Ahkâf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 35 âyetten oluşan, adını 21. âyette yer alan ve “Ahkâf, Ahkaf bölgesi” anlamındaki الْاَحْقَاف el-ahkâf kelimesinden alan Ahkâf sûresi, inişe göre 86, resmî sıralamada ise 46. sûredir.

Ahkâf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Câsiye sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıçlarının hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Câsiye 1; Ahkâf 1); “vahyin kaynağı” (Câsiye 2; Ahkâf 2); “kâinat kitabından âyetler” (Câsiye 3-5, 12-13; Ahkâf 3-4); “inkârcıların vahye karşı olumsuz tavırları” (Câsiye 6-9; Ahkâf 7-8, 11); “kıssalara yer verilmesi” (Câsiye 16-17; Ahkâf 12, 21-28); “sorumlulukların şahsî oluşunun bildirilmesi” (Câsiye 15; Ahkâf 19); “inkârcıların feci akıbeti” (Câsiye 10-11; Ahkâf 20) gibi konular ele alınmakta ve konu birliktelikleri oluşturulmaktadır.

Ahkâf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu ile başlamakta, göklerin ve yerin bir amaç için yaratılışı ve belli bir süreye kadar devam edeceği, inkârcıların bu gerçeklerden yüz çevirdikleri beyan edilmekte, putların hiçbir güçlerinin bulunmayışı, onlara yalvaranların en büyük sapıklığa düşecekleri, mahşerde puta tapanların kendilerine taptıkları varlıklara veya diğerlerinin birbirlerine düşman olacakları ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, inkârcıların vahye ve Hz. Peygamber’e iftira etmeleri, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin kendisine mahşerde nelerin yapılacağını bilmediği, inkârcılara Yüce Allah’ın hidayet rehberliği sunmayacağı, daha önceden geçen Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın benzer bir içerik arz ettiği, ilahi bildirimler doğrultusunda iman edip istikamet sahibi olanların mahşerde korku ve hüzün içerisinde olmayacakları, bunların dünyada yapıp ettikleri fedakârlıkların karşılığında ebedi olarak cennette kalacakları ifade edilmektedir.

15. âyetten itibaren, insanın ana rahminde kalış süreci ile zorluklar içerisinde dünyaya getirilişi, iyilik sahibi olanların Yüce Allah’a yönelişi, bunların en güzel davranışlarının dikkate alınacağı, kötülüklerinden geçileceği ifade edilmekte, buna karşılık, kötülük yapanların ana babalarıyla olumsuz içerikteki konuşmaları, bunların mahşerde yaşayacağı feci akıbete dair bilgiler verilmektedir.

21. âyetten itibaren, Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd ile ilgili kısa bir kıssaya yer verilmekte, onları helak eden kasırga ifade edilmekte, daha önce nice azgın ve sapkın kavimlerin helak edildiği ele alınmaktadır.

29. âyetten itibaren, cinlerin vahye yönlendirildikleri, vahyi anlayan cinlerin kendi kavimlerini uyardıkları, davete devam ettikleri ifade edilmekte, Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yarattığı, yaratmanın kendisini yormadığı, her şeye gücünün yettiği belirtilmektedir.

34. âyetten itibaren, sûrenin son iki âyetinde kâfirlerin ateşe arz edildiklerinde sorgulanacakları, onların gerçekleri itiraf edecekleri ifade edilmekte, azim sahibi peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de sabretmesi gerektiği, inkârcılarla ilgili azap için acele etmemesi gerektiği, onlara vaad edilen mahşeri gördüklerinde dünyada bir saat gibi çok kısa bir süre kaldıklarını sanacakları ve fasıklardan başkasının helak edilmeyecekleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-20. âyetlerinde ana babaya yönelik çocukların görevlerini, hamilelikte ve doğumda annelerinin çektiği sıkıntıları, erşkin olduğunda hayırlı bir evladın nasıl bir tavır sergileyeceğini, buna karşılık hayırsız bir evladın ne türden saçma ve saygısız tavırlar içerisine gireceğini, böylelerinin hangi feci akıbeti yaşayacaklarını, ateşe sunulduklarındaki perişan durumlarını dile getirmektedir.

a) Ana Babaya Yönelik Görevler ve Çocukların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde insana, ana-babasına iyilik etmesini emrettiğini, annesinin onu zahmetle taşıdığını ve zahmetle doğurduğunu, taşınması ile sütten kesilmesinin otuz ay sürdüğünü, nihâyet insanın güçlü çağına erip kırk yaşına varınca şöyle dua ettiğini bildirmektedir: “Ey Rabbim! Bana ve ana-babama verdiğin nimete şükretmemi ve razı olacağın iyi iş(ler) yapmama beni başarılı kıl! Benim için de zürriyetim için de iyiliği devam ettir! Ben sana döndüm. Elbette ki ben müslümanlardanım.”

Ardından, buna karşılık Yüce Allah’ın “İşte, yaptıklarının en iyisini kabul edeceğimiz ve günahlarını bağışlayacağımız bu kimseler cennetlikler arasındadırlar. Bu, kendilerine verilen doğru bir sözdür” diye verdiği müjde aktarılmaktadır.

Daha sonra, ana ve babasına “Öf be size! Benden önce nice nesiller gelip geçmişken, beni mi tekrar dirilmekle tehdit ediyorsunuz?” diyen hayırsız bir evlada karşı ana ve babasının Yüce Allah’ın yardımına sığınarak “Yazıklar olsun sana! Allah’ın vaadinin gerçek olduğuna inan” dediklerinde o hayırsız evladın “Bu, eskilerin masallarından başka bir şey değildir” diye cevap verdiği ifade edilmektedir.

ı. Annelerin Sıkıntıları ve Hayırlı Evladın Duası

وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ اِحْسَانًا حَمَلَتْهُ اُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلٰثُونَ شَهْرًا حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَبَلَغَ اَرْبَع۪ينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ اَوْزِعْن۪يٓ اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضٰيهُ وَاَصْلِحْ ل۪ي ف۪ي ذُرِّيَّت۪ي اِنّ۪ي تُبْتُ اِلَيْكَ وَاِنّ۪ي مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Biz insana, ana babasına iyilik etmesini emrettik. Annesi onu zahmetle taşıdı ve zahmetle doğurdu. Taşınması ile sütten kesilmesi otuz aydır. Sonunda insan, yetişkinlik çağına ve kırk yaşına varınca der ki: Rabbim! Bana ve ana babama verdiğin nimet(ler)e şükretmemde ve razı olacağın iyi iş(ler) yapmamda beni başarılı kıl! Benim için de soyumda iyiliği devam ettir! Ben sana döndüm. Elbette ki ben müslümanlardanım.”

Âyetteki وَوَصَّيْنَا ve vessaynâ fiili “ve tavsiye ettik, emrettik”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insanoğluna”; بِوَالِدَيْهِ bivâlideyhi ifadesi “onun kendi ana-babasına”; اِحْسَانًا ıhsânen sözcüğü “iyilik yapmasını”; حَمَلَتْهُ hamelethu fiili “onu taşımıştı”; اُمُّهُ ümmuhû tamlaması “onun annesi”; كُرْهًا kürhen sözcüğü “zorlukla”; وَوَضَعَتْهُ ve veda‘athu fiili “ve onu doğurmuştu”; كُرْهًا kürhen sözcüğü “zorlukla”; وَحَمْلُهُ ve hamlühû tamlaması “ve onu taşıması”; وَفِصَالُهُ ve fisâlühû tamlaması “ve onun sütten ayrılması”; ثَلٰثُونَ شَهْرًا selâsûne şehran ifadesi “otuz ay(dır)”; حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ hattâ izâ beleğa ifadesi “ulaşınca”; اَشُدَّهُ eşüddehû kelimesi “onun erişkinliğine, yetişkinliğine”; وَبَلَغَ ve beleğa fiili “ve yine ulaştı(ğı zaman)”; اَرْبَع۪ينَ سَنَةً erba‘îine seneten ifadesi “kırk yıla, kırk yaşına”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, (der ki)”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اَوْزِعْن۪ي evzı‘nî duası “beni sevket, benim için sağla, beni başarılı kıl”;اَنْ اَشْكُرَ en eşküra fiili “şükretmem konusunda”; نِعْمَتَكَ nı‘meteke tamlaması “senin verdiğin nimete”; الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ elletî en‘amte ifadesi “nimet verdiğin şeye”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana”; وَعَلٰى وَالِدَيَّ ve ‘alâ vâlideyye ifadesi “ve benim ana-babama (verdiğin nimete)”; وَاَنْ اَعْمَلَ ve en a‘mele fiili “ve yapmama”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyilik, iyiliğe”; تَرْضٰيهُ terdâhu fiili “ona razı olacağın”; وَاَصْلِحْ ve aslıh duası “ve ıslah et”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; ف۪ي ذُرِّيَّت۪ي fî zürriyyetî ifadesi “benim neslimde, neslimin içinde”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; تُبْتُ tübtü fiili “yöneldim”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “ve yine muhakkak ki ben”; مِنَ الْمُسْلِم۪ين mine’l-müslimîne ifadesi ise “müslümanlardan(ım), teslim olanlardan(ım)” demektir.

