Ahkâf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 35 âyetten oluşan, adını 21. âyette yer alan ve “Ahkâf, Ahkaf bölgesi” anlamındaki الْاَحْقَاف el-ahkâf kelimesinden alan Ahkâf sûresi, inişe göre 86, resmî sıralamada ise 46. sûredir.

Ahkâf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Câsiye sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıçlarının hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Câsiye 1; Ahkâf 1); “vahyin kaynağı” (Câsiye 2; Ahkâf 2); “kâinat kitabından âyetler” (Câsiye 3-5, 12-13; Ahkâf 3-4); “inkârcıların vahye karşı olumsuz tavırları” (Câsiye 6-9; Ahkâf 7-8, 11); “kıssalara yer verilmesi” (Câsiye 16-17; Ahkâf 12, 21-28); “sorumlulukların şahsî oluşunun bildirilmesi” (Câsiye 15; Ahkâf 19); “inkârcıların feci akıbeti” (Câsiye 10-11; Ahkâf 20) gibi konular ele alınmakta ve konu birliktelikleri oluşturulmaktadır.

Ahkâf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu ile başlamakta, göklerin ve yerin bir amaç için yaratılışı ve belli bir süreye kadar devam edeceği, inkârcıların bu gerçeklerden yüz çevirdikleri beyan edilmekte, putların hiçbir güçlerinin bulunmayışı, onlara yalvaranların en büyük sapıklığa düşecekleri, mahşerde puta tapanların kendilerine taptıkları varlıklara veya diğerlerinin birbirlerine düşman olacakları ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, inkârcıların vahye ve Hz. Peygamber’e iftira etmeleri, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin kendisine mahşerde nelerin yapılacağını bilmediği, inkârcılara Yüce Allah’ın hidayet rehberliği sunmayacağı, daha önceden geçen Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın benzer bir içerik arz ettiği, ilahi bildirimler doğrultusunda iman edip istikamet sahibi olanların mahşerde korku ve hüzün içerisinde olmayacakları, bunların dünyada yapıp ettikleri fedakârlıkların karşılığında ebedi olarak cennette kalacakları ifade edilmektedir.

15. âyetten itibaren, insanın ana rahminde kalış süreci ile zorluklar içerisinde dünyaya getirilişi, iyilik sahibi olanların Yüce Allah’a yönelişi, bunların en güzel davranışlarının dikkate alınacağı, kötülüklerinden geçileceği ifade edilmekte, buna karşılık, kötülük yapanların ana babalarıyla olumsuz içerikteki konuşmaları, bunların mahşerde yaşayacağı feci akıbete dair bilgiler verilmektedir.

21. âyetten itibaren, Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd ile ilgili kısa bir kıssaya yer verilmekte, onları helak eden kasırga ifade edilmekte, daha önce nice azgın ve sapkın kavimlerin helak edildiği ele alınmaktadır.

29. âyetten itibaren, cinlerin vahye yönlendirildikleri, vahyi anlayan cinlerin kendi kavimlerini uyardıkları, davete devam ettikleri ifade edilmekte, Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yarattığı, yaratmanın kendisini yormadığı, her şeye gücünün yettiği belirtilmektedir.

34. âyetten itibaren, sûrenin son iki âyetinde kâfirlerin ateşe arz edildiklerinde sorgulanacakları, onların gerçekleri itiraf edecekleri ifade edilmekte, azim sahibi peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de sabretmesi gerektiği, inkârcılarla ilgili azap için acele etmemesi gerektiği, onlara vaad edilen mahşeri gördüklerinde dünyada bir saat gibi çok kısa bir süre kaldıklarını sanacakları ve fasıklardan başkasının helak edilmeyecekleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 7-14. âyetlerinde inkarcıların Hz. Peygamber’e ve vahye karşı olumsuz tutumlarına, bir peygamber olmasına rağmen Hz. Muhammed’in de kendisine ve muhataplarına mahşerde nelerin yapılacağını bilmediğine, İsrailoğullarından şahit getirilmesine rağmen muhatapların yine de vahyi inkar ettiklerine, daha önce indirilmiş olan Hz. Mûsâ’nın kitabının şahitliğine, istikamet sahibi olanların güzel akıbetine dair bilgiler vermektedir.

a) İnkarcıların Vahye ve Hz. Peygamber’e Karşı Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde inkarcılara âyetler açık açık tilâvet edildiği zaman hakikat kendilerine geldiğinde inkâr edenlerin “Bu, apaçık bir büyüdür” dediklerini, Hz. Peygamber’in vahyi uydurduğu iddialarına karşılık olarak kendilerine şöyle demesini emretmektedir: “De ki: Eğer ben onu uydurmuşsam, Allah tarafından bana gelecek şeyi savmaya gücünüz yetmez. O (Allah) sizin (Kur’an) hakkında yaptığınız taşkınlıkları çok daha iyi bilir. Benimle sizin aranızda şahit olarak (Allah) yeter. O, bağışlayandır; merhamet edendir.”

Ardından, Hz. Peygamber’in durumuna dair şu bilgiye yer verilmektedir: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim. Bana ve size ne yapılacağını da bilmiyorum. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Ben sadece ve sadece apaçık bir uyarıcıyım.”

ı. Vahye Yönelik Suçlama

وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ هٰذَا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Onlara ayetlerimiz apaçık tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman, kendilerine geldiğinde gerçeği inkâr edenler ‘Bu, apaçık bir büyüdür!’ demişlerdi.”

Âyettekiوَاِذَا تُتْلٰى ve izâ tütlâ edilgen fiili “ve tilavet edildiği zaman, okunup aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz”; بَيِّنَات beyyinâtin kelimesi “apaçık olarak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; لِلْحَقِّ li’l-hakkı ifadesi “gerçekleri”; لَمَّا جَآءَهُمْ lemmâ câehum ifadesi “kendilerine geldiğinde”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; سِحْرٌ مُب۪ينٌ sıhrun mübînun tamlaması ise “apaçık bir büyü(dür)” demektir.

Burada müşriklerin vahye karşı olumsuz tutumları ve alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ “Onlara ayetlerimiz apaçık tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman.” Âyette geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili Tefsirimizin ilk cildinde Giriş kısmında da ele aldığımız üzere “okunmak, aktarılmak” gibi anlamlar içermektedir. Tilâvet “tebliğ etme”, “seslendirmek”, “aktarmak”, “gündeme getirmek”, “merkeze almak”, “izini sürmek”, “takip etmek”, “peşinden gitmek” şeklinde oldukça geniş bir anlam alanına sahiptir.

Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(1) ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koyan içerikte zikredilmektedir.(2)

Yüce Allah âyetleri için اٰيَاتُنَا âyâtünâ “âyetlerimiz” diyerek vahyini sahiplendiğini, âyetlerin kaynağının herhangi bir beşer değil, bizzat kendi zatı olduğunu ortaya koymakta, onlar için بَيِّنَات beyyinât kelimesini kullanarak da vahyin apaçık olduğunu, herhangi bir sır ve gizem içermediğini, hükümlerinin anlaşılabilir olduğunu da beyan etmiş olmaktadır.

Yüce Allah “inkârcılara kendi âyetlerinin apaçık belgeler şeklinde okunup aktarıldığında” buyurarak, kullandığı fiili geniş zaman kalıbında getirmekte ve vahyin muhataplara bir kez ulaştırılıp bırakılmaması gerektiğini, aktarım işleminin bir süreç halinde devam ettirilmesinin zorunlu olduğunu hatırlatmaktadır.

2. قَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ هٰذَا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Kendilerine geldiğinde gerçeği inkâr edenler ‘Bu, apaçık bir büyüdür!’ demişlerdi.” Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine o hak gelince ‘Bu bir büyüdür; muhakkak ki biz ona inanmıyoruz’ dediler.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendilerine hakikatin apaçık belgeleri gelmiş olmasına rağmen vahyin apaçık bir büyü olduğunu söyleyerek vahiyden yüz çevirdiklerini beyan etmektedir.

