“Görmez misin ki, göklerde olanlar ve yerde olanlar, Güneş, Ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, hayvanlar ve insanların birçoğu Allah’a secde ediyor; birçoğunun üzerine de azap hak olmuştur. Allah kimi hor ve hakir kılarsa, artık onu değerli kılacak bir kimse yoktur. Şüphesiz Allah dilediğini yapar.”(25) Bu âyette ise konu biraz daha genişletilerek bu defa adeta detay verilmekte ve pek çok varlığın iradeli olarak ve iradesiz bir şekilde secdeye programlandıkları ifade edilmektedir. Bu konuda Şûrâ 42/29’da da benzer bir mesajın bulunduğunu hatırlatalım.

2. طَوْعًا وَكَرْهًا tav‘an ve kerhen “İster istemez.” Âyette yer alan ifadesi Âl-i İmrân 3/83 ve Tevbe 9/53’te olduğu gibi “gönülden gelerek ve istemeyerek” şeklinde bir anlam içerse de, Elmalılı’nın ifade ettiği gibi buna “ister istemez”, “zorunlu olarak” manası vermek daha isabetlidir. Benzer bir ifade Fussılet 41/11’de yer almaktadır. Yüce Allah göğe ve yeryüzüne emretmiş, onlar da elbette mecazen “ister istemez” anlamında bu emre boyun eğmişlerdir. Bu ve benzer âyetlerde sözü edilen ifade, esasında “zorunlu olarak” manasını içermektedir.

Eğer söz konusu kelimelere ayrı ayrı kendi manalarını verirsek bu defa müminlerin, ihlası insanların ve İslam beldesinde doğanların gönülden gelerek, kafirlerin, münafıkların ve dâru’l-harb’dakilerin kerhen, istemeyerek secde edecekleri ifade edilmiş olur.(26) Diğer âyetleri ve özellikle buradaki “göklerde ve yerdekiler” ifadesi, göklerde kâfir, münafık veya dâru’l-harb kavramlarının söz konusu olamayacağını göstermektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde muhataplar eğer cansız varlıklar iseler, bunlar zaten o emre göre yaratılıp programlanmışlardır; herhangi bir aykırılıkları düşünülemez. Maksat melekler olunca da aynı durum söz konusudur. Çünkü onların iradeleri sadece ve sadece Allah’ın emrini yerine getirmek üzere programlanmışlardır.(27) Geriye insanlar ve cinler kalmaktadır. Onların itaatkar olanları zaten secde emrine boyun eğenlerdir; diğerleri ise mahşerde buna boyun eğmek zorunda kalacaklardır veya inanmayanlar iradeleriyle Allah’a boyun eğmeseler de onlar da Allah’a boyun eğen varlıklara muhataptırlar ve onların hücreleri bu buyon eğişin bizzat uygulayıcılardırlar.

3. وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْاٰصَالِ “Onların gölgeleri de sabah akşam (secde ederler).” Âyetin bu son cümlesinde göklerde ve yerdekilerin gölgelerinin de sadece Allah’a secde etmekte oldukları beyan edilmektedir. Çeşitli âyetlerde(28) geçen ظِلَال zılâl kelimesi “gölge” demektir. Nahl 16/48’de de belirtildiği gibi, yaratılan varlıkların gölgeleri sağdan ve soldan uzayıp kısalarak Allah’a secde etmektedir. Bu secde elbette varlıkların tâbi tutulduğu ilâhi yasaların işletilmesidir. Burada gölgelerin sabah akşam secdelerinden, Nahl 16/48’de ise sağdan ve soldan süzülmelerinden söz edilerek ilâhi yasaların aslında sahibinin varlığını ve kudretini nasıl da haykırdığını ortaya koymaktadır.

İsteyerek ve gönülden Yüce Allah’a secde etmeyenlerin gölgeleri O’nun yasalarına teslim bir şekilde ve yaratılış sistemine uygun olarak varlıklarını devam ettirirler. Aklını ve iradesini inkârdan yana belirleyenler bu kararlılıklarını gölgelerinde dahi uygulayamamakta, bir anlamda gölgelerine bile söz geçirememektedirler.