Burada insanoğluna yönelik ana babasıyla ilişkisi bağlamında nasıl davranması gerektiğiyle ilgili temel prensipler gündeme getirilmektedir.

1. وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ اِحْسَانًا حَمَلَتْهُ اُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلٰثُونَ شَهْرًا “Biz insana, ana babasına iyilik etmesini emrettik. Annesi onu zahmetle taşıdı ve zahmetle doğurdu. Taşınması ile sütten kesilmesi otuz aydır.” Yüce Allah önceki âyetlerde inkarcı insan tipiyle iyi insan tipi hakkında bilgi verdikten sonra, bu âyette insanoğlunun ana-babasına karşı görev ve sorumluluklarını, ayrıca özellikle annesinin çocuk için ne anlam ifade ettiğini dile getirmek istemektedir.

a)وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ اِحْسَانًا “Biz insana, ana babasına iyilik etmesini emrettik.” Bu ifadenin benzerleri olan ‘Ankebût 29/8’de hüsn kelimesi yer almaktayken, Lokmân 31/15’te hüsn ve ihsân kelimeleri zikredilmemektedir.

ı. Lokmân 31/14’te de ifade ettiğimiz üzere, burada geçen وَصَّيْنَا vessaynâ fiili, kelimenin yaygın manası olan “tavsiye etmek” şeklinde anlaşılmamalıdır. Bu fiil Yüce Allah’a nispet edildiğinde “emretmek” manası devreye girmektedir.(1) Nitekim benzer konuların işlendiği İsrâ’ 17/23-40 arası hükümlerin başında kadâ yani “hükmetmek, emretmek” fiili kullanıldığı için Yüce Allah’a nispet edilen vessaynâ, vessâ, evsâ, yûsî gibi fiileri de bu anlamda anlamak gerektiği kanaatindeyiz. Nitekim müfessirlerimiz de bu fiili “emretmek” manasında yorumlamışlardır.(2)

Yüce Allah’ın ana babalara iyilik etmeleri noktasında çocuklara yüklediği bu yükümlülüğü bir tavsiye değil de bir emir olarak anlayıp uygulamamız gerektiği açık bir gerçekliktir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(3) ana-babaya iyilikle ilgili mesajlara yer verilirken vassaynâ fiili kullanılmakta, Meryem 19/31-32’de beyan edildiği üzere, babasız dünyaya gelen Hz. İsâ’nın da annesine iyilik yapmasının emredildiği ifadede ise evsâ fiiline yer verilmektedir. Üç kullanım da sonuçta aynı manayı içermektedir.

ıı. Ana ve babaya iyilik konusunu İsrâ’ 17/23’te oldukça detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada kısa bir hatırlatmayla yetineceğiz. Kur’ân’da Yüce Allah’a kulluk ile ana-babaya iyilik çeşitli âyetlerde birlikte zikredilmekte, adeta tevhidin bir unsuru gibi sunulmaktadır.(4) Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/14’te ana-babaya şükretmek Yüce Allah’a şükrün peşinden zikredilmekte, benzer bir durum Lokmân 31/14’te de görülmektedir. Bu konu önceki şeriatlerde de böyle olduğu için Bakara 2/83’te de geçtiği üzere İsrailoğullarına hitapta da aynı şekilde beyan edilmektedir.

b) حَمَلَتْهُ اُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا“Annesi onu zahmetle taşıdı ve zahmetle doğurdu.” Yüce Allah insanoğluna ana ve babasına iyilik yapmasını emrettiğini bildirdikten sonra, annenin çocuk için nasıl sıkıntılara katlandığını dile getirmekte, bu çerçevede hamileliğin ve doğumun çok zor olduğunu hatırlatmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/14’te şu bilgiler yer almaktadır: “(Çünkü) anası onu nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. Sütten ayrılması da iki yıl içinde olur.” Yüce Allah bu cümlede insanoğlunun hayatında annenin çok daha ileri bir düzeyde olduğunu ortaya koymak üzere annelerin çocuklarını dünyaya getirme ve sonrasında onları sütleriyle beslemelerini hatırlatmaktadır.

Bununla ilgili olarak Lokmân 31/14’te yer alan وَهْنًا عَلٰى وَهْنٍ vehnen ‘alâ vehnin ifadesi “ağır acılara, zahmetlere katlanarak”, “zayıflık üzerine zayıflık çekerek” gibi zorluk ve zahmet manası içermektedir. Buna karşılık olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise hem hamilelik hem de doğum için “zorluk”, “zahmet”, “meşakkat” anlamındaki كُرْه kurh kelimesi kullanılmaktadır ki bir kez de Bakara 2/216’da geçen bu kelimenin manası da diğer kullanıma çok yakındır.

c) وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلٰثُونَ شَهْرًا “Taşınması ile sütten kesilmesi otuz aydır.” Yüce Allah bir çocuğun ana rahminde kalış süresiyle sütten kesilmesinin toplam otuz ay olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah Lokmân 31/14’te çocuğun annesini emme süresinin iki yıl olduğunu söylemektedir ki bu ifade Bakara 2/233 ile aynıdır. Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/15’te hamilelik ile sütten ayrılmanın toplam süresinin 30 ay olduğu beyan edilerek çocukların iki yıl (24 ay) civarında emzirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Aradaki “altı aylık” zaman farkı ise bir çocuğun ana rahminde altı ay kaldıktan sonra en erken doğabileceği süreyi işaret etmektedir.

Bütün bu ifadeler çocukların dolayısıyla insanların hayatında annenin ne kadar büyük bir önem arz ettiğini açıkça göstermektedir. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: Birisi gelip Nebî (as)’a “kime iyilik edeyim?” diye sorunca Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Annene, sonra yine annene, sonra yine annene.” “Daha sonra kime iyilik edeyim?” diye sorunca bu defa “babana” cevabını vermiştir.(5)

2. حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَبَلَغَ اَرْبَع۪ينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ اَوْزِعْن۪يٓ اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضٰيهُ وَاَصْلِحْ ل۪ي ف۪ي ذُرِّيَّت۪ي “Sonunda insan, yetişkinlik çağına ve kırk yaşına varınca der ki: Rabbim! Bana ve ana babama verdiğin nimet(ler)e şükretmemde ve razı olacağın iyi iş(ler) yapmamda beni başarılı kıl! Benim için de soyumda iyiliği devam ettir!” Yüce Allah erişkinlik çağına ulaşan insanın dualarını ele almakta, hatırlatmaktadır.

a) حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَبَلَغَ اَرْبَع۪ينَ سَنَةً “Sonunda insan, yetişkinlik çağına ve kırk yaşına varınca.” Yüce Allah hayırlı bir çocuğun erişkinliğe ulaşıp kırk yaşına geldiğinde nasıl davranacağını, ana babasıyla ilişkisinin nasıl şekilleneceğini, duyarlılığının nasıl bir hal alacağını ifade etmektedir.

