Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 1-20. âyetlerinde vahyin, muttakilerin, kafirlerin ve münafıkların çeşitli özelliklerini ele almakta, dahası münafıkların çaresizliklerine dikkat çekmektedir.

a) Vahyin ve Muttakilerin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde mukatta‘a harfleriyle başlayıp Kur’ân’da asla şüphe olmadığını, muttakîler için bir yol gösterici olduğunu beyan etmekte, sonrasında takvâ sahiplerinin gayba inandıklarını, namaz kılıp kendilerine verdiklerinden infak ettiklerini, Hz. Peygamber’e indirilene ve önce indirilenlere de iman ettiklerini, âhiret gününe de kesinkes inandıklarını, sonuçta bunların Rableri tarafından hidayet üzere olduklarını ve kurtuluşa ereceklerini bildirmektedir.

ı. Kur’ân’ın Özellikleri

الٓمٓ ذٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ ف۪يهِ هُدًى لِلْمُتَّق۪ينَ “Elif. Lâm. Mîm. O kitap (Kur’an); onda hiçbir şüphe yoktur. Muttakîler (duyarlı olanlar) için bir yol göstericidir.”

Buradakiالٓمٓ elif lâm mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; ذٰلِكَ الْكِتَابُ zâlike’l-kitâbu ifadesi “o kitap”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yok(tur)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, kendisinde”; هُدًى hüden kelimesi “rehber(dir)”; لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne ifadesi ise “takvâ sahipleri için, duyarlı olanlar için” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek vahyin kaynağında ve içeriğinde şüphe olmayışı ve gönderiliş amacı gündeme getirilmektedir.

1.الٓمٓ “Elif. Lâm. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ/teheccî veya mukatta‘a harfleri denen kullanımlardan üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu son derece önemli olduğu için “mukatta‘a harfleri”yle ilgili bazı bilgileri burada zikretmekte yarar görmekteyiz.

- “Mukatta‘a Harfleri”

a) Mukatta‘a Harflerinin Kur’ân’daki Konumu

Başında mukatta‘a harfleri bulunması itibariyle resmi olarak ilk sırada bu sûrede yer alan söz konusu harflere “kesik kesik” okundukları için el-hurûfu’l-mukatta‘a denmektedir. Tefsirde en çok tartışılan konulardan biri olan bu harfler, harekelenerek değil, hecelenerek okundukları için kendilerine hecâ veya teheccî harfleri de denmektedir. Ayrıca başında bulundukları sûrelerin açılış harfleri oldukları için fevâtih veya evâil adıyla da anılan bu harfler, 27’si Mekkî, 2’si Medenî olmak üzere toplam 29 sûrenin başında bulunmaktadırlar.

Mukatta‘a harfleri toplam 14 harften oluşmakta ve 14 değişik formda kullanılmaktadır. Buna göre, صٓ sâd,(1) قٓ kâf,(2) نٓ nûn(3) şeklinde tek harfli; طٰهٰ tâ hâ,(4) يٰسٓ yâ sîn,(5) طٰسٓ tâ sîn,(6) حٰمٓ hâ mîm(7) şeklinde iki harfli; الٓمٓ elif lâm mîm,(8) الٓرٰ elif lâm râ,(9) طٰسٓمٓ tâ sîn mîm(10) şeklinde üç harfli; الٓمٓصٓ elif lâm mîm sâd,(11) الٓمٓرٰ elif lâm mîm râ(12) şeklinde dört harfli ve كٓهٰيٰعٓصٓ kâf hâ yâ ‘ayn sâd(13) ile عٓسٓقٓ حٰمٓ hâ mîm ‘ayn sîn kâf(14) şeklinde beş harfli olarak Kur’ân’da yer almaktadır.