ııı. Yüce Allah’ın Rablığı ve Mutlak Hükümranlığı

قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ قُلِ اللّٰهُ قُلْ اَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءَ لَا يَمْلِكُونَ لِاَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ اَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ اَمْ جَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكَآءَ خَلَقُوا كَخَلْقِه۪ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ (Cevaben de) de ki: ‘Allah’tır.’ De ki: ‘O’nun peşi sıra kendilerine bile yarar ve zarar verme gücüne sahip olamayan dostlar mı edindiniz!’ De ki: ‘Körle gören bir olur mu hiç! Veya karanlıklarla aydınlık eşit olur mu! Yoksa Allah’a O’nun yarattığı gibi (şeyler) yaratan ortaklar buldular da bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü!’ De ki: Allah her şeyin yaratıcısıdır. O, tektir; ezici güç sahibidir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ men edatı “kim”; رَبُّ السَّمٰوَاتِ rabbu’s-semâvâti ifadesi “göklerin Rabbi(dir)”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (Rabbidir)”; قُلْ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’tır”; قُلْ kul emri “de ki”;اَفَاتَّخَذْتُمْ efe’ttehaztüm sorusu “edindiniz mi”; مِنْ دُونِه min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; اَوْلِيَآء evliyâe kelimesi “dostlar”; لَا يَمْلِكُونَ lâ yemlikûne fiili “sahip olamazlar”; لِاَنْفُسِهِمْ lienfüsihim ifadesi “onların nefisleri için, kendileri için”;نَفْعًا nef‘an kelimesi “ne yarara”; وَلَا ضَرًّا ve lâ darran sözcüğü “ne de zarara”; قُلْ kul emri “de ki”; هَلْ يَسْتَوِي hel yestevî sorusu “eşit olur mu”; الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesi “kör”; وَالْبَص۪يرُ ve’l-basîru sözcüğü “ve gören”; اَمْ هَلْ تَسْتَوِي em hel testevî sorusu “yoksa bir midir”; الظُّلُمَات ez-zulümâtü kelimesi “karanlıklar”; وَالنُّورُ ve’n-nûru sözcüğü “ve aydınlık”;اَمْ جَعَلُوا em ce‘alû ifadesi “yoksa kılmış, edinmiş, yapmışlar mıdır”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’a”; شُرَكَآءَ şürakâe kelimesi “ortaklar”; خَلَقُوا helakû fiili “yaratmış (olanlar)”; كَخَلْقِه۪ kehalkıhî tamlaması “O’nun yarattığı gibi”;فَتَشَابَهَ fe teşâbehe fiili “karıştı, benzeşti”; الْخَلْق el-halku kelimesi “yaratış”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar aleyhine, onlara”; قُلْ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; خَالِقُ hâlıku kelimesi “yaratıcısı(dır)”; كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması “her şeyin”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْوَاحِد el-vâhıdü sıfatı “tek(tir)”; الْقَهَّار el-kahhâru sıfatı ise “mutlak otorite(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak güç ve otorite olduğuyla ilgili birtakım ifadeler gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da 332 kez geçen قُلْ kul emirleri Yüce Allah’ın muhataplarını inşa etmek için seçtiği hitaplardandır. Bunların bir kısmında doğrudan bilgilendirme esasları yer alırken bir kısmında da çeşitli konulara dair sorular sorulmaktadır. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette 5 kez geçen bu emir kalıbında hem soru, hem cevap hem de bilgilendirmeler yer almaktadır.

1. قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ قُلِ اللّٰهُ “De ki: Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ (Cevaben de) de ki: ‘Allah’tır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarına kâinatın idaresinin kimin elinde olduğunu sormakta, ardından cevabı kendisi vererek bütün bunların Allah’ın kontrolünde olduğunu beyan etmektedir.

Fâtiha 1/2’de de açıkladığımız üzere, Kur’ân’da رَبّ r-b-b kökünden gelen kelimeler 980 kez geçmekte ve büyük çoğunlukla “ilâh”(29) anlamına gelmektedir. Ayrıca çeşitli kalıplarda “sahip, efendi, idareci”;(30) “kendini Rabbe adayan kişi”(31) ve “üvey evlat”(32) gibi manalarda da kullanılmaktadır.(33) Bu âyetteki رَبّ rabb kelimesi, Yüce Allah’ın kendi dışındaki bütün varlıkların sahibi olduğunu, onları yetiştirdiğini, eğitip terbiye ettiğini, onları sahipsiz bırakmayacağını, bütün yaratılmışların sığınağı olduğunu, başka arayışların bâtıllığını ve mürebbilerin çocuğu koruması gibi O’nun da mahlükatı koruduğunu ifade etmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış olarak belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır. Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Yûnus 10/32, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Ancak konunun en detaylı örneği yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer almaktadır.

Yüce Allah En‘âm 6/12 ve Sebe’ 34/24’te olduğu gibi, bazı âyetlerde hem soru sormakta hem de cevabı kendisi vermektedir. Bunun dışında devam eden cümlede de zikredildiği üzere, bu tür sorular muhatabı düşündürtmeyi ve ilgili konuda yanlış bir tavır içerisinde olduklarını kendilerine bildirmeyi amaçlamaktadır. Kur’ân’da Mekkeli müşriklerin yaratıcı Allah inancı,(34) rızık vericiliği, duyu organlarını insanlarda yaratması, diriden ölü, ölüden diri çıkarması ve kâinatı idare edişi gibi noktalarda dile getirdikleri pek çok itiraflarından söz edilmektedir.(35) İşte bu genel yapının gereği olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah göklerin ve yerin Rabbinin kim olduğunu sormakta, cevabı onların da verdiği gibi kendisi vererek “yaratıcının ve idare edicinin Allah olduğunu” beyan etmektedir.

2. قُلْ اَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءَ لَا يَمْلِكُونَ لِاَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا “De ki: O’nun peşi sıra kendilerine bile yarar ve zarar verme gücüne sahip olamayan dostlar mı edindiniz!” Yüce Allah bu cümlede müşriklere hitap ederek, bırakın başkalarına fayda ve zarar vermeyi, bunları bizzat kendileri için bile yapamayan varlıkları dost edinmelerini sorgulamaktadır. Buradaki soru edatı aslında cevap beklenen bir içerikte değil, muhatabın yaptığının yanlış olduğunu onlara hatırlatmayı ve kendilerini kınamayı amaçlamaktadır. Yüce Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında, O’ndan başka dostlar edinmek şirk denen inanç bozukluğunu benimsemek manasına gelmektedir.

Furkân 25/3’te de zikredildiği üzere, müşrikler hiçbir şey yaratamayan, kendileri yaratılmakta olan varlıkları Yüce Allah’a ortak koştukları için ayıplanmaktadırlar. Ayrıca Yâsîn 36/74-75’te geniş bir şekilde ele alacağımız gibi, putlar veya kendilerine tapınılan varlıkların hiçbiri kendilerine tapanlara kesinlikle yardım edemeyecekleri gibi kendilerine de yardımları dokunamayacaktır. Allah’a rağmen hiçbir varlık O’nun huzurunda herhangi bir irade ortaya koyamayacaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de putların acizliğine ve çaresizliğine gönderme yapılmakta, bu bağlamda tapınılan varlıkların bizzat kendilerine bile yararlarının ve zararlarının dokunamayacağı bildirilmektedir. Putlar herhangi bir yararı elde edemeyecekleri gibi kendilerine gelebilecek hiçbir zararı da defedemeyecek durumdadır.