Yüce Allah Yûsuf 12/22’de “Hz. Yûsuf”, Kasas 28/14’te de “Hz. Mûsâ” için geçen eşüdd denilen bir seviyeden söz etmektedir. Bu seviyeye ulaşıp olgunlaştıklarında onlara katından bir hikmet yani bir işin mahiyetini kavrayabilme yeteneği ve ilim verdiğini beyan etmekte, işini düzgün yapanları böyle ödüllendirdiğini ifade etmektedir.

ı. Âyette yer alan اَشُدّ eşüdd kelimesi Kur’ân’da sekiz kez geçmektedir. Bunlardan bir bölümünde(6) söz konusu kelime insanların hayat gidişatındaki bir aşamayı yani ihtiyarlıktan önceki dönemi ifade etmekteyken, bir kısmında(7) yetimlerin kendilerine yetecek akıl ve muhakeme yaşına gelmeleri için kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/15’te bu beş kullanımın dışında اَشُدّ eşüdd kelimesinin peşinden “40 yaş” ifadesi geçmektedir ki bu ifadeyi eğer اَشُدّ eşüdd kelimesinin açıklaması olarak görürsek o zaman bunun “peygamberlik verilme yaşı” olduğunu söyleyebiliriz. Hz. Peygamber’in 40 yaşında peygamber kılınması da bunu destekler mahiyettedir.

Bu doğrultuda Yûsuf 12/22 ve Kasas 28/14’teki kullanımların da birer peygamber için geçtiği göz önüne alındığında maksadın aynı yaş olduğu söylenebilir. Esasında hem Hz. Yûsuf’a hem de Hz. Mûsâ’ya bu çağlarında verildiği beyan edilen hukm ve ilim Enbiyâ’ 21/74, 79’da da beyan edildiği gibi “peygamberlik” olarak yorumlanabilir.

Şu‘arâ’ 26/21’de geçtiği üzere, Hz. Mûsâ’ya hukm verilmesinin peşinden onun “peygamber” olarak görevlendirildiği beyan edilmektedir. Zaten pek çok peygamberin sayıldığı En‘âm 6/83-89’da bütün peygamberlere “kitap”, “hıkmet” ve “nübüvvet” verildiği ifade edilmektedir.

Kitab-ı Mukaddes İşler bölümü 7:23’te Hz. Mûsâ’nın bu durumu 40 yaş olarak belirtilmektedir. Bu arada yine Şu‘arâ’ 26/82’de bu defa Hz. İbrâhim’in peygamberlik sonrası yaptığı duasında Yüce Allah’tan hukm istemesi de konuyu peygamberlikle ilişkilendirmede önemli bir delil durumundadır.

Başka görüşler zikredilse de İmâm Mücâhid İbn Abbâs kaynaklı bir görüşü naklederek eşüdd kelimesinin 33, istivânın ise 40 yaş olduğu tefsirini yapmıştır.(8) Müfessir Zemahşerî de maksadın 40 yaş ve peygamberlik olduğu kanaatindedir.(9) Başka bazı âlimlerimiz maksadın ergenlik çağı veya otuz yaşları olduğunu belirtmişlerdir.(10)

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem “erişkinlik, yetişkinlik yaşı” hem de “kırk yaş” ifadesi yer aldığına göre, belli ki insanların erişkinlik yaşından itibaren gerçeklerin farkına daha net bir şekilde vardıkları, kırk yaş civarında ise bunun çok daha olgunlaşmış olacağı ifade edilerek, hayırlı bir evladın ana babasına yönelik nasıl duyarlı bir tavır içerisine girmiş olacağı dile getirilmiş olmaktadır. İşte devam eden cümlede hayırlı bir evladın duası hakkında bazı açıklamalar yer almaktadır.

b) قَالَ رَبِّ اَوْزِعْن۪يٓ اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضٰيهُ وَاَصْلِحْ ل۪ي ف۪ي ذُرِّيَّت۪ي “Der ki: Rabbim! Bana ve ana babama verdiğin nimet(ler)e şükretmemde ve razı olacağın iyi iş(ler) yapmamda beni başarılı kıl! Benim için de soyumda iyiliği devam ettir!” Yüce Allah hayırlı bir çocuğun duası bağlamında üç noktaya dikkat çeken bir sunumdan söz etmektedir. Bu duanın benzeri Neml 27/19’da Hz. Süleyman’ın dilinden şu şekilde aktarılmaktadır: “Şöyle demişti: Ey Rabbim! Bana ve ana-babama verdiğin nimet(ler)e şükretmeye ve razı olacağın iyi işler yapmama beni muvaffak kıl. Beni merhametinle sâlih kullarının arasına kat!” Hem Hz. Süleyman’ın, hem de hayırlı bir evladın duasında Yüce Allah’a yönelik üç husus üzerinde durulduğu ve Rabbinden şu üç şeyin istendiği ifade edilmektedir:

ı. رَبِّ اَوْزِعْن۪يٓ اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلٰى وَالِدَيَّ “Der ki: Rabbim! Bana ve ana babama verdiğin nimet(ler)e şükretmemde beni başarılı kıl!” Hz. Süleyman’ın duasında da aynısıyla yer alan ve bir kez de Neml 27/19’da geçen اَوْزِعْ evzı‘ kelimesi “muvaffak kılmak”, “içini aydınlatmak”, “gönle ilham etmek”, “ihsan etmek”, “bir şeyi gönül çoşkusu içerinde hakkıyla yapabilmek”, “sağlamak”, “muvaffak kılmak” gibi anlamlar vermektedir. Bu kelimeye aynı zamanda “Allah’a şükrün dışında başka bir şeyle meşgul olmamaları için organları korumak” manası da verilmektedir.(11)

Hayırlı insan, hayırlı evlat Yüce Allah’tan istekte bulunurken öncelikle kendisine böyle bir gönül vermesini niyaz etmektedir. Bu gönül ile yapacağı işlerin başında Yüce Allah’ın kendisine ve ana-babasına ihsan ettiği sayısız nimetlere şükretmeyi zikretmektedir. Burada dikkat çeken en önemli noktalardan birisi, hayırlı evladın, ana-babasına verilen nimetleri tıpkı kendisine verilmiş gibi görmesi ve onlar için de Allah’a şükretmesidir.

Ayrıca burada bir dua ahlâkı da öğretilmektedir. Buna göre, kişi önce kendisine, ardından ana-babasına ve başkalarına da dua etmeli, böyle bir duyarlılık göstermelidir. Peygamberlerin kıssalarında yer alan dua cümlelerinde bu hassasiyetin gözetildiği de unutulmamalıdır.(12)

Duada yer aldığı üzere “Bana ve ana-babama verdiğin nimetine” şeklindeki “nimet” ifadesini Yüce Allah’a nispet etmek ve O’nu Allah’ın verdiğini itiraf etmek de ayrıca bir duyarlılıktır. Nimeti kendine ait görmek, Kârûn(13) ve nankör insanlar gibi onu kendinden bilmek(14) Yüce Allah’ı hesaba katmamak anlamında büyük bir kabahattir. Malın, servetin ve nimetin kaynağında Yüce Allah’ı görmemek nasıl ki en büyük israf ise, nimeti kendinden bilmek de bir çeşit israftır.

ıı. وَاَنْ اَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضٰيهُ “Razı olacağın iyi işler yapmama (başarılı kıl)!” Bu cümle de Neml 27/19’da Hz. Süleyman’ın duasında yer almakta ve hayırlı bir evlat Rabbimizin razı olacağı iyi işleri yapmaya kendisini muvaffak kılmasını istemektedir. Hz. Süleyman’ın duasında aynıyla yer alan bu istek, Yüce Allah’a yönelik dua ve niyazında “ikinci” sırada zikredilmekte ve Rabbimizin razı olacağı iyi işleri yapmaya kendisini muvaffak kılması talep edilmektedir. Bu ifadede hangi davranışların salih amel olduğuna açıklık getirilmekte, Yüce Allah’ın rızasına uygunluk üzerinde durulmaktadır.

İmanlı olarak ve Allah rızasına dayalı her güzel davranış “salih amel” adını alır; yoksa kişinin kendi değerlendirmesine göre güzel gördüğü davranışlara salih amel denemez. Zira Yüce Allah’ın razı olmadığı davranışlara salih amel adı verilemez.