Müstakil bir âyet sayılıp sayılmamaları konusunda herhangi bir kural söz konusu değildir; Hz. Peygamber’den öğrenildiği şekliyle kabul edilmişlerdir. Buna göre 10 tanesi(15) başında bulundukları sûrenin ilk âyetinin parçasıdır; 18 tanesi(16) tek başına bir âyet, 1 kullanım(17) ise iki âyet sayılmaktadır.

Bu harflerin anlamlarının olup olmadığı veya anlamlarının bilinip bilinemeyeceği ile ilgili çeşitli tartışmalar yapılmıştır. Bu bağlamda her iki görüş sahiplerinin savunduğu fikirler ve dile getirdikleri deliller bağlamında çeşitli hatırlatmalarda bulunmak ve sonuçta bizim tercihimizi gerekçelerimizle dile getirmek istiyoruz.

b) Kur’ân’da Manası Bilinemeyen Metinler Var mıdır?

Mukatta‘a harfleri konusunu incelerken “Kur’ân’da anlamı olmayan kelimeler veya âyetler olabilir mi?” sorusunu ele almak gerekmektedir.

ı. Yüce Allah insanlara onların konuştuğu dillerle hitap etmiştir. Vahyin insanların konuştuğu bir dille gönderilme gerekçesi onun “anlaşılması”dır; çünkü her bir sözün söyleniş gayesi bundan başka bir şey olamaz. İnsanlar birbirleriyle hem kendilerini ifade etmek, hem de karşısındakiler tarafından anlaşılmak için konuşurlar, bu sayede anlaşırlar. Konuşmanın gayesi anlaşılmak olduğuna göre, Yüce Allah da elbette anlaşılmak için konuşmuş ve kelamını insanlara melek aracılığında vahiy yoluyla ulaştırmıştır.

ıı. Kur’ân, anlam olarak Rabca olsa da, metin olarak Arapça bir hitaptır. Onun Arapça gönderilişinin sebebi ilk muhataplarının Arap olmasıdır. İbrâhim 14/4’te beyan edildiği üzere, “her peygamber kendi kavminin diliyle gönderildiği” için, Kur’ân da Arapçadır. Anlaşılsın diye Arapça indirilen bu kitabın prensip olarak anlaşılamaz ayeti olmamalıdır. Yûsuf 12/2 ve Zuhruf 43/3’te bu husus şu şekilde dile getirilmektedir: “Biz onu akledesiniz, anlayasınız diye Arapça bir Kur’ân (hitap) olarak indirdik, şekillendirdik.”

ııı. Kur’ân’ın sıfatlarından birisi el-mübîn’dir. Bu kelime “açıklamak ve apaçık olmak” anlamındaki ebâne kalıbından türetilmiştir ve “açıklayan, (bunun sonucunda) apaçık olan” demektir. Kur’ân mesajı ve onun âyetleri özünde açık, işlev olarak da açıklayıcıdır. Kur’ân, Nahl 16/89’da kendisinin her şeyi açıkladığını haber vermektedir. Tibyân olmak da kökü aynı olan el-mübîn sıfatı gibi “açıklayıcı ve apaçık” olmayı gerektirir. Böyle olunca, Kur’ân’da anlaşılamaz âyetin bulunduğu iddiası bu sıfata aykırıdır.

ıv. Kur’ân, Nahl 16/103 ve Şu‘arâ’ 26/195’te kendisini “apaçık Arapça bir lisan”a sahip olarak tanıtmaktadır. Bu özellikteki bir kitabın âyetlerinin anlaşılamaması söz konusu olamaz.

v. Kur’ân, En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Hûd 11/1 ve Fussilet 41/3 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, âyetlerinin Yüce Allah tarafından açıklandığını ortaya koymaktadır. En‘âm 6/114’te mufassalen, En‘âm 6/119’da fessale, A‘râf 7/52’de fessalnâ, Hûd 11/1 ve Fussilet 41/3’te fussilet “açıklanmış” kelimeleri kullanılmakta, bu nedenle Kur’ân’da anlaşılamaz âyetin bulunmayacağı dolaylı olarak belirtilmiş olmaktadır.