Bu hatırlatmanın muhtemel sebebi, hem onların güçsüzlüğünü kavratmaktır; hem de putlardan herhangi bir beklenti içerisine girenlerin yanlış yolda olduğunu beyan etmektir. Böylece putperestlik yapanlar putların cezalandırma veya ödüllendirme zannını devre dışı bırakarak onlardan korkmamaları ve bir beklentiye girmemeleri gerektiği noktasında bilgilendirilmektedir.

3. قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ اَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ “De ki: Körle gören bir olur mu hiç! Veya karanlıklarla aydınlık eşit olur mu!” Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(36) Burada yer alan mukayesenin ilk cümlesi bir kez de En‘âm 6/50’de geçmektedir. Yüce Allah göklerin ve yerin Rabbi olduğunu beyan ettikten ve O’nun peşi sıra kendilerine bile zararı ve yararı olamayan varlıkları dost edinenleri kınadıktan sonra, bu defa iki mukayeseye yer vermektedir.

Kör ile görenin ve karanlıklarla aydınlığın bir olamayacağı ifade edilerek, “körlük ve karanlıklar” putlarla ilişkilendirilmekte, “görebilmek ve aydınlık” ise hakkı sembolize etmektedir. Benzer mukayeseler başka içeriklerde de yer almakta, hak-bâtıl karşıtlığı çeşitli örneklerle dile getirilmektedir.(37) Körle gören bir olmayacağı gibi müminle de kafir bir olmaz. Burada sözü edilen الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesinin düşünmeyen ve hakkı istemeyen cahil, الْبَص۪ير el-basîr sözcüğünün ise düşünen ve hakkın peşine koşan âlim kişi olduğu da beyan edilmektedir.(38)

Körlük ile görebilmek, karanlıklarla aydınlık ne kadar farklı ise tek Allah inancı ile aracı putlar edinmek de o kadar farklıdır; birbirine o kadar zıttır ve uzaktır. Tevhid inancı gereği Allah inancı tekliği, şirk kabulü ise çokluğu temsil ettiği için, putperestlikler karanlıkları, tevhid ise aydınlığı sembolize etmektedir. Putlar veya putperestler çok olduğu için karanlıklar الظُّلُمَات ez-zulümât şeklinde çoğul, hakikat tek olduğu için النُّور en-nûr kelimesi ise tekil getirilmiştir. Ayrıca iman ve hidayet tek hakikati, küfür ve dalalet ise pek çok karanlığı temsil etmektedir.(39) İlgili kelimelerin çoğul veya tekil getirilmiş olmalarının muhtemel sebebi budur.

4. اَمْ جَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكَآءَ خَلَقُوا كَخَلْقِه۪ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ “Yoksa Allah’a O’nun yarattığı gibi (şeyler) yaratan ortaklar buldular da bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü!” Yüce Allah burada zatıyla ilgili bir başka mukayeseye daha yer vermekte, müşriklerin şirk koştukları varlıklar için bir başka imkansızı dile getirmektedir. Lokmân 31/11’de şöyle bir meydan okuma vardır: “İşte Allah’ın yaratığı şeyler bunlardır. O’nun peşi sıra (var kabul edilen put)ların ne yarattığını bana gösterin!” Rabbimiz bu âyette kendisinden başka hiçbir gücün hiçbir şey yaratamayacağını ilan etmekte ve inkârcılara son derece etkili bir istek yönlendirmektedir. Olmayan şey gösterilemeyeceği için muhataplar böylece susturulmak istenmektedir.

Fâtır 35/40 ve Ahkâf 46/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bana gösterin bakalım, onlar (putlar) yeryüzünden neyi yaratmışlar; yoksa onların gökler(in yaratılışıyla) ilgili herhangi bir ortaklığı mı varmış!” Bu âyetlerde de öncekine benzer bir meydan okuma yer almakta, gökler ve yerle ilgili bir detaya girilmektedir. Benzer bir soru Tûr 52/36’da “Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattı” şeklinde inkârî bir kalıpta getirilmektedir. A‘râf 7/191 ve Furkân 25/3’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah’ın dışında her şey yaratılmıştır.

Yûnus 10/34’te de belirtildiği üzere, müşriklerin ortak koştukları da bu bağlamda yaratılmış şeyler oldukları için, onların hiçbir şekilde ilâh olamayacağı, hiçbir şey yaratamayacakları beyan edilmiş olmaktadır. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/111’de şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Övgü, çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, âcizlikten kurtaracak bir yardımcıya ihtiyacı olmayan Allah’a aittir.” Demek ki Yüce Allah’ın kâinatın idaresinde hiçbir ortağı yoktur.

Çeşitli âyetlerde geçtiği gibi meydan okuma veya bir şeylerin getirilmesi şeklindeki istekler, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Diğer örneklerde de olduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(40)

Âyette yer alan فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ “Bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü!” ifadesi, başka varlıkların yarattığı bir şey olmadığı için, Yüce Allah’ın yarattığı ile onların yarattıklarının birbirine karışıp karışmadığını eleştirel bir üslupla ortaya koymaktadır. Yani “onlar da bir şeyler yaratmışlar da yaratılanlar birbirine benzer mi olmuş veya yaratılanlar birbirine karışmış, yaratılanların kime ait olduğu noktasında kafaları mı karışmış, şüphede mi kalmışlar” demek istenmektedir. Böyle bir şey kesinlikle mümkün olmadığı için başka varlıklara ilâhlık isnat edebilmenin hiçbir haklı tarafı da yoktur. Esasında Enbiyâ’ 21/22 ve Mü’minûn 23/91’deki bilgiler birden çok ilâh olması durumunda nasıl bir karmaşanın ve kaosun meydana geleceğini açıkça ortaya koymaktadır.

