A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, 172-188. âyetlerde genelde insanoğlunun yapısıyla ilgili bilgi vermekte, nankör insanların âyetlerden uzaklaşmasının ne kadar kötü bir durum olduğunu, hidayet-dalalet ilişkisinde insan iradesinin fonksiyonunu, inkârcılara karşı ilahi tuzağın gücünü hatırlatmaktadır. Daha sonra kâinat kitabının incelenmesi gerektiği ile Son Saat’in bilinemezliği ve Hz. Peygamber’in gaybı bilemediği üzerinden konumu hakkında bilgi verilmektedir.

a) İlâhî Program ve İnsanoğlu

Yüce Allah, sûrenin 172-174. âyetlerinde Elest Bezmi denen olayın aslında insanın yaratılış programı olduğunu, fıtratın şekillendirildiği özellikleri ortaya koyduğunu şu şekilde dile getirmektedir: “Rabbin, Âdemoğullarından, onların bellerinden zürriyetlerini çıkarıp onları kendilerine şahit tutmuş ve ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’ (diye sormuştu. Onlar da) ‘Evet, buna şâhidiz’ demişlerdi.”

Ardından, inkârcı muhatapların bahanelerini ortadan kaldırmak üzere şu bilgilere yer verilmektedir: “Kıyamet gününde, ‘Biz bundan habersizdik’ dersiniz ya da ‘Daha önce atalarımız Allah’a ortak koşmuştu, biz de onlardan sonra gelen nesilleri olduğumuz için böyle yaptık. Şimdi (eskilerin) yanlışlıkları nedeniyle bizi de mi helak edeceksin?’ dersiniz diye.” Daha sonra “(Gerçeğe) dönerler diye işte âyetleri böyle açık açık (ayrıntılı bir şekilde) ortaya koyuyoruz” buyurarak ilahi mesajların misyonu ortaya konulmaktadır.

ı. Elest Bezmi ve İnsanın Kendisine Şahitliği

وَاِذْ اَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَن۪يٓ اٰدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَاَشْهَدَهُمْ عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلٰىۛ شَهِدْنَاۛ “Hani Rabbin âdemoğullarından, onların sırtlarından nesillerini çıkarıp (yaratıp) onları kendilerine şahit tutmuş ve ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’ (demiş), onlar da ‘Evet, buna şâhidiz’ demişlerdi.”

Âyetteki وَاِذْ اَخَذَ ve iz ehaze fiili “hani çıkarmıştı, almıştı”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”;مِنْ بَن۪يٓ اٰدَمَ min benî âdeme tamlaması “âdemoğullarından”;مِنْ ظُهُورِهِمْ min zuhûrihim kelimesi “onların sırtlarından, arkalarından, bellerinden”;ذُرِّيَّتَهُمْ zürriyyehum tamlaması “onların zürriyyetlerini, nesillerini”;وَاَشْهَدَهُمْ ve eşhedehum fiili “ve onları şahit tutmuştu”; عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ ‘alâ enfüsihim ifadesi “kendilerine, onların nefislerine”; اَلَسْتُ elestü sorusu “ben değil miyim”; بِرَبِّكُمْ birabbiküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; بَلٰى belâ sözcüğü “evet”; شَهِدْنَا şehidnâ fiili ise “şahit olduk” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılış sürecinde ondan alınan söz gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ اَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَن۪يٓ اٰدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَاَشْهَدَهُمْ عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ “Hani Rabbin âdemoğullarından, onların sırtlarından nesillerini çıkarıp (yaratıp) onları kendilerine şahit tutmuştu.” Yüce Allah insanoğlunu yaratış sistemine dair çok kısa bir gönderme yaparak onun fıtratına yerleştirdiği yaratılış sistemi ve sözleşmesi demek olan elest bezmini hatırlatmaktadır. Âyette اَخَذَ ehaze “aldı”, اَشْهَدَeşhede “şahit kıldı” gibi her ne kadar geçmiş zaman kalıbı kullanılmış olsa da, maksadın akıp giden zamanda bütün insanlara yönelik olduğu ve mesajın evrensellik içerdiği açıktır.

a) ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, insanın yaratılışı konusu Kur’ân’da detay denebilecek şekilde ortaya konulmakta, bir anlamda yaratılış atlası sunulmaktadır. Bu çerçevede, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de insanoğlunun üreme sistemi hücrelerinin sırt bölgesinden çıkarıldığı ifade edilmektedir.

Târık 86/6-7’de de açıklayacağımız gibi, insan embriyosunda üriner sistem hücrelerinin ilk defa yaratılış yeri bel kemiği ile kaburga kemikleri arası olarak belirlenmiştir. A‘râf 7/172 ile birlikte düşünüldüğünde, vücudun sırt bölgesinde bel kemiği ile kaburga kemikleri arasında yaratılan üriner sistem hücreleri aşağıya doğru akarak mevcut kasık bölgesine inmektedir. Bu bir Kur’ân mucizesidir. Modern Embriyoloji’nin Kur’ân hakikatini ıspatladığı bir konu olması itibariyle Kur’ân-Bilim birlikteliğine dair en güzel örneklerden birisi de budur.

b) Yüce Allah insanoğlunu bedenen yarattıktan sonra, onu kendine şahit tuttuğunu beyan etmektedir. Kâinatta insanla ilgili her ne mahlûk varsa onlar insanın şahidi kılınacağı için, kişinin en önemli şahitlerinden birisi de elbette kendisidir. Kıyâmet 75/14’te belirtildiği üzere, mahşerde durumuna şahit kılınacak olan insanoğlu yaratılış sürecinde de kendisine şahit kılınmıştır.

“Şahit kılınmanın zamanı”, iddia edildiği gibi bedenler yaratılmadan önce ruhlar âleminde gerçekleşmiş olamaz. Çünkü âyette açıkça “Âdemoğlunun nesli sırtından alınıp çıkarıldıktan sonra” denmekte, dolayısıyla konunun yaratılış öncesi dönemle ilişkili olmadığı ortaya konulmaktadır. Hatta İbn Atıyye’nin görüşünden hareketle, bazı âlimlerimiz bu dönemin insanın ergenlik dönemi olduğunu belirterek önemli bir bakış açısı sunmuşlardır.(1) Bu açık gerçeğe rağmen, hâlâ konuyu ruhlar âlemiyle ilişkilendirmenin bir faydası olmadığı kanaatindeyiz.

2. اَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلٰىۛ شَهِدْنَا “(Allah) ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’ (demiş), onlar da ‘Evet, buna şâhidiz’ demişlerdi.” Bu ifade Yüce Allah’ın insan fıtratına yerleştirdiği bir özelliğin dile getirilmesidir. Şems 91/7-8’de belirtildiği gibi, Yüce Allah insanoğlunu yaratmış ve ona hem fucûr denen yoldan çıkabilme özelliğini, hem de takvâ denen duyarlılığı ilham etmiştir.

Hucurât 49/7’de beyan edildiği gibi, bunlardan takvâ denen özellik bağlamında iman insana sevdirilmiş, kalbe süslenmiş olduğu halde, fucûr göstergesi olan küfür, yoldan çıkma ve isyan ise kişilere fıtrat olarak çirkin gösterilmiştir. Rûm 30/30’da insanoğlunun üzerinde yaratıldığı fıtrat Yüce Allah’ı tek ilah olarak kabul edebilme programıdır. Her mahlûkun hidayeti onun yaratılış gayesi anlamında yaratılış özelliğine bağlandığı halde,(2) insanoğlunun hidayeti fıtratıyla buluşmasına bağlanmıştır.

Kur’ân’da bilinen türden konuşmadan farklı olarak gerçekleşen konuşmalarla ilgili örnekler vardır. Fussılet 41/11’de “Rabbimizin göğe ve yeryüzüne hitabı, onların cevabı”; Kâf 50/30’da “cehenneme hitap ve onun dile gelmesi”; Me‘âric 70/17’de yine “cehennemin suçlulara yönelik çağrısı” bu noktada örnek olarak zikredilebilir. Dahası, Ahzâb 33/72’de zikredilen emanetin göklere ve yeryüzüne sunulması, onların kaçınması ile Haşr 59/21’de geçen Kur’ân ile buluşması durumunda dağların Yüce Allah’a derin saygı nedeniyle boyun büküp parçalanmaları da bu bağlamda hatırlanabilir.

Bu arada, Enfâl 8/2 ve Zümer 39/23’te dile getirildiği üzere, vahyin etkileyiciliği karşısında kalplerin ürpermesi, tüylerin diken diken oluşu, kalplerin ve derilerin Yüce Allah’ın zikrine yumuşaması, Hadîd 57/16’da kalplerin Allah’ın zikri karşısında boyun bükmesi de konuyla ilişkilendirilebilir. Ayrıca Nûr 24/24 ve Yâsîn 36/65’te ağızların mühürlenip dillerin, ellerin ve ayakların şahitlik edecek oluşu, Fussılet 41/20-21’de bildirilen kulakların, gözlerin ve derilerin konuşması sembolik konuşma örnekleri arasında sayılabilir. İşte bütün bu örneklerde olduğu gibi, insanoğlu da yaratılış esnasında Yüce Allah’a fıtratıyla cevap vermiştir ve son insana kadar da bu cevabı verecektir diyebiliriz.

Pek çok tefsir âlimine göre de burada sözü edilen şahit tutulma ve sözleşme, temsîlî bir manadadır. Yüce Allah bütün insanları fıtratlarının başlangıcında tevhid inancına ve İslam’a kabiliyetli olarak yaratmış, objektif ve subjektif delillerle Allah’ın rablığını algılayabilecek şekilde ve İslam’a yatkın olarak yaratmış olduğunu böyle bir “temsîlî istiare” (sembolik bir ifade) yoluyla tasvir etmiştir.

Bu tür konuşmalar bilinen şekliyle ve gerçek hayatta olduğu gibi karşılıklı konuşma ve sözleşme şeklinde bir mukavele gibi düşünülmemelidir. “Sanki şöyle denilmiş ve karşılığında şöyle cevaplar alınmış” gibi hukuki geçerliliği olan kuvvetli bir fıtrî sözleşme vardır. Yani bu sözleşme dille söylenmiş, sözlü ve ikrara dayalı kelami mahiyette bir sözleşme değildir; bir marifet bilinç kuvvetinin bir tanıma olgusunun doğal durumu bakımından fiili bir sözleşme demektir.(3)

Yüce Allah’ın konuşması, söylemesi, sorması ve insanoğlunun da cevap vermesi, gerçekte Allah’ın yaratıcı eylemini ve insanın da buna varoluşsal cevabını, tepkisini dile getirmek için kullanılan temsîlî ifadeler durumundadır.(4)

Rabbimizin “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” sorusuna insanoğlu fıtratıyla ve elbette mecazi olarak بَلٰىۛ شَهِدْنَا “Evet, buna şahidiz” cevabını vermiştir, vermektedir. Önemli olan, fıtratımızda yaşadığımız bu gerçeği hayatımızda doğrulatmak ve hayatı bu bilinçle yaşamaktır. Kelime-i şehâdet ikrarımızda dile getirdiğimiz ilanımız bizden ispat beklemektir. Âl-i İmrân 3/18’de de geçtiği gibi, “Allah, melekleri ve ilim sahipleri adalet ve hakkaniyetle şahitlik ettiler.” Bizden beklenen de bu birlikteliğe katılmamız, böylece çatlak ses çıkarmamamızdır.

ıı. Bahanelere Sığınmanın İmkânsızlığı

اَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِنَّا كُنَّا عَنْ هٰذَا غَافِل۪ينَ اَوْ تَقُولُوٓا اِنَّمَآ اَشْرَكَ اٰبَآؤُ۬نَا مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ اَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ “Kıyamet gününde ‘Biz bundan habersizdik.’ dersiniz diye veya ‘Daha önce atalarımız Allah’a ortak koşmuştu; biz de onlardan sonra gelen nesiller olduğumuz için; (yani) yanlış yapanlar nedeniyle bizi de mi helak edeceksin?’ dersiniz diye (işte böyle yapmıştık).”

Buradakiاَنْ تَقُولُوا en tekûlû fiili “(şöyle) demeniz, söylemeniz nedeniyle, söylersiniz diye”; يَوْمَ الْقِيٰمَة yevme’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyamet günü”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; عَنْ هٰذَا ‘an hâzâ ifadesi “bundan”; غَافِل۪ينَ ğâfilîne ifadesi “habersiz olanlar(dık)”; اَوْ تَقُولُوا ev tekûlû ifadesi “veya (şöyle) demeniz nedeniyle, dersiniz diye”;اِنَّمَآ اَشْرَكَ innemâ eşrake fiili “ancak ve ancak şirk koşmuştu, ortak koşmuştu”; اٰبَآؤُ۬نَا âbâünâ ifadesi “bizim atalarımız, babalarımız”;مِنْ قَبْلُ min kablü edatı “daha önce”;وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve biz de (şöyle) idik”; ذُرِّيَّةً zürriyyeten kelimesi “nesiller”;مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim sözcüğü “onlardan sonra (gelen)”;اَفَتُهْلِكُنَا efetühlikünâ sorusu “bizi helak eder misin, helak edecek misin”;بِمَا فَعَلَ bimâ fe‘ale fiili “yapmasına karşılık, yaptıkları için”;الْمُبْطِلُون el-mubtılûne kelimesi ise “(gerçekleri) iptal edenler(in)” demektir.

Burada insanoğlunun herhangi bir mazeretinin kalmaması için şahitliğin iki gerekçesi sunulmaktadır.

1. اَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِنَّا كُنَّا عَنْ هٰذَا غَافِل۪ينَ “Kıyamet gününde ‘Biz bundan habersizdik.’ dersiniz diye.” Yüce Allah insanoğlunun fıtratına yerleştirdiği ilahi kodlamayı mahşerde söz konusu olabilecek bir bahanenin önüne geçirmek için bu ifadeyi beyan etmektedir. Kıyâmet Günü özellikle nankör insanlar “biz bundan habersizdik” derler diye, bunu geçersiz kılmak için fıtrata bir düzen kazandırılmıştır.

Bazı âlimlerimiz âyetin başında keylâ veya lâ harfinin gizli olduğunu, bunun Nahl 16/15’te olduğu gibi Kur’ân’dan delillerinin bulunduğunu, dolayısıyla mananın da “dememeniz için” şeklinde olduğunu ifade etmişlerdir.(5) Kur’ân’da bulunmayan bir harfin veya edatın ya da kelimenin orada varmış gibi kabul edilmesi çok büyük bir zorunluluk olmadıkça tercih edilmemelidir.

Cümlelerde olumsuzluk edatı olmadığı için tercümede böyle bir ifade kullanmamak gerekir. Ancak verilmek istenen mesaj mahşerde herhangi bir mazeret olmasını engellemek ve nankörlerin “bilmiyorduk” diyememelerini sağlamaktır, bunda şüphemiz yoktur.

2. اَوْ تَقُولُوٓا اِنَّمَآ اَشْرَكَ اٰبَآؤُ۬نَا مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ اَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ “Veya ‘Daha önce atalarımız Allah’a ortak koşmuştu; biz de onlardan sonra gelen nesiller olduğumuz için; (yani) yanlış yapanlar nedeniyle bizi de mi helak edeceksin?’ dersiniz diye (işte böyle yapmıştık).” Yüce Allah nankör insanların mahşerde ileri sürebilecekleri bir başka gerekçeyi geçersiz kılmak için “suçu başkalarına atma girişimleri”nin de anlamsız olacağını haber vermektedir. Zira hiç kimse “atalarımızdan böyle gördük” diye bir bahaneye sığınamaz.

a) اَوْ تَقُولُوٓا اِنَّمَآ اَشْرَكَ اٰبَآؤُ۬نَا مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ “Veya ‘Daha önce atalarımız Allah’a ortak koşmuştu; biz de onlardan sonra gelen nesiller olduğumuz için’ dersiniz diye (işte böyle yapmıştık).” Şu‘arâ’ 26/74 gibi çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere, Kur’ân’da “ataları izlemek” problemiyle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(6)

Kâf 50/27 ve benzer âyetlerde de dile getirildiği gibi, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(7) A‘râf sûresinin 38-39’da da açıkladığımız gibi, insanların sapmalarının suçunu başkalarına atamayacağı, saptıranlar için azap artırım isteklerinin reddedileceği gibi,(8) taklitlerini de meşru gösteremezler. Dolayısıyla, suçu başkasına atma girişimleri sonuçsuz kalacak, her iki taraf da azapta müşterek olacaklardır.(9)

İşte bütün bu durumlar daha en baştan reddedilerek insanların fıtratlarına Allah’ı tek ilah kabul etme yeteneğinin yerleştirildiği, dolayısıyla “atalarımızı böyle bulduk; biz sonra geldik; onların hakikati iptalleri nedeniyle helak edilmek istemiyoruz” manasında sözler söylemeleri hiçbir fayda sağlamayacaktır.