Bu ifadeleri gereği, müşriklerin aslında Firavun ve seçkin yönetici inkarcılarının izinden gittikleri anlaşılmaktadır. Çünkü buradaki suçlamanın bir benzeri Yûnus 10/76’da da geçtiği üzere Firavun ve adamları tarafından Hz. Mûsâ’ya ve ona indirilen vahye karşı yapılmıştı.

Mekkeli müşriklerin düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti. Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(3) “öncekilerin masalları”,(4) “geçmişten gelen büyü”,(5) “açık bir büyü”,(6) “karmakarışık rüyalar”,(7) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(8) “eski bir yalan, iftira”(9) veya “bir beşer sözü”(10) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(11) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(12) “onu şeytanların indirmediği”ni,(13) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(14) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı(15) da beyan etmektedir.

ıı. Vahye İftira İddiasının Cevabı

اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰيهُ قُلْ اِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلَا تَمْلِكُونَ ل۪ي مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا هُوَ اَعْلَمُ بِمَا تُف۪يضُونَ ف۪يهِ كَفٰى بِه۪ شَه۪يدًا بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “Yoksa ‘Onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar! De ki: Ben onu uydurursam, Allah tarafından bana gelecek şeyi (azabı) savmaya gücünüz yetmez. O, sizin (Kur’an) hakkında yaptığınız taşkınlıkları çok iyi bilendir. Benimle aranızda şahit olarak O (Allah) yeter. O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır); er-rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki اَمْ em edatı “yoksa”;يَقُولُونَ yekûlûne fiili “diyorlar (mı)”; افْتَرٰيهُ ifterâhu fiili “onu uydurdu, uydurmuştur”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنِ افْتَرَيْتُهُ inifteraytühû fiili “eğer onu uydursaydım”; فَلَا تَمْلِكُونَ fe lâ temlikûne fiili “sahip olamazdınız”; ل۪ي lî ifadesi “benim için, bana (destek olmak) için”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan gelen”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeyle ilgili”; هُوَ hüve zamiri “O”; اَعْلَم a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِمَا تُف۪يضُونَ bimâ tüfîdûne ifadesi “taşkınlık yaptığınız şeyi”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; كَفٰى بِه۪ kefâ bihî ifadesi “O yeter”; شَه۪يدًا şehîden ifadesi “şahit olarak”; بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ beynî ve beyneküm ifadesi “benimle sizin aranızda”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الْغَفُورُ el-ğafûru sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in vahyi uydurduğu iftirası ve buna verilen esaslı bir cevap gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰيهُ “Yoksa ‘Onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir. Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında çeşitli ifadeler yer almaktadır.(16) Furkân 25/4 ve Secde 32/3’te de açıkladığımız üzere, Mekkeli müşrikler vahyin kaynağında insan unsuru görmekte, ya Hz. Peygamber’in ya da başka bir beşerin bunu uydurduğunu iddia etmektelerdi.

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(17) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(18) “şâ‘ır (şâir)”,(19) “sâhır (büyücü)”,(20) “meshûr (büyülenmiş)”,(21) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(22) “müfterî (iftiracı)”,(23) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(24) “kezzâb (çok yalancı)”,(25) “dâllûn (sapkın(lar)”(26) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(27) diyorlardı.

Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi önceki peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(28) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(29)

Bazı âyetlerde düz cümleler halinde gelen bu iftiralar, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette soru cümlesi olarak zikredilmekte, ancak mesaj onların bu suçlamayı bilerek yaptıklarını kavratmayı amaçlamaktadır.(30) Çünkü müşrikler Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğuna, böylece Yüce Allah’a iftira ettiğine inanıyorlardı. Onların bu zannı önceki âyette olduğu gibi âyetin devam eden cümlesinde de cevaplandırılmaktadır.

2. قُلْ اِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلَا تَمْلِكُونَ ل۪ي مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا “De ki: Ben onu uydurursam, Allah tarafından bana gelecek şeyi (azabı) savmaya gücünüz yetmez.” Yüce Allah müşriklerin iddialarını geçersiz kılmak üzere ona işte bu ifadeyi söyletmekte ve eğer herhangi bir şey iftira ederse Allah’tan gelebilecek herhangi bir sıkıntıyı gidermekte muhataplarının kendisine hiçbir yararının bulunamayacağını söylettirmektedir.

Bu konuda benzer bir mesaj içermesi bakımından Hûd 11/35’teki ifadeleri hatırlamak gerekmektedir: “Yoksa ‘onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar? De ki: Eğer onu uydurduysam günahım bana aittir. Fakat ben sizin işlediğiniz günahtan uzağım.”

Vahyi uydurmak bir insanın ve bir peygamberin yapabileceği en büyük günahlardan birisidir ve açıkça Yüce Allah’a iftiradır. Hûd 11/18’de detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, böyle bir girişim kişinin en zalim olarak nitelendirilmesine neden olmaktadır. İlgili âyet mealen şu şekildedir: “Allah’a yalan iftira edenden daha zalim kim olabilir ki! Onlar (kıyamet gününde) Rablerine arz edilecekler; şahitler de ‘İşte bunlar Rablerine karşı yalan söyleyenlerdir’ diyeceklerdir. Dikkat edin (bilin ki), Allah’ın lâneti o zalimlerin üzerinedir!”

İsrâ’ 17/73’te konuyla ilgili olarak detaylı bilgi vermiştik. Söz konusu âyette mealen şu ifadeler geçmektedir: “(Müşrikler), sana vahyettiğimiz (Kur’ân)’dan başka bir şeyi bize iftira etmen için, az kalsın (nerdeyse) seni saptıracaklardı. İşte o takdirde seni candan dost kabul edeceklerdi.”

Benzer şekilde bir başka tehdit dolu ifade ise Hâkka 69/44-47’de şöyledir: “Eğer (Peygamber) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, elbette onu kıskıvrak yakalardık; sonra onun can damarını koparırdık (onu yaşatmazdık). Hiçbiriniz buna engel de olamazdınız.”

Demek ki vahye karşı herhangi bir iftira korkunç sonuçların doğmasına sebep olacaktı. Bu nedenle, Hz. Peygamber böyle bir girişimde bulunmadığı gibi, kendisine yönelik benzer teklifleri de elinin tersiyle itmiştir.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi?” Bu cümle aslında Zümer 39/36’da geçen “Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar” cümlesine de bir anlamda açılım sağlamaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber aracılığıyla müşriklere soru sordurmakta ve kendisine Allah’ın herhangi bir sıkıntı vermesi durumunda tapındıkları şeylerin o sıkıntıyı giderip gideremeyeceklerini, bir lutuf ve ikramda bulunması durumunda da onu engelleme güçlerinin bulunup bulunmadığını gündeme getirmesini istemektedir. Bu soruların cevapları elbette “hayır”dır.

Buna benzer bir soru cümlesi Mülk 67/28’de şu şekilde yer almaktadır: “(Ey Peygamber, inkârcılara) de ki: Hiç düşündünüz mü, Allah, beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?) Peki, ya kâfirleri elem verici azaptan kurtaracak kimmiş!”

Demek ki putların hiçbir gücü ve kuvveti yoktu; ancak bu gerçeğe rağmen Mekkeli müşrikler onlarda bir güç vehmetmeye devam ediyorlar ve putların Yüce Allah ile kendi aralarında aracı konumda olmalarını benimsiyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette onların bu noktadaki çarpık anlayışı ortaya konulmakta ve putların hiçbir şekilde sıkıntı gideremeyecekleri gibi gelebilecek herhangi bir hayrı da engelleme gücünde değillerdi.

Konuyu daha net ortaya koyması bakımından Mâide 5/17’deki şu bilgiyi de aktarmakta yarar görmekteyiz: “Andolsun ki ‘Şüphesiz Allah, Meryem oğlu Mesîh’dir’ diyenler kâfir olmuşlardır. De ki: Öyleyse Allah, Meryem oğlu Mesîh’i, anasını ve yeryüzündekilerin hepsini imha etmek isterse Allah’a kim bir şey yapabilecektir (O’na kim bir şeyle engel olabilecektir)! Göklerde, yerde ve ikisi arasında ne varsa hepsinin mülkiyeti Allah’a aittir. O dilediğini yaratır ve Allah her şeye tam manasıyle kadirdir.”