vı. Fussilet 41/44’te dile getirildiği üzere, Kur’ân farklı bir dilde indirilseydi ilk muhatapları olan Araplar şöyle derlerdi: “Onun âyetlerinin açıklanması gerekmez miydi? Arap olana yabancı dille bir (hitap mı)?” Buradan hareketle, Kur’ân âyetlerinin açıklandığı ve böyle bir itirazın yersiz olduğu ifade edilmektedir. Demek ki Kur’ân’da anlamsız veya anlaşılamaz âyet yoktur.

vıı. “Hidâyet, rahmet, şifa, öğüt, hatırlatma” gibi sıfatları ve işlevleri bulunan Kur’ân’ın anlaşılamaması söz konusu olamaz. Aksi takdirde bu sıfatlar anlamını kaybeder.

vııı. Kur’ân çeşitli âyetlerde tefekkür, tezekkür, te‘akkul, tefakkuh gibi düşünmeyle, akletmeyle ilgili faaliyetlerde bulunmayı muhataplarına emretmekte, bunu yapmayanları da şiddetli bir şekilde uyarıp ayıplamaktadır. Dahası Yûnus 10/100’de “Yüce Allah’ın akletmeyenlere pislik yağdıracağı” beyan edilmektedir. Prensip olarak bir tür zihinsel bir uyanma emreden kitabın içerisinde mutlak anlamda manasız kelimelerin bulunduğunu iddia etmek anlaşılamaz bir durumdur.

ıx. Kur’ân, bir önceki maddede söylediklerimize ilave olarak, özellikle tedebbür emreder. Nisâ’ 4/82, Mü’minûn 23/68, Sâd 38/29 ve Muhammed 47/24’te yer alan bu kavram, âyetlerin kökünü, derinliklerini ve arka planını iyice incelemeyi, bu sayede ileriye yönelik tedbir almayı ifade eder. Bir anlamda satıra bakarak satır arasını görmeyi ve söylenenden hareketle söylenmek isteneni kavramayı içerir. Özelliği bu tür kelimelerle dile getirilen Kur’ân’ın prensip olarak manasız veya anlaşılamayan âyetleri olamaz.

x. Bütün bu söylediklerimizin özeti olarak şunu söyleyebiliriz: Kur’ân’da önce yaklaşık 60,(18) sonra 10,(19) en sonunda da 1 sûrelik(20) meydan okuma âyetleri vardır. Tehaddî denilen “meydan okuma”da aslolan şey, aslında prensip olarak mümkün olan bir isteğin meydan okuyarak dile getirilmesidir. Kur’ân harf, kelime ve cümlelerden oluşturulmuştur ki bunları Araplar veya diğer pek çok insan kullanmaktadır.

Muhataplar söyleneni anlıyorlardı; çünkü anlaşılamayan bir şeyle meydan okunamazdı. Ancak insanlar Kur’ân’ın eşsiz edebiyat özelliği ve şaşılacak şekilde fert ve toplumu dönüştürücülüğü nedeniyle, bu meydan okuma karşısında âciz kalmışlardır. İşte sırf bu açıdan bile bakıldığında, Kur’ân’da anlaşılamayan bir âyetin bulunması düşünülemez.

xı. Kur’ân’da anlaşılamaz ifadelerin bulunmadığıyla ilgili olarak Hz. Peygamber’den nakledilen pek çok rivayet de söz konusudur. Bunlardan iki tanesini aktarmakla yetineceğiz.