Elbetteki başkalarının suçu diğer insanlara fatura edilemez; bu bir Kur’ân gerçeğidir.(10) ‘Ankebût 29/12-13 ve Sebe’ 34/31-33’te de yer aldığı gibi, saptıranların saptırma vaatleri sonuçsuz kalacak, ancak saptıranlar bunu yaptıkları için ekstra günah yüklenmiş olacaklardır. Sapanlar ise sapmalarının karşılığını ödeyeceklerdir. Sanıldığı ve İbrâhim 14/22’de de yer aldığı gibi fatura başkalarına kesilemeyecektir.

Ataların izini sormadan, sorgulamadan onları takip doğru olmadığı gibi çok da tehlikeli bir yoldur. Yüce Allah bu durumu “bundan habersizdik” sözünün beraberinde zikrederek, bunun hiçbir şekilde mazeret olamayacağını beyan etmiş olmaktadır. Kur’ân’a göre sorgulamadan yapılan taklit akılsızlıktır ve şeytanın bir eylemi olarak sahibini ateş azabına davet etmektir. Müslümanın hayatında hakkı takip vardır; bâtılı taklit yoktur. Çünkü körü körüne taklit tam bir uçurumdur; felaketin takendisidir.

b)اَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ “Şimdi (hakkı) iptal edenlerin yaptıkları (yanlışlıklar) nedeniyle bizi de mi helak edeceksin?” Taklit bataklığına saplanan inkârcıların söyleyeceği bu cümle, eğer dünya hayatında söylenecekse maksat dünyada helak edilmeleriyle ilgili olarak anlaşılabilir ki bu durumda helak edilmek istemedikleri beyan edilmiş demektir. Konu eğer mahşerde yaşanacak bir durum ise o zaman Kur’ân’da çeşitli âyetlerin mesajını hatırlamakta yarar vardır.

Atalarının izini bilinçsizce taklit edenler bunun sonunun felaket olacağını da bildikleri için “İptalcilerin yaptıkları nedeniyle bizi de helak edecek misin?” demişlerdi. Yüce Allah hiç kimseyi başkasının günah yükünün sorumlusu olarak cezalandırmaz. Bunların suçu, sormadan sorgulamadan ataların izini taklit etmekti. Rabbimiz bunun bir mazeret olamayacağını bu evrensel bildirimiyle herkese duyurmaktadır. Mahşerde yaşanacak böyle bir pozisyonda dile getirilecek mazeret cümlelerinin sahipleri buna olumlu bir cevap bulamayacak, azaptan da kurtulamayacaklardır.

Kıyâmet 75/16-19’da beyan edildiği üzere, suçlu kişiler mazeret için hareketlenince uyarılacak ve bunu başaramayacaklardır. Kaldı ki Nahl 16/85 ve Rûm 30/57’de kâfirlere mazeretlerinin fayda vermeyeceği ifade edilmekte, Mü’minûn 23/108’de Yüce Allah’ın bunlara “Orada diz çökün ve bana konuşmayın” diyeceği haber verilmektedir. Murselât 77/35-36’da ise mahşerde suçlulara hitaben orasının konuşma yapılamayacak bir gün olduğu, kendilerine izin verilmeyeceği için özür de dileyemeyecekleri bildirilmektedir.

ııı. Âyetlerin Açıklanma Gerekçesi

وَكَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ وَلَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Ayetleri ayrıntılı bir şekilde işte böyle açıklıyoruz; umulur ki (gerçeğe) dönerler.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; نُفَصِّلُ nüfassılu fiili “açıklıyoruz, açık açık ortaya koyuyoruz”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri, delilleri”; وَلَعَلَّهُمْ ve le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَرْجِعُونَ yarci‘ûne fiili ise “(gerçeğe) geri dönerler” demektir.

Burada âyetlerin açık açık ortaya konulmasının gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah insan fıtratına yerleştirdiği Allah’ı tek ilah kabul etme programı gereği, âyetlerini ve prensiplerini ayrıntılı olarak açıklamakta olduğunu beyan etmekte, gerekçesini de fıtrata aykırı davranmayıp gereksiz ve sonuçsuz bahanelere sığınmanın fayda vermeyeceği şeklinde belirlemektedir. Burada geçen نُفَصِّلُ nufessılü fiili Kur’ân’da geçtiği her yerde(11) Kur’ân âyetlerinin ayrıntılı olarak açıklanması, açık açık ortaya konulmasıyla ilgili mesaj vermektedir. Bu hitap Kur’ân’ın muhatabı olan herkese yöneliktir. Çeşitli âyetlerde(12) de beyan edildiği gibi, Yüce Allah âyetlerini işte böyle açıklamakta, muhataplarından da yanlıştan dönmelerini beklemekte, istemektedir.

b) Nankör İnsanın Tercihi

Yüce Allah, sûrenin 175-178. âyetlerinde mesajlara muhatap kılınmasına rağmen onlardan sıyrılıp kaçan, şeytanın uydusu haline gelen ve azgınlardan olan kişiyi örnek vermekte, dilemesi halinde onu yüceltebileceğini, ancak kişinin heva ve hevesine uyarak dünyayı tercih ettiğini, bu haliyle üzerine varılsa da varılmasa da dilini sarkıtıp duran köpeğe benzediğini bildirmektedir. Bu tür olayların anlatılma sebebi “insanların tefekkür etmeleri” olarak belirlenmekte, âyetleri inkâr edenlerin kendilerine yazık ettikleri, hidayete erenlerin kurtulmuş olacakları, sapkınlığı tercih edenlerin de ziyana uğradıkları bildirilmektedir.

ı. Âyetlerden Ayrılmanın Sonu

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَاَ الَّذ۪يٓ اٰتَيْنَاهُ اٰيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَاَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاو۪ينَ “Onlara, kendisine delillerimizi verdiğimiz fakat onlardan sıyrılıp ayrılan, o yüzden şeytanın takip ettiği ve sonunda azgınlardan olan şu kimsenin haberini tilâvet et (okuyup aktar)!”

Âyetteki وَاتْلُ vetlü emri “anlat, aktar, tilavet et”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; نَبَا nebee sözcüğü “(şunun) haberini”;الَّذ۪يٓ اٰتَيْنَاهُ ellezî âteynâhu ifadesi “kendisine verdiğimiz”; اٰيَاتِنَا âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizi”; فَانْسَلَخَ fenseleha fiili “ve sıyrıldı”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”;فَاَتْبَعَهُ fe etbe‘ahû fiili “onu takip etmişti”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; فَكَانَ fe kâne fiili “(şöyle) olmuştu”; مِنَ الْغَاو۪ينَ mine’l-ğâvîne ifadesi ise “azgınlardan, azgınlaşanlardan” demektir.

Burada bir başka nankör ve yaşayacağı akıbet gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendisine âyetlerini verdiği, ancak âyetleri görmezden gelip devre dışı bırakan, sonrasında şeytanın dahi peşinden gittiği ve azgınlardan olan bir kişinin haberini dile getirmektedir. Söz konusu kişinin adı verilmediği için bunu bütün zamanların nankörleriyle ilişkili olarak anlayabiliriz. Ancak âlimlerimiz bu noktada birtakım isimler zikretmektedir. Buna göre, bazıları bunun Hz. Mûsâ zamanındaki İsrailoğullarından Bel‘am b. Ebr veya Kenânilerden Bel‘am b. Baûra olduğunu ifade etmişlerdir ki bunlar ilâhi bilgilere sahip olmasına rağmen çeşitli dünyevi beklentilerle âyetlerden uzaklaşmışlardı.

Bazı âlimler ise bu kişinin Araplardan Ümeyye b. Ebi’s-Salt es-Sakafî olduğunu ifade etmişlerdir ki bu kişi kutsal metinleri bilen, ancak peygamberlik beklentisi içerisine giren, Hz. Peygamber’in risaletiyle de ilahi bilgileri terk eden biriydi. Hz. Peygamber onun şiirleriyle ilgili olarak “Şiiri mümindi; kalbi ise kâfirdi” buyurmuştur.(13)

“Kendisine âyetlerimizi verdiğimiz” ifadesi gereği bu kişinin peygamber olduğu iddiası ise hiçbir şekilde doğru olamaz. Burada “âyetlerin verilmesi” âyetlerin bilinmesi veya kendisine âyetlerin sunulması manasına gelmektedir. Aksi takdirde, Rabbimizin yanlış bir kişiye peygamberlik vermiş olması gibi tarifi imkânsız bir hata söz konusu olur.

Başka bazı ihtimaller daha zikredilmiş olsa da, Kur’ân’da isim verilmemesi nedeniyle bu kişinin ismi değil de nitelikleri üzerinde durmalıyız. Bu kişiye verilen âyetlerden maksadın İsm-i A‘zam duası, Tevrat ve benzeri kutsal metinlerin bilgisi olduğu aktarılmaktadır.(14) Bu konuda elimizde sağlam bir delil yoktur. Dolayısıyla âyetler ilahi hükümler olarak anlaşılmalı, bu kişinin veya bu nankör insan tipinin âyetlere itibar etmediği, onlardan kendisini ve hayatını soyutladığı, sonrasında şeytanın ona musallat olduğu, ondan adeta hiç ayrılmadığı ve nihayet azgınlardan olduğu anlaşılmaktadır.

Güne dair âyetin muhteşem mesajları vardır. Kendilerine Yüce Allah’ın âyetleri ulaşmasına rağmen onlara itibar etmeyen, onlardan uzak duran, taksit taksit veya bütünüyle ve birden onları hayatından çıkartanlar artık şeytanın uydusu olurlar. Şeytan onların peşine takılır ve sonuçta azgınlardan olmaları için elinden geleni yapar ve bunu başarır. Bu âyetteki mesaj ile Meryem 19/83 ve Zuhruf 43/36’dakiler birbiriyle uyuşmaktadır.

İbrâhim 14/22’de şeytanın mahşerde söyleyeceği sözler gereği, şeytanın insana musallat olmasının bir “sonuç” olduğu, “sebeb”in ise kişilerin ona davetiye çıkarması, âyetlerden uzaklaşmaları ve vahiyden yüzçevirmeleri olduğu anlaşılmaktadır. Bu arada şeytanı dost edinenlerin, onun dümenine girenlerin şeytan tarafından saptırıldığı Nahl 16/100 ve Hacc 22/4’te dile getirilmektedir. Nihayetinde Hûd 11/119 ve Secde 32/13’te belirtildiği gibi, kendileriyle cehennemin doldurulacağı haber verilen kişilerin de şeytana tabi olmaları nedeniyle bu akıbeti hakettikleri A‘râf 7/18, İsrâ’ 17/63 ve Sâd 38/84’te açıkça ifade edilmektedir.

ıı. Nankör İnsan ve Kıssaların Anlatılma Gerekçesi

وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلٰكِنَّهُٓ اَخْلَدَ اِلَى الْاَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ اِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ اَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذٰلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ “Dileseydik elbette onu bu deliller sayesinde yükseltirdik. Fakat o, arzusuna mahkûm olup dünyaya saplandı. Böylesi bir kişinin durumu, kovsan da kendi hâline bıraksan da dilini çıkartıp soluyan köpeğin durumuna benzer. İşte ayetlerimizi yalanlayan kavmin örneği de böyledir. Bu kıssayı anlat; umulur ki düşünürler.”

Âyetteki وَلَوْ شِئْنَا ve lev şi’nâ fiili “ve eğer dileseydik”; لَرَفَعْنَاهُ lerafe‘nâhu ifadesi “onu elbette yükseltirdik”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla (o delillerle)”;وَلٰكِنَّهُ ve lâkinnehû ifadesi “ve ancak o”; اَخْلَدَ ahlede fiili “saplanmıştı”; اِلَى الْاَرْضِ ile’l-ardı sözcüğü “dünyaya, yere”; وَاتَّبَعَ vettebe‘a fiili “ve uymuştu”; هَوٰيهُ hevâhu sözcüğü “onun kendi arzusuna”; فَمَثَلُهُ fe meselühû tamlaması “onun durumu”; كَمَثَلِ الْكَلْبِ ke meseli’l-kelbi tamlaması “(şu) köpek gibi(dir)”; اِنْ تَحْمِلْ in tahmil fiili “kovsan da, üstüne varsan da”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onu, ona”; يَلْهَثْ yelhes fiili “dilini çıkartıp solur”; اَوْ تَتْرُكْهُ ev tetrukhu ifadesi “veya onu kovsan da, üzerine varmasan da, terk etsen de”; يَلْهَثْ yelhes fiili “dilini çıkartıp solur”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o, işte böyledir”; مَثَلُ الْقَوْمِ meselü’l-kavmi tamlaması “şu kavmin durumu”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanların”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; فَاقْصُصِ faksus emri “anlat, aktar”; الْقَصَصَ el-kasasa kelimesi “kıssaları”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiili ise “düşünürler, tefekkür sahibi olurlar” demektir.

Burada söz konusu nankör insan tipinin başka bazı özellikleri ile bunları anlatmanın gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلٰكِنَّهُٓ اَخْلَدَ اِلَى الْاَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ “Dileseydik elbette onu bu deliller sayesinde yükseltirdik. Fakat o, arzusuna mahkûm olup dünyaya saplandı.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde âyetlerini göndermesinin amacını ve nankör insan tipinin tutumunu ele almaktadır.

a)وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا “Dileseydik elbette onu bu deliller sayesinde (kabul edip uygulaması vesilesiyle) yükseltirdik.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği nankör insan tipiyle ilgili olarak, dilemesi halinde ilahi mesajlar sayesinde onun şerefini, kadir ve kıymetini yükseltebileceğini beyan etmektedir. Esasında Rabbimizin her şeye gücü yeteceği için, dilemesi halinde âyetlerini tam uygulama imkânı verip kişileri yüceltebilir.

Bu anlamda En‘âm 6/35 ve 149’da “dilemesi halinde herkesi hidayete erdirebileceğini”, Yûnus 10/99’da yine “dilemesi durumunda yeryüzündeki herkesin iman edeceğini” ifade etmekte, Secde 32/13’te de benzer bir mesaja yer vererek, buna gücünün yeteceğini haber vermektedir. Şüphesiz ki böyle bir durumda insanın imtihanından, akıl ve iradesini hangi yolda kullandığından, peygamberlere ve kitaba uyma iradesinden söz edilemeyecekti.

Âyetlerin indirilmesinden maksat elbette onlar sayesinde insanların yücelmesidir; yoksa âyetlerin yüceltilmeye ihtiyacı yoktur. Çünkü âyetler izzet, şeref, itibar ve haysiyetin kaynağı olan Rabbimizin mesajlarıdır. İnsanlar izzet ve şerefi Allah’ın yanında aramalı, en değerli sözlerin Allah’a yükseleceğini bilmeli ve bunları Allah’a yükseltecek olanın ise salih ameller olduğunu unutmamalıdır.(15) Bilinmelidir ki âyetler kişiyi Allah ile bağlantılı yapar; O’nun rızasını kazanmanın ilkelerini öğretir. Bunun için insanın iradesini âyetlerle irtibatlı hale getirmesi istenir ve beklenir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde ise buna itibar etmeyen kişinin nasıl savrulmalar yaşadığı bildirilmektedir.

b) وَلٰكِنَّهُٓ اَخْلَدَ اِلَى الْاَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ “Fakat o, arzusuna mahkûm olup dünyaya saplandı.” Rabbimiz bu nankör insan tipinin âyetlerle yükselmeyi tercih etmek yerine, heva ve heveslerine uyarak kendisini dünyaya mahküm ettiğini, dünyaya ve dünyalıklara sarılıp durduğunu bildirilmektedir. Furkân 25/43 ve Câsiye 45/23’te de beyan edildiği gibi, bu olumsuz insanlar kendi heva ve heveslerini ilah edinen, Allah’ın da bu kararlarını onaylayıp saptırdığı, kalplerini ve kulaklarını mühürlediği ve nihayet gözlerinde perdeler bulunan insanlardır. Bu nankör insan tipi âyetlere uyarak yücelmek yerine, âyetlerin mesajını çiğneyerek kendisini yükselmeyi tercih etmiştir. Bu ise hiç şüphesiz yükselmek değil, aslında alçalmanın takendisiydi.