ııı. وَاَصْلِحْ ل۪ي ف۪ي ذُرِّيَّت۪ي “Benim için de soyumda iyiliği devam ettir!” Bu cümle “Neslimi de iyi işlerde (daim) eyle” şeklinde de tercüme edilebilir. Hayırlı bir evladın duasının “üçüncü” cümlesi ise nesliyle ilişkili bir hayır beklentisidir.

Bu cümle “Benim için neslim içinde de salahı devam ettir”, “Bana bağışladığın neslimi de iyilikte daim eyle”, “Islahı, düzgünlüğü onlara da nasip eyle”, “Benden gelecek olanları da iyi insanlar kıl”, “HayırlıNeslime de iyilik bağışla” veya “Benim için de zürriyetim için de iyiliği devam ettir”, “Çocuklarımı salih ve sana teslim olanlar eyle”(15) şeklinde de anlaşılabilir.

Bu cümle İbrâhim 14/35 ve 40. âyetlerde dile getirildiği gibi, Hz. İbrâhim’in kendi çocukları için yaptığı dualarla benzer bir mesaj içermektedir. Ayrıca bu dua Meryem 19/6’da geçtiği üzere Hz. Zekeriyyâ’nın henüz çocuğu yokken Yüce Allah’tan istediği çocukla ilgili yaptığı “Ey Rabbim, onu razı olduğun bir kul eyle” şeklindeki duasıyla da benzeşmektedir. Kişinin önce kendisi için, sonrasında ana ve babası için, ardından da çocukları ve nesli için talepte bulunması duada nelerin istenmesi gerektiğini göstermesi bakımından son derece önemli bir husustur.

3. اِنّ۪ي تُبْتُ اِلَيْكَ وَاِنّ۪ي مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Ben sana döndüm. Elbette ki ben müslümanlardanım.” Yüce Allah hayırlı bir evladın duasının sonunda yönelişinin sadece Allah’a olduğunu ve kendisinin müslümanlardan olduğunu ilan ettiğini belirtmektedir.

Burada sözü edilen yönelişte daha önce işlenen günahlardan vazgeçme amacı olabileceği gibi, her şeyin başında istikametli davranacağına dair bir söz veriş de söz konusu edilebilir. Yöneliş kime ise teslimiyet de ona olmalıdır. Bu ifade tıpkı Fâtiha 1/5’te zikredildiği gibi sadece Yüce Allah’a kulluk edenlerin sadece O’ndan yardım istemesiyle de örtüşmektedir.

ıı. İyilere Yönelik İlahi Müjde

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ اَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجَاوَزُ عَنْ سَيِّـَٔاتِهِمْ ف۪يٓ اَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذ۪ي كَانُوا يُوعَدُونَ “İşte, yaptıklarının en iyisini kabul edeceğimiz ve günahlarını bağışlayacağımız bu kişiler cennet halkı arasındadır. Bu, kendilerine verilen doğru bir söz olarak (böyledir).”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ نَتَقَبَّل ellezîne netekabbelü ifadesi “kabul ettiğimiz kişilerdir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “kendilerinden”; اَحْسَنَ ahsene kelimesi “en güzelini”; مَا عَمِلُوا mâ ‘amilû ifadesi “yapmış oldukları şeylerin”; وَنَتَجَاوَزُ ve netecâvezü fiili “ve vazgeçeceğiz, dikkate almayacağız”; عَنْ سَيِّـَٔاتِهِمْ ‘an seyyiâtihim ifadesi “onların kötülüklerinden bir kısımını, kötülüklerini”; ف۪يٓ اَصْحَابِ الْجَنَّةِ fî ashâbi’l-cenneti ifadesi “cennet halkı arasında, cennetlikler arasında (olacaklar)”; وَعْدَ الصِّدْقِ va‘de’s-sıdkı tamlaması “doğru söz olarak”; الَّذ۪ي كَانُوا يُوعَدُونَ ellezî kânû yû‘adûne ifadesi ise “kendilerine vaad edilmiş olan” demektir.

Burada kimlerin davranışlarının en güzelinin değerlendirmeye alınıp kötülüklerinin dikkat alınmayacağıyla ilgili bir müjde gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ اَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجَاوَزُ عَنْ سَيِّـَٔاتِهِمْ ف۪يٓ اَصْحَابِ الْجَنَّةِ “İşte, yaptıklarının en iyisini kabul edeceğimiz ve günahlarını bağışlayacağımız bu kişiler cennet halkı arasındadır.” Yüce Allah hayırlı bir insanın nasıl dua etmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette böylelerinin yapıp ettiği en güzel işleri kabul edip kötülüklerinden geçtiğini, dolayısıyla bunların cennetlik olduğunu müjdelemektedir.

a) اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ اَحْسَنَ مَا عَمِلُوا “İşte, yaptıklarının en iyisini kabul edeceğimiz kişiler bunlardır.” Konuyla ilgili olarak Zümer 39/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Yapmış olduklarının en güzeliyle mükâfatlarını verecektir.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/160, Tevbe 9/121, Nahl 16/96-97, Nûr 24/38, ‘Ankebût 29/7, Ahkâf 46/16, Necm 53/31’de de yer almaktadır. Amellerin karşılıkları konusunu En‘âm 6/159 gibi çeşitli âyetlerin tefsirinde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

ı. Kur’ân’da 36 kez geçen اَحْسَن ahsen kelimesi “daha güzel”, “en güzel” manasına gelmekte ve Zümer 39/35’te yer alan “en kötü günahların örtülmesi” müjdesine ilave olarak, Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun tebliğ ettiği Kur’ân’ı tasdik eden muttaki/muhsinleri dünyada yapmış olduklarının en güzeliyle ödüllendireceğini müjdelemektedir. İşte bu iki âyette muhteşem bir ödül zikredilmekte, yapılanların en güzelinin kabul edileceği ve söz konusu iyi kişilerin diğer kötülüklerinden geçileceği, yani onların bağışlanıp hesaptan muaf tutulacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Fussılet 41/27’de de şöyle bir beyan yer almaktadır: “O inkâr edenlere şiddetli bir azabı tattıracağız ve onları yaptıklarının en kötüsüyle cezalandıracağız.” İşte bu âyette de kafirlerin yaptığı en kötü şey ne ise onunla karşılanacakları, bu kötülüklerinin en çirkininin hesaba konu edilip cezasının ona göre verileceği haber verilmektedir.

ıı. Bu konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki kişiler bazen mendub, bazen mubah, bazen de farz olan işler yapar. İşte onların mübah olan işlerine göre değil de yaptıklarının daha güzeli veya en güzeli demek olan mendub ve farzları yerine getirdikleri için onlara bu şekilde en güzel üzerinden ödül verileceği söylenebilir.(16)

İşte ilâhi iradenin insan lehine ortaya koyacağı bu muhteşem tavır onların Yüce Allah’tan ümit kesmemeleri ve daima en iyiyi yakalama azminde olmaları gerektiğini öğretmekte, bunu adeta teşvik etmektedir. Tabir caizse, kişi ömrünü daima en iyiyi elde etme çabasıyla geçirmelidir. Çünkü yapılan davranışların en iyisi üzerinden bir ödüllendirilme gerçekleştirilecektir; ilâhî rahmet ve merhamet de bunu öngörmektedir.

b) وَنَتَجَاوَزُ عَنْ سَيِّـَٔاتِهِمْ “Günahlarından da geçeceğimiz (onları bağışlayacağımız kişiler).” Yüce Allah hayırlı insanlara bir müjdeyi de böyle vermekte ve yapıp ettiklerinin en güzelini kabul edeceğini beyan ettikten sonra kötülüklerini de sileceğini, bağışlayacağını, onları dikkate almayacağını da müjdelemektedir.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Böylece Allah, onların (dünyada) yaptıkları en kötü şeyleri bile örtecek, yapmış olduklarının en güzeliyle mükâfatlarını verecektir.” Yüce Allah muttaki ve muhsinlerin yaptıkları kötülüklerin en kötülerini bile örtebileceğini beyan ederek kendilerine büyük bir moral vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah Nisâ’ 4/48 ve 116’da şirk hariç bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini ifade etmekte, Zümer 39/53’te ise bütün günahları affedebileceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu belirtmektedir. Bu arada Nisâ’ 4/31’de insanlar “eğer büyük günahlardan kaçınırlarsa diğerlerini örtebileceğini” müjdelemektedir.