Benzer şekilde yine Mâide 5/41’deki şu cümle de aynı noktaya işaret etmektedir: “Allah bir kimseyi şaşkınlığa (fitneye) düşürmek isterse, sen Allah’a karşı, onun lehine hiçbir şey yapamazsın.” Bu konunun dile getirildiği âyetler bağlamında Mümtehıne 60/4’te Hz. İbrâhim’in babasına söylediği cümle de son derece önemlidir: “Fakat Allah’tan sana gelecek herhangi bir şeyi önlemeye gücüm yetmez.”

Demek ki Yüce Allah’ın herhangi bir konuda iradesi tecelli edince onu hiç kimsenin engellemesi veya ertlemesi, ona karşı koyması mümkün değildir. Bu çerçevede, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı mesele dile getirilmekte ve eğer vahye en küçük bir müdahalesi olması durumunda Allah’tan gelecek ceza ve felakate karşı hiç kimsenin Hz. Peygamer’e destek olamayacağı bildirilmektedir.

3. هُوَ اَعْلَمُ بِمَا تُف۪يضُونَ ف۪يهِ “O, sizin (Kur’an) hakkında yaptığınız taşkınlıkları çok iyi bilendir.” Yüce Allah vahyini sahiplendikten ve Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde herhangi bir şey uydurmadığını beyan ettikten sonra, müşriklerin vahiy hakkında nasıl hezeyanlar savurduğunu, nasıl taşkınlıklar yaptığını gayet iyi bildiğini haber vermektedir.

Bir kez de Yûnus 10/51’de geçen تُف۪يضُونَ tüfîdûne fiili “daldırmak”, “hezeyanlar üretmek”, “taşkınlık yapmak”, “iftiralarda bulunmak”, “çirkin sözler söylemek”(31) gibi anlamlar içermekte, müşriklerin vahye karşı giriştikleri hadsizliği ortaya koymak üzere Yüce Allah’ın onların bu durumunu gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Onların bu bağlamda dile getirdikleri suçlamaları bir önceki âyetin tefsirinde hatırlatmıştık ki en başta sözleri vahye “büyü” demek şeklinde gelişmiştir.

4. كَفٰى بِه۪ شَه۪يدًا بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “Benimle aranızda şahit olarak O (Allah) yeter. O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır); er-rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşriklere karşı vahyi savunması için neler söylemesi gerektiğini bu şekilde dile getirmeye devam etmekte ve kendisiyle onlar arasında şahit olarak Yüce Allah’ın yettiğini ifade etmesini istemektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Ra‘d 13/43’te ona “sen rasûl değilsin” şeklindeki suçlamalarının cevabı olarak da zikredilmektedir. Demek ki her işte olduğu gibi bu hususta da Yüce Allah’ı şahit tutmak en doğru ve en etkili tavırdır ve bunu söylemek en rahatlatıcı söylemdir. Bu ifade başta Hz. Peygamber olmak üzere müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah kullarının hatalı davranışlar ortaya koyabileceğini bildiğini, fakat tevbe etmeleri durumunda çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu beyan ederek, bu hususta tevbe kapısını açık tuttuğunu ve kullarının yönelişini beklediğini bildirmek istemektedir. Bu iki sıfat müşriklerin başka varlıklardan, aracılardan veya putlardan herhangi bir şey beklememeleri gerekitğini de zımnen ortaya koyan bir mesaj içermektedir.

ııı. Hz. Peygamber’in Misyonu

قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَآ اَدْر۪ي مَا يُفْعَلُ ب۪ي وَلَا بِكُمْ اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ وَمَآ اَنَا۬ اِلَّا نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “De ki: Ben elçilerden bir türedi (ilk defa gönderilen biri) değilim. Bana ve size ne yapılacağını da bilmiyorum. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Ben ancak apaçık bir uyarıcıyım.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَا كُنْتُ mâ küntü fiili “ben (şöyle) değilim”; بِدْعًا bid‘an kelimesi “türedi, ilk defa çıkan”; مِنَ الرُّسُلِ mine’r-rusüli ifadesi “elçilerden, peygamberlerden”; وَمَآ اَدْر۪ي ve mâ edrî fiili “ve ben bilemiyorum”;مَا يُفْعَلُ mâ yüf‘alü ifadesi “yapılacak olan şeyi”; ب۪ي bî ifadesi “ne bana, bana da”; وَلَا بِكُمْ ve lâ biküm ifadesi “ne de size”; اِنْ اَتَّبِعُ in ettebi‘u fiili “tâbi olmuyorum, uymuyorum”; اِلَّا مَا يُوحٰىٓ illâ mâ yûhâ istisnası “vahyedilenden başkasına”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; وَمَآ اَنَا۬ ve mâ ene ifadesi “ve ben (şundan başka bir şey) değilim”; اِلَّا نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ illâ nezîrun mübînun istisnası ise “apaçık bir uyarıcıdan başka bir şey, ben sadece apaçık bir uyarıcıyım” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in konumuyla ilgili çok önemli hususlar gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَآ اَدْر۪ي مَا يُفْعَلُ ب۪ي وَلَا بِكُمْ “De ki: Ben elçilerden bir türedi (ilk defa gönderilen biri) değilim. Bana ve size ne yapılacağını da bilmiyorum.” Yüce Allah müşriklerin vahyi “apaçık büyü”, Hz. Peygamber’i de “müfterilik”le suçladıklarını, onlara nasıl cevaplar verilmesi gerektiğini ifade ettikten sonra, bu defa onun peygamberliğini kabul etmeyenlere karşı başka bir mesaj daha vermektedir. Bu çerçevede onun ilk defa çıkan bir elçi, türedi bir peygamber olmadığını söylemesini, ayrıca kendisine de muhataplarına da nelerin yapılacağını bilmediğini ilan etmesini istemektedir.

a) قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ “De ki: Ben elçilerden bir türedi (ilk defa gönderilen biri) değilim.” Yüce Allah’ın bedî‘ sıfatı nasıl ki “yoktan var eden,” ilk defa varlık alemine getiren” manasına geliyorsa, aynı kökten gelen بِدْعًا bid‘an kelimesi de “türedi”, “yeni çıkan”, “örneği geçmemiş”, “ilk defa bir şeyler icad eden” gibi anlamlar içermektedir.(32)

Böylece Hz. Peygamber’in böyle olmadığı, peygamberler zincirinin son halkası olarak, söylediklerinin yeni şeyler değil, eskimez değerler olduğu, dahası önceki peygamberlerin izini takip ettiği bu şekilde ifade edilmek istenmektedir. Hz. Peygamber bidatlar ortaya atan biri değildir; risalet öğretilerini muhataplarına bir kez daha ileten bir elçidir.

Ahkâf 46/12. âyette de Hz. Mûsâ ve ona verilen kitaptan söz edilerek bu âyetin mesajı desteklenmektedir. Bu yönüyle En‘âm 6/90’da da belirtildiği gibi, onun da diğer peygamberlerin hidayet yoluna uyması kendisine emredilmiş bir elçi olduğu vurgulanmaktadır.

Bu ifade Bakara 2/41, 89, 101, Âl-i İmrân 3/3, 50, 81, Mâide 5/48, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de doğrudan veya dolaylı olarak belirtildiği gibi aslında bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslendiklerini, ilahi vahiylerin aynı hakikatleri değişik dillerde değişik insan gruplarına sunduğunu, peygamberlerin birbirlerini reddecek söylemlerde bulunmadıklarını, birbirlerine yardım etmek ve destek olmakla emrolunduklarını, birbirlerini tasdik ettiklerini açıkça ortaya koymaktadır.

b)وَمَآ اَدْر۪ي مَا يُفْعَلُ ب۪ي وَلَا بِكُمْ “Bana ve size ne yapılacağını da bilmiyorum.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in gaybı bilemeyeceği gerçeğini bir kez de bu cümlede beyan etmekte, böylece gelecekte herhangi bir şeyin olacağını bildiğini söyleyen her kim olursa hepsinin bu âyete aykırı bir söylemde bulunduğunu ortaya koymuş olmaktadır.