Âyette yer alan وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ “Hevasına uydu” ifadesi “hâl cümlesi” kabul edilirse, dünyaya saplanıp kalmanın bir “sonuç” olduğu, “sebeb”in ise kendi heveslerine uymaktan kaynaklandığı söylenmelidir. Diğer ihitmale göre ise, dünayaya saplanıp kalmak “sebep”, heva ve heveslerine uymak ise “sonuç” olabilir. Anlaşılıyor ki bu iki özellik de sakıncalıdır; biri diğerini besler ve sonuçta sahibini felaketin eşiğine getirip perişen eder. İşte burada sözü edilen nankör insan tipine dair en önemli ve en belirleyici insan unsuru budur. Yaşadıklarımız tercihlerimizin sonucu olacağı için, farklı bir tutum içerisine girmemek durumundayız. Aksi takdirde bu âyette örneği verilen kişinin akıbetini paylaşmak kaçınılmaz olacaktır.

2. فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ اِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ اَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ “Böylesi bir kişinin durumu, kovsan da kendi hâline bıraksan da dilini çıkartıp soluyan köpeğin durumuna benzer.” Yüce Allah bu kadar nimet ve imkanına rağmen âyetlerini görmezlikten gelen, onlara uyup yükselmeyi değil de onlar üzerinden yükselmeyi tercih eden, heva ve hevesini ilah edinip dünyaya mahkum olan nankör insanı köpeğe benzetmektedir. Vahiyden yüz çevirenlerin aslandan ürküp kaçan yaban eşeklerine benzetilmesinde de(16) kutsal metin taşıyıp ne taşıdığını bilmeyen eşek benzetmesinde de eşeklerin(17) hiçbir olumsuzluğundan söz edilemez.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki benzetmede de maksat köpekleri küçümsemek değildir; çünkü onlar içgüdülerine tabi iradesiz canlılardır; sadece yaşamak için beslenmeye kodlanmışlardır. İnsanlar ise irade ve akıllarıyla canlılardan farklı olmak ve ruhi donanımları sayesinde Yüce Allah’ın rızasına uygun yaşamak durumundadırlar.

Buna uygun yaşamayıp dünyevileşen, akıl ve iradesini doğrudan yana kullanmayan, sadece içgüdülerine mağlup ve mahkum olan, dünyaya sarılıp onun geçiciliğine aldanan insan tipi şerefli ve güzel yaratılmış olan insanlığı sadece canlı olmaya indirgeyen birisidir. Çünkü “sûreten insan olmak kaderdir; ancak sîreten insan olmak ve insan kalmak ise erdemdir.”

Köpek kışkırtılsa da kışkırtılmasa da, yorulsa da yorulmasa da dili dışarda soluklanır; bu onun belki de doyumsuzluğunu gösterir. İşte tıpkı bunun gibi nankör insan da Yüce Allah’ın kendisine verdiği onca âyeti ve ikram ettiği sayısız nimeti görmezlikten gelip başkalarının malına mülküne göz diken, dünyalıklardan doymayan, daima adeta dili dışarda görüntü vererek sorumluluk bilinciyle hareket etmeyen bir pozisyonu tercih etmektedir.

Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da da beyan edildiği gibi, ilâhi buyruklar bu kişilere sunulsa da sunulmasa da onların tepkisi değişmemekte, alışık oldukları dünyevileşmeyi hiçbir şartta terk etmemektedirler. Kim bilir bazı ortamlarda alay etmek için hak ve hakikat ehline karşı dilini çıkartan bir aymazlık içerisine dahi girmekteler.

Âyetin bu cümlesiyle ilgili bir değerlendirmeyi aktararak konuyu toparlamak istiyoruz: “Tutum ve davranışları yalnızca dünyaya bağlı, dünyaya bağlayıcı arzularının ona günübirlik “fayda” ya da “zarar” olarak gösterdiği şeyler tarafından belirlendiği için, bu bölümde anlatılan insan tipi, harici şartlar ne olursa olsun, daima aklıyla bedensel güdüleri arasındaki çatışmanın ve dolayısıyla içsel huzursuzluğun hayali korku ve kuruntuların kurbanı durumundadır. Bunun için de inanmış bir kişinin inanç yoluyla eriştiği zihnî berraklıktan, ruhî dengeden yoksundur.”(18)

3. ذٰلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ “İşte ayetlerimizi yalanlayan kavmin örneği de böyledir. Bu kıssayı anlat; umulur ki düşünürler.” Âyetin bu son kısmında iki husus göze çarpmaktadır:

a) ذٰلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا “İşte ayetlerimizi yalanlayan kavmin örneği de böyledir.” Sûrenin yorumunu yapmakta olduğumuz son ilki âyetine konu edinilen kişinin aslında bir insan tipini deşifre etmekte olduğu anlaşılmaktadır. Zira cümlenin başındaki مَثَلُ الْقَوْمِ meselu’l-kavmi “kavmin örneği” tamlaması, devam eden bölümdeki الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû cümlesi, ayrıca هُمْ hum zamiri ile يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiilinin çoğul getirilmesi bunun delilidir. Mesajı biraz daha geriden alarak yorumlarsak, buradaki maksadın A‘râf 7/169. âyetten itibaren gelen ve olumsuz insan tipini anlatan bölüm olduğunu söyleyebiliriz.

Yüce Allah gönderdiği âyetleri yalanlayanların misalini işte bu şekilde “dili dışarda soluyan köpek” örnekliğinde vermektedir. Maksat bu insanların nankörlüğüne, yaratanını tanımamasına, âyetlerine itibar etmemesine ve dünyevileşmelerine vurgu yapmaktır.

b) فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ “Bu kıssayı anlat; umulur ki düşünürler.” Âyetin bu son cümlesinde Kur’ân’daki bütün kıssaların anlatılmasının gerekçelerinden birisi verilmektedir. Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân kıssalarının anlatılma sebebi muhatapların ibret alıp tefekkür etmelerini sağlamak olarak belirlenmektedir.

Kur’ân’da kıssaları doğru anlayabilenler için Yûsuf 12/111’de ülü’l-elbâbi tamlaması kullanılmaktadır. Çeşitli âyetlerde de ele aldığımız gibi, bu ifade kabukta kalmayıp çekirdeğin özüne inenler, meselenin özüyle ilgilenenler manasına gelmektedir. Aynı şekilde âyetler üzerinde derin çalışmalar yapıp ince düşünceler üretmek manasına gelen tedebbür kavramı, meselenin derinliklerine inmek, köklerine ulaşmak gibi bir mana vermektedir. Gerçeği hatırlamak manasına gelen tezekkür kavramında fıtrata yazılan hakikatlerin hatırlanması söz konusudur.

Bu ikisinin sonucunda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen ve tefekkür adı verilen kavram gündeme getirilmekte, insanlar köklerine inip hatırladıkları gerçeklere dayalı olarak fikir üretmektedirler. İşte “fikir üretmek” manasına gelen tefekkür kavramında da derin ve sürekli çalışmaların yapılması istenmektedir. Daha sonra devreye te‘akkul denilen ve aklın olaylar arasında ilişki ve bağ kurması manasına gelen bu kavram ile aklın faal olarak işlev görmesi sağlanmalıdır. Bütün bunların sonucunda elde edilen değerlerin ve bilgilerin hayata aktarılması manasında tefakkuh ile buluşulmalıdır. Hakka ve hakikate ulaşmak için Kur’ân’da yer alan tedebbür, tezekkür, tefekkür, te‘akkul ve tefekkuh kavramlarının tam da bu âyetin tefsirinde ne kadar önemli olduğu bir kez daha anlaşılmaktadır.

İşte Yüce Allah bu âyette Hz. Peygambere hitap etmekte ve onun görevinin tebliğ olduğunu bir kez daha vurgulamaktadır. Muhataplar ibret alıp tefekkür etseler de etmeseler de bunu önceden bilmek mümkün olmadığı için, din adına tebliğde bulunanlar bu görevi ihmal etmemeli, başarı ölçülerini karşıdakilerin durumuna bakarak belirlememelidirler. Bizim görevimiz tebliğdir; bir anlamda nişan almaktır, on ikiden vurmak değildir. Biz seferden sorumluyuz; zaferden değil. Çünkü burada zafer elde edilmeyebilir; fakat mahşerde bunun karşılığı mutlak surette verilecektir. A‘râf sûresinin 170. âyetinin sonunda hatırlatılan husus da budur.

ııı. Yalanlayanların Kendilerine Zulmü

سَآءَ مَثَلًاۨ الْقَوْمُ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا كَانُوا يَظْلِمُونَ “Ayetlerimizi yalanlayanların ve böylece kendilerine yazık etmiş olanların hâli ne kadar da kötüdür!”

Âyetteki سَآءَ sâe fiili “ne kötü oldu”; مَثَلًا meselen sözcüğü “hal, durum olarak”; الْقَوْم el-kavmu kelimesi “(şu) kavim”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanların”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; وَاَنْفُسَهُمْ ve enfüsehüm ifadesi “onların nefislerine, kendilerine”; كَانُوا يَظْلِمُونَ kânû yazlimûne ifadesi ise “zulmediyorlardı, haksızlık ediyorlardı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayanların durumu ve kendilerine zararları gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da kıssaların anlatımında hep iyi ve olumlu sonuçlar değil, bazen kötü insanların durumu da ibret olsun diye sunulurlar. Âyetteki سَآءَ مَثَلًاۨ sâe meselen ifadesi “Ne de kötü bir örnektir; hâli ne de kötüdür” manasına gelmektedir. İşte hem İsrailoğullarının kıssası, hem öncesinde anlatılan peygamber kıssaları hem de bu âyetin hemen öncesindeki nankör insan tipiyle ilgili verilen bilgilerdeki ortak nokta “Yüce Allah’ın âyetlerinin yalanlanması ve bunun sonucunda da kendilerine yazık etmiş olmaları”dır. Allah’ın âyetlerine uyarak yaşamak bir huzur vesilesidir; onları yalanlamak ise Allah’a zarar değil, kişinin kendisine zulmetmesi, yani yazık etmesidir.

ıv. Hidâyet ve Dalâlet İlişkisi

مَنْ يَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَد۪ي وَمَنْ يُضْلِلْ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Allah’ın hidayet ettiği kişi doğru yola ulaş(tırıl)mıştır. Kimi saptırırsa (kimin sapkınlığını onaylarsa) işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.”

Âyetteki مَنْ يَهْدِ men yehdi ifadesi “her kime hidayet ederse, hidayet ettiği, yol gösterdiği kişi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; فَهُوَ fe huve zamiri “işte o”; الْمُهْتَد۪ي el-mühtedî kelimesi “hidayete erdirilmiş(tir), hidayet üzere olan(dır)”;وَمَنْ يُضْلِلْ ve men yudlil ifadesi “ve her kimi de saptırırsa, sapmasını onaylarsa”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْخَاسِرُونel-hâsirûne sözcüğü ise “ziyana uğrayanlar” demektir.

Burada hidayet ve dalalet konusunda Yüce Allah’ın müdahalesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzerleri İsrâ’ 17/97 ve Kehf 18/17’de de söz konusudur. Konuyla ilgili olarak Kehf 18/17’de şu ifadeler yer almaktadır: “Allah kime hidâyet ederse, işte o, doğru yola ulaşmıştır; kimi de saptırırsa artık onu doğruya yöneltecek bir dost bulamazsın.” Nahl 16/37’de sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişilere hidayet etmeyeceği bildirilmektedir. Nisâ’ 4/88, 143 ve Şûrâ 42/46’da sapkınlığı onaylananlar için artık hiçbir yol kalmadığı ifade edilmekte, A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Zümer 39/23, 36 ve Mü’min 40/33’te ise onları hiç kimsenin hidayete erdiremeyeceği bildirilmektedir.

Bu ve daha pek çok âyette hidayet ve dalaletle ilgili pek çok detay bilgiler yer almaktadır. “Hidayet ve dalalet” konusu Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardan birisidir. Bu kavramları Fâtiha 1/6’da ayrıntılı bir şekilde ele aldığımız için burada benzer şeyleri söylemeyeceğiz. Sadece şu kadarını hatırlatalım: Hidayet ve dalalet Allah’tan gelir; yani hidayeti de sapkınlığı da yaratan Yüce Allah’tır. Ancak hidayeti de sapkınlığı da isteyip tercih eden insandır. Dolayısıyla Yüce Allah isteyene, layık gördüğüne ve hak eden hidayet eder; istemeyen ve hak etmeyen için de sapkınlık yaratır; onları sapkınlık içerisinde bırakır.

Sanıldığı gibi Yüce Allah dilediğine hidayet edip dilediğini de saptırmaz. Buna gücü yetmediğinden değil elbette; sadece insan iradesine verdiği değer nedeniyle onların kararına önem verdiği için. Çünkü bu durumda hayatın da imtihanın da hiçbir anlamı kalmaz. Neticede sapkınlığı onaylanmış kişiler için artık defter kapatılır; onların hak yolu bulmaları ise imkânsızlaşır; çünkü Bakara 2/7, 88, Nisâ’ 4/155, En‘âm 6/25, Nahl 16/37, Kehf 18/57, Muhammed 47/16 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi Yüce Allah onların kalplerini mühürlemiş olmaktadır.

Anlatılan bütün kıssalar başta olmak üzere ilahi emirlere itibar ve ittiba edip istikamet sahibi olanlar hidayet isteyenlerdir. Yüce Allah da bu kişilere hidayet ettiği için hidayete erdirilenler, yani hidayeti onaylananlar bu kişilerdir. Yüce Allah’ın saptırdıklarına gelince, bunlar da bu kıssalarda anlatılan türden kendileri sapkınlığı tercih edenlerdir ki Yüce Allah bu kişilerin sapıklığını onaylar ve bunlar da ziyana uğrayanlar olurlar.

Kehf 18/17’de olduğu gibi konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/97’de de şu bilgiler vardır: “Allah’ın hidâyet verdiği kişi doğru yola eriştirilmiştir (yani hidayet isteğini Allah’ın onayladığı kişi doğru yoldadır). Şaşkınlığını onayladıkları için ise, Allah’tan başka (kendilerini savunacak) dostlar bulamazsın.” İşte bu âyetlerin ortaklaşa verdiği mana, Yüce Allah’ın isteyene, layık gördüğüne hidayet edeceği, isteyeni yani layık gördüğünü de sapkınlıkta bırakacağıdır, vesselâm.

c) Hayata Dâir İlâhî Prensipler

Yüce Allah, sûrenin 179-184. âyetlerinde kalpleriyle gerçeği anlamayan, gözleriyle hakkı görmeyen, kulaklarıyla hakikati işitmeyenlerin hayvanlar gibi sadece yeme içmeyi düşündüklerini, onlardan daha aşağı bir durumda olduklarını ve böyleleri için cehennemi hazırladığını haber vermektedir.

Ardından, en güzel isimlerin sadece Yüce Allah’a ait olduğu, onlarla dua etmek gerektiği, isimlerle ilgili eğriliğe sapanların terk edilmelerinin zorunlu olduğu, insanlar içinde hakkı ve hakikati gözeterek adalet içerisinde yaşayanların bulunduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayanların hiç bilemedikleri bir şekilde azaba yaklaştırıldığı, kendilerine zaman tanındığı, Allah’ın tuzağının çok güçlü olduğu belirtilerek, müşriklerin suçladıkları arkadaşları Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde mecnun olmadığı, apaçık bir uyarıcı olduğu ifade edilmektedir.

ı. Kendini Hakikate Kapatanların Sonu

وَلَقَدْ ذَرَاْنَا لِجَهَنَّمَ كَث۪يرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ اَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ اٰذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا اُو۬لٰٓئِكَ كَالْاَنْعَامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ “Yemin olsun ki (akıl eden) kalpleri olmasına rağmen onlarla anlamayan, gözleri olmasına rağmen onlarla görmeyen, kulakları olmasına rağmen onlarla duymayan, sadece hayvanlar (diğer canlılar) gibi, hatta daha da şaşkın bir hâlde bulunan ve sonunda habersizmiş gibi davranan pek çok cin ve insanı cehennem için hazırlamışızdır.”

Âyetteki وَلَقَدْ ذَرَاْنَا ve lekad zera’nâ fiili “yemin olsun ki hazırlamıştık”; لِجَهَنَّمَ licehenneme sözcüğü “cehennem için”;كَث۪يرًا kesîran kelimesi “pek çok, pek çoğunu”; مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni ifadesi “cinlerden”; وَالْاِنْسِ ve’l-insi kelimesi “ve insan(lardan)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; قُلُوب kulûbun sözcüğü “kalpler, gönüller”; لَا يَفْقَهُونَ lâ yefkahûne “anlamazlar”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla, onlarla”;وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için yine vardır”; اَعْيُن a‘yünun sözcüğü “gözler”; لَا يُبْصِرُونَ lâ yubsırûne fiili “görmezler”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla, onlarla”;وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için yine vardır”; اٰذَان âzânun kelimesi “kulaklar”; لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne fiili “duymazlar”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla, onlarla”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; كَالْاَنْعَامِ ke’l-en‘âmi sözcüğü “hayvanlar gibi(dir)”; بَلْ bel edatı “hatta, dahası, balikis”; هُمْ hum zamiri “onlar”; اَضَلُّ edallü kelimesi “daha şaşkın(dır)”; هُمْ اُو۬لٰٓئِكَ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْغَافِلُون el-ğâfilûne sözcüğü ise “gaflette olanlar, habersizmiş gibi davrananlar” demektir.