5. قُلِ اللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ “De ki: Allah her şeyin yaratıcısıdır. O, tektir; ezici güç sahibidir.” Yüce Allah yaratıcı kudretin sadece ve sadece kendisi olduğunu beyan ederek, tekliğini ve yegane üstün güç olduğunu ilan ettirmektedir. الْوَاحِد el-vâhıd kelimesi Rabbimizin vahdâniyyetini yani tekliğini, الْقَهَّار el-kahhâr sıfası ise O’nun her şeyin üstünde bir gücün, kudretin sahibi ve mutlak otorite, hükümran olduğunu bildirmektedir.

Yüce Allah kendisini bu âyette iki sıfatıyla tanıtmaktadır ki bunların ilki الْوَاحِد el-vâhıd kelimesidir ve “Yüce Allah’ın ehadiyyetini, yani tek oluşunu” ifade etmektedir. Diğeri ise Rabbimizin الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıdır ki bu da “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi, mahlûkata üstün, sınır tanımayan, mutlak otorite sahibi, azap ediciliğinden korkulması, sakınılması gereken güç” manalarına gelmektedir.

Bu iki sıfat hakkında Sâd 38/65’te bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mahşerin sahibi olan kudret kendisini hem “tek” olarak, hem de “gücü ve otoritesi hiç kimse tarafından altedilemez” şeklinde tanıtmaktadır. Demek ki bu gücün sahibi olmayanların mahşeri olmayacağı gibi böyle varlıklara ilahlık isnadı da son derece yanlıştır ve sonu hüsranla neticelenecek korkunç bir vebali içermektedir.

Âyetin bu son cümlesi yorumunu yapmakta olduğumuz 16. âyetin mesajını toplamakta, putların güçsüzlüğünü, Yüce Allah’ın tek ve mutlak yaratıcı otorite olduğunu, başka varlıklara ilâhlık isnadının ise son derece yanlış ve bâtıl bir sapmadan başka bir şey olmadığını göstermektedir.

d) Hak-Bâtıl Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 17-18. âyetlerinde yağmurun oluşturduğu selin üzerindeki köpükle maden eriyiklerinin üzerindeki curuf ve posanın durumunu bâtıla benzetmekte, geriye insanlara faydası olacak şeylerin kalmasının da hakkı temsil ettiğini, çünkü köpük ve curufun yok olup gittiğini, gerçeği hatırlayıp anlamaları ve Rablerinin davetine icabet edenler için bu örnekleri verdiğini beyan etmektedir. Ayrıca Allah’ın davetine icabet etmeyenlerin yeryüzünde her ne varsa, hatta bir o kadarını daha fidye vermek isteyecekleri, ancak kötü hesabın onları beklediği ve varacakların yerin ateş azabı olduğu ifade edilmektedir.

ı. Köpük ve İnsanlara Yararlı Şeylerin Mukayesesi

اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَسَالَتْ اَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَآءَ حِلْيَةٍ اَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَاَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَآءً وَاَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْاَرْضِ كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ “O, gökten su indirir; (bu sebeple) vadilerin hacimlerince sel oluşur. Bu sel, üste çıkan bir köpüğü yüklenip (götürür). Süs veya eşya yapmak için ateşte yak(ıp erit)tikleri şeylerden de buna benzer köpük olur. İşte Allah gerçekle batıla böyle örnek vermektedir. Köpük atılıp gider. İnsanlara yarar sağlayan şeye gelince o, yeryüzünde kalır. İşte Allah böyle örnekler vermektedir.”

Âyetteki اَنْزَلَ enzele fiili “indirdi, indirir”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; مَآء mâen kelimesi “su, yağmur”; فَسَالَتْ fe sâlet fiili “aktı, akar”; اَوْدِيَة evdiyetün kelimesi “vadiler”; بِقَدَرِهَا bikaderihâ ifadesi “onun kendi ölçüsü kadar”;فَاحْتَمَلَ fahtemele fiili “taşıdı”; السَّيْل es-seylü sözcüğü “sel”; زَبَدًا zebeden kelimesi “köpük”; رَابِياrâbiyen sözcüğü “bürüyen, kaplayan, kabaran şey”; وَمِمَّا يُوقِدُونَ ve mimmâ yûkıdûne ifadesi “ve tutuşturdukları şeylerden de”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde”; فِي النَّارِ fi’n-nâri ifadesi “ateşte”; ابْتِغَآء ibtiğâe kelimesi “edinmek için”; حِلْيَة hılyetin sözcüğü “süs”; اَوْ مَتَاعٍ ev metâ‘ın sözcüğü “veya eşya”; زَبَد zebedün kelimesi “köpük”;مِثْلُهُ mislühû tamlaması “onun (köpük) benzeri”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle, böylece”; يَضْرِبُ اللّٰهُ yadribullâhu ifadesi “Allah misal vermektedir”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakkı, doğruyu”;وَالْبَاطِلَ ve’l-bâtıle sözcüğü “ve yanlışı, kötüyü”; فَاَمَّا الزَّبَدُ fe emme’z-zebedü ifadesi “köpüğe gelince”; فَيَذْهَبُ fe yezhebu fiili “gider”; جُفَآء cüfâen kelimesi “çabuk, faydasız bir şekilde”;وَاَمَّا مَا يَنْفَعُ ve emmâ mâ yenfe‘u ifadesi “yarar, fayda verene gelince”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; فَيَمْكُثُ fe yemküsü fiili “kalır”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle, böylece”; يَضْرِبُ yadribu fiili “örnek vermektedir”; اللّٰهُ allahu kelimesi “Allah”; الْاَمْثَالَ el-emsâle kelimesi ise “misaller” demektir.