Hz. Peygamber’in gaybı bilememesiyle ilgili olarak En‘âm 6/50’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ben size, ‘Allah’ın hazineleri benim yanımdadır’ demiyorum. Gaybı da bilmem. Size ‘ben bir meleğim’ de demiyorum. Ben, sadece bana vahyolunana uyuyorum. De ki: Kör ile gören hiç bir olur mu? Hiç düşünmez misiniz?” Bir benzeri Hz. Nûh’un tebliğ ilkeleri bağlamında Hûd 11/31’de geçen bu ifadede bütün peygamberlerde aynı tebliğ ilkelerinin olduğu görülmektedir.

Âyetin bu kısmı hakkında gerekli açıklamaları Hûd 11/31’de yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah Hz. Peygamber’e emrederek onun Allah’ın hazinelerinin kendi yanında olmadığını, gaybı bilemediğini ve kendisinin bir melek de olmadığını ilan etmesini ondan istemiştir.

Peygamberlerin tebliğinde onları inşa eden ilkeler arasında yer alan bu üç temel prensibe rağmen, insanların Yüce Allah adına dağıtımlara girişmesi, gaybdan haberler savurması ve melek edasıyla ilahi sırlara vakıf olduklarını söylemeleri anlaşılabilir ve kabul edilebilir bir şey değildir.

Göklerde ve yerde Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin gaybı bilemeyeceğiyle ilgili olarak Neml 27/65’te açık bir ifade olmasına rağmen, bazılarının gayb alanının bazılarına açık olduğunu söylemesi asla ve asla doğru bir şey değildir. Yüce Allah Hz. Peygamber’i ‘Abese 80/3-11’de yanına gelen görme engelli sahabiyle ilgilenmediği için kınamış ve onun yanına gelenle ilgili olarak gelecekte nelerden istifade edip edemeyeceğine dair bilgi sahibi olmadığını kendisine bildirmiştir.

Bu konudaki mesajı daha iyi anlayabilmek için Hz. Peygamber’in kızı Hz. Fâtıma’ya söylediği şu sözü son derece önemlidir: Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(33) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir:

يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fâtıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı giderme konusunda) herhangi bir gücüm yoktur.”(34) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette mahşer şartlarında yardımlaşmanın olamayacağı, kişinin en yakınlarının bile ona yardım edemeyeceği, hiçbir şekilde yükünü hafifletemeyeceği beyan edilmektedir.

2. اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ وَمَآ اَنَا۬ اِلَّا نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Ben ancak apaçık bir uyarıcıyım.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risalet konumunu muhataplarına apaçık bir şekilde iletmesi gerektiğini bir kez de işte bu cümlelerde dile getirmektedir.

a)اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ “Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam.” En‘âm 6/50 ve Yûnus 10/15’te de geçen bu cümle “Ben, sadece bana vahyolunana uyuyorum” şeklinde de tercüme edilebilir. Hz. Peygamber de vahye muhatap olan diğer bütün insanlar gibi sadece ve sadece kendisine vahyedilene yani Kur’ân’a tâbi olmakla yükümlü tutulmuştur.

Âyette اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisidir. Bu ifade Hz. Peygamber’in vahiy dışında başka hiçbir şeye tâbi olmadığını göstermektedir. Tebliğ ettiği esaslar hakkında “iftiracı, yalancı, büyücü, şair, öğretilmiş, mecnun” gibi suçlamalara muhatap kılınan Hz. Peygamber’in hevasından konuşmadığı, söylediği bu esasların kendisine vahyedilen vahiyden başka bir şey olmadığı Necm 53/2-3’te beyan edilmektedir.

A‘râf 7/3’te de açıkladığımız gibi, konuyla ilgili olarak bütün muhatapları içerecek şekilde şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinizden size indirilen (Kur’ân’a) uyun! O’nun peşi sıra (onu bırakıp da) başka dostlara uymayın! Ne kadar da azınız gerçeği hatırlıyorsunuz!” Bu âyette Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesi dile getirilmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

Önemine binaen çeşitli âyetlerin tefsirinde ifade ettiğimiz bu konuya burada da değinmek istiyoruz. En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde “Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği” beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55’te ise bu emir “bütün insanlara” yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31 ve A‘râf 7/158 gibi âyetlerde de “Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği” dile getirilmektedir.

Bu âyetlerden ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak vahye, insan olarak da Hz. Peygamber’e tabi olmak gereklidir; çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasene’dir; “en güzel örnek”tir, “rolmodel”dir, idoldur. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/9’da, ayrıca En‘âm 6/50, A‘râf 7/203 ve Yûnus 10/15 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in de tâbi olduğu esas “vahiy” olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır. Konu bu kadar açıkça bildirilmiş olmasına rağmen, vahyin dışında başka yerlere tâbi olma ihtiyacı hissetmek vahyi bilmemenin acı bir sonucudur.

b) وَمَآ اَنَا۬ اِلَّا نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Ben ancak apaçık bir uyarıcıyım.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in misyonunu ortaya koymaktadır. Kur’ân’da nezîr-i mübîn tamlaması hem Hz. Peygamber,(35) hem de Hz. Nûh(36) için kullanılmaktadır.

Bu tamlama peygamberlerin hem uyarıcı, tebliğ edici ve azapla korkutucu olduklarını hem de kendilerini görevlerine adadıklarını göstermektedir. Zira نَذ۪ير nezîr kelimesi kök harfleri itibariyle “adak, adayış” gibi anlamlar vermektedir. Anlaşılıyor ki risalet ve nübüvvet bir adanmışlık kurumudur ve bu noktada kendisini hakikat davasına adamış insanlar ister ve bekler, vesselâm.

Âyetteki مُب۪ين mübîn kelimesi ise “apaçık ve açıklayıcı” manasına gelmekte, dolayısıyla peygamberlerin kapalı, muğlak ve anlaşılmayan bir dil kullanmadıklarını ortaya koymaktadır. Apaçık uyarıcılık hem mesajı ulaştırmadaki netliği, hem de konuşmalarındaki fesahat denen edebiyatı kullanabilmeyi içerir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı onların bu noktadaki duruşlarının son derece açık ve tartışma kaldırmayacak kadar net ve belirgin olduğunu göstermektedir.

Buna göre günümüzde din tebliğinde bulunanların da yanlış anlaşılmalara kapı aralayacak şekilde yanlış bir tutum içerisine girmemeleri gerektiğini söylemeliyiz. Bu doğrultuda hak ve hakikati bütün çıplaklığıyla gündeme getirmelerinin zorunlu olduğunu, kafa karışıklığına değil, karışmış kafalardaki zihin bulanıklıklarını gidermeye çalışmalarının çok önemli bir görev ve sorumluluk olduğunu unutmamalıdırlar.

Hz. Peygamber’in davasını güdenler onun ahlakıyla ahlaklanmalı, Yüce Allah’ın rızasını kazanabilmenin azami fedakârlıklarını özellikle ve net bir şekilde ortaya koymalıdırlar.

b) Hz. Mûsâ’nın Kitabı ve İstikametliler

Yüce Allah, sûrenin 10-14. âyetlerinde inkârcılara hitaben Hz. Peygamber’in şöyle demesini emretmektedir: “De ki: Hiç düşündünüz mü; şâyet bu (Kur’ân) Allah katından ise ve siz de onu inkâr etmişseniz, İsrailoğullarından bir şahit de bunun benzerini görüp inandığı halde siz yine de büyüklük taslamışsanız (haksızlık etmiş olmaz mısınız; durumunuz nice olur)? Muhakkak ki Allah, zalimler topluluğunu doğru yola iletmez.”

Ardından, inkârcıların iman edenler hakkında şöyle dedikleri bildirilmektedir: “Bu iş bir hayır olsaydı, onlar bizi geçemezlerdi.” Dahası inkarcılar bununla hidayet istemedikleri için “Bu, eski bir yalandır” diyecekleri haber verilmektedir.