Burada bir ilâhî bildirim yer almakta ve kimlerin cehennemlik olduğu ve dünyadaki durumları hakkında bilgi verilmektedir.

1. وَلَقَدْ ذَرَاْنَا لِجَهَنَّمَ كَث۪يرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ اَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ اٰذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا “Yemin olsun ki (akıl eden) kalpleri olmasına rağmen onlarla anlamayan, gözleri olmasına rağmen onlarla görmeyen, kulakları olmasına rağmen onlarla duymayan pek çok cin ve insanı cehennem için hazırlamışızdır.” Yüce Allah her türlü donanıma sahip kılınmalarına rağmen, cinlerin ve insanların bir bölümünün hakikate karşı anlayışsız, kör ve sağır davrandıklarını, bu nedenle de cehennemlik olmayı hak ettiklerini beyan etmektedir.

a) Bazı meal ve tefsir yazarları bu âyetin tercümesini yaparken “Pek çok cin ve insanı cehennem için yarattık” diyerek yanlış anlaşılmalara sebebiyet vermektedirler. Esasında Kur’ân’ı doğru anlamanın en önemli metotlarından birisi de âyetleri “sebep-sonuç ilişkisi”yle anlamaktır. Buna ilave olarak bir konuda Kur’ân’daki bütün âyetler bilinmeden, âyetlerin iniş sebebi, sırası veya zamanı gözetilmeden, âyetlerin bağlamı görülmeden, kullanılan kelime veya kavramların çok anlamlılık özelliği fark edilmeden yapılacak yorumlar sorunlu olmaktan kurtulamaz. İşte bu âyette de bu hususların gözardı edildiği anlaşılmaktadır.

Kur’ân metinlerinde âyetteki وَالْاِنْسِ ve’l-insi kelimesinin sonuna secâvend olarak ز ze harfinin konulması da bu yanlışa zemin hazırlayan etkenlerden birisidir. Esasında bu kelimeye ya hiç secâvend konulmamalı veya durmamak gerektiği manasında لا lâ edatı konulmalıdır.

b) Cinlerin ve insanların pek çoğu cehennemlik olsunlar diye yaratılmış değildir. Akıllarını, gözlerini ve kulaklarını, kısaca bilgi edinme vasıtalarını hakikati öğrenmeye kapatan pek çok cin ve insan cehennemlik olmayı hak etmiştir demektir. Yüce Allah kullarının iyi yaşamasını ve mahşerde de cennete gitmelerini istemektedir.

Bunun için vicdan, fıtrat, akıl ve irade vermiş, kitap göndermiş ve peygamberler görevlendirmiştir. Dahası Zümer 39/7’de nankörlük yapanların Yüce Allah’a zarar veremeyeceğini ve kullarının küfrüne razı gelmeyeceğini beyan ettikten sonra, eğer şükrederlerse Allah’ın razı olacağını bildirmektedir. Konuyla ilgili bütün âyetler işte bu âyet çerçevesinde anlaşılmalı ve öyle yorumlanmalıdır.

c) Yüce Allah Hûd 11/119, Secde 32/13 ve Sâd 38/85’te de beyan ettiği gibi, cehennemi insanlar ve cinlerle doldurulacağını bildirmektedir. Bu ifadelerde sanki ezeli bir karar olarak insanların ve cinlerin cehennemlik olsunlar diye yaratıldığı anlaşılmaktadır. Bunun ne anlama geldiğini ise A‘râf 7/18’de şöyle açıklamaktadır: “Onlardan sana her kim tâbi olursa cehennemi sizin hepinizle dolduracağım.” Yüce Allah hiç kimseyi hak etmediği sürece cehenneme atmaz.

Yüce Allah’ın İblis’in densizliklerine yönelik buyruğu bu âyette dile getirilmekte, cehennemi onunla ve onun peşinden gidenlerle dolduracağını haber vermektedir. Âyetteki مِنْكَ minke ifadesi “İblis’in cinsinden olanlar”; مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ mimmen tebi‘ake minhum ifadesi ise “insan neslinden olup İblis’e uyanlar” manasına gelmektedir.

Sâd 38/85’te de mealen şöyle buyurulmaktadır: “Cehennemi seninle ve insanlardan sana uyanlarla hepinizle dolduracağım.” Demek ki cehenneme atılmak “sonuç”tur; İblis’e tâbi olmak ise “sebep”tir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/179. âyeti “Biz pek çok cin ve insanı cehennem için hazırlamışızdır veya yaratmışızdır” şeklinde tercüme edince bu defa cehennem için yaratılmış olmak “sebep”; cehenneme atılmak ise “sonuç” olur ki bu büyük bir hatadır.

Bakara 2/6-7, 88, Nisâ’ 4/155, Kehf 18/28 ve Yâsîn 36/10 gibi âyetlerde de kalbin mühürlenmesi veya uyarıdan yararlanmama kararlılığı hep sonuç olarak zikredilmektedir. Dahası En‘âm 6/110’da da benzer içerikte olmak üzere şöyle buyrulmaktadır: “Ona iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz. Onları şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakırız.” Bu ve benzer âyetlerde de görüleceği gibi inkârcılık “sebep”, mühürlenme ise “sonuç” olarak sunulmakta, Yüce Allah’ın hiç kimseye haksızlık etmeyeceği vurgulanmaktadır.

Sözün özü şudur: Hakikati anlayabilecek şekilde akıllarını ve kalplerini çalıştırmayan, gözlerini ve kulaklarını hakikatin elde edilmesi için seferber etmeyen pek çok cin ve insan cehennemlik olacaktır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ كَالْاَنْعَامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ “Onlar hayvanlar gibidirler; hatta daha da şaşkındırlar. Onlar gaflette olanların takendileridirler.” Yüce Allah A‘râf sûresinin 175 ve 176. âyetlerinde de dile getirdiği gibi, âyetlerine karşı ilgisiz ve itibarsız davrananların köpeğe benzediğini ifade etmişti. Aynı konunun devamı olarak bu defa bu tip insanların hayvanlar gibi olduğunu belirterek, aklî melekelerini hakikati öğrenmeye ayırmadıklarını, sadece dünyada yaşama arzusu taşıdıklarını, herhangi bir değer bilmediklerini ifade etmektedir. Bakara 2/18 ve 171’de verilen bilgiler de bu noktada değerlendirilmelidir.

Furkân 25/44’te beyan edildiği üzere, gerçeğe kulak vermeyen, yani aklını çalıştırmayanlar da hayvanlara benzetilmekte, hatta daha da şaşkın oldukları belirtilmektedir. Cehennemliklerin hayvanlardan daha şaşkın olmaları çok ilginç bir tespittir. Çünkü hayvanlar yuvasının yolunu da beslenecekleri yerleri de sahiplerini de bilir ve tanırlar. Yolunu şaşırdığını anlayan hayvanlar yoluna geri dönmeyi bilirler.

Oysa inkârcılar veya sapkın kişiler hak ve hakikat yoluna dönmezler. Ne sahipleri olan Yüce Allah’ı tanırlar ne de hayvanlardan farklı olarak helal ve haramın ne olduğu bilmek isterler. Hayvanlar sapmanın anlamını bilmemelerine rağmen yolunu bulurlarken, inkârcılar her türlü imkanı görmezden gelerek çok daha şaşkın bir durum ortaya koymaktadırlar.

Nankörlerin bu durumu Rabbimiz tarafından gaflet olarak tanıtılmakta, gafletin sonu da azap olarak belirlenmektedir. İnsanların duyarsızlığına gaflet denirken, onların benzetildiği hayvanların durumuna böyle bir isim verilmemektedir. Çünkü iradesiz varlıkların durumu iradeli varlıkların duyarsızlığına benzemez. Rabbimiz de bu nedenle gafleti insanlara nispet ederken, diğer canlılarla ilgili böyle bir ifade kullanmamaktadır. Âyetteki هُمْ hüm zamirleri hem şaşkınların hem de gaflette olanların sadece bu tür insanlar olduğunu, bu sıfatları bu tür insanların hak ettiğini ortaya koymaktadır.

Bu tip insanların vücutları var; ancak fıtrat ve vicdanlarına kulak vermezler. Dini bir vehim; kitabı bir eğlence, ilahi kelamı bir musıki olarak karşılarlar. İlahi işlerle dünya işleri arasındaki inceliğin farkına varmazlar. Kimin kulu olduklarını, neye veya kime tapmaları gerektiğini bilmez, bilmek istemezler. Gönülleri boş heva, gözleri şekil ve resim, kulakları anlamsız sesler, ne idüğü belirsiz isimler peşinde koşup dururlar. Kendilerine kalb, göz, kulak verip yaratan, yaratılıştan kendilerini rablık misakına taahhüt ettiren, işiten, gören ve eşi benzeri olmayan Yüce Allah’ı anmazlar, anarlarsa bile O’nun münezzeh şanına layık olmayan isim, sıfat ve özelliklerle anarlar.(19)

ıı. Esmâ-i Hüsnâ ile Allah’a Yakarış

وَلِلّٰهِ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذ۪ينَ يُلْحِدُونَ ف۪يٓ اَسْمَآئِه۪ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ وَمِمَّنْ خَلَقْنَآ اُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِه۪ يَعْدِلُونَ “En güzel isimler yalnızca Allah’a aittir. O’na o (isim)lerle dua edin! O’nun isimleri hakkında eğri yola gidenleri bırakın! Yaptıklarının karşılığı ileride kendilerine verilecektir. Yarattıklarımızdan gerçeğe rehberlik eden ve onunla adil davranan bir topluluk vardır.”

Buradaki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “ve sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى el-esmâü’l-hüsnâ tamlaması “esmâ-i hüsnâ (en güzel isimler)”; فَادْعُوهُ fed‘ûhu emri “O’na dua edin, çağırın, yalvarın”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”;وَذَرُوا ve zerû emri “ve bırakın”;الَّذ۪ينَ يُلْحِدُونَ ellezîne yülhıdûne ifadesi “eğri yola gidenleri, sapanları”; ف۪يٓ اَسْمَآئِه۪ fî esmâihî ifadesi “O’nun isimleri konusunda”;سَيُجْزَوْنَ seyüczevne edilgen fiili “yakında onlara verilecek(tir), gösterilecek(tir)”;مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi “yapmış oldukları şeyler”; وَمِمَّنْ خَلَقْنَآ ve mimmen halaknâ ifadesi “ve yarattıklarımızdan da (şöyleleri) vardır”; اُمَّة ümmetün kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; يَهْدُونَ yehdûne fiili “ilke edinirler, yol gösterirler”;بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, gerçeği”;وَبِه۪ ve bihî ifadesi “ve yine onunla”; يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili ise “âdil davranıyorlar, olması gerekeni yapıyorlar” demektir.

Burada önceki âyetteki gafletin tersi, yani hak ve hakikat yolunda olmanın ilkeleri öğretilmekte, yaratıklardan bir bölümünün bunu başardığı gündeme getirilmektedir.

1.وَلِلّٰهِ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى فَادْعُوهُ بِهَا “En güzel isimler yalnızca Allah’a aittir. O’na o (isim)lerle dua edin!” Rivayet edildiğine göre, bir kişi namazında Allah’a dua ederken hem “Allâh” diye hem de “Rahmân” diye niyazda bulunmuştu; Ebû Cehil de “Muhammed ve arkadaşları tek ilâha kulluk ettiklerini mi sanıyorlar? Öyleyse bu iki ilâhın durumu nedir?” deyince bu âyet indirilmiştir. Hz. Peygamber de bu kişiyi çağırıp ona şöyle demiştir: “Müşriklerin burnu sürtülse de ister Allâh diye ister Rahmân diye dua et!” Bir başka rivayete göre de Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah’ın 99 ismi vardır. Onları sayanlar cennete girerler. Rahmân ve rahîm de bunlardandır.”(20)

İsrâ’ 17/110, Tâhâ 20/8 ve Haşr 59/24’te de zikredildiği üzere, Kur’ân’da dört kez geçen esmâ-i husnâ tamlaması “En güzel isimler” manasına gelmektedir ve hepsinde de bulundukları cümleler devriktir; yani takdîm-te’hîr yoluyla hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniğine sahiptir.(21) Bu nedenle, söz konusu tamlamaları tercüme ederken “En güzel isimler sadece ve sadece Allah’a aittir” ifadesi kullanılmalıdır. “En güzel isimler” tamlamasını “en güzel sıfatlar” şeklinde anlamak da mümkündür.

En güzel isimlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulandıktan sonra, o isimlerle Allah’a yalvarılması, dua ve niyazda bulunulması emredilmektedir. Bu tamlamanın da yer aldığı İsrâ’ 17/110’da şöyle buyrulmaktadır: “İster Allah diye, isterse Rahmân diye dua edin! Hangisiyle dua ederseniz edin, (bilin ki) en güzel isimler sadece O’na aittir.” Burada verilen mesaj dua ile buluşturulmaktadır.

Çeşitli versiyonları zikredilse de genelde kabul edilen şekliyle esmâ-i husnâ şu kelimelerden oluşmaktadır:

“Allâh, er-Rahmân (merhametin kaynağı), er-Rahîm (rahmet eden), el-Melik (buyrukları tutulan, hükümran), el-Kuddûs (noksanlıklardan arınmış, kutsallık veren), es-Selâm (yaratıklarını selâmette kılan), el-Mü’min (inananları güvenlikte kılan), el-Müheymin (hükmü altına alan, koruyup kollayan), el-‘Azîz (ulu, galip), el-Cebbâr (dilediğini zorla yaptırma gücüne sahip olan), el-Mütekebbir (yegâne büyük), el-Hâlık (yaratıcı), el-Bâri’ (eksiksiz yaratan), el-Musavvir (her şeye şekil veren), el-Ğaffâr (günahları örtücü, mağfireti bol), el-Kahhâr (isyankârları kahreden), el-Vehhâb (karşılıksız veren), er-Rezzâk (rızıklandıran), el-Fettâh (hayır kapılarını açan), el-‘Alîm (her şeyi bilen), el-Kabıd (ruhları kabzeden, can alan), el-Bâsıt (rızkı genişleten, ömürleri uzatan), el-Hâfıd (kâfirleri alçaltan), er-Râfi‘ (müminleri yükselten), el-Mu‘izz (yücelten, aziz kılan), el-Müzill (değersiz kılan), es-Semî‘ (işiten), el-Basîr (gören), el-Hakem (hükmedici, iyiyi kötüden ayırt edici), el-‘Adl (adaletli), el-Latîf (kullarına lutfeden), el-Habîr (her şeyden haberdar), el-Halîm (yumuşaklık sahibi), el-‘Azîm (azametli olan), el-Ğafûr (çok affedici), eş-Şekûr (az amele bile çok sevap veren), el-‘Âliyy (yüce, yüceltici), el-Kebîr (büyük), el-Hafîz (koruyucu), el-Muhît (kuşatan), er-Rezzâk (rızıklarını yaratıcı), el-Hasîb (hesaba çeken), el-Celîl (yücelik sıfatları bulunan), el-Kerîm (çok cömert), er-Rakîb (gözeten), el-Mücîb (duaları kabul eden), el-Vâsi‘ (ilmi ve rahmeti geniş), el-Hakîm (hikmet sahibi), el-Vedûd (müminleri seven), el-Mecîd (şerefi yüksek), el-Bâ‘is (öldükten sonra dirilten ve peygamber gönderen), eş-Şehîd (her şeye şahit olan), el-Hakk (hakkın kendisi), el-Vekîl (kulların işlerini yerine getiren), el-Kaviyy (güçlü, kuvvetli), el-Metîn (güçlü, kudretli), el-Velî (müminlere dost ve yardımcı), el-Hamîd (övgüye lâyık), el-Muhsî (her şeyi sayan, bilen), el-Mübdi’ (her şeyi yokluktan çıkaran), el-Mu‘îd (öldürüp yeniden dirilten), el-Muhyî (hayat veren, dirilten), el-Mümît (öldüren), el-Hayy (diri), el-Kayyûm (her şeyi ayakta tutan), el-Vâcid (istediğini istediği anda bulan), el-Mâcid (şanı yüce ve keremi çok), el-Vâhid (bir), es-Samed (muhtaç olmayan), el-Kâdir (kudret sahibi), el-Muktedir (her şeye gücü yeten), el-Mukaddim (istediğini öne alan), el-Muahhir (geri bırakan), el-Evvel (başlangıcı olmayan), el-Âhır (sonu olmayan), ez-Zâhir (varlığı açık olan), el-Bâtın (zât ve mahiyeti gizli olan), el-Vâlî (sahip), el-Müte‘âlî (noksanlıklardan yüce), el-Berr (iyiliği çok), et-Tevvâb (tövbeleri kabul edici), el-Müntakim (âsilerden intikam alan), el-‘Afüvv (affedici), er-Raûf (şefkati çok), Mâlikü’l-mülki (mülkün gerçek sahibi), Zü’l-celâli ve’l-ikrâmi (ululuk ve ikram sahibi), el-Muksıt (adaletli), el-Câmi‘ (birbirine zıt şeyleri bir araya getirebilen), el-Ğaniyy (zengin, kimseye muhtaç olmayan), el-Muğnî (dilediğini muhtaç olmaktan kurtaran), el-Mâni‘ (istediği şeylere engel olan), ed-Dârr (dilediğini zarara sokan), en-Nâfi‘ (dilediğine fayda veren), en-Nûr (aydınlatan), el-Hâdî (hidayete erdiren), el-Bedî‘ (çok güzel yaratan), el-Bâkî (varlığı sürekli olan), el-Vâris (mülkün gerçek sahibi), er-Reşîd (yol gösterici), es-Sabûr (çok sabırlı).