Daha pek çok âyette(17) ise Yüce Allah’ın seyyiât denilen günahları affedebileceği beyan edilmekte, ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği çeşitli âyetlerde(18) bildirilmektedir. İşte bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette çok önemli bir noktaya temas edilmekte ve muttaki/muhsinlerin işlemiş oldukları hataların en kötülerini bile örtebileceğini, yani affedip bağışlayabileceğini müjdelemektedir.

c) ف۪يٓ اَصْحَابِ الْجَنَّةِ “(Bu kimseler) cennetlikler arasındadırlar.” İşte konunun en can alıcı tarafı buradadır; çüünkü sözü edilen kişilerin mahşerde cennetlikler arasında yer alacağı müjdelenmektedir.

2. وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذ۪ي كَانُوا يُوعَدُونَ “Bu, kendilerine verilen doğru bir söz olarak (böyledir).” Yüce Allah iyilik yapanların yapıp ettiklerinin en güzellerini kabul edeceğini ve onların kötülüklerinden geçeceğini, dolayısıyla onların cennet ehli olduklarını beyan ettikten sonra, bu durumun bütün insanlara yönelik olarak dünya hayatında vaadedilmiş doğru bir söz olduğunu ifade etmektedir.

ııı. Hayırsız Evladın Sözleri ve Ebeveyninin Tutumu

وَالَّذ۪ي قَالَ لِوَالِدَيْهِ اُفٍّ لَكُمَآ اَتَعِدَانِن۪يٓ اَنْ اُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْل۪ي وَهُمَا يَسْتَغ۪يثَانِ اللّٰهَ وَيْلَكَ اٰمِنْ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ فَيَقُولُ مَا هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Ana babasına ‘Öf! Benden önce nice nesiller gelip geçmişken, bana (tekrar) diriltilmemi mi vadediyorsunuz?’ diyen kişiye, (ana babası) Allah’ın yardımına sığınarak ‘Yazıklar olsun sana! Allah’ın vaadinin gerçek olduğuna inan!’ (dediklerinde) o, ‘Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir!’ der.”

Âyetteki وَالَّذ۪ي قَالَ vellezî kâle ifadesi “ve (şöyle) diyen kişi”; لِوَالِدَيْهِ li valideyhi ifadesi “onun ana babasına”; اُفٍّ üffin ifadesi “yuh olsun”; لَكُمَا lekümâ ifadesi “size”; اَتَعِدَانِن۪ي ete‘ıdâninî sorusu “siz bana vaad mi ediyorsunuz”; اَنْ اُخْرَجَ en uhrace edilgen fiili “çıkartılmamı, diriltilmemi, diriltileceğimi”;وَقَدْ خَلَتِ ve kad halet fiili “ve elbette geçmişti”; الْقُرُونُ el-kurûnu kelimesi “nesiller”; مِنْ قَبْل۪ي min kablî ifadesi “benden önce”; وَهُمَا ve hümâ zamiri “onlar, o ikisi (ana-babası ise)”; يَسْتَغ۪يثَانِ yesteğîsâni fiili “yardımını isterler, isteyerek”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah(ın), Allah’tan”; وَيْلَكَ veyleke ifadesi “sana yazık olsun”; اٰمِنْ âmin emri “iman et, güven”; اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ inne va‘dellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “der ki”; مَا هٰذَا mâ hâzâ kelimesi “bu değildir”; اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ illâ esâtûru’l-evvelîne istisnası ise “öncekilerin masallarından başka bir şey” demektir.

Burada inkârcı bir çocuğun ana ve babasıyla nasıl polemiğe girdiği, ana ve babanın ise onu kazanmak için nasıl çaba sarf ettiği gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ي قَالَ لِوَالِدَيْهِ اُفٍّ لَكُمَآ اَتَعِدَانِن۪يٓ اَنْ اُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْل۪ي “Ana babasına ‘Öf! Benden önce nice nesiller gelip geçmişken, bana (tekrar) diriltilmemi mi vadediyorsunuz?’ diyen kişiye gelince.” Yüce Allah hayırlı bir evladın ana babasına karşı saygılı tutum ve davranışlarını ifade ettikten sonra, Kur’ân’daki mesânîlik üslubu gereği, bu defa sözü olumsuz tipe yani inkarcı ve nankör insana getirmekte, sembolik olarak aralarında geçen bir konuşmaya yer vermektedir. Bu çerçevede önce çocuğun ana ve babasına yönelik alaycı ve hakaret içerikli sözüne dair ifadeler zikredilmektedir.

a) وَالَّذ۪ي قَالَ لِوَالِدَيْهِ اُفٍّ لَكُمَآ “Ana ve babasına ‘Öf be size!’ diyen.” Metinde yer almasa da anlaşılıyor ki ana ve baba çocuklarına iman daveti gerçekleştiriyor, doğru bir Allah inancı ile sağlam bir ahiret bilinci aşılamaya çalışıyorlardı. Onlar tebliğe devam ederken kendi çocukları onlara çıkışarak اُفٍّ لَكُمَا üffin lekümâ “Öf be size!”, “Yuh olsun size!” demiş, böylece hem bir bıkkınlık hem de alaycılık ortaya koymuşlardı.

Bu âyetin izahı bağlamında konuyu Hz. Ebû Bekir’in oğluyla, hatta daha sonraki dönemlerde İslam tarihinden çeşitli örneklerle desteklemeye çalışanların yaklaşımlarını(19) sağlıklı görmediğimiz için onları burada aktarmak istemiyoruz. Hem bu âyette hem de öncesi ve sonrasındakilerde genelde bir insan tanıtımı yapılmakta, hiçbir şekilde isim zikredilmemektedir. Kaldı ki bu âyet ve bütünüyle sûre Mekkkîdir; sonraki dönemlere ait ifadeler sağlıklı değildir.

b) اَتَعِدَانِن۪يٓ اَنْ اُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْل۪ي “Benden önce nice nesiller gelip geçmişken, bana (tekrar) çıkartılmamı (diriltilmemi) mi vaadediyorsunuz?” Yüce Allah inkarcı insan tipinin en eski kavimlerden beri tahlilini yapmakta ve onların adeta ağız birliği yapmışçasına mahşerdeki diriltilmeyi inkar ettiklerini, dahası bu inançla alay ettiklerini burada bir kez daha dile getirmektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada geçen تَعِدَانِ te‘ıdâni fiili “vaad etmek, tehdit etmek” gibi anlamlar içermekte, inkarcı çocukların ana babalarına yönelik olumsuz tutum ve tavırlarını ortaya koymaktadır.

Bu âyette genelde inkârcı insanın diriltilmeye dair olumsuz tutumu ele alınıyor olsa da âyetlerin ilk muhatapları olmaları nedeniyle Kur’ân’da Mekkeli müşriklerin de inkârcılıkları sıklıkla ele alınmakta, eleştirilmekte ve vazgeçmeleri için bildirimler yapılmaktadır.

Mekkelilerin bir kısmı hayat diye sadece yaşanmakta olan bu hayatı kabul ettikleri için ölüm olarak da başka bir şey kabul etmediklerini, ölüm ötesine dair herhangi bir kabullerinin bulunmadığını dile getirmişlerdi. Bu sözleri Câsiye 45/24’te “dehr” göndermesiyle de ifade edilmektedir. En‘âm 6/29’da da tek hayat iddiları belirtilmektedir. Onların bu sözleri Mü’minûn 23/37’de belirtildiği gibi kendilerinden çok daha önce yaşamış olan Hz. Hûd’un sapkın kavmi tarafından da dile getirilmişti.