Daha sonra, Kur’ân’dan önce, bir önder ve bir rahmet olarak Hz. Mûsâ’nın Kitâb’ının gönderildiği, bu Kur’an’ın da zulmedenleri uyarmak ve iyilik yapanlara müjde olmak üzere Arap lisanıyla indirildiği, kendisinden önceki vahiyleri doğrulayıcı bir kitap olduğu ifade edilmektedir. Buna ilave olarak şu müjde verilmektedir: “Muhakkak ki Rabbimiz Allah’tır deyip, sonra istikamet sahibi olanlara korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir. Onlar cennet ehlidirler. (Dünyada) yapmış olduklarına karşılık orada ebedî kalacaklardır.”

ı. İnkarcıların Kibirli Tutumları

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كَانَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَكَفَرْتُمْ بِه۪ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَلٰى مِثْلِه۪ فَاٰمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “De ki: ‘Hiç düşündünüz mü; ya bu (Kur’an) Allah katından ise ve siz de onu inkâr etmişseniz, İsrailoğullarından bir şahit de bunun benzerini görüp inandığı hâlde siz yine de kibirlenmişseniz (hâliniz nasıl olacak)?’ Şüphesiz ki Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, düşündünüz mü”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi “eğer (o Kur’ân şöyle) ise”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi ifadesi “Allah katından ise”; وَكَفَرْتُمْ ve kefertüm fiili “ve siz de inkar ettiyesniz”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; وَشَهِدَ ve şehide fiili “ve şahit oldu(ğu halde)”; شَاهِد şâhidün kelimesi “bir şahit”; مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ min benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarından”; عَلٰى مِثْلِه۪ ‘alâ mislihî ifadesi “onun gibisine”;فَاٰمَنَ fe âmene fiili “ve iman ettiği halde”; وَاسْتَكْبَرْتُمْ ve’stekbertüm fiili “ve siz (eğer) kibir gösterdiniz (ise)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez”; الْقَوْمَ el-kavme kelimesi “(şöyle) bir topluluğa”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimler (olan), haksızlık edenler” demektir.

Burada müşriklerin ve inkârcıların vahye karşı çıkışlarını terk etmeleri gerektiğine dair bir çağrı ve aksi davranmaları durumunda düşecekleri feci akıbet gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كَانَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَكَفَرْتُمْ بِه۪ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَلٰى مِثْلِه۪ فَاٰمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ “De ki: Hiç düşündünüz mü; ya bu (Kur’an) Allah katından ise ve siz de onu inkâr etmişseniz, İsrailoğullarından bir şahit de bunun benzerini görüp inandığı hâlde siz yine de kibirlenmişseniz (hâliniz nasıl olacak)?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek inkarcıları yeniden uyarmasını istemekte ve bir durum değerlendirmesi yapmaları gerektiğini kendilerine iletmesini emretmektedir.

a) قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كَانَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَكَفَرْتُمْ بِه۪ “De ki: Hiç düşündünüz mü; ya bu (Kur’an) Allah katından ise ve siz de onu inkâr etmişseniz.” Konuyla ilgili olarak benzer bir mesaj içermekte olan Fussılet 41/52’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ne dersiniz, eğer o (Kur’an), Allah tarafından ise, siz de onu inkâr etmişseniz o zaman (haktan) uzak bir ayrılığa düşenden daha sapık kim olabilir ki!”

Yüce Allah sûrenin başından beri ele aldığı inkârcı ve müşrik zihniyetin çarpıklığına değinmekte ve bu âyette de onların yeniden bir durum değerlendirmesi yapmaları gerektiğini beyan etmektedir. Bu amaçla kaynağının ilahi olmadığını iddia ettikleri vahyin Yüce Allah tarafından olması durumunda kendileri de onu inkâr etmişlerse o zaman hak ve hakikatten çok çok uzaklara düşmüş olacakları ve en sapkın kişiler arasına girecekleri haber verilmektedir.

Âyetin başındaki اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi her ne kadar “gördünüz mü?” manasına gelse de, vermek istediği mesaj, söylenen hususun düşünülmesiyle ilgilidir. Bu nedenle, söz konusu ifadeye “hiç düşündünüz mü?”, “baksanıza”, “bana haber verin bakalım”(37) gibi anlamlar verilmelidir.

Kasas 28/71-72, Mülk 67/30 gibi çeşitli âyetlere aynı hitapla başlanarak, nankörlerin kendi durumlarıyla ilgili bir değerlendirme yapmaları gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu tür sorularda maksat, cevap beklenmesi değil, bir işin imkânsız olduğunun zihinlere kazınması ve farklı düşüncelerin yanlış olduğunun vurgulanmasıdır.

b) وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَلٰى مِثْلِه۪ فَاٰمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ “İsrailoğullarından bir şahit de bunun benzerini görüp inandığı hâlde siz yine de kibirlenmişseniz (hâliniz nasıl olacak)?” Bu cümlenin sonunda “eğer durum böyle ise siz hüsrana uğramış olursunuz” manasında gizli bir cevabın bulunduğunu söylemek gerekmektedir.

Buradaki gizli cümleyi “eğer durum böyle ise ve siz de kibir gösterek inkar etmişseniz insanların en sapığı, en zalimi sizler olmaz mısınız” şeklinde anlamak da mümkündür.(38) Âyetin sonundaki “zalimlerin hidayete erdirilmemesi” ifadesi de bunu desteklemektedir. Dahası “durum böyle ise peki ya sizin durumunuz nice olur” şeklinde bir ifade de bu bağlamda düşünülebilir. Bu türden olmak üzere, cevap cümleleri gizlenmiş kabul edilen başka örnekler de vardır.(39)

Yüce Allah vahyini sahiplenerek müşrikleri uyarmakta ve Kur’ân’ın Allah katından olması durumunda kafirler eğer onu inkar etmişlerse, üstelik de daha önce kendilerine kitap verilen İsrailoğullarından bir şahit de (Tevrât’ta) bu vahye benzer bir gerçekliğe şahit olmuş, buna iman etmiş ise müşriklerin kibir göstererek inkarı seçmeleri halinde durumlarının felaket olacağını hesap etmeleri gerektiği kendilerine zımnen soruluyor demektir.

ı. Âyette İsrailoğullarından olan “şahid”in kim olduğu âyette isim olarak zikredilmemektedir. Bununla ilgili olarak tefsirlerimizde maksadın Hz. Mûsâ olduğu ve kendisi gibi aynı misyona sahip olan birisini yani Hz. Peygamber’i haber verdiği, onun peygamberliğine iman ettiği belirtilmektedir. Ahkâf sûresinin 12. âyetinde Hz. Mûsâ ve ona verilen “imam kitap”tan söz edilmesi, maksadın Hz. Mûsâ olabileceği görüşünü desteklemektedir.

Ayrıca Kitâb-ı Mukaddes’te(40) geçen “Tanrın Rab, sizin için aranızdan, kardeşleriniz için içinden tıpkı benim gibi bir peygamber çıkaracak; siz onu dinleyeceksiniz” ifadesi bu şahitliğin bir ispatı olarak sunulmaktadır. Dahası yine Kitab-ı Mukaddes’te bu defa “Kardeşlerin arasından onlara senin gibi bir peygamber göndereceğim ve onun ağzına kendi sözlerimi koyacağım”(41) ifadeleri de aynı hakikati işaret etmektedir.(42)

Maksadı Hz. Mûsâ’nın şahitliği olarak aldığımızda bunun bir başka delili Tevrât’ta Hz. Peygamber’in adının Muhammed olduğunun zikredildiği Feth 48/29’daki beyan olabileceği gibi, ayrıca Âl-i İmrân 3/81’de bütün peygamberlerden alınan söz gereği sonraki peygamerlere öncekilerin iman edip yardımcı olmaları ahdi de delil olarak sunulabilir.

ıı. Burada sözü edilen şahidin Medine’de Müslüman olan Abdullah b. Selâm olduğu da kabul edilen görüşler arasında yer almaktadır. Sûrenin Mekke’de indirilmiş olması bu görüşü zayıflatıyor olsa da bu âyetlerin Medine’de indirildiği, dolayısıyla şahidin Abdullah b. Selâm, kınananların da Yahudiler olduğu beyan edilmektedir.