2.وَذَرُوا الَّذ۪ينَ يُلْحِدُونَ ف۪يٓ اَسْمَآئِه۪ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “O’nun isimleri hakkında eğri yola gidenleri bırakın! Yaptıklarının karşılığı ileride kendilerine verilecektir.” Âyetin bu cümlesinde iki husus dile getirilmektedir:

a) وَذَرُوا الَّذ۪ينَ يُلْحِدُونَ ف۪يٓ اَسْمَآئِه۪ “O’nun isimleri hakkında eğri yola gidenleri (onlara dil uzatanları) bırakın!” Nahl 16/103 ve Fussılet 41/40’ta da geçen يُلْحِدُونَ yulhıdûne fiili “yanlış yola sapmak, şirk koşmak, yalanlamak”(22) manasına gelmektedir. Bu bağlamda âyetteki mesaj Yüce Allah’a ait isim ve sıfatları başka varlıklara nispet edenlerin, manalarını eğip bükerek hakikat anlamlarının dışına çıkaranların terk edilmesiyle ilgilidir.

Mekke’de böyle davrananların, farklı isim ve sıfatlarla dua edenlerin bulunduğu anlaşılmaktadır. Mekke ortamında Yüce Allah’a babalık isnat edenlerin bulunduğu bilinmektedir. Lât putunun Allâh/İlâh kelimesinden, ‘Uzzâ putunun ‘azîz’den, Menât’ın da Mennân kelimelerinden türetildiği,(23) dahası Müseylemetü’l-Kezzâb’ın kendisine Rahmân lakabını verdiği ifade edilmektedir. Bedevilerin “Ey ikram ve yüceliklerin babası, ey akyüzlü” gibi ifadeler kullanması bu noktada hatırlanabilir.(24) Hıristiyanların Allah için “baba”, “oğul”, “rûhu’l-kuds” üçlemesi, Yahûdîlerin de benzer bir nitelemede bulunması aynı konuda hatırlanmalıdır.(25)

İşte bütün bunlar yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajı ortaya koymaktadır. İnsanoğlu Rabbini, manasını bilmediği ve neye işaret ettiğini kavrayamadığı, bunu tasavvur edemediği şeylerle Allah’a hitap etmemelidir. Rabbimize ait sıfatları başka varlıklara nispet etmek de aynı tehlikeli sonucu doğuracaktır.

b) سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Yaptıklarının karşılığı ileride kendilerine verilecektir.” Yüce Alah sûrenin başından beri hatırlattığı uyarılarına rağmen, gerçeğe gelmeyenlere, özellikle A‘râf 7/175. âyetten itibaren dile getirdiği nankör insan tipine seslenmekte, kendilerine hiçbir şekilde zarar verilmeyeceğini, haksızlığa uğratılmayacaklarını, kendi yaptıklarının karşılıklarının onlara verileceğini beyan etmektedir.

3. وَمِمَّنْ خَلَقْنَآ اُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِه۪ يَعْدِلُونَ “Yarattıklarımızdan gerçeğe rehberlik eden ve onunla adil davranan bir topluluk vardır.” Bu ifadenin bir benzeri daha önce yorumunu yaptığımız A‘râf 7/159’da geçmiştir. Yüce Allah olumsuz insan tipine dair pek çok özelliği ve yaşayacakları akıbeti beyan ettikten sonra, yarattığı insanlar içerisinde hakkı ilke edinen ve hakkı ayakta tutmak için çaba sarf edenlerin de bulunduğunu haber vermektedir. Burada hakkın davasını güdenlerin ve adaletle hükmedenlerin bir topluluk olduğu ifade edilerek, ortak aklı inşa etmenin de önemine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Âyette hakka rehberlikten ve adaletle hükmetmekten söz edilince öncekilerin bâtıl bir yolun yolcusu oldukları ve adalet yerine zulme itibar edip onu yaşadıkları anlaşılmaktadır. Zaten devam edecek âyetlerde konu yeniden olumsuz insan tipine getirileceği için, buradaki maksadın olumlu nitelikleri hatırlattığında şüphe yoktur.

ııı. Yalanlayanlara Karşı İlâhî Yasa

وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ وَاُمْل۪ي لَهُمْ اِنَّ كَيْد۪ي مَت۪ينٌ “Ayetlerimizi yalanlayanları, bilemeyecekleri şekilde yavaş yavaş helake yaklaştıracağız. Onlara zaman tanıyorum. Şüphesiz ki benim tuzağım (ince planım) çok sağlamdır.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا vellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanlar, yalanlayanlar”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”;سَنَسْتَدْرِجُهُمْ senestedricühum fiili “ileride onları azar azar, yavaş yavaş, yaklaştıracağız”; مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ min haysü lâ ya‘lemûne ifadesi “bilemeyecekleri yerden, bilemeyecekleri şekilde”; وَاُمْل۪ي ve ümlî fiili “ve fırsat veriyorum, zaman tanıyorum”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اِنَّ كَيْد۪ي inne keydî ifadesi “muhakkak ki benim tuzağım, benim planım, benim hesabım”; مَت۪ين metînun sözcüğü ise “sağlam(dır), güçlü(dür)” demektir.

Burada inkârcıların azaba yaklaştırılmaları ve onlara yönelik ilahi tehdit gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ “Ayetlerimizi yalanlayanları, bilemeyecekleri şekilde yavaş yavaş helake yaklaştıracağız.” Kalem 68/44-45’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın âyetlerini yani Kur’ân vahyini yalanlayanlar bunun sonucuna katlanacaklardır. Yüce Allah onları “Biz, onları bilemedikleri bir şekilde yavaş yavaş helâke sürükleyeceğiz” buyurarak, inkârcı nankörlere dünya hayatında nasıl bir muamele gösterdiğini işte bu cümlesiyle ortaya koymaktadır.

Burada geçenسَنَسْتَدْرِجُ senestedricü/istidrâc kelimesi, “nimet vere vere, muhatap zenginlik ve nimet içerisindeyken fark edemeden onu yakalamak” demektir. Söz konusu fiil burada aslında “derece derece çıkarmak veya indirmek” demek olup, bir kimseyi arzusuna göre bir noktaya kadar yavaşça götürüp haberi olmayacak şekilde felakete atmak anlamında bir deyim olmuştur. O kimse bunu kendi yararına bir gelişim, bir gelişme zanneder; gerçekte onun için bu durum bir anlamda uçuruma sürüklenmek demektir.

Yüce Allah’ın istidrâc yapması, uzun süre bir kimse hakkında hayırlı olmayan nimetler verip, onun da bunu lütuf olarak görmesi ve kendi tuttuğu yolun kendisi için hayır olduğunu sanması, bundan dolayı da gitgide gurur, kibir ve taşkınlığını arttırması ve en sonunda da bütünüyle hayal kırıklığına uğrayıp en acı ve en feci şekilde hakkında azap hükmünün gerçekleşmesidir ki bu çetin bir azap olur. Dış yüzüyle lütuf gibi görülen o nimetler aslında bir kahırdır. İşte bundan dolayı buna keyd (hile/oyun) adı verilmiştir.(26)

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine hitap ederek, Kur’ân’ı yalanlayanları yavaş yavaş ve hiç bilemedikleri bir yerden azaba yaklaştırmakta olduğunu haber vermektedir. Nihayet Yüce Allah, muhataplara şu dersi vermektedir: Düşmanlığı azgınlığa, alaycılığa, hakarete ve nihayet saldırganlığa dönüştüren kâfirler bilmelidirler ki, karşılarında daima Yüce Allah’ın iradesini, erişilmez gücünü ve engellenemez kudretini bulacaklardır. Bu buluşma er veya geç, dünyada veya âhirette mutlaka gerçekleşecektir.

2. وَاُمْل۪ي لَهُمْ اِنَّ كَيْد۪ي مَت۪ينٌ “Onlara (şimdilik) zaman tanıyorum. Şüphesiz ki benim tuzağım (ince planım) çok sağlamdır.” Bu âyette Yüce Allah’ın suçlulara zaman tanıdığı, ancak O’nun tuzakları boşa çıkartıcılığının çok güçlü olduğu hatırlatılmaktadır.

Aynı metnin geçtiği Kalem 68/45’te de beyan edildiği üzere, Yüce Allah, kâfirlerin nankörlüklerini hemen cezalandırmamakta ve onlara zaman tanımaktadır. Burada maksat, muhatapların tevbe etmesi için kendilerine yeni fırsatlar verilmesi şeklinde anlaşılabilir; ancak farklı bir anlamın da muhtemel olduğunu bilmek gerekir. Buna göre söz konusu durum, kâfirlere zaman tanınması, günahlarını arttırmaları, böylece suçlarının kabarıp cezalarının artmasını sağlamak da olabilir. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/178’de bu konuyu ele almakta ve verilen zamanın aslında avantaj değil, dezavantaj olduğunu muhataplara bildirmektedir.

Târık 86/15-17’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Yüce Allah’ın “tuzak kurması”nın anlamı, “tuzak kurmak”tan ziyade, “tuzakları boşa çıkarmak” demektir. Burada detaya girmeyecek, sadece şu kadarını söylemekle yetineceğiz: “Tuzak kurmak” bir acizlik ifadesi olacağı için böyle bir acziyet Yüce Allah’a nispet edilemez. Bu nedenle, ilgili ifadeleri “tuzakları boşa çıkartmak” şeklinde anlamak durumundayız.

Nitekim Âl-i İmrân 3/54, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/10 ve Tûr 54/42’de ifade edildiği üzere, Yüce Allah inkâr edenlerin tuzaklarını boşa çıkartıcıdır. Eğer tuzak kurma fiili bir sanatkârlık veya büyük bir ustalık anlamına alınacaksa, bu durumda da bu işi en iyi yapacak olan asıl sanatkârın ve ustanın Yüce Allah olduğu bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz bu son iki âyette başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminlerine moral vermekte, kendilerini sahipsiz bırakmayacağını ifade etmekte ve kâfirleri yavaş yavaş azaba sürüklemekte olduğunu bildirmektedir. Bu arada, kendilerine zaman vererek de azgınlıklarının artmasını veya tevbe etmelerini beklediğini bildirmek istemekte, yola gelmeyenlere ise büyük bir felaket hazırladığını ve tuzaklarını boşa çıkartacağını bildirmektedir.

Unutulmamalıdır ki, Yüce Allah “ihmal etmez”, sadece “imhâl eder”; yani zaman tanır, mühlet verir. Sonunda kazananlar müminler olacaktır, vesselâm.

ıv. Hz. Peygamber’in Misyonu

اَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ اِنْ هُوَ اِلَّا نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Arkadaşlarında hiçbir cinlenmişlik olmadığını hiç mi düşünmediler? O ancak apaçık bir uyarıcıdır.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا evelem yetefekkerû sorusu “düşünmediler mi, hiç mi akıllarını çalıştırmadılar”;مَا بِصَاحِبِهِمْ mâ bisâhibihim ifadesi “onların arkadaşında yoktur”; مِنْ جِنَّةٍ min cinnetin kelimesi “hiçbir mecnunluk”; اِنْ هُوَ in hüve ifadesi “o (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ illâ nezîrun mübînun istisnası ise “apaçık bir uyarıcıdan başka” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarına cevap verilmekte ve onun durumu gündeme getirilmektedir..

1. اَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّةٍ “Arkadaşlarında hiçbir cinlenmişlik olmadığını hiç mi düşünmediler?” Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri Sebe’ 34/46’da yer almaktadır. Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatları, anlama “hiçbir şekilde” manası katan özel bir kullanımdır ve Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde mecnun olmadığı vurgulanmaktadır. Tefekkür ise “derin bilinç ortaya koyabilecek bir düşünce eylemi”dir.

a) Hz. Peygamber için صَاحِب sâhıb kelimesinin kullanılmasının muhtemel sebebi, Mekkeli müşriklerin ona yönelik delilik suçlamalarını cevaplamayı amaçlamaktadır. Yûnus 10/16’da belirtildiği gibi, risalet öncesi dönemde 40 yıl onların arasında kaldığı ve içlerinden biri olduğu hatırlatılmaktadır. Dolayısıyla “arkadaş Muhammed” vurgusu müşriklerin çarpık bakışlarını düzeltmeyi amaçlamaktadır. Benzer şekilde Necm 53/2’de de Hz. Peygamber için sâhıb yani “arkadaş” kelimesi kullanılmaktadır.

Bu ifade gereği, Hz. Muhammed insanüstü bir pozisyonu değil, içlerinden risaletle görevlendirilmiş bir “peygamber” olma gerçeğini ortaya koymaktadır. Bu arada kendisine “arkadaş” denmesinin bir başka nedeni de, bütün zamanların müminlerine onunla arkadaş olmaları gerektiğini, hayatı onunla birlikte yaşama duyarlılığını elde etme duygusunu aşılamayı öngörmektedir. Onunla birlikte yaşamak şüphesiz bedenen bir birliktelik değil, onun tebliğ ettiği değerleri hayata hakim kılma bilincidir.

b) Kalem 68/2 gibi çeşitli âyetlerde de zikredildiği üzere, Mekkeli müşrikler vahiy ile karşılaşana kadar Hz. Peygamber’i bilge, akıllı ve toplumun en güvenilir ferdi olarak kabul ediyorlardı. Onlara göre, Hz. Peygamber ihtilafları çözen, dürüstlüğü tartışmasız ve her konuda güvenilen birisiydi. O kadar ki, kendisine el-emîn sıfatını takmışlar, sahip oldukları zenginliklerin saklanabilecek olanlarını ona teslim etmişlerdi. Hatta hicret esnasında yerine bıraktığı Hz. Ali’ye tembihlediği eşyanın hemen hemen tamamı ona karşı olan ve onu çok sevdiği Mekke’den göç etmek zorunda bırakan müşriklere aitti.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(27) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(28) “şâ‘ır (şâir)”,(29) “sâhır (büyücü)”,(30) “meshûr (büyülenmiş)”,(31) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(32) “müfterî (iftiracı)”,(33) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(34) “kezzâb (çok yalancı)”,(35) “dâllûn (sapkın(lar)”(36) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir/mânı‘)”(37) diyorlardı.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik mecnunluk (cin musallat olmak) şeklindeki suçlamalarını cevaplamaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/184, ayrıca Sebe’ 34/46, Kalem 68/2 ve Tekvîr 81/22. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirilen (böyle sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnunsun, demişlerdi.”

Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnun olmadığını” beyan etmektedir. Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri, güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri ve risalet öncesinde arkadaşları olan Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir yürek parçalanmışlığı yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

2. اِنْ هُوَ اِلَّا نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “O ancak apaçık bir uyarıcıdır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “O, apaçık bir uyarıcıdan başka bir şey değildir.” Konuyla ilgili olarak benzer bir içerikte Sebe’ 34/46’da şöyle buyrulmaktadır: “O, ancak şiddetli bir azabın öncesinde (o azap gelip çatmadan evvel) sizin için bir uyarıcıdır.”

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde mecnun olmadığını beyan edip müşrikleri cevapladıktan sonra onun misyonunu ortaya koymaktadır. Kur’ân’da nezîr-i mübîn tamlaması hem Hz. Peygamber,(38) hem de Hz. Nûh(39) için kullanılmaktadır. Bu tamlama peygamberlerin hem uyarıcı, tebliğ edici ve azapla korkutucu olduklarını, hem de kendilerini görevlerine adadıklarını göstermektedir. Zira نَذ۪ير nezîr kelimesi kök harfleri itibariyle “adak, adayış” gibi anlamlar vermektedir. Anlaşılıyor ki peygamberlik bir adanmışlık kurumudur.