Yâsîn 36/78, Dühân 44/34-35 ve Kâf 50/3, 15 gibi çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, Mekkeli müşriklerin büyük bir bölümü öldükten sonra diriltilmeyi kabul etmedikleri gibi bu inançla da alay ediyorlar, yeni bir yaratılışta diriltilmeyle dalga geçiyorlardı. Kâf 50/3’te geçtiği gibi, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı.

Hem bu âyette hem de daha pek çok âyette(20) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’te de ifade edildiği şekliyle, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın bedeninin bir kısmı kalmaktadır.

2.وَهُمَا يَسْتَغ۪يثَانِ اللّٰهَ وَيْلَكَ اٰمِنْ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ “Onlar (ana babası) Allah’ın yardımına sığınarak ‘Yazıklar olsun sana! Allah’ın vaadinin gerçek olduğuna inan!’ (dediklerinde).” Yüce Allah ana babasını kınayıp onların uyarılarına itibar etmeyen hayırsız evladın kendilerine “Öf be size!”, “Yuh olsun size!” şeklindeki çıkışları karşısında ana babaların yine de evlat şefkatiyle hareket ettiklerini, Allah’ın yardımını dileyerek çocuklarını uyarmaya devam ettiklerini hatırlatmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَسْتَغ۪يثَانِ yesteğîsâni fiili “yardım istemek”, “yardıma sığınmak” manalarını içermekte, böylece ana babaların sadece kendi istekleriyle sonuç alamayacaklarını bildiklerini, Allah’ın yardımı olmadan değişim ve dönüşümlerin gerçekleşmeyeceğinin farkında olduklarını göstermektedir.

Nahl 16/98’de geçtiği üzere Kur’ân kıraat edildiğinde kovulmuş şeytandan Allah’a sığınılması emrinin muhatabı olan Hz. Peygamber’in bile Yüce Allah’ın yardımı olmadan şeytanın müdahalesinden korunamayacağı belirtilerek, hayatın doğru ve istikametli gidişatında ilahi yardımın ne kadar önemli olduğu ortaya konulmaktadır.

Aynı cümlede yer alan وَيْلَكَ veyleke ifadesi “yazık sana” manasına gelmekte, bir taraftan kınama manası içermekteyken, diğer taraftan hafif yollu azarlama ile gerçeğe dönülmesini sağlamak da söz konu edilmektedir. Esasında ana ve babalar inkârcı çocuklarına şunu söylemek istemektedirler: “Bu şekilde devam edersen kendine yazık edeceksin; yapma etme, gel, iman et ve Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu kabul et.”

Bu arada bu hitabın hemen peşinden getirilen اٰمِنْ âmin emri de “inan ki” anlamını içermektedir. Şefkatlı ana babalar çocuklarının kötü gidişatından etkilenerek onların tevbe etmesini arzu ettikleri için, bir taraftan yaptıklarının yanlış olduğunu söylerek onları kınarlar; diğer taraftan da hak ve hakikate inanmalarının gerekliliği üzerinde durmaya devam ederler.

İnkârcı çocuklar özellikle öldükten sonra mahşerde gerçekleşecek olan diriltilmeye iman etmedikleri için, ana babalar çocuklarına bu noktada uyarıda bulunmaya devam ederek “Allah’ın Son Saat, diriltilme, kıyamet-âhiret, hesap, mizan, cennet, cehennem vs. ile ilgili vaadinin mutlak sûrette gerçekleşeceğini” kendilerine söylemeye devam etmişlerdir; devam etmelidirler.

Âyette ana babaların birlikte çocuklarına yönelik söylemler geliştirmelerinden söz edilerek, burada هُمَا humâ zamiri de يَسْتَغ۪يثَانِ yesteğîsâni fiili de tesniye getirilmiştir. Bunun muhtemel sebebi, çocukların eğitiminde ana ve babaların birlikte hareket etmesinin önemini vurgulamak, birinin dediğini diğerinin yalanlamamasına özen göstermektir.

Ana babanın biri için çok önemli olan herhangi bir şeyin diğeri için de önemli olduğunu çocuğa söylemek onun düzgün davranmasında son derece önemli bir metottur. Aksi takdirde eğitilsin istenen çocuğun büsbütün bozulması kaçınılmaz olabilir. Bu arada insanlara kendi ana ve babalarından çok daha yakın olan Hz. Peygamber’in davetine icabet etmeyenlerin nasıl bir tavır içerisinde bulunduklarını da düşünmeleri gerekmektedir.

3. فَيَقُولُ مَا هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “O (inkarcı kişi), ‘Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir!’ der.” Yüce Allah imanlı ve şefkatli ana babaların inkarcı çocuklarına yönelik ısrarcı davet ve uyarılarına karşılık onların konuyu ve uyarıları alaya aldıklarını ve onların söylediklerinin sadece ve sadece öncekilerin masalları olduğunu dile getirdiklerini ifade etmektedir.

Âyette geçen اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne kavramı, “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masalları” diye tercüme edilmekte ve Kur’ân’da dokuz yerde(21) geçmektedir. Bu ifade yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazı âyetlerde “mahşerle ilgili özel âyetler, yani diriltilme”, bazılarında ise kıyamet ve mahşeri de içeren “vahiy ile indirilen her şey” olarak anlaşılmalıdır.

Özellikle burada konu âhiretteki diriltilmeye imanla ilişkili olduğu için “eskilerin masalları” dedikleri şey, tıpkı Mü’minûn 23/83 ve Neml 27/68’de de olduğu gibi, muhtemelen “mahşerle ilgili âyetler”dir. Bağlam gereği, bu anlam diğerlerine göre biraz daha öncelikli görünmektedir. En‘âm 6/25, Enfâl 8/31, Nahl 16/24, Furkân 25/5, Kalem 68/15 ve Mütaffifûn 83/13’te geçen “eskilerin masalları” ifadesi ise “vahiy ile indirilen her şey” anlamına alınmalıdır.

b) İnkârcı ve Nankörlerin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 18-20. âyetlerinde işte bu tip insanlara kendilerinden önce gelip geçmiş olan cinler ve insanlar için uygulanacak olan azabın uygulanacağını ve bunların muhakkak ki ziyanda olduklarını, ayrıca herkesin yaptıklarına göre derecelerinin bulunduğunu, sonuçta Allah’ın onlara yaptıklarının karşılığını tastamam vereceğini, kendilerine haksızlık edilmeyeceğini ifade etmektedir.

Ardından, inkâr edenler ateşe arz olunacakları gün onlara şöyle deneceği bildirilmektedir: “Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız; onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız!”

ı. Kendilerine Azap Sözünün Gerçekleşmesi

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ ف۪يٓ اُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ اِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِر۪ينَ “İşte onlar, kendilerinden önce geçen cinlerden ve insanlardan oluşan ümmetler hakkında (uygulanacak azap) sözü kendileri için de gerçekleşmiş olanlardır. Şüphesiz ki onlar kaybedenlerdi.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâikellezîne ifadesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ حَقَّ ellezîne hakka fiili “gerçekleşmiş olanlar(dır)”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine, haklarında”; الْقَوْل el-kavlü sözücü “o söz, o (azap) sözü”; ف۪يٓ اُمَمٍ fî ümemin ifadesi “topluluklarda, ümmetler hakkında”;قَدْ خَلَتْ kad halet fiili “elbette geçmişti”; مِنْ قَبْلِهِمْ min kablihim ifadesi “onlardan önce”; مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni ifadesi “cinlerden”; وَالْاِنْسِ ve’l-insi ifadesi “ve insanlardan”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; خَاسِر۪ينَ hâsirîne kelimesi ise “ziyana uğrayanlar, kaybedenler” demektir.

Burada kimlerin üzerine azap sözünün gerçek olacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ ف۪يٓ اُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ “İşte onlar, kendilerinden önce geçen cinlerden ve insanlardan oluşan ümmetler hakkında (uygulanacak azap) sözü kendileri için de gerçekleşmiş olanlardır.” Bu âyetin benzeri Fussılet 41/25’te de zikredilmektedir. Yüce Allah inkârcı insan tipinin kendisine sunulan hakikat prensiplerine karşı ortaya koyduğu olumsuz tavrın feci bir akıbete neden olacağını beyan etmekte, daha önce cin ve insan toplulukları hakkında geçerli olan azap sözünün bunlar için de hak olduğunu beyan etmektedir.