Âyetin bağlamına bakıldığında bunu zorlamaya gerek olmadığı, bu âyetin öncesinde Yahudilerle ilgili bir mesajın yer almadığı, dolayısıyla meseleyi bu rivayete indirgemenin çok sağlıklı olamayacağı, Tevrât’ı bilen herkesin aslında bunun muhatabı olduğu da dile getirilen hususlar arasında yer almaktadır.(43)

2. اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Şüphesiz ki Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Kur’ân’da pek çok âyette(44) yer alan bu ifadede Yüce Allah vahyine itibar etmeyip ona ve müminlere karşı kibre dalanları inançta haksızlık ettikleri için “zalimler topluluğu” olarak tanıtmakta, bunun sonucunda da kendilerine hidayet etmeyeceğini ilan etmektedir.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ıı. Müşriklerin Kibirli Halleri ve Vahye İftiraları

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَا سَبَقُونَآ اِلَيْهِ وَاِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِه۪ فَسَيَقُولُونَ هٰذَآ اِفْكٌ قَد۪يمٌ “Kâfir olanlar, iman edenler için şöyle demişlerdi: ‘Bu iş bir iyilik olsaydı, onlar bizi geçemezlerdi.’ Onlar (kâfirler) bununla doğru yola ulaşmayı istemedikleri için ‘Bu, eski bir iftiradır!’ diyeceklerdir.”

Âyettekiوَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş olanlar”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar için”; لَوْ كَانَ lev kâne ifadesi “eğer (şöyle) olsaydı”; خَيْرًا hayran kelimesi “hayır (olsaydı)”; مَا سَبَقُونَآ mâ sebekûnâ fiili “bizi geçemezlerdi”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisiyle ilgili, o konuda”;وَاِذْ لَمْ يَهْتَدُوا ve iz lem yehtedû ifadesi “ve onlar hidayete ermedikleri için”; بِه۪ bihî ifadesi “bununla”; فَسَيَقُولُونَ fe seyekûlûne fiili “ileride diyecekler ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; اِفْكٌ قَد۪يمٌ ifkün kadîmun tamlaması ise “eski bir iftira(dır)” demektir.

Burada inkarcıların müminlere yönelik aşağılayıcı bakışlarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَا سَبَقُونَآ اِلَيْهِ “Kâfir olanlar, iman edenler için şöyle demişlerdi: Bu iş bir iyilik olsaydı, onlar bizi geçemezlerdi.” Yüce Allah önceki âyetle de uyumlu olacak şekilde kafirlerin müminlerle alay ettiklerini beyan etmek üzere onların saçma cümlelerine yer vermekte, Hz. Peygamber’e imanın hayırlı bir şey olması durumunda kendilerinin onda öncü olacaklarını, onları hiç kimsenin geçemeyeceğini söylediklerini aktarmaktadır. Âyetin indirildiği dönem itibariyle bu ifade her ne kadar dönemin inkarcı müşriklerine ait olsa da bugün de benzer söylemlerin havada uçuştuğu bilinen bir gerçektir.

Âyetin iniş sebebi olarak bunun Mekke kafirleri hakkında indirildiği, onların Ammâr, Suheyb ve İbn Mes‘ûd gibi fakir ve güçsüz kimselerle alay ettikleri ifade edilmektedir. Onlara göre, eğer bu din iyi, güzel ve hayırlı bir şey olsaydı onlar buna tâbi olmada kendilerini geçemezlerdi.

Buna benzer bir rivayet şahıslar üzerinden değil de Cüheyne, Müzeyne, Eslem ve Ğıfâr kabilelerinin müslüman olmalarına karşılık Âmir, Ğatafan, Esed ve Eşca‘ kabilelerinin onlarla bu şekilde alay etmelerinden söz edilmektedir. Dahası Hz. Ömer henüz müslüman olmadan önce İslam’a giren kölesine bu şekilde söylediği de rivayet edilmektedir.(45)

Bu âyetin izahında son derece isabetli gördüğümüz bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Her türlü manevi değere karşı körleşmeye yol açan teknolojik gelişme sonucu ekonomik refaha ulaşmış ülkeler dinin, çoğunlukla şekli de olsa hala önemli bir rol oynadığı zayıf uygarlıkları küçümsemektedirler ve böylece bu zayıflığın temelinde dini inançların değil, bu şekilciliğin ve arkasından gelen kültürel kısırlığın yattığını anlamayanlar bunun sorumluluğunu dinin etkisine yüklerler ve şöyle derler:

“Eğer dinin bir yararı olsaydı biz ona sarılanların başında gelirdik”; böylece kendi materyalist tavırlarını ve ruhi değerlerin yönlendiriciliğini reddetmelerini “haklılaştırma”ya çalışırlar.”(46)

2. وَاِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِه۪ فَسَيَقُولُونَ هٰذَآ اِفْكٌ قَد۪يمٌ “Onlar (kâfirler) bununla doğru yola ulaşmayı istemedikleri için ‘Bu, eski bir iftiradır!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ve bütün zamanların inkârcılarının bu şekilde davranıp vahiy ile hidayete ermeyi istemediklerini, dahası onu suçlayarak, alay ederek Kur’ân’daki bildirimlerin eski bir yalan ve iftira olduğu suçlamasını dile getirdiklerini haber vermektedir.

İşte bu ifade mucizevi bir şekilde gelecekle ilgili bir haber içerdiği gibi Hz. Peygamber’i ve müminleri bu tür düşmanlıklara karşı hazırlıklı olmaları noktasında da oldukça net ifadelerle ve peygamberler tarihinden gayet anlaşılabilir bir örnekle bilinçlendirmektedir.

Daha önce yorumladığımız Ahkâf 46/7. âyette de belirttiğimiz üzere, müşriklerin vahye karşı çeşitli suçlamaları söz konusuydu. İşte bunlardan birisi de bu âyette dile getirilmekte, onların vahyin “eski bir iftira, masal, yalan”(47) olduğunu söylediklerini nakletmektedir.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin çeşitli suçlamaları ve alaycılıkları karşısında vahyini sahiplenmekte ve Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(48) “onu şeytanların indirmediği”ni,(49) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(50) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı(51) da beyan etmektedir.

ııı. Hz. Mûsâ’ya Verilen Vahiy ve Kur’ân’ın Özellikleri

وَمِنْ قَبْلِه۪ كِتَابُ مُوسٰىٓ اِمَامًا وَرَحْمَةً وَهٰذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَانًا عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا وَبُشْرٰى لِلْمُحْسِن۪ينَ “Kendisinden (Kur’an’dan) önce, bir önder ve bir rahmet olarak Musa’nın Kitabı vardır. Bu (Kur’an) da haksızlık edenleri uyarmak ve güzel davrananlara müjde olmak üzere Arap diliyle indirilmiş, (önceki vahiyleri) doğrulayıcı bir kitaptır.”

Âyetteki وَمِنْ قَبْلِه۪ ve min kablihî ifadesi “ondan önce de (vardı)”; كِتَابُ مُوسٰى kitâbu mûsâ tamlaması “Musa’nın kitabı”; اِمَامًا imâmen kelimesi “rehber olarak, önder olarak”;وَرَحْمَةً ve rahmeten sözcüğü “ve rahmet, merhamet olarak”; وَهٰذَا ve hâzâ kelimesi “bu”; كِتَاب kitâbun kelimesi “bir kitap(tır)”; مُصَدِّق musaddikun sözcüğü “tasdik eden, tasdik edici(dir)”; لِسَانًا عَرَبِيًّا lisânen ‘arabiyyen tamlaması “Arapça bir dilde”;لِيُنْذِرَ liyünzira fiili “uyarsın diye”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zalim olanları, haksızlık etmiş kişileri”; وَبُشْرٰى ve büşrâ kelimesi “ve müjde olarak”; لِلْمُحْسِن۪ين li’l-muhsinîne ifadesi ise “muhsinler için, işini düzgün yapanlar için” demektir.