Âyetteki مُب۪ين mübîn kelimesi ise “apaçık ve açıklayıcı” manasına gelmekte, dolayısıyla peygamberlerin kapalı, muğlak ve anlaşılmayan bir dil kullanmadıklarını ortaya koymaktadır. Apaçık uyarıcılık hem mesajı ulaştırmadaki netliği hem de konuşmalarındaki fesahat denen edebiyatı kullanabilmeyi içerir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı onların bu noktadaki duruşlarının son derece açık ve tartışma kaldırmayacak kadar belirgin olduğunu göstermektedir.

Buna göre, günümüzde din tebliğinde bulunanların da yanlış anlaşılmalara kapı aralayacak şekilde yanlış bir tutum içerisine girmemeleri gerektiğini söylemeliyiz. Bu doğrultuda hak ve hakikati bütün çıplaklığıyla gündeme getirmelerinin zorunlu olduğunu, kafa karışıklığına değil, karışmış kafalardaki zihin bulanıklıklarını gidermeye çalışmalarının çok önemli bir görev ve sorumluluk olduğunu unutmamalıdır. Hz. Peygamber’in davasını güdenler onun ahlakıyla ahlaklanmalı, Yüce Allah’ın rızasını kazanabilmenin azami fedakârlıklarını ortaya koymalıdırlar.

d) Kâinat Kitabı, Son Saat ve Gaybın Bilinemezliği

Yüce Allah, sûrenin 185-188. âyetlerinde kâinat kitabının bütün âyetlerinin incelenmesi gerektiğini, kim bilir belki de ölüm sürelerinin çok yakın olduğunu, Kur’ân’dan öte hangi söze iman edeceklerini düşünmeleri gerektiğini, nihayet Allah’ın saptırdığı kişiye artık hiç kimsenin yol gösteremeyeceğini, bu nedenle onları azgınlıklarıyla başbaşa terk etmelerini öğretmektedir.

Ardından, Son Saat konusu gündeme getirilmekte, onun zamanını Hz. Peygamber dâhil Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceği, bu bilginin göklere de yeryüzüne de ağır geleceği, Son Saat’in aniden yaşanacağı, Hz. Peygamber’in bu konuda bilgisinin bulunmadığı, sadece Yüce Allah’ın bunu bildiği, fakat insanların çoğunluğunun bunun farkında olmadığı beyan edilmektedir.

Sonrasında Hz. Peygamber’in bile Yüce Allah’ın izni olmadan kendisine hiçbir şekilde yarar da zarar da veremeyeceği, gaybı bilemediği, eğer bilseydi daha çok hayır işleyeceği, kendisine hiçbir kötülüğün de dokunamayacağı, risaletinin inananlar için uyarıcılık ve müjdecilik olduğu vurgulanmaktadır.

ı. Mahlûkatın Tanınması Gerektiği

اَوَلَمْ يَنْظُرُوا ف۪ي مَلَكُوتِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللّٰهُ مِنْ شَيْءٍ وَاَنْ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ اَجَلُهُمْ فَبِاَيِّ حَد۪يثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ “Göklerin ve yerin egemenliği, Allah’ın yarattığı her bir şey ve ecellerinin yaklaşmış olabileceği hakkında hiç mi düşünmediler? Ondan (Kur’an’dan) sonra hangi söze inanıyorlar!”

Âyetteki اَوَلَمْ يَنْظُرُوا evelem yenzurû sorusu “hiç düşünmediler mi, hiç mi bakmadılar”; ف۪ي مَلَكُوتِ fî melekûti ifadesi “hükümranlığında, egemenliği hakkında”; السَّمٰوَات es-semâvâti “göklerin”;وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzünün”; وَمَا خَلَقَ ve mâ haleka ifadesi “ve yarattığı şeyle ilgili, yarattığı şeyler (hakkında)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “her bir şeyi”; وَاَنْ عَسٰىٓ ve en ‘asâ ifadesi “muhtemeldir ki”; اَنْ يَكُونَ en yekûne ifadesi “(şöyle) olması”; قَدِ اقْتَرَبَ kad ıkterabe fiili “elbette yaklaşmış (olabileceğini)”;اَجَلُهُمْ ecelühum tamlaması “onların ecelinin, onların süresinin”; فَبِاَيِّ حَد۪يثٍ fe bieyyi hadîsin ifadesi “hangi söze”;بَعْدَهُ ba‘dehû sözcüğü “ondan sonra”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanıyorlar” demektir.

Burada kâinatın hükümranlığı, yaratılmış her bir şey ve hayatın sonu hakkında ilâhi prensiplere iman etmemenin kınandığı gündeme getirilmektedir.

1. اَوَلَمْ يَنْظُرُوا ف۪ي مَلَكُوتِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللّٰهُ مِنْ شَيْءٍ وَاَنْ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ اَجَلُهُمْ “Göklerin ve yerin egemenliği, Allah’ın yarattığı her bir şey ve ecellerinin yaklaşmış olabileceği hakkında hiç mi düşünmediler?” Bu ayet muhteşem açılımlar içermekte ve üzerinde derin düşünceler gerçekleştirilmesi zorunlu olan bir mesaj derinliğine sahiptir.

a) اَوَلَمْ يَنْظُرُوا ف۪ي مَلَكُوتِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللّٰهُ مِنْ شَيْءٍ “Göklerin ve yerin egemenliği ve Allah’ın yarattığı her bir şey hakkında hiç mi düşünmediler?” Yüce Allah kâinat kitabının âyetlerini incelemeyenlere hitap etmektedir. “Gökler” ve “yeryüzü” denmesine rağmen, ardından “Allah’ın yarattı her bir şey” denmesinin sebebi, mahlûkatın göklerden ve yeryüzünden ibaret olmadığını zihinlere kazımaktır. Dahası, sözü edilen her ne tür mahlûk varsa hepsi Yüce Allah’ın birer âyetidir ve âyetler de sahibini yani Yüce Allah’ı işaret etmektedir. Âyetin bu bölümünün bir benzeri Nahl 16/48’de de geçmektedir.

‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerin tefsirinde de vurguladığımız üzere, Yüce Allah’ın bir vahyettiği, bir de yarattığı kitabı vardır. Bütün peygamberlere vahyettiği kitabı “tenzîlî kitap”, “vahyedilen, indirilen, öğretilen, ikram edilen kitap”, yani “okunan kitap”; yarattığı kitabı ise kâinat diye bilinen ve kendisine “tekvînî kitap”, “kâinata yazılan kanunlar” manasında “tabiat kanunları”, yani “yazılı kitap” anlamında her şeydir.

Elbette kâinat kitabının bir alt başlığı gibi görülebilecek “insan kitabı” da vardır. İşte insanoğlu vahyin ışığında hem kâinat hem de insan kitabını okumalıdır. Çünkü bu üç kitabın sahibi de Yüce Allah’tır ve onların her birinden Yüce Allah’a ulaşmak ideal bir müslümanın özellikleri arasında bulunmaktadır.

Kur’ân’da dört kez(40) geçen مَلَكُوت melekût kelimesi “hükümranlık, egemenlik, otorite” demektir. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette göklerin ve yeryüzünün melekûtu yani hükümranlığı ile yaratılmış olan her ne varsa onların incelenmesini, ibret nazarıyla onlara bakılmasını emretmektedir. Bütün bu varlıkların hem yaratıcısı hem de varlıklarını devam ettiricisi Yüce Allah’tır. Başta nankörler ve özellikle Yüce Allah’ın mutlak kudretine iman etmeyen ve âhiret inancı bulunmayan inkârcılar olmak üzere, bütün insanlar kâinattaki bu muhteşem düzene bakmalı, kafa yormalı ve Yüce Allah’ın mutlak kudretini anlamaya çalışmalıdırlar.

Kur’ân’da pek çok âyette kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak zikredilmektedir.(41) İnsanlar sadece gündelik ve bilinen ibadetleri yapmakla kulluk görevlerini yapıp bitirmiş olamazlar. İnkârcılara meydan okuma, müminlere ise Yüce Allah’ın kudretine iman içeriği ile önümüzde duran bu âyetlerde, tıpkı Kâf 50/6-10 ve Mülk 67/3-5’te yer aldığı gibi, bir taraftan kâinatın, dolayısıyla yaratılmış her bir şeyin tanınması amaçlanmakta, diğer taraftan da tabiatı anlama bilinci aşılanmaktadır.

b)وَاَنْ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ اَجَلُهُمْ “Ecellerinin yaklaşmış olabileceği (hakkında hiç mi düşünmediler?)” Cümlenin başındaki اَنْ en edatının enne takdirinde olduğunu ve beraberinde “şan zamiri” olarak bir hû zamirinin bulunduğunu(42) beyan eden Râzî, âyetin mesajını şu şekilde vermektedir:

“Belki de onların ecelleri yaklaşmıştır. Böylece onlar, küfürleri üzere helak olup cehenneme gideceklerdir. Bu ihtimal her zaman bulunduğuna göre, aklı olan kişinin, kendisini bu büyük korkudan ve böyle bir tehlikeden kurtarmak hususunda çaba sarf etmesi, çalışması, çabucak bu fikre doğru koşması ve hemen onu benimsemesi gerekir. Artık bundan sonra, hangi söze inanırlar (inanmak için) daha ne beklerler ki! Bu böyledir; zira onlar, kendisinde bu kadar açık uyarılar ve çok net deliller bulunmasına rağmen, Kur’an’a iman etmeyince, onlardan herhangi bir kimse Kur’an’dan başkasına iman etmeye razı olur.”(43)

2. فَبِاَيِّ حَد۪يثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ “Ondan (Kur’an’dan) sonra hangi söze inanıyorlarmış!” Yüce Allah ilk muhataplar olan inkârcılar bağlamında kınama cümlelerine devam etmekte, ecellerinin yaklaşmış olabileceğini düşünmemelerini eleştirdiğini belirttikten sonra Kur’ân’dan başka hangi söze inanmakta olduklarını sorarak, esasında inanabilecekleri başka kaynaklarının olmadığını inkârî bir soru cümlesi halinde beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle Murselât 77/50’de de geçmektedir.

Kur’ân son ilahi mesajdır; bundan sonra başka herhangi ilâhi bir kitap gelmeyecektir. Dolayısıyla Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği bu son ilahi mesajda verilen bilgilere itibar etmeyenlerin, bundan başka inanıp itibar edebilecekleri, izini sürüp takip edebilecekleri başka herhangi bir kitap, peygamber ve ilahi rehberlik yoktur.(44) Esasında bu son cümlede muhataplar son bir kez daha uyarılmakta ve vahye itibar etmeleri gerektiği kendilerine dolaylı bir şekilde hatırlatılmış olmaktadır. Buradaki sorunun cevabı beklenen türden olmadığı, muhatapların yanlışlığını kendilerine bildiren bir maksatla dile getirildiği anlaşılmaktadır.

ıı. Dalâlette Kalmanın Sonu

مَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَلَا هَادِيَ لَهُ وَيَذَرُهُمْ ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ “Allah’ın saptırdığına (sapkınlığını onayladığına) kimse yol gösteremez. (Allah) onları azgınlıkları içerisinde bocalar hâlde bırakır.”

Âyetteki مَنْ يُضْلِلِ men yudlil ifadesi “her kimi saptırırsa, sapmasını onaylarsa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; فَلَا هَادِيَ fe lâ hâdiye ifadesi “hiçbir yol gösterici olamaz, yol gösterici yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”;وَيَذَرُهُمْ ve yezeruhum fiili “ve onları bırakır, terk eder”; ف۪ي طُغْيَانِهِمْ fî tuğyânihim ifadesi “onların azgınlıkları içinde”;يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili ise “şaşkın olmaya devam ederler” demektir.

Burada ilâhi bir sünnet konusu olan “kimlerin dalalette bırakılacağı ve sonuçlarının ne olacağı” gündeme getirilmektedir.

Yorumunun yapmakta olduğumuz A‘râf 7/186’da, ayrıca Ra‘d 13/33, Rûm 30/29, Zümer 39/23, 36, Mü’min 40/33 ve Câsiye 45/23’te de geçtiği üzere, Yüce Allah hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla sapkınlığını onayladığı kişiler için de hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir.

Bu konuda bilinmesi gereken hususlardan birisi Câsiye 45/23’teki şu beyandır: “İlâhını arzusu edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözünün üstüne de perde çektiği kimseyi gördün mü! Şimdi onu Allah’a rağmen kim doğru yola eriştirebilir ki! Hâla (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Demek ki sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişiye hiç kimse hidayet edemez.

Bu ifade A‘râf sûresinin 178. âyetindeki cümlenin ikinci kısmının açılımı gibidir. Çünkü orada Yüce Allah’ın hidayete erdirdiği kişinin gerçek manada hidayet üzere olduğu beyan edilmiş, ardından da sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişilerin derin bir hüsran ve ziyanda olduğu bildirilmişti. Şimdi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise sapkınlık kararını Yüce Allah’ın onayladığı kişi için artık hiçbir hidayet davetçisinin, yani doğru yol göstericisinin bulunmadığı vurgulanmaktadır.

Bu tipler esasında hidayet öğretilerini reddedip bizzat kendileri sapkınlığı tercih ettikleri için, artık onlara hiçbir davetin yararı olmayacaktır. Çünkü onların bir anlamda kalpleri mühürlenmiş, herhangi bir açık kapıları kalmamıştır. Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi “haktan geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmaz” vesselâm.

Fâtiha 1/6’da “hidayet ve dalalet” konusunda oldukça geniş bilgi verdiğimiz için, burada tekrar aynı konuyu dile getirmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hidayet de dalalet de insanın iradesinin sonucudur. Yüce Allah isteyene yani layık gördüğüne hidayet edip isteyeni yani layık gördüğünü de sapkınlıkta bırakacağını beyan etmekte, kullarına haksızlık etmemektedir. Hayat bir imtihan alanı olduğu için kişiler kendi tercihlerinin sonuçlarına katlanacaklardır.

Eğer insanlar sapkınlığı tercih ederler, Yüce Allah da artık bunu son bir onay makamı olarak tescillerse, bu kişiler için yapabilecek herhangi bir şey yoktur. Çünkü Yüce Allah benzeri Bakara 2/15’te geçen ifade gereği, bu insan tipini طُغْيَان tuğyân’da(45) yani “azgınlık” içerisinde bocalama ve şaşkın bir tutarsızlık içerisinde terk etmiş olacaktır. Zira âyette geçen يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili “bocalayıp durmak, kör bir şekilde bocalamak, debelenmek” demektir. Kur’ân’da yedi defa(46) geçen يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili, kullanıldığı her âyette benzer bir içerikte yer almakta ve azgın insanların azgınlıkları ve inkâr sarhoşluğu içerisinde debelenmelerini ifade etmektedir.

ııı. Son Saat’in Bilinemezliği

يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ اَيَّانَ مُرْسٰيهَا قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبّ۪ي لَا يُجَلّ۪يهَا لِوَقْتِهَآ اِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَا تَاْت۪يكُمْ اِلَّا بَغْتَةً يَسْـَٔلُونَكَ كَاَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللّٰهِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Sana, o (Son) Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. De ki: ‘Onun bilgisi, sadece Rabbimin katındadır. Onun zamanını O’ndan başkası ortaya koyamaz. (O olay) bütün ağırlığını göklerde ve yerde hissettirecektir. (Son Saat) size ancak ve ancak ansızın gelecektir.’ Sanki sen onu bilebilirmişsin gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi yalnızca Allah katındadır fakat insanların çoğu bilmez.”

Âyettekiيَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke fiili “sana soruyorlar”;عَنِ السَّاعَةِ ‘ani’s-sâ‘ati kelimesi “o (Son) Saat’ten”; اَيَّانَ eyyâne ifadesi “ne zamanmış”;مُرْسٰيهَا mürsâhâ sözcüğü “onun demir atma zamanı”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا عِلْمُهَا innemâ ‘ılmuhâ ifadesi “onun bilgisi sadece (şurdadır)”; عِنْدَ رَبّ۪ي ‘ınde rabbî ifadesi “Rabbimin katındadır”;لَا يُجَلّ۪يهَا lâ yücellîhâ ifadesi “onu ortaya koyamaz, meydana çıkaramaz”; لِوَقْتِهَآ livaktihâ sözcüğü “onun vaktini”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başkası”; ثَقُلَتْ sekulet fiili “ağır oldu, ağır gelir”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti kelimesi “göklere”;وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzüne”; لَا تَاْت۪يكُمْ lâ te’tîküm ifadesi “size gelmez”; اِلَّا بَغْتَةً illâ bağteten istisnası “ansızın olmaktan başka”;يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke fiili “sana soruyorlar”; كَاَنَّكَ keenneke ifadesi “sanki sen”; حَفِيّ hafiyyun kelimesi “bilen(sin), bilgi sahibi(sin)”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onu, ondan”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا عِلْمُهَا innemâ ‘ılmuhâ ifadesi “onun bilgisi sadece (şurdadır)”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katındadır”; وَلٰكِنَّ velâkinne edatı “lâkin ancak”; اَكْثَرَ النَّاس eksera’n-nâsi ifadesi “insanların çoğu”;لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmezler” demektir.