Yâsîn 36/7’de de geçtiği gibi الْقَوْل el-kavl sözcüğü “azap sözü”, “azap hükmü, kararı” manasına gelmekte, dolayısıyla aynı kötülük sahiplerinin aynı sonucu yaşayacakları, azabı hak etmiş oldukları hükme bağlanmış olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Secde 32/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Fakat ‘Cehennemi hem cinlerden hem insanlardan bir kısmıyla dolduracağım’ diye benden kesin söz çıkmıştır.” Mesaj olarak bir benzeri de Hûd 11/119’da geçen bu âyette, Yüce Allah hayata dair koyduğu kuralı bir kez daha gündeme getirmekte, cehennemi hak edenlerle dolduracağı kararını yinelemektedir.

Âyette “Yüce Allah karar verdiği için cehennem insanlarla ve cinlerle doldurulacaktır” mesajı verilmemektedir. Âyetlerin birbirini tefsir etmesi usulü gereği, hangi insanların ve cinlerin cehennemi dolduracağı konusu başka âyetlerde ortaya konulmaktadır.

A‘râf 7/18, İsrâ’ 17/63 ve Sâd 38/85’de de açıkladığımız gibi, Yüce Allah cinlerden ve insanlardan her kim İblis’in yolunu takip ederse onlarla cehennemi dolduracağını beyan etmektedir. İşte bu genel kurala göre yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı gerçeğe dikkat çekilmekte ve onlar hakettikleri için kendilerine azap sözü gerçekleşmiş olacaktır.

2. اِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِر۪ينَ “Şüphesiz ki onlar kaybedenlerdi.” Bu cümlede verilmek istenen mesaj açıktır. Ana babalarının veya hakikati tebliğ eden insanların ortaya koyduğu gerçekleri reddedenler hakkında “azap sözü” gerçekleşmiş olacağı için, önceki nesillerdekilerin de sonrakilerin de dünya ve âhiret hayatları zarar ve ziyandan başka bir şeyle anılmaya değer görülmemektedir.

ıı. Herkesin Belli Bir Konumunun Bulunması

وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيَهُمْ اَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Herkesin yaptıklarına göre dereceleri vardır. Sonunda (Allah) onlara yaptıklarının (karşılığını) verecektir; onlara haksızlık edilmeyecektir.”

Âyetteki وَلِكُلٍّ ve liküllin ifadesi “ve herkes için vardır, herkes için olacaktır”; دَرَجَاتٌ deracâtün sözcüğü “dereceler”; مِمَّا عَمِلُوا mimmâ ‘amilû ifadesi “ıapmış oldukları işlerden, yaptıklarından dolayı”; وَلِيُوَفِّيَهُمْ ve liyüveffiyehum fiili “ve (sonunda) onlara (karşılığı) verecektir”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerinin”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “kendilerine haksızlık edilmez, haksızlık edilmeyecek” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak şekilde herkesin belli bir derecesi bulunduğu ve herkese hak ettiğinin tam karşılığının verileceği gündeme getirilmektedir.

1. وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا “Herkesin yaptıklarına göre dereceleri vardır.” Bu cümle En‘âm 6/132’de de zikredilmektedir. Yüce Allah genel anlamda olmak üzere, herkesin dünya hayatında yaptıklarına göre çeşitli derecelerinin, mertebelerinin bulunduğunu beyan etmekte ve insanların yapıp ettiği her ne varsa herkese dünyada yaptıklarının tam karşılığını vereceğini, hiç kimsenin orada haksızlığa uğratılmayacağını bildirmektedir.

Buradaki maksat, bütün insanlar olabileceği gibi iyilik yapanlar da olabilir; çünkü âyette geçenدَرَجَات deracât kelimesi olumlu içerikte kullanılan bir kelimedir.

2. وَلِيُوَفِّيَهُمْ اَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Sonunda (Allah) onlara yaptıklarının (karşılığını) verecektir; onlara haksızlık edilmeyecektir.” Yüce Allah mahşerde herkese yönelik belirli derecelerin, mertebelerin bulunduğunu beyan ettikten sonra, insanlara dünyada yapıp ettiklerinin tam karşılığını vereceğini ve insanların hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacağını bildirmektedir. Bu cümlenin başındaki لِيُوَفِّيَ liyüveffiye ifadesindeki li/lâm harfi “gerekçe” bildirmekten ziyade “sonuç” manası vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/70’te şöyle buyrulmaktadır: “(Dünyada) ne yaptıysa herkese karşılığı tastamam verilmiş (olacak)tır.” Yüce Allah mahşerdeki yargılamada dünyada yaptığının tam karşılığının herkese verileceğini ve insanların yapıp ettikleri ne varsa hepsini gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Bu cümlenin benzerleri Bakara 2/281, Âl-i İmrân 3/25, 161 ve Zümer 39/70 gibi âyetlerde de geçmektedir.

“Herkese yaptığının tam karşılığı eksiksiz ödenecektir; onlara asla zulmedilmeyecektir” mealindeki Nahl 16/111’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir.

Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(22) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(23) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez. Ayrıca Zilzâl 99/7-8’de de herkesin dünyada yaptığı ne varsa onu göreceği bildirilmektedir.

Burada muhataplar öncelikle müşrikler olduğu için, hitabın da öncelikle onlara yönelik olarak anlaşılması gerekmektedir. Ancak mesajı bütün insanları içerecek şekilde evrensel manada anlamakta herhangi bir sakınca da yoktur. Yüce Allah’ın insanlara yapılmayacağını haber verdiği haksızlık elbette hem dünyada hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam verecekleriyle ilgilidir.

Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verir. Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez. Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç, hak etmedikleri sıkıntılarla da onları başbaşa bırakmaz.

ııı. Cehenneme Atılmadan Önce Bilgilendirilme

وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ اَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ ف۪ي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ “Kâfir olanlar ateşe sunulacakları gün (onlara şöyle denecektir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız; onlardan yararlandınız. Bugün ise yeryüzünde haksız olarak kibirlenmeniz ve yoldan çıkmanızdan dolayı küçük düşürücü bir azapla cezalandırılacaksınız!”

Âyetteki وَيَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يُعْرَضُ yu‘radu edilgen fiili “arz edilir”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”; عَلَى النَّارِ ‘ale’n-nâri ifadesi “ateşe”;اَذْهَبْتُمْ ezhebtüm fiili “gidermiştiniz, bitirmiştiniz”; طَيِّبَاتِكُمْ tayyibâtiküm tamlaması “sizin (yaptığınız) iyiliklerinizi”; ف۪ي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا fî hayâtikümü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatınızda”; وَاسْتَمْتَعْتُمْ vestemte‘tüm fiili “ve yararlanmıştınız”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; فَالْيَوْمَ fe’l-yevme sözcüğü “bugün”; تُجْزَوْنَ tüczevne edilgen fiili “size karşılık verilecektir”; عَذَابَ الْهُونِ ‘azâbe’l-hûni tamlaması “alçaklık azabı”; بِمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ bimâ küntüm testekbirûne ifadesi “kibir göstermiş olduğunuz için, kibir göstermiş olmanızın karşılığında”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; بِغَيْرِ الْحَقِّ bi ğayri’l-hakkı tamlaması “gerçeğin dışında, haksız yere”; وَبِمَا كُنْتُمْ ve bimâ küntüm ifadesi “ve (şöyle) olduğunuz (için)”; تَفْسُقُونَ tefsükûne fiili ise “yoldan çıkmaktasınız” demektir.

Burada inkârcıların mahşerde yaşayacağı korkunç bir mahcubiyet ve uğrayacakları feci azap gündeme getirilmektedir.