Burada hak ile bâtılın bir mukayasesi yapılmakta sel-köpük, maden-curuf ilişkisi üzerinden mesajlar verilmektedir.

1.اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَسَالَتْ اَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا “O, gökten su indirir; (bu sebeple) vadilerin hacimlerince sel oluşur. Bu sel, üste çıkan bir köpüğü yüklenip (götürür).” Burada geçen fiiller her ne kadar geçmiş zaman kalıbında olsalar da, Yüce Allah’ın devam eden bir kanunundan söz edildiği için tercümeyi geniş zaman şeklinde yapmayı tercih ettik.

Kur’ân’da sadece bu âyette üç kez geçen زَبَد zebed kelimesi “köpük” demektir. Bir kez de Hâkka 69/10’da râbiyeh kabında geçen رَابِيا râbiyen kelimesi ise “bürüyen, kaplayan şey” yan anlamlarının yanında asıl olarak “kabarık” manasına gelmektedir. Bu durumda sel sularının üzerinde biriken ve sağa sola savrularak dağılıp yok olan bu parçacıklara köpük denmektedir. Yüce Allah gökten yani yüksekten yağmur indirmekte olduğunu, vâdilerin kendi ölçülerince sel oluşturduğunu ve bu sel sularının da kabarmış köpükler taşıdığını beyan etmektedir. Sel oluştuğunda vâdiler kendi ölçüleri ne ise o kadar su taşırlar ve su kabarıklaşınca da üzerinde çeşitli ölçülerde köpük oluşur.

2. وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَآءَ حِلْيَةٍ اَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ “Süs veya eşya yapmak için ateşte yak(ıp erit)tikleri şeylerden de buna benzer köpük olur.” Yüce Allah köpükle ilgili örneğini ikinci olarak madenlerden vermektedir. Süs, takı, mücevherat veya günlük ihtiyaçlar için kullanılan çeşitli alet ve edevat üretiminde de bu defa kızgın ateşte gerçekleştirilen bir eritme işlemi vardır. Altın, gümüş, demir, bakır, kalay ve tunç gibi madenlerin eritilmesindeki amaç cevheri curufundan ayırmaktır.

Âyette “curuf” ya da “posa” denilen şey önceki cümlede de geçen زَبَد zebed sözcüğüdür. Sel sularının üzerindeki birikime köpük dendiği için maden eriyiklerinin üzerinde biriken de bir çeşit köpük demek olan curuf ve posadır. Rabbimiz hem sel sularının hem de maden eriyiklerinin üzerindeki birikimlerin aslında neyi ifade ettiğini devam eden cümlede beyan etmektedir.

3. كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَاَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَآءً وَاَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْاَرْضِ “İşte Allah gerçekle batıla böyle örnek vermektedir. Köpük atılıp gider. İnsanlara yarar sağlayan şeye gelince o, yeryüzünde kalır.” İşte her iki örneğin verilme sebebi burada dile getirilmekte ve sonrasına dair harika bir açıklama yapılmaktadır.

a)كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ “İşte Allah gerçekle batıla böyle örnek vermektedir.” Yüce Allah Kur’ân’da buna benzer çeşitli örnekleri vermekte ve insanların ders almalarını istemektedir. Anlaşılan o ki, sel-köpük ilişkisinde su hakkı, köpük bâtılı karşılarken, maden eriyiğindeki cevher hakkı, curuf/posa ise bâtılı sembolize etmektedir. Burada geçen يَضْرِبُ yadribu fiili tıpkı Zuhruf 43/58’de olduğu gibi tek başına “misal getirmek, örnek vermek” manasına gelmektedir. Ancak âyetin sonunda da olduğu gibi bu manadaki kullanımlarda büyük ölçüde mesel/el-emsâl kelimelerinin kullanıldığı bilinmektedir.

b) فَاَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَآءً وَاَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْاَرْضِ “Köpük atılıp gider. İnsanlara yarar sağlayan şeye gelince o, yeryüzünde kalır.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen جُفَآء cüfâen kelimesi hem “çabuk”, hem de “faydasız bir şekilde” manasına gelmektedir.(41) Yüce Allah köpüğün yok olup gittiğini, insanlara yararlı olan suyun ve cevherin ise geride kaldığını beyan etmektedir. Köpük geldiği gibi üstelik çarçabuk bir şekilde gider.

4. كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ “İşte Allah böyle örnekler vermektedir.” Yüce Allah çeşitli konularda örnekler vererek, insanların düşünüp ibret almalarını istemektedir. Kur’ân’da darabe,(42) duribe,(43) darabnâ,(44) darabû,(45) yadribu(46) ve nadribu(47) fiilleri ile ıdrib(48) ve tadribû(49) emir kalıpları mesel, el-emsâl kelimeleriyle kullanınca buradaki maksat “misal, örnek vermek, darb-ı mesel yapmak”tır. Bunun iki istisnası vardır ki bunların biri yine bu âyette iki cümle önce geçen ifadedir. Orada يَضْرِبُ yadribu fiili tek başına kullanılmakta ve “misal vermek” manasına gelmektedir. Diğer kullanım ise Zuhruf 43/58’de darabû şeklinde zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın misal getirme usulü gereği, burada da hak ile bâtılın mukayesesini yapmakta, su-köpük ve cevher-curuf ilişkisinde hakkın açıkça ortada oluş keyfiyetini zihinlere kazımak istemektedir. Önceki âyetlerle ilişkili olarak konuya baktığımızda, asıl maksadın insanların şirke ve küfre saplanmamalarını sağlamak olduğu anlaşılmaktadır. Tevhidin karşısındaki şirkin durumu işte bu kadar nettir; elbette akletmek isteyenler bunu anlayacak ve bu bilgiden istifade edebileceklerdir.