Burada Son Saat’in ne zaman gerçekleşeceğiyle ilgili bilginin sadece Yüce Allah’ın katında olduğu gündeme getirilmektedir.

Bu ve bir sonraki âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Rivayete göre Yahudilerden bir grup veya birileri Hz. Peygamber’e gelmiş ve onu imtihan için “Ey Allah’ın elçisi, eğer sen peygambersen bize kıyâmetin kopacağı vakti haber ver; çünkü biz onu biliyoruz; doğru söylersen iman edeceğiz” demişler. Bir başka rivayete göre, bu soruyu müşrikler sormuşlar, “aramızda yakınlık var; cevabını bize ver” demişler. İşte bu iki âyetin bu ve buna benzer bir kaç olay üzerine nazil olduğu rivayet edilmektedir.(47) Çünkü âyette iki kez يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke “sana soruyorlar” ifadesinin kullanılması da muhtemelen bu olayın birkaç kez gerçekleştiğini göstermektedir.

Âyetlerin mesajını ele almadan önce şu hususun bilinmesi gerektiğini ifade edelim: Arapça’da hasr/kasr denen “vurgulu ifade” teknikleri vardır. Buna göre, bir isim cümlesinin başında اِنَّمَا innemâ edatı varsa veya bir cümlede önce مَا mâ, لَا lâ, اِنْ in, هَلْ hel gibi olumsuzluk veya soru edatı gelip sonrasında اِلَّا illâ istisna edatı bulunursa ya da takdîm-te’hîr denen cümle öğelerini öne çekmek, arkaya bırakmak, ayrıca bir de “fasl zamiri” denen kullanımlar varsa bunlar vurgulu ifade tekniklerinin en yaygın olarak kullanılanlarıdır.

Kur’ân’da bu bağlamda oldukça fazla örnek vardır. İşte özellikle gayb konularının ele alındığı âyetlerde de bu kullanımları görmemiz mümkündür. Son Saat’in bilinemezliğinin ele alındığı bu âyette hem اِنَّمَا innemâ edatı hem de nefyü istisnâ denen teknikler kullanılmıştır. Verilmek istenen mesaj şudur: Son Saat’i Yüce Allah’tan başka hiç kimse hiçbir şekilde bilemez.

Bu genel hatırlatmaları yaptıktan sonra, şimdi de âyetin cümlelerini incelemek istiyoruz.

1.يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ اَيَّانَ مُرْسٰيهَا “Sana, o (Son) Saat’in demir atma zamanından soruyorlar.” Bu ifadenin bir benzeri Nâzi‘ât 79/42’de de geçmektedir. Son Saat’in, yani kıyâmetin kopma vaktinin sorulduğu çeşitli alaycı ifadeler Kur’ân’da zikredilmektedir.(48)

Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat, kıyâmet anı” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah(49) şeklinde kullanılmaktadır. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(50) şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir.

Kur’an’da geçen السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah sözcüğü olayın başlama zamanını ifade ederken, el-kıyâmeh kelimesi ise mahşerdeki yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

Çevresindeki inançsızlar Hz. Peygamber’e Son Saat’in demir atma, yani gerçekleşme zamanını alaycı bir şekilde soruyorlardı. Burada geçen مُرْسٰي mursâ kelimesi Nâzi‘ât 79/32’de arsâ şeklinde fiil kalıbında kullanılmakta ve “çakmak” manasına gelmektedir. Esasında Hûd 11/41’de geçtiği gibi, Hz. Nûh’un gemisinin hareketinden ve demir atmasında söz edilen âyette de mecrâ kelimesi “gidiş, hareket”, مُرْسٰي mursâ sözcüğü ise “demir atmak” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, söz konusu kelimenin gemilerin demir atması manasıyla birlikte bu kâinat sisteminin artık bitmesi anlamını verdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Gemiler, hareketlerinden veya yolculuklarından sonra nasıl ki demir atar ve dururlarsa, Son Saat da böyle bir şeydir. Şüphe yok ki bu durum, ayakta duran kişinin ayakları üzerine kalkışı gibi değil, meselâ adaletin ve hakkın kâim ve hâkim oluşu gibi, bir şeyin ortaya çıkması ve sabit olması anlamındadır.(51) Özetle söylemek gerekirse, Son Saat’in demir atması kâinattaki bu sistemin sona ermesi zamanı demektir.

İnkârcı insanların Son Saat’in (kıyâmetin) gerçekleşme şekli ve zamanı hakkında alay içeren kanaatleri vardı. Bu kanaatlerini dile getirdikleri alaycı cümlelerinden biri de işte yorumunu yapmakta olduğumuz cümledir: “Son Saat gerçekleşmesi (kıyâmetin kopması) ne zamanmış!”

Müşriklerin büyük çoğunluğu âhirete inanmadıkları için, diriltilmeyi, bunun öncesinde de Son Saat’i inkâr ediyorlardı. Ayrıca, “Eğer doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış!”(52) şeklindeki ifadeler de onların alay cümlelerindendir. Müminlerin kıyâmet hususunda yürekleri titrerken, müşriklerden kıyâmete inanmayanlar alay ederek onu acele istiyorlardı. Oysa Son Saat hakkında şüphe yayanlar derin bir yanılgıya gömülmüşlerdir.(53)

Durum böyle olunca, yorumunu yaptığımız âyetten kasıt, bu kâinat sisteminin biteceği “Son Saat”in vaktinin sorulmasıdır. Son Saat’in demir atması bu sistemin artık durması ve bitmesi anlamına gelmektedir. Bu sorunun cevabı Hz. Peygamber’e bırakılmamıştır; bizzat Yüce Allah tarafından çeşitli cümlelerle şu şekilde verilmektedir:

2. قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبّي “De ki: Onun bilgisi, sadece Rabbimin katındadır.” Benzer ifadeler Tâhâ 20/15, Lokmân 31/34, Ahzâb 33/63, Mü’min 40/59 ve Mülk 67/26 gibi âyetlerde de yer almaktadır. Bu cümlede vurgulu ifadelerden birisi olan اِنَّمَا innemâ edatı kullanılmış, Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Yüce Allah’ta olduğu özellikle belirlenmiştir.

Hz. Peygamber’in kendisine Son Saat’i soran Cebrâîl (as)’a “Kendisine soru sorulan, soruyu sorandan daha bilgili değildir” dediği de çok meşhur bir haber olarak eserlerimizde mevcuttur.(54) İşte Kur’ân-Sünnet bütünlüğünün en önemli delillerinden birisi de bu hadis-i şeriftir. Son Saat’in vaktinin bilinememesi insanların daima dikkatli ve hazır olmalarını sağlamaya yöneliktir. Dahası, korkunç bir felaketin vaktinin bilinmesi hayatın anlamını da yitirmeye ve tehlikeli bir travmaya sebep olacağı için Yüce Allah onun vaktini gizli tutmuştur.

3. لَا يُجَلّ۪يهَا لِوَقْتِهَآ اِلَّا هُوَ “Onun zamanını O’ndan başkası ortaya koyamaz.” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada geçen يُجَلّ۪ي yücellî fiili “ortaya çıkarmak, açığa vurmak”, tecellî ise “kendiliğinden görünmek” demektir. Yüce Allah Son Saat’in vaktini kendisinden başka hiç kimsenin ortaya çıkartamayacağını beyan etmektedir. Bu cümlede Son Saat’le ilgili gizliliğin devam etmekte olduğu mesajı yer almaktadır.(55)

Bu cümlede de vurgulu ifadelerden لَا lâ … اِلَّا illâ edatlarıyla nefyü istisnâ tekniği kullanılmakta ve Son Saat’in vaktinin Yüce Allah’tan başka hiç kimse tarafından açığa vurulamayacağı beyan edilmektedir. Bu cümledeki asıl maksat, konu hakkında hiç kimsenin bilgi veremeyeceğini ve Yüce Allah’a rağmen buna hiç kimsenin gücünün yetmeyeceğini bildirmektir.

4. ثَقُلَتْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “(O olay) bütün ağırlığını göklerde ve yerde hissettirecektir.” Bu ifade “onun bilgisi göklere ve yeryüzüne ağır gelecektir” veya “onun bilgisi göklerdekilere ve yerdekilere ağır gelmiştir” manalarına da gelmektedir.(56) Bu cümlede Son Saat’le ilgili bilginin âleme ağır geleceği, göklerin ve yeryüzünün buna dayanamayacağı, Rabbimizin muhtemelen bu nedenle söz konusu bilgiyi kendisine sakladığı ifade edilmek istenmektedir. Son Saat’in ağırlığı dayanılabilir ve kaldırılabilir bir şey değildir. Onun dehşetine ne göklerdekiler ne de yeryüzündekiler dayanabilir.

Hacc 22/1-2’de olay Son Saat’in sarsıntısı şeklinde geçmekte ve detaylar verilmektedir. Ayrıca Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de Yüce Allah’ın diledikleri hariç göklerde ve yerdeki herkesin korkudan ve dehşetten düşüp bayılacağı ifade edilmektedir. Olayın korkunç yapısı el-feze‘u’l-ekber, yani “en büyük korku” tamlamasıyla Enbiyâ’ 21/103’te zikredilmekte ve yiğit kulların bundan etkilenmeyeceği müjdelenmektedir. Kur’ân’da Son Saat hakkında pek çok kavram geçmekte, her biri de olayın şiddet ve dehşetini ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili detayı Kıyâmet 75/1’de vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

5.لَا تَاْت۪يكُمْ اِلَّا بَغْتَة “(Son Saat) size ancak ve ancak ansızın gelecektir.” Önceki cümlede olduğu gibi, bu cümlede de لَا lâ … اِلَّا illâ edatlarıyla nefyü istisnâ tekniği kullanılmıştır. Ayrıca konunun işlendiği pek çok âyette de geçtiği üzere, burada daبَغْتَة beğteh kelimesi geçmekte ve Son Saat’in aniden gerçekleşeceği beyan edilmektedir.(57)

Hz. Peygamber Son Saat’in aniden gelişini beyan için şöyle buyurmaktadır: “Muhammed’in canı kudret elinde olan (Allah’a) yemin olsun ki, Son Saat mutlaka gerçekleşecektir. Kişi lokmasını ağzına götürürken Son Saat onunla lokması arasına girecektir.”(58)

Son Saat’in yakınlığı bağlamında da iki parmağını yanyana getirerek “Ben ve Son Saat yan yana iki parmak gibiyiz” buyurmaktadır.(59)

Ayrıca Nebî (as) kendisine kıyametin vaktini soran kişiye verdiği cevapta “Sen onun için ne hazırladın?”(60) buyurması da onun vaktinin bilinemeyeceğini, onun için hazırlıklı olunması gerektiğini göstermektedir.

Durum böyle olunca, yani aniden gelecek şeyin alameti olamayacağı veya alameti olan şey için anilikten söz edilemeyeceği için, Son Saat’le ilgili kanaat ortaya koymak, zamanı veya alametleriyle ilgili bilgiler vermek bu âyetlere aykırıdır. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayetler bu nedenle sorunludur ve onları Hz. Peygamber’in söylemiş olması son derece şüphelidir.

Eğer söylenmişlerse de olayın şiddetini ortaya koymak için terğîb ve terhîb yani mahşere hazırlıklı olmak ve Son Saat’in dehşetinden sakındırıcı fedakârlıklarda bulunmak anlamında “ibadete özendirme, haramlardan sakındırma” içerikli olarak yorumlanmalıdırlar. Hatta rivayetlerde sözü edilen ve dikkat çekilen hususların hemen hemen tamamı Hz. Peygamber döneminde de zaten bulunan ve Hz. Peygamber’in ümmeti uyardığı hususlardır. Bu nedenle, sahabiler Son Saat’in hemen gerçekleşeceğinden çok fazla endişe ederlerdi.

6. يَسْـَٔلُونَكَ كَاَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا “Sanki sen onu bilebilirmişsin gibi sana soruyorlar.” Bu cümlede konu tekrar Hz. Peygamber’in bunu bilemeyeceğiyle ilişkilendirilmekte, ısrarla ondan konuyla ilgili bilgi beklemenin, bilgi edinme girişiminin hatalı ve imkânsız olduğu üzerinde durulmaktadır.

Âyetteki حَفِيّ hafiyy kelimesi “pek çok kez konu edinmek, haberdar olmak, araştırıp keşfetemek, öğrenmiş olmak, bilmek zorunda bulunmak” gibi anlamlar içermektedir.(61) Sanki Hz. Peygamber o konuda çok fazla çalışmalar yapmış, araştırmalarda bulunmuş, bilinmesi için çaba sarf etmiş gibi ona Son Saat’i sordukları haber verilmektedir. Bu cümle aslında bu tür soruların boşuna olduğunu da zımnen göstermektedir. “Sanki biliyormuşsun gibi sana soruyorlar” demek “sana sormasınlar; çünkü sen bunu bilmiyorsun” manasına gelmektedir.

Hz. İbrahim حَفِيّ hafiyy kelimesini Meryem 19/47’de Yüce Allah’ın lütufkâr oluşuyla ilgili olarak da kullanmaktadır. Bu durumda âyetin anlamı şöyledir: “Sana onu soruyorlar; sanki sen onlara itaatkâr ve onlara davranışı, uyumu iyi biriymişsin gibi.”(62) Demek ki onlara bu noktada lütufkâr davranması, istedikleri cevabı veya tarihi bildirmesi gibi bir şey asla söz konusu değildir. Müşrikler Hz. Peygamber’le aralarında yakınlık bulunduğunu bahane ederek ondan bu konuda bilgi isteyince, Yüce Allah kendilerine cevap vermekte ve “Sen sanki onlarla dost imişsin gibi sana onu soruyorlar” buyurmaktadır.(63) Oysa müşrikler şirke devam ettikleri sürece Hz. Peygamber’in kesinlikle dostu olamayacaklardı.

7. قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللّٰهِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “De ki: Onun bilgisi yalnızca Allah katındadır fakat insanların çoğu bilmez.” Bu cümlede de Son Saat’le ilgili bilginin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu اِنَّمَا innemâ edatıyla tekrar vurgulanmakta, ancak insanların çoğunun bu konuda bilgisiz olduğu ifade edilmektedir.

Son Saat’in yakınlığı ve bilinemezliğiyle ilgili pek çok âyetin Kur’ân’da yer aldığı unutulmamalıdır.(64) Hz. Peygamber dâhil, bu konuda hiç kimsenin bilgisinin olmadığı beyan edilerek, Tâhâ 20/15’te beyan edildiği üzere, bilgisini Yüce Allah’ın hiç kimseye açmadığı, nerdeyse kendisinden bile bunu gizli tutmakta olduğu veya neredeyse gizliliğini açığa çıkaracağı ama çıkarmadığı belirtilmektedir. Aniden gelecek şeyin alameti olmayacağı(65) ve Muhammed 47/18 gereği bütün alametleri de gelip bitmiş olan Son Saat’e hazır olmak en doğru yaklaşımdır. Zaten Hz. Peygamber’in konuyla ilgili yaklaşımı da bu olmuştur.