1.وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ “Kâfir olanlar ateşe sunulacakları gün (onlara şöyle denecektir):” Ahkâf sûresinin 34. âyetinde bir kez daha zikredilen bu cümlede Yüce Allah inkârcıların mahşer günü ateşe sunulacaklarını haber vermektedir. Burada sözü edilen şey ateşe sunulmaktır; yoksa ateşin içerisinde bulunmak değildir. Anlaşılıyor ki bu konuşma ateşe atılmanın hemen öncesinde yaşanacaktır.

2. اَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ ف۪ي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا “Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız; onlardan yararlandınız.” Yüce Allah inkârcı insanların mahşerde ateşe sunulacakları esnada muhtemelen onların dünyada yapıp ettikleri iyiliklerinin bulunduğunu ve onları karşılarında göremedikleri için onları arayacakları anlaşılmaktadır. İşte onların yapıp ettiği her ne var idiyse onların silinip gideceği çeşitli âyetlerde(24) dile getirilmektedir. Anlaşılan o ki imanı reddedenlerin ve şirke düşenlerin amelleri de silinip gider.

Yüce Allah insanlara verdiği nimetlerin kadir ve kıymetinin bilinmemesine rağmen onları hemen kesmemekte, Bakara 2/126’da belirtildiği gibi inkârcıları da rızıklandırmaya devam etmektedir. Bu arada kendince birtakım güzellikler ve iyilikler yaptığını düşünenler asıl iyiliği görmezlikten geldikleri ve kendilerine verilen sınırsız nimetlerin gerçek sahibini unuttukları için, mahşerde aradıkları iyiliklerinin dünyada kaldığı, dünyada nimetlendirilmelerinin bir kısmının bu iyilikler sayesinde yaşandığı, ancak ahiret için yatırım yapılmamışsa bunların mahşerde görülemeyeceği bildirilmektedir.

“Güzelliklerinizi dünya hayatınızda giderdiniz ve onlardan yararlandınız” ifadesi işte bu gerçeği ortaya koymakta, mahşer için yatırım yapmayanların orada karşılarında hiçbir iyilik göremeyecekleri özellikle ifade edilmektedir.

İnkârcıların dünyada yapıp ettiği her ne iyilik varsa onları dünyada giderip bitirdikleri Ahkâf 46/20’de haber verilmekte, onların inkârcılıklarının sonucunda Yüce Allah’ın onların amellerini silip götürdüğü ise Muhammed 47/1’de beyan edilmekte, mahşer için yatırım yapmayanların orada karşılarında herhangi bir iyilik bulamayacakları ifade edilmiş olmaktadır. Kehf 18/105. âyette de dile getirildiği üzere, kendileri için terazi kurulmamasının sebebi de tartılacak hiçbir şeylerinin kalmamasıdır.

Nûh 71/24’te geçtiği gibi Hz. Nûh’un duasında yer alan “onların dalâlini arttır” ifadesindeki dalâl kelimesi de “başarıya ulaşmamak, şaşmak” anlamlarında benzer bir içerik arz etmektedir. Dahası Âl-i İmrân 3/85’te “İslâm’dan başka din edinenlerden bunun kabul edilmeyeceği” ifade edilmekte, Nûr 24/39’da ise “kâfirlerinin amellerinin çöldeki serap gibi olduğu” beyan edilmektedir.

3. فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ “Bugün ise yeryüzünde haksız olarak kibirlenmeniz ve yoldan çıkmanızdan dolayı küçük düşürücü bir azapla cezalandırılacaksınız!” Yüce Allah işte bu şekilde bütün çabasını dünya hayatına yönlendirenlerin mahşerde korkunç bir çaresizlik yaşayacaklarını haber verdikten sonra, bu tür inkarcıların dünyada haksız yere gösterdikleri kibir ve yoldan çıkışın sonucu olarak alçaltıcı bir azapla cezalandırılacakları bildirilmektedir.

Âyette geçen تَسْتَكْبِرُونَ testekbirûne/istikbâr kelimesi, “büyük olmamasına rağmen büyüklük taslamak” demektir. Âyetin sonundaki تَفْسُقُونَ tefsükûne fiili ise “yoldan çıkmak”, “günaha dalmak” gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah’a yalan iftira eden, vahiy almadığı halde kendisine vahyedildiğini iddia eden, vahye benzer şeyleri kendisinin de indirebileceğini söyleyen hadsiz kişilere yönelik olarak En‘âm 6/92’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a karşı gerçek olmayanı söylemenizden ve O’nun âyetlerine karşı kibirlilik taslamış olmanızdan ötürü, bugün alçaklık azabı ile cezalandırılacaksınız!” Yüce Allah inkârcıları “Allah’a karşı gerçek dışı şeyler söyledikleri” ve “O’nun âyetlerini hafife alıp alay ettikleri” için mahşerde de alçaklık azabı ile cezalandırılacaklarını bildirmektedir.

Âyette yer alan بِمَا bimâ ifadelerindeki bâ/bi edatı “mukabele/karşılık” manasına geldiği için, zalimlere uygulanacak cezanın onların yaptıklarının karşılığı olacağını ortaya koymaktadır.

Nahl 16/59 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Ahkâf 46/20’de de geçen الْهُون el-hûn/hûn kelimesi “zillet”, “alçaklık”, “aşağılanma”, “perişanlık”, “hakaret”, “şiddetli”(25) manalarına gelmekte ve bu zalim inkârcıların mahşerde her türlü aşağılatıcı ve hakaret içerikli şiddetli bir azap ile cezalandırılacakları haber verilmektedir. Dünya hayatında Yüce Allah’ın âyetlerine karşı kibir gösterenlerin mahşerde kibirleri kırılacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/131; En‘âm 6/144, 151, 152, 153; Meryem 19/31; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Şûrâ 42/13; Ahkâf 46/15. 2 - Semerkandî, age., III, 24, 288; Taberî, age., XXI, 69. 3 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15.
  • Nisâ 4/131 En‘âm 6/144 En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 En‘âm 6/153 Meryem 19/31 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Şûrâ 42/13 Ahkâf 46/15 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15
• 4 - Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15.
  • Nisâ 4/36 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15
• 5 - Buhârî, Edeb, 2; Müslim, Birr, 1; Ebû Dâvûd, Edeb, 120; İbn Mâce, Edeb, 1.
• 6 - Hacc 22/5; Mü’min 40/67. 7 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Kehf 18/82.
  • Hacc 22/5 Mü'min 40/67 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Kehf 18/82
• 8 - Semerkandî, age., II, 627; III, 288; Taberî, age., XX, 42; XXVI, 16. 9 - Zemahşerî, age., III, 384. 10 - Taberî, age., XXVI, 16; Zemahşerî, age., IV, 294.
• 11 - Semerkandî, age., II, 603.
• 12 - İbrâhim 14/41; Şu‘arâ’ 26/86; Nûh 71/28. 13 - Kasas 28/78. 14 - Zümer 39/49; Fussılet 41/50.
  • İbrâhîm 14/41 Şu‘arâ 26/86 Nûh 71/28 Kasas 28/78 Zümer 39/49 Fussilet 41/50
• 15 - Semerkandî, age., III, 288; Taberî, age., XXVI, 17; Zemahşerî, age., IV, 295.
• 16 - Râzî, age., XX, 111.
• 17 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 18 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17
• 19 - Semerkandî, age., III, 289; Taberî, age., XXVI, 19; Zemahşerî, age., IV, 295; Râzî, age., XXVIII, 22-23; Yazır, age., VII, 109.
• 20 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Secde 32/10; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Dühân 44/35; Ahkâf 46/17; Kâf 50/3, 15; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Secde 32/10 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Duhân 44/35 Ahkâf 46/17 Kâf 50/3 Kâf 50/15 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 21 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13.
  • En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 22 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 23 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 24 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/5, 53; En‘âm 6/88; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Hûd 11/16; Kehf 18/105; Ahzâb 33/19; Zümer 39/65; Muhammed 47/9, 28, 32.
  • Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/5 Mâide 5/53 En‘âm 6/88 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Hûd 11/16 Kehf 18/105 Ahzâb 33/19 Zümer 39/65 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Muhammed 47/32
• 25 - Semerkandî, age., I, 469; Taberî, age., VII, 276; Zemahşerî, age., II, 44.