Bu harika örnek üzerinden hakikati elde etmeye çalışmak durumundayız. Bu tür örneklerde mesele âyetleri hayatımıza aktarmamızdır. Âyetteki mesajı vahyin hayata aktarılması noktasınnda çok önemli iki yorumu burada aktarmak istiyoruz.

Müfessir Semerkandî şunları ifade etmiştir: “Kur’ân yağmura benzetilmiştir; kalpler de vadilere. Ayrıca hidâyet sele benzetilmiştir; köpük de bâtıla. Kalpler heva ve arzularınca ne kadar büyük bir bâtıla müsaitse onu yüklenir. Sel her kıymeti topladığı gibi heva ve arzular da bâtılı yüklenir. Aynı şekilde nasıl ki köpüğün bir ağırlığı yoksa bâtılın da hiçbir sevap ağırlığı söz konusu değildir. Köpük yok olup giderken, insanlara faydalı olan saf su (ve madenin cevheri) ise geride kalır. Buna benzer şekilde dünya hayatında nasıl ki saf sudan insanlar istifade ederlerse, iman ve sağlam kabuller de sahibine âhirette yarar sağlayacaktır.”(50)

Âyete dair Râzî’nin yorumu ise daha geniş ve etkileyicidir. “Yüce Allah büyüklük, cömertlik ve celal semasından bir su indirir ki bu su Kur’ân’dır. Vâdiler kulların kalpleridir. Kalpler vadilere benzetilmiştir. Gökten inen suların vadilerde yer alması gibi o kalplerde de Kur’ân ilimlerinin nurları yerleşir. Yağmurlar vadilerdeki ölçü kadar bulunduğu gibi, her kalpte Kur’ân ilimlerinin nurundan ancak o kalbin temizliği-kirliliği, anlayışının kuvvetli veya eksik olması kabilinden ona uygun olan şeyler yerleşir, karar kılar.

Sel suyuna erimiş yedi maddenin tortusu, pisliği karışıp onun üzerine çıktığı, sonra da o tortunun ve kirin giderek kaybolarak, atılarak geriye suyun cevheriyle o yedi maddenin cevherlerinin kalması gibi burada da Kur’ân’ın açıklamalarına birtakım şüpheler karışır. İşin sonunda o şüpheler giderilir; geriye ilim, din, hikmet ve aydınlanma kalır. İşte bu misalin getiriliş maksadına uygun izahı bundan ibarettir.”(51)

Tefsir âlimlerimizin iki tanesinin konuya yaklaşımı ve âyete getirdiği yorum böyledir. Esasında örnekler verilmesinin amacı misaller üzerinden hakikate ulaşmaktır. Eski âlimlerimizin bir bölümü bu noktada çok önemli ufuklar oluşturmuş, ümmetin yolunu açmış, vahyin hayata taşınması noktasında harika çözümler üretmişlerdir. Bu itibarla katkı sağlayan geçmiş âlimlerimize ve bu yolda yürüyen vahyin talebelerine Rabbimiz rahmetiyle muamele buyursun.

ıı. Hakka İcabetin ve Reddedişin Akıbeti

لِلَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنٰى وَالَّذ۪ينَ لَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَهُ لَوْ اَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِه۪ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ سُوٓءُ الْحِسَابِ وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ “Rablerinin davetine uyanlar için en güzel (ödül) vardır. Ona uymayanlara gelince, yeryüzünde ne varsa hepsi ve onunla birlikte bir benzeri daha onların olsaydı, (azaptan kurtulmak için) elbette onu fidye verirlerdi (feda ederlerdi). İşte hesabın en kötüsü onlaradır. Onların barınağı cehennemdir. (Orası) ne kötü bir yataktır!”

Âyettekiلِلَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا lillezîne’istecâbû ifadesi “icabet edenler için vardır”; لِرَبِّهِمُ li rabbihim ifadesi “onların kendi Rabbine”; الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi “daha güzeli, en güzeli”; وَالَّذ۪ينَ لَمْ يَسْتَج۪يبُوا vellezîne lem yestecîbû ifadesi “ve icabet edemeyenler”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; لَوْ اَنَّ لَهُمْ lev enne lehum ifadesi “onlar için olsaydı”; مَا فِي الْاَرْضِ mâ fi’l-ardı ifadesi “yerdeki şeyler”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsi”; وَمِثْلَهُ ve mislehû ifadesi “ve onun gibileri de”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; لَافْتَدَوْا ۪ le’ftedev ifadesi “elbette fidye verirlerdi”; بِه bihî ifadesi “onu”;اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “onlarındır onların, sadece onlar için olacaktır”; سُوٓءُ الْحِسَابِ sûu’l-hısâbi ifadesi “hesabın kötüsü”;وَمَاْوٰيهُمْ ve me’vâhum ifadesi “ve onların varacağı yer”; جَهَنَّم cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; وَبِئْسَ ve bi’se sözcüğü “ne kötü(dür)”; الْمِهَاد el-mihâdü sözcüğü ise “yatak” demektir.