Yüce Allah Son Saat’e ilgili bilgileri tamamen kendisine özel kıldığını beyan ederek, başka hiç kimsenin bu konuda bilgisinin bulunmadığını bildirmektedir. Buna rağmen, bilgisiz insanlar bu konuda ileri geri konuşmaya devam etmektedirler; çünkü gerçeği bilmemektedirler. Çeşitli âyetler vesilesiyle de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(66)

ıv. Hz. Peygamber’in Gaybla İlgili Konumu

قُلْ لَآ اَمْلِكُ لِنَفْس۪ي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ وَلَوْ كُنْتُ اَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوٓءُ اِنْ اَنَا۬ اِلَّا نَذ۪يرٌ وَبَش۪يرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “De ki: Allah’ın dilemesi hariç, kendime herhangi bir yarar da zarar da verecek güce sahip değilim. Gaybı (bilinemeyeni) bilseydim elbette daha çok hayır yapardım ve bana hiçbir kötülük de dokunmazdı. İnanan bir toplum için yalnızca bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَا اَمْلِكُ lâ emlikü fiili “sahip değilim, sahip olamam”; لِنَفْس۪ي linefsî ifadesi “benim nefsim için, kendim için”; نَفْعًا nef‘an sözcüğü “ne faydaya, faydaya da”; وَلَا ضَرًّا ve lâ darran kelimesi “ne de zarara, zarara da”; اِلَّا مَا شَآءَ illâ mâ şâe istisnası “dilediği hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; وَلَوْ كُنْتُ اَعْلَمُ ve lev küntü a‘lemu ifadesi “eğer ben bilseydim”; الْغَيْب el-ğaybe sözcüğü “gaybı, bilinemeyen(ler)i”;لَاسْتَكْثَرْتُ le’steksertü fiili “elbette çok yapardım”; مِنَ الْخَيْرِ mine’l-hayri kelimesi “hayır, hayırdan”; وَمَا مَسَّنِيَ ve mâ messeniye ifadesi “ve bana dokunmazdı”; السُّوء es-sûu sözcüğü “kötülük”; اِنْ اَنَا۬ in ene ifadesi “ben (şundan başka bir şey) değilim”; اِلَّا نَذ۪يرٌ illâ nezîrun istisnası “bir uyarıcıdan başka”; وَبَش۪يرٌ ve beşîrun kelimesi “ve müjdeleyiciden (başka birisi değilim)”;لِقَوْمٍ li kavmin kelimesi “(şöyle) bir kavim, bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmaktadırlar” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in gaybla ilgili durumu ve risalet misyonu gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لَآ اَمْلِكُ لِنَفْس۪ي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ “De ki: Allah’ın dilemesi hariç, kendime herhangi bir yarar da zarar da verecek güce sahip değilim.” Benzeri Yûnus 10/49’da da geçen bu âyette Yüce Allah bir önceki âyetteki konunun devamı mahiyetinde Hz. Peygamber’in insanüstü bir mahiyet arz etmediğini beyan etmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in ilâhî kudretin müdahalesi dışında kendisine de başkalarına da zarar ve yarar veremeyeceğini,(67) dolayısıyla Son Saat’in bilgisine sahip olmadığını kendisine ilan ettirmekte, Son Saatle ilgili soru soranlara bu şekilde cevap verdirmektedir. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın onaylamadığı, gerçekleşmesine izin vermediği hiçbir şey gerçekleşemez; dolayısıyla vahiy yoluyla O bildirmediği sürece hiç kimse hiçbir şekilde gaybı bilemez.

2. وَلَوْ كُنْتُ اَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوٓءُ “Gaybı (bilinemeyeni) bilseydim elbette daha çok hayır yapardım ve bana hiçbir kötülük de dokunmazdı.” Âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’in gaybı bilemediği, eğer bilseydi bir sıkıntıyla karşılaşmadan önce vaktinde önlemini alabileceği, böylece sıkıntılara maruz kalmayıp muhtemel zararlardan kurtulabileceği kendisine söylettirilmektedir. Eğer gaybı bilseydi artık bir insan ve kul olmayı geçip ilah durumuna gelebileceği, bunun da imkânsız olduğu dolaylı olarak vurgulanmaktadır.

a) “Gayb” konusuda Bakara 2/3’te geniş bilgi vermiş, melekler ve bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de gaybı bilmediğini çeşitli örneklerle dile getirmeye çalışmıştık. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu konuda gayet açık bilgiler verilmektedir. “Gaybı bilseydim” demek “gaybı bilmiyorum” demektir. Elbette bir beşer olarak gaybı bilmek imkânsızdır. Hz. Peygamber’in Kur’ân vahyi dışında herhangi bir bilgi kaynağı yoktu. Bu nedenle, hayatında çeşitli sıkıntılara maruz kalmış, bazı problemlerin üstesinden gelebilmesi için vahyin katkısını beklemek zorunda kalmıştı.

Savaştan kaçmak isteyenlere izin vermesi,(68) Hz. Ayşe’ye iftira atılması,(69) zıhar meselesi,(70) Hz. Zeynep’le evliliği,(71) kendisine helal olan bazı şeyleri haram kılması,(72) engelli sahabi Abdullah ibn Ümmi Mektûm’la ilgilenmemesi(73) gibi birtakım uyugulamaları vahiy ile uyarılmasına neden olmuştu. Eğer gaybı bilseydi bütün bunların hiçbiri yaşanmazdı.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ “Daha çok hayır yapardım” sözünden kasıt, önceki cümlede yer alan نَفْع nef‘ “yarar” kelimesini karşılamakta ve “hayır, iyilik, bolluk, kazanç, kâr” gibi şeyler manasına gelmektedir. Eğer bir soruya verilecek doğru bir cevabın da “hayır” olduğunu düşünürsek, bu defa âyetteki mesaj, “eğer gayb konusu olan Son Saat’in zamanını bilseydim söylerdim” şeklini alabilir. Bağlam bu anlamın da mümkün olduğunu göstermektedir.

c) Buna karşılık devam eden cümledeki وَمَا مَسَّنِيَ السُّوٓءُ “bana kötülük de ulaşmazdı” ifadesi ise önceki cümledeki “hayır” kavramının zıddına ضَرً darr “zarar” kelimesiyle kast edilmiş olan herşeydir. İşte vahyin diliyle Hz. Peygamber’e gaybı bilmediği, eğer bilseydi çok daha fazla hayır yapabileceği ve her türlü kötülükten de korunmuş olacağı açık ifadelerle söyletilmiş olmaktadır.

3. اِنْ اَنَا۬ اِلَّا نَذ۪يرٌ وَبَش۪يرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “İnanan bir toplum için yalnızca bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendisine Allah’ın dilemesi dışında yarar da zarar da sağlayamayacağını, gaybı bilemediğini, bilseydi hayrı çoğaltıp kendisine kötülüklerin de erişemeyeceğini söylettirdikten sonra, onun misyonunu beyan ettirmektedir.

Bir önceki âyette olduğu gibi Yüce Allah bu cümlede de hasr/kasr denen vurgulu ifade tekniklerinden birisini kullanmakta, peygamberlikle ilgili iki özelliğini gündeme getirmektedir. Bunlardan ilki A‘râf 7/184. âyette de ifade ettiğimiz üzere, onun نَذ۪ير nezîr oluşu yani “uyarıcılığı”dır. İnanan veya inanmayan her kim varsa Hz. Peygamber bütün muhataplarını azapla uyarmakla yükümlü olduğunu belirtmektedir. Diğer özelliği ise onun بَش۪ير beşîr yani “müjdeleyici” oluşudur. Bu kelime Kur’ân’da 8 kez(74) nezîr kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır. Demek ki Hz. Peygamber inanan bir topluluk için hem azaba uğratılmamak için uyarıcıdır hem de cennet ödülleriyle müjdeleyicidir.

Sözün özü şudur: Bu âyette Hz. Peygamber’in Son Saat’le ilgili bilgi sahibi olmadığı, eğer gaybı bilseydi daha çok hayır işleyeceği ve kendisine hiçbir kötülüğün de erişemeyeceği, görevinin iman etmek isteyenler için sadece ve sadece uyarıcılık ve müjdeleyicilik olduğu vurgulanmaktadır. Hz. Peygamber eğer gaybı bilseydi, daha çok hayır, daha çok yarar, kötülük ve zararlı şeylerden kaçınabilme noktalarında mevcut durumu daha iyi olurdu. Sonuçta kendisine kötülükler erişmez, savaşlarda bazen galip bazen mağlup olmaz, ticarette bazen kâr, bazen zarar etmez, aldığı önlemlerde bazen isabet bazen de hata kaydetmezdi.(75)

Bu âyetlere rağmen, Son Saat’in (kıyâmetin) alametleri veya zamanı hakkında fikir beyan etmek gerçekten büyük cesaret ister. Çünkü kıyâmetin kopma vakti gaybın konusudur. Neml 27/65’te zikredildiği üzere, “gaybı Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık bilemez.” Dahası, kıyâmetin gelişi “aniden” gerçekleşecektir. Aniden gelecek veya gerçekleşecek bir olayın bilinmesi de başka alametlerinin olması da mümkün değildir. Çünkü alamet varsa anilik ortadan kalkar.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., IV, 173; İslamoğlu, age., s. 299’da 2. not.
• 2 - Tâhâ 20/49; A‘lâ 87/3.
  • Tâhâ 20/49 A‘lâ 87/3
• 3 - Yazır, age., IV, 168. 4 - Esed, age., s. 309’da 139. not.
• 5 - Semerkandî, age., I, 563; Taberî, age., IX, 118; Râzî, age., XV, 52.
• 6 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Sebe’ 34/31-33; Zuhruf 43/22-23. 7 - İbrâhim 14/22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Ahkâf 46/6. 8 - Ahzâb 33/67-68; Sâffât 37/27-32. 9 - İbrâhim 14/22; Sâffât 37/33; Zuhruf 43/39.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Sebe' 34/33 Zuhruf 43/23 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Ahkâf 46/6 Ahzâb 33/68 Sâffât 37/32 İbrâhîm 14/22 Sâffât 37/33 Zuhruf 43/39
• 10 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 11 - En‘âm 6/55; A‘râf 7/32, 174; Tevbe 9/11; Yûnus 10/24; Rûm 30/28. 12 - Bu konuda bk. En‘âm 6/114, 119; A‘râf 7/52; Hûd 11/1-2; İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Furkân 25/33; Rûm 30/58; Fussılet 41/3, 44.
  • En‘âm 6/55 A‘râf 7/32 A‘râf 7/174 Tevbe 9/11 Yûnus 10/24 Rûm 30/28 En‘âm 6/114 En‘âm 6/119 A‘râf 7/52 Hûd 11/2 İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Furkân 25/33 Rûm 30/58 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44
• 13 - Semerkandî, age., I, 567; Taberî, age., IX, 119-123; Zemahşerî, age., II, 171. 14 - Semerkandî, age., I, 566.
• 15 - Nisâ’ 4/140; Yûnus 10/65; Fâtır 35/10.
  • Nisâ 4/140 Yûnus 10/65 Fâtır 35/10
• 16 - Müddessir 74/50-51. 17 - Cum‘a 62/5.
  • Müddessir 74/51 Cum‘a 62/5
• 18 - Esed, age., s. 310’da 142.
• 19 - Yazır, age., IV, 179.
• 20 - Semerkandî, age., I, 569.
• 21 - A‘râf 7/180; İsrâ’ 17/110; Tâhâ 20/8; Haşr 59/24.
  • A‘râf 7/180 İsrâ 17/110 Tâhâ 20/8 Haşr 59/24
• 22 - Taberî, age., IX, 134. 23 - Semerkandî, age., I, 570; Zemahşerî, age., II, 174. 24 - Zemahşerî, age., II, 174. 25 - Râzî, age., XV, 71.
• 26 - Yazır, age., IV, 182.
• 27 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 28 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 29 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 30 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 31 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 32 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 33 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 34 - Dühân 44/14. 35 - Sâd 38/4. 36 - Mutaffifûn 83/32. 37 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 38 - A‘râf 7/184; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26. 39 - Hûd 11/25; Şu‘arâ’ 26/115; Nûh 71/2.
  • A‘râf 7/184 Hicr 15/89 Hacc 22/49 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Hûd 11/25 Şu‘arâ 26/115 Nûh 71/2
• 40 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185; Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 41 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190-191; En‘âm 6/95-99; A‘râf 7/54, 185; Yûnus 10/5-6; Yûsuf 12/105; Ra‘d 13/2-4; Hıcr 15/16-22; Nahl 16/4-16; Enbiyâ’ 21/30-32; Hacc 22/5, 63-65; Mü’minûn 23/12-22; Nûr 24/41-45; Furkân 25/45-54, 59-62; Kasas 28/71-73; Rûm 30/8, 20-27; Lokmân 31/10-11, 27-32; Fâtır 35/9-13, 27-29, 41; Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83; Sâd 38/27-29; Mü’min 40/67; Fussılet 41/9-12, 53; Şûrâ 42/32-33; Zuhruf 43/10-13; Câsiye 45/3-5, 12-13; Ahkâf 46/3-4; Kâf 50/6-10; Zâriyât 51/20-22, 47-49; Rahmân 55/5-8; Vâkı‘a 56/57-74; Hadîd 57/4-6, 20; Mülk 67/3-5, 15, 21-24; Nûh 71/15-17; Nebe’ 78/12-16; Nâzi‘ât 79/27-33; ‘Abese 80/24-32; Târık 86/5-7, 11-12; Ğâşiye 88/17-20. 42 - Zemahşerî, age., II, 176.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/99 A‘râf 7/54 A‘râf 7/185 Yûnus 10/6 Yûsuf 12/105 Ra‘d 13/4 Hicr 15/22 Nahl 16/16 Enbiyâ 21/32 Hacc 22/5 Hacc 22/65 Mü'minûn 23/22 Nûr 24/45 Furkân 25/54 Furkân 25/62 Kasas 28/73 Rûm 30/8 Rûm 30/27 Lokmân 31/11 Lokmân 31/32 Fâtır 35/13 Fâtır 35/29 Fâtır 35/41 Yâsîn 36/44 Yâsîn 36/73 Yâsîn 36/83 Sâd 38/29 Mü'min 40/67 Fussilet 41/12 Fussilet 41/53 Şûrâ 42/33 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Ahkâf 46/4 Kâf 50/10 Zâriyât 51/22 Zâriyât 51/49 Rahmân 55/8 Vâkı‘a 56/74 Hadîd 57/6 Hadîd 57/20 Mülk 67/5 Mülk 67/15 Mülk 67/24 Nûh 71/17 Nebe' 78/16 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Târık 86/7 Târık 86/12 Ğâşiye 88/20
• 43 - Râzî, age., XV, 77.
• 44 - Semerkandî, age., I, 572; Taberî, age., IX, 136.
• 45 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Mü’minûn 23/75. 46 - Bakara 2/15, En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hıcr 15/72; Mü’minûn 23/75; Neml 27/4.
  • Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Mü'minûn 23/75 Bakara 2/15 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hicr 15/72 Mü'minûn 23/75 Neml 27/4
• 47 - Taberî, age., IX, 137-138; Zemahşerî, age., II, 176; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, III, 619.
• 48 - A‘râf 7/187; Ahzâb 33/63. 49 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 50 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • A‘râf 7/187 Ahzâb 33/63 En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35
• 51 - Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Me‘âni’l-Kur’ân, Kahire, 1955, III, 234; Taberî, age., XXX, 48-49; Râzî, age., XXXI, 52. 52 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 53 - Şûrâ 42/18.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 Şûrâ 42/18
• 54 - Buhârî, İmân, 37; Müslim, İmân, 1.
• 55 - Zemahşerî, age., II, 177.
• 56 - Zemahşerî, age., II, 177.
• 57 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18. 58 - Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, Rikâk, 40. 59 - Buhârî, Rikâk, 39; Tefsir, Nâzi‘ât 1; Talâk 25; Müslim, Fiten, 132, 135; Cum‘a, 43; İbn Mâce, Mukaddime, 7; Fiten, 25; Dârimî, Rikâk, 46; Ahmed b. Hanbel, IV, 309; V, 92, 103, 108.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 60 - Müslim, Birr, 163.
• 61 - Semerkandî, age., I, 573; Taberî, age., IX, 140-141; Zemahşerî, age., II, 177.
• 62 - Taberî, age., IX, 140. 63 - Zemahşerî, age., II, 178.
• 64 - A‘râf 7/187; Tâhâ 20/15; Hacc 22/109; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Me‘âric 70/6-7; Cinn 72/25; Nâzi‘ât 79/42. 65 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18. 66 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • A‘râf 7/187 Tâhâ 20/15 Hacc 22/109 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Me‘âric 70/7 Cinn 72/25 Nâzi‘ât 79/42 En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18 Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 67 - Cinn 72/21.
  • Cinn 72/21
• 68 - Tevbe 9/43. 69 - Nûr 24/11-22. 70 - Mücâdele 58/1-4. 71 - Ahzâb 33/36-40. 72 - Tahrîm 66/1-4. 73 - ‘Abese 80/3-11.
  • Tevbe 9/43 Nûr 24/22 Mücâdele 58/4 Ahzâb 33/40 Tahrîm 66/4 ‘Abese 80/11
• 74 - Bakara 2/119; Mâide 5/19; A‘râf 7/188; Hûd 11/2; Sebe’ 34/28; Fâtır 35/24; Fussılet 41/4. 75 - Zemahşerî, age., II, 179.
  • Bakara 2/119 Mâide 5/19 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 Sebe' 34/28 Fâtır 35/24 Fussilet 41/4