Burada Kur’ân’dan önce Hz. Mûsâ’ya verilen kitap ile Kur’ân’ın dört özelliği gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْ قَبْلِه۪ كِتَابُ مُوسٰىٓ اِمَامًا وَرَحْمَةً “Kendisinden (Kur’an’dan) önce, bir önder ve bir rahmet olarak Musa’nın Kitabı vardır.” Yüce Allah Ahkâf sûresinin dokuzuncu âyetinde Hz. Peygamber’in ilk defa çıkmış bir peygamber olmadığını ona söylettikten sonra, konuyla ilgili olarak bu âyette de Kur’ân’dan önce bir kitabın, Hz. Peygamber’den önceki bir dönemde de Hz. Mûsâ’nın peygamber olduğunu hatırlatarak ilgili âyetin mesajını devam ettirmektedir.

a) Bu âyet, Mekkeli müşrikler başta olmak üzere çevrede yaşayan kitap ehlinin de sonrasında yaşayacak kişilerin de müracaat edebilecekleri bilgilerin insanlığa ulaştırılmış olduğu gerçeğini dile getirmektedir.

Bu konuyla ilgili olarak Hûd 11/17’de de beyanlar yer almaktadır. Yüce Allah bu âyette hakikati tercih eden kişinin bir özelliği “Hz. Mûsâ’nın kitabıyla da desteklenmiş olmak” şeklinde belirlemiştir. Buna göre, hak ve hakikati yani imanı tercih eden kişinin önceki vahiylerde de yer alan esasları takip ettiği ve o dönemlerde yaşayan imanlı kişilerin yolunu izlediği beyan edilmiş olmaktadır.

Ayrıca Kur’ân hakikatlerinin önceki ilahi mesajlarla aynı içeriğe sahip olduğu ve ilâhî prensiplerin aynı kaynaktan geldiği,(52) dolayısıyla Hz. Peygamber’in de önceki peygamberlerin izini takip ettiği(53) bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

b) Bazı müfessirlerimizin dile getirdiği gibi, âyette Tevrat’tan değil(54) de Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb’dan söz edilmektedir. Çünkü Kur’ân’da Tevrât’ın Hz. Mûsâ’ya verildiğinden bahis yoktur; ona Tevrât’ın bazı bölümleri manasında el-Kitâb’ın verildiği belirtilmektedir. Burada da aynı durum görülmektedir.

c) Konuyla ilgili bu âyetlerde Hz. Peygamber’den bir önceki peygamber olan Hz. İsa’nın ve onun tebliğ ettiği kitap olan İncil’in değil de Hz. Musa’nın ve tebliği ettiği Kitab’ın zikredilmesinin muhtemel sebebi, Mekke ve civarında bulunanlar içerisinde Hz. Musa’nın daha çok bilinmesi olabilir.

d) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere, Hz. Mûsâ’ya verilen Kitâb’ın imâm ve rahmeh şeklinde iki özelliğine dikkat çekilmektedir. Kitab’ın اِمَام imâm olması “rehber, önder”; رَحْمَة rahmeh olması ise “nimet, rahmet, merhamet göstergesi” manasına gelmektedir. Esasında bütün vahiyler bu iki sıfata sahip olarak şekillendirilmiş ve insanlığa gönderilmiştir.

İnsanlar vahyi imâm edinmekle onu “önder ve rehber” edindiklerini, böylece sahiplerini mahşerdeki azaptan kurtaracak,(55) onları cennete götürecek ilâhî nimet ve rahmetle de buluşturulmuş olduklarını bilmelidirler. Vahiy hem “önder”dir; hem de Yüce Allah’ın insanlığa gönderdiği büyük bir “nimet, rahmet ve merhamet” tecellisidir.

Vahyin imamlığını, rehberliğini, onunla elde edilen nimet ve rahmeti kendisine ilke edinen yiğitlere selam olsun.

2. وَهٰذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَانًا عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا وَبُشْرٰى لِلْمُحْسِن۪ينَ “Bu (Kur’an) da haksızlık edenleri uyarmak ve güzel davrananlara müjde olmak üzere Arap diliyle indirilmiş, (önceki vahiyleri) doğrulayıcı bir kitaptır.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya verilen kitaptan sonra onu da doğrulayıcı olmak üzere, zalimleri uyarmak ve işini düzgün yapan insanlara müjdeler sunmak için Arapça bir lisanla bu vahyi indirdiğini beyan etmektedir.

a) Yüce Allah vahyin yani Kur’ân’ın مُصَدِّق musaddık olduğunu beyan etmektedir. Daha önce yorumladığımız Ahkâf 46/9. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdik etmesi Bakara 2/41, 89, 101, Âl-i İmrân 3/3, 50, 81, Mâide 5/48, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de doğrudan veya dolaylı olarak belirtilmektedir.

Bu çerçevede, aslında bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslendikleri, ilahi vahiylerin aynı hakikatleri değişik dillerde değişik insan gruplarına sunduğu, peygamberlerin birbirlerini reddecek söylemlerde bulunmadıkları, birbirlerine yardım etmek ve destek olmakla emrolundukları ve birbirlerini tasdik ettikleri açıkça ortaya konulmaktadır.

b) Yüce Allah Kur’ân vahyinin ikinci özelliğini لِسَانًا عَرَبِيًّا “Arapça bir lisan” şeklinde belirlemekte, vahyin dilinin apaçık Arapça olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da vahyin Arapça olduğuna dair çeşitli âyetler vardır. Nahl 16/103’te de geçtiği üzere,

Kur’ân’da 11 âyette(56) geçen ‘arabiyy kelimeleri Kur’ân’la ilgili olarak kullanılmakta ve vahyin dilinin “Arapça” olduğu anlamını vermektedir. İbrâhim 14/4’te de beyan edildiği gibi, bütün peygamberler kendi kavimlerinin diliyle gönderilmiştir ki kendilerine nelerin indirildiğini onlara açıklasınlar. Bu genel kural gereği, Hz. Peygamber de ilk muhatapları itibariyle Araplara gönderildiği için ona indirilen vahiy de Arapça olmuştur.

c) Vahyin üçüncü özelliği لِيُنْذِرَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا “Zalimleri uyarması için” şeklinde belirlenmektedir. Yüce Allah Mekkeli müşriklere ve inkarcılara “zalim” sıfatını vermektedir. Bunun nedeni, imanda adalet demek olan tevhidi terk edip zulüm demek olan şirki tercih etmeleri ve iman edenlere zalimce uygulamaları reva görmeleridir. İşte bu cümlede Kur’ân’ın bir sıfatı “uyarıcılık” şeklinde belirlenerek bütün zamanların zalimlerinin uyarılması temel gönderiliş amaçları arasında sayılmaktadır.

Kur’ân’ın sıfatlarından bir tanesi de Kur’ân’da nezîr kelimesiyle karşılanmaktadır ki bu sıfat da vahyin kötülük sahiplerini cehennemle “uyarıcı” oluşunu göstermektedir. Kur’ân’ın nezîr sıfatı da Fussılet 41/3’te yer almaktadır. Kur’ân’ın uyarıcı oluşuyla ilgili yünziru kalıbında fiil kullanımının örnekleri ise Kehf 18/2, 4, Yâsîn 36/70, Mü’min 40/15 ve Ahkâf 46/12’de yer almaktadır.

d) Kur’ân’ın bir başka sıfatı ise وَبُشْرٰى لِلْمُحْسِن۪ينَ “Muhsinler için müjde olarak” ifadesiyle dile getirilmektedir. Kur’ân, “sunduğu ilkelere uyanlar için dünyada saadet, âhirette cennet müjdesi veren” bir mesajdır. Kur’ân’da 15 kez geçen büşrâ/el-büşrâ kelimeleri yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere bazı âyetlerde(57) vahiy için kullanılmaktadır. Bu yönüyle Kur’ân’ın, dünyada hayatını Yüce Allah’ın belirlediği esaslara göre şekillendirenler için müjde olduğu ifade edilmektedir.