Burada mukayesesi yapılan insanların akıbetinin nasıl olacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Konunun sonunda dile getirilen bu âyet, hem önceki âyet grubuyla hem de müstakil olarak yeni bir konunun başlangıcı olarak yorumlanabilir. Biz ilkini tercih ederek yorumlamalarda bulunacağız; ancak diğer görüşün de doğru olduğunu beyan etmeliyiz.

1.لِلَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنٰى “Rablerinin davetine uyanlar için en güzel (ödül) vardır.” Yüce Allah Ra‘d sûresinin 14. âyetinden itibaren ele aldığı mukayeselere dair bir değerlendirme yapmakta, adeta şu mesajı vermektedir: “O geride kalan su ve madenin cevheri gibi imanı tercih eden müminler aslında Rablerinin davetine icabet edenlerdir. Onlar için mahşerde çok daha güzel karşılıklar olacağı haber verilmekte, müminler müjdelenmektedir.”

Bu âyetin müstakil olarak anlaşılması durumunda da mesaj aynı şekildedir ve Yüce Allah’ın her bir emrine ve davetine icabet edenler için güzel ödüllerin söz konusu olacağı müjdelenmektedir. 14. âyette yer alan “Gerçek duaya lâyık olan ancak O’dur” mesajına uygun hareket edenlerin akıbeti ve mahşerde hak ettikleri ödül işte bu âyette gündeme getirilmektedir. En‘âm 6/36, Şûrâ 42/26 ve 38’de bu davete icabet edenlerin olduğu bildirilmektedir. Yüce Allah’ın davetine icabet edenler aslında bu konudaki ilahi davet emrine riayet edenlerdir ki bu konuda Bakara 2/186, Enfâl 8/24 ve Şûrâ 42/47’de buyruklar dile getirilmektedir.

2.وَالَّذ۪ينَ لَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَهُ لَوْ اَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِه۪ “Ona uymayanlara gelince, yeryüzünde ne varsa hepsi ve onunla birlikte bir benzeri daha onların olsaydı, (azaptan kurtulmak için) elbette onu fidye verirlerdi (feda ederlerdi).” Yüce Allah’ın davetine icabet etmeyenlere yani bir önceki âyetin mesajına uygun olarak köpük ve posa gibi olup bâtıldan yana olanlara gelince, bu kişilerin de mahşer şartlarında ellerinde ne varsa hepsini vermek isteyecekleri haber verilmektedir. Yeryüzünde bulunan her ne varsa bunların hepsi hatta bir o kadarı daha ellerinde bulunsaydı, korkunç azaptan kurtulabilmek için bunu fidye olarak vermeye kalkışacakları bildirilmektedir.

Bu konuda çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(52) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin, sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(53)

Me‘âric 70/11-14’te de beyan edildiği gibi âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle kendi “çocuklarını, eşlerini, kardeşlerini, onu koruyan yakınlarını, hatta yeryüzünde bulunan herkesi” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, bütün bunları feda etmeyi cân-ı gönülden isteyebileceklerdir. Konunun yeryüzü dolusu altının fidye verileceği ve bunun kabul edilmeyeceği de Âl-i İmrân 3/91’de ifade edilmektedir. Bu isteklerin hiçbir işe yaramayacağı yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden şu cümlesinden de anlaşılmaktadır:

3. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ سُوٓءُ الْحِسَابِ وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ “İşte hesabın en kötüsü onlaradır. Onların barınağı cehennemdir. (Orası) ne kötü bir yataktır!” Yüce Allah kendi davetine icabet etmeyen azgın kişilerin mahşerdeki fidye verme girişimlerinin sonuçsuz kalacağını burada dile getirmekte, hesabın kötüsünün bunlara uygulanacağını ve gidecekleri cehennemin de korkunç bir son durak (beşik, yatak) olacağını haber vermektedir.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(54) geçmekte ve her kullanıldığı âyette “varılacak yer” manasını içermektedir. Kur’ân’da 37 kez(55) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Bakara 2/206, Âl-i İmrân 3/12, 197, A‘râf 7/41, Ra‘d 13/18, Sâd 8/56’da geçen الْمِهَاد el-mihâd kelimesi ise “beşik” anlamındaki el-mehd kelimesiyle aynı kökten gelmekte, beşiğe yerleştirilen döşeği ifade etmektedir. Cehennem elbette beşik-döşek kelimelerinin içerdiği bir rahat ve huzur yeri değildir. بِئْسَ bi’se kelimesinin verdiği anlamdan da istifade ederek, maksadın kâfirlerle alay etmek olduğu anlaşılmaktadır. Dünya hayatında müminlerle alay edenlerin mahşerde karşılaşacağı akıbet, alaycılıklarına uygun şekilde tecelli edecektir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 227-228; Taberî, age., XIII, 109-112.
• 2 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18
• 3 - Semerkandî, age., II, 228; Taberî, age., XIII, 113; Zemahşerî, age., II, 496. 4 - Semerkandî, age., II, 228.
• 5 - ‘Âdiyât 100/10.
  • ‘Âdiyât 100/10
• 6 - Ateş, Meâl, s. 249’da 3. not. 7 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 289. 8 - Semerkandî, age., I, 229; Taberî, age., XIII, 114-116; Zemahşerî, age., II, 497-498.
• 9 - Esed, age., s. 485. 10 - Râzî, age., XXIX, 21-22.
• 11 - Semerkandî, age., I, 229.
• 12 - Ebû Dâvûd, Melâhım, 17; Tirmizî, Fiten, 8.
• 13 - Râzî, age., XXIX, 22.
• 14 - İslâmoğlu, age., s. 437’de 22. not. 15 - Ra‘d 13/11; Meryem 19/76; Rûm 30/43; Mü’min 40/43; Şûrâ 42/44, 47.
  • Ra‘d 13/11 Meryem 19/76 Rûm 30/43 Mü'min 40/43 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/47
• 16 - A‘râf 7/56; Secde 32/16. 17 - Ra‘d 13/12; Rûm 30/24.
  • A‘râf 7/56 Secde 32/16 Ra‘d 13/12 Rûm 30/24
• 18 - Semerkandî, age., I, 229; Taberî, age., XIII, 123; Zemahşerî, age., II, 498.
• 19 - Râzî, age., XXIX, 26-27. 20 - Semerkandî, age., I, 230; Taberî, age., XIII, 125-126; Zemahşerî, age., II, 499. 21 - Semerkandî, age., I, 230; Taberî, age., XIII, 127; Zemahşerî, age., II, 500.
• 22 - Semerkandî, age., I, 230; Taberî, age., XIII, 128; Zemahşerî, age., II, 501.
• 23 - Mâide 5/76; Yûnus 10/18, 106; Furkân 25/17.
  • Mâide 5/76 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Furkân 25/17
• 24 - Nahl 16/48-49.
  • Nahl 16/49
• 25 - Hacc 22/18.
  • Hacc 22/18
• 26 - Semerkandî, age., I, 231. 27 - Nahl 16/50; Enbiyâ’ 21/27; Tahrîm 66/6.
  • Nahl 16/50 Enbiyâ 21/27 Tahrîm 66/6
• 28 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/48, 81; Yâsîn 36/56; İnsân 76/14; Murselât 77/41.
  • Ra‘d 13/15 Nahl 16/48 Nahl 16/81 Yâsîn 36/56 İnsân 76/14 Mürselât 77/41
• 29 - Örnek kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/80; En‘âm 6/164; A‘râf 7/122; Tevbe 9/129; Ra‘d 13/16; İsrâ’ 17/102; Kehf 18/14; Meryem 19/65; Tâhâ 20/70; Enbiyâ’ 21/22, 56; Mü’minûn 23/86, 116; Şu‘arâ’ 26/24, 26, 28, 48; Neml 27/26, 91; Sâd 38/66; Sâffât 37/5, 126, 180; Zuhruf 43/82; Dühân 44/7, 8; Câsiye 45/36; Zâriyât 51/23; Necm 53/49; Rahmân 55/17; Me‘âric 70/40; Müzzemmil 73/9; Nebe’ 78/37; Kureyş 106/3; Felak 113/1; Nâs 114/1. 30 - Yûsuf 12/24, 42, 50. 31 - Âl-i İmrân 3/79, 146; Mâide 5/44, 63. 32 - Nisâ’ 4/23. 33 - Bu kelimenin geniş izahı için bk. Mehmet Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, İstanbul, Düşün Yayınları, 2013, s. 98-99.
  • Âl-i İmrân 3/80 En‘âm 6/164 A‘râf 7/122 Tevbe 9/129 Ra‘d 13/16 İsrâ 17/102 Kehf 18/14 Meryem 19/65 Tâhâ 20/70 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/56 Mü'minûn 23/86 Mü'minûn 23/116 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/26 Şu‘arâ 26/28 Şu‘arâ 26/48 Neml 27/26 Neml 27/91 Sâd 38/66 Sâffât 37/5 Sâffât 37/126 Sâffât 37/180 Zuhruf 43/82 Duhân 44/7 Duhân 44/8 Câsiye 45/36 Zâriyât 51/23 Necm 53/49 Rahmân 55/17 Me‘âric 70/40 Müzzemmil 73/9 Nebe' 78/37 Kureyş 106/3 Felak 113/1 Nâs 114/1 Yûsuf 12/24 Yûsuf 12/42 Yûsuf 12/50 Âl-i İmrân 3/79 Âl-i İmrân 3/146 Mâide 5/44 Mâide 5/63 Nisâ 4/23
• 34 - Yûnus 10/18; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/3. 35 - Yûnus 10/31.
  • Yûnus 10/18 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/3 Yûnus 10/31
• 36 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 37 - Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/19; Nûr 24/26; Fâtır 35/19-22; Mü’min 40/58. 38 - Semerkandî, age., I, 232. 39 - Taberî, age., XIII, 133.
  • Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/19 Nûr 24/26 Fâtır 35/22 Mü'min 40/58
• 40 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Lokmân 30/11; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/41.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Rûm 30/11 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/41
• 41 - Semerkandî, age., I, 232. 42 - İbrâhim 14/24; Nahl 16/75, 76, 112; Rûm 30/28; Yâsîn 36/78; Zümer 39/29; Zuhruf 43/17; Tahrîm 66/10, 11. 43 - Hacc 22/73; Zuhruf 43/57. 44 - İbrâhim 14/45; Furkân 25/39; Rûm 30/58; Zümer 39/27. 45 - İsrâ’ 17/48; Furkân 25/9. 46 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; Nûr 24/35; Muhammed 47/3. 47 - ‘Ankebût 29/43; Haşr 59/21. 48 - Kehf 18/32, 45; Yâsîn 36/13. 49 - Nahl 16/74.
  • İbrâhîm 14/24 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 Rûm 30/28 Yâsîn 36/78 Zümer 39/29 Zuhruf 43/17 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Hacc 22/73 Zuhruf 43/57 İbrâhîm 14/45 Furkân 25/39 Rûm 30/58 Zümer 39/27 İsrâ 17/48 Furkân 25/9 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 Nûr 24/35 Muhammed 47/3 ‘Ankebût 29/43 Haşr 59/21 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Yâsîn 36/13 Nahl 16/74
• 50 - Semerkandî, age., I, 232.
• 51 - Râzî, age., XXIX, 35.
• 52 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14. 53 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 54 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 55 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6