ıv. İstikamet Sahiplerinin Mahşerdeki Ödülleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Şüphesiz ki ‘Rabbimiz Allah’tır.’ deyip sonra doğru yolda olanlara korku yoktur ve onlar üzülmeyecek de. Onlar cennet halkıdır. (Dünyada) yapmış olduklarına karşılık orada ebedî kalacaklardır.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ قَالُوا innelleziîne kâlû ifadesi “muhakkak ki (şöyle) diyenler”; رَبُّنَا rabbuna tamlaması “bizim Rabbimiz”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah(tır)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اسْتَقَامُوا istekâmû fiili “istikamet sahibi oldular (olanlar)”; فَلَا خَوْفٌ fe lâ havfun ifadesi “herhangi bir korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ الْجَنَّةِ ashâbu’l-cenneti tamlaması “cennet halkıdır, cennetlikler(dir)”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalanlar olacak şekilde”; ف۪يهَا fihâ ifadesi “orada”; جَزَآء cezâen kelimesi “karşılık olarak”; بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ bimâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış olduklarının karşılığı olarak” demektir.

Burada vahiy sayesinde sahip olunan iman ve istikametle bunun sonrasında vaadedilen cennet ödülü gündeme getirlmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Şüphesiz ki ‘Rabbimiz Allah’tır.’ deyip sonra doğru yolda olanlara korku yoktur ve onlar üzülmeyecek de.” Yüce Allah inkarcıların vahye karşı olumsuz tavırlarını beyan edip Kur’ân’ın çeşitli sıfatlarını hatırlattıktan sonra, bu defa mesânîlik üslubu gereği bu âyetlerde ise sözü cennetliklere getirmekte, vahye itibar edenlerin durumuna dikkat çekmektedir.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ قَالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا “Şüphesiz ki ‘Rabbimiz Allah’tır.’ deyip sonra doğru yolda olanlar.” Bu ifade Fussılet 41/30’da da geçmektedir. Yüce Allah o âyette “doğru bir Allah tasavvuruna sahip olup bunun sonucu olarak istikamet sahibi olanlara” meleklerin ineceğini bir anlamda müjdelemektedir.

“Rabbimiz Allah’tır” demek başka hiçbir üstün güç kabul etmemek demektir. “İstikamet sahibi olmak” ise “hayatı Yüce Allah’ın belirlediği prensipler doğrultusunda, ihlas ve itaat içerisinde yaşamak” şeklinde yorumlanabilir. Bu konuda çeşitli yaklaşımlar söz konusudur. Meselâ Hz. Ebû Bekir’e nispet edilen bir görüşe göre “istimaket, kulun şirk koşmaması”,(58) “sözde olduğu gibi fiilde de istikamet” demektir.(59) Bu konuda daha başka açılımlar da yapılmış, görüşler ileri sürülmüştür.(60) Konuyu Fussılet 41/30’da ele aldığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

b) فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlara korku yoktur ve onlar üzülmeyecek de.” Yüce Allah kendisine inanıp güvenen ve sonrasında hak ve hakikat üzere istikamet sahibi olanlara geçmişleriyle ilgili korku olmadığını, mahşerde de üzülmeyeceklerini müjdelemektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde(61) dile getirilmektedir.

Âyete biraz daha yakından bakınca çok daha önemli bir husus göze çarpmaktadır: İnsanlar eğer mahşerde korku ve hüzünden emin olmak istiyorlarsa, onların dünyada sarılması gereken tek şey vardır ki o da “Hz. Muhammed’in son vahiy olarak insanlığa tebliğ ettiği Yüce Allah’ın âyetleri”dir.

Allah’ın âyetlerine sadakat göstermeyip hidayeti ve istikameti başka yerlerde arayanlar asla ve asla kurtuluş yüzü göremeyeceklerdir. Doğru ve istikametli yol Yüce Allah’ın âyetlerini anlamaktan ve yaşamaktan geçmektedir; diğer arayışlar beyhude olduğu gibi, sundukları yollar da sadece ve sadece birer çıkmaz sokaktır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlar cennet halkıdır. (Dünyada) yapmış olduklarına karşılık orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah Kur’ân hakikatleri doğrultusunda iman ve istikamet sahibi olanlara korku ve hüzün olmayacağını ifade ettikten sonra, onların cennetlikler olacağını, dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların karşılığı olarak cennette ebedi olarak kalacaklarını da müjdelemektedir.

Âyette geçen جَزَآء cezâ’ kelimesi “karşılık” manasına gelse de burada maksat elbette “ödül” olarak anlaşılmalıdır. İnsanlar dünyada yapıp ettikleri her bir fedakarlığın karşılığını mahşerde alacaklardır; bu vesileyle iyilik sahibi olanlar da bunun ödülü olarak içinde ebedi kalacakları cennetlerde bulunacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 2 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 3 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 4 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15. 5 - Müddessir 74/24. 6 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 7 - Enbiyâ’ 21/5. 8 - Sebe’ 34/43. 9 - Ahkâf 46/11. 10 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 11 - Furkân 25/4-6. 12 - Tekvîr 81/25. 13 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 14 - Hâkka 69/41-42. 15 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Enbiyâ 21/5 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 16 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13, 35; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 17 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 18 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 19 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 20 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 21 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 22 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 23 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 24 - Dühân 44/14. 25 - Sâd 38/4. 26 - Mutaffifûn 83/32. 27 - Sebe’ 34/43.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Hûd 11/35 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 28 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 29 - Yâsîn 36/15. 30 - Taberî, age., XXI, 90.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15
• 31 - Semerkandî, age., III, 285; Taberî, age., XXVI, 5; Zemahşerî, age., IV, 289.
• 32 - Semerkandî, age., III, 286; Taberî, age., XXVI, 5-6; Zemahşerî, age., IV, 290.
• 33 - Şu‘arâ 26/214. 34 - Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır.
  • Şu‘arâ 26/214
• 35 - A‘râf 7/184; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26. 36 - Hûd 11/25; Şu‘arâ’ 26/115; Nûh 71/2.
  • A‘râf 7/184 Hicr 15/89 Hacc 22/49 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Hûd 11/25 Şu‘arâ 26/115 Nûh 71/2
• 37 - Zemahşerî, age., III, 414.
• 38 - Zemahşerî, age., IV, 291. 39 - Ra‘d 13/31; Yâsîn 36/45; Mülk 67/28.
  • Ra‘d 13/31 Yâsîn 36/45 Mülk 67/28
• 40 - Kitâb-ı Mukaddes, Tesniye: xviii, 15. 41 - Kitâb-ı Mukaddes, Tesniye: xviii, 18. 42 - Esed, age., s. 13’te 33. not.
• 43 - Semerkandî, age., III, 286; Taberî, age., XXVI, 9-12; Zemahşerî, age., IV, 291. 44 - Bakara 2/285; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 109; Kasas 28/50; Ahkâf 46/10; Saff 61/7; Cum‘a 62/5.
  • Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/109 Kasas 28/50 Ahkâf 46/10 Saff 61/7 Cum‘a 62/5
• 45 - Zemahşerî, age., IV, 293; Râzî, age., XXVIII, 11. Daha genel bilgiler için de bk. Semerkandî, age., III, 287; Taberî, age., XXVI, 13.
• 46 - Esed, age., s. 1027’de 13. not.
• 47 - Semerkandî, age., III, 287. 48 - Tekvîr 81/25. 49 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 50 - Hâkka 69/41-42. 51 - Târık 86/14.
  • Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 52 - Şu‘arâ’ 26/196; Şûrâ 42/13. 53 - En‘âm 6/90. 54 - Semerkandî, age., III, 287; Taberî, age., XXVI, 13; Zemahşerî, age., IV, 293; Râzî, age., XXVIII, 12.
  • Şu‘arâ 26/196 Şûrâ 42/13 En‘âm 6/90
• 55 - Semerkandî, age., II, 147.
• 56 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ’ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3; Ahkâf 46/12.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Ahkâf 46/12
• 57 - el-Büşrâ kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/97; Nahl 16/89, 102; Neml 27/2; Ahkâf 46/12.
  • Bakara 2/97 Nahl 16/89 Nahl 16/102 Neml 27/2 Ahkâf 46/12
• 58 - Semerkandî, age., III, 226; Taberî, age., XXIV, 114-115. 59 - Zemahşerî, age., IV, 193. 60 - Râzî, age., XXVII, 121. 61 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13