Rivayete göre Nebî (as) şöyle buyurmuştur:

تَرَكْتُ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا كِتَابَ اللَّهِ وَسُنَّةَ نَبِيِّهِ “Size iki şey bırakıyorum ki onlara sıkıca sarıldığınız sürece sapmazsınız: Biri Allah’ın kitabı, diğeri de Nebîsinin sünneti (yani onu uygulama biçimi)dir.”(21)

Bir başka rivayete göre ise Hz. Peygamber’in şu beyanı söz konusudur:

ومن ابتغى الهدى في غيره أضله الله “Her kim hidayeti (rehberliği) Kur’ân’ın dışında ararsa Allah onu saptırır.”(22)

İşte bu rivayetlerden de anlaşılacağı üzere, hidayet demek olan vahyin anlaşılması bir zorunluluktur. Anlaşılmayan şeyden hidayet olamayacağına göre, demek ki Kur’ân da elbette ve muhakkak ki anlaşılacak şekilde gönderilmiş ilahi bir mesajdır.

c) Mukatta‘a Harflerinin Bilinebilirliği Meselesi

Mukatta‘a harflerinin anlamının bilinip bilinemeyeceği noktasında âlimlerimiz iki temel yaklaşıma sahiptir:

ı. Bazı âlimlerimiz bu harflerin anlamlarının bilinemeyeceği kanaatindedirler.

- Hz. Ebû Bekir’in konuyla ilgili şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Her kitabın bir sırrı vardır; Allah’ın Kur’ân’daki sırrı da sûre başlarıdır.”

- Hz. Ali’nin şu ifadeleri kullandığı nakledilmektedir: “Her kitabın bir özü vardır; bu kitabın özü de hecâ harfleridir.”

- İbn Mes‘ûd ve Raşid Halifelere nispet edilen rivayetlere göre ise, “Bu harfler gizli bir ilim ve kapalı bir sırdır. Allah onları bilmeyi kendisine özel kılmıştır.”

- İmam Şa‘bî, bu harflerin Yüce Allah’ın sırrı olduğunu, onları talep etmemek gerektiğini beyan etmektedir.(23)

- İbn Abbâs’a nispet edilen bir görüşe göre, âlimlerin onları anlamaktan aciz kaldığı ifade edilmektedir.

- Ebû Hâtim de “Kur’ân’da mukatta‘a harflerini sûre başlarında bulduk. Allah’ın bunlarla ne kastettiğini bilemiyoruz” demiştir.(24)

Bu görüşlerden anlaşılan şudur: Bu harfler Kur’ân’ın sırlarıdır, gizemleridir; onları Yüce Allah’tan başkası bilemez. Bunlar sırlı birer ilimdir veya Yüce Allah ile Resülüllah (as) arasında birer şifredir; dolayısıyla bunların anlaşılması mümkün değildir. Biz, Kur’ân’da anlamsız veya anlamı bilinemeyecek şeylerin bulunmadığını kabul ettiğimiz için, bu yaklaşımlara mesafeli durmakta, bunların sahih bir şekilde aktarılamadığını düşünmekte ve bu yaklaşımı doğru bulmamaktayız.

Mukatta‘a harflerinin “Yüce Allah ile Nebî (as) arasında şifre olduğu iddiası” son derece hatalıdır. Çünkü Mâide 5/67’ye göre Hz. Peygamber’in Rabbimizden kendisine indirilen her şeyi tebliğ etmesi gerektiği, aksi takdirde görevini yapmamış olacağı beyan edilmektedir. Elçilik, verilen görevi veya emaneti yerine getirmeyi gerektirir. Bilgiyi gizlemek elçilik göreviyle bağdaşmaz. Şüphesiz ki Hz. Peygamber böyle bir eksiklikle anılamaz. Çünkü o, kendisine vahyedilen her şeyi tebliğ ettiğini ve ümmetini buna şahit tuttuğunu “Veda Hutbesi”nde de ilan etmiştir.

ıı. Diğer bir gruba göre ise bu harfler müteşâbih ayetlerdendir. Müteşâbihlerin de üzerinde durulması, etraflıca düşünülüp te’vil edilmesi gerekir. Müteşâbihler anlamı olmayan âyetler değillerdir. Onlar çok anlamlılık esasına dayalı ifadelerdir ve haklarında sözün tükenmediği metinlerdir. Kelime olarak “birbiriyle benzeşen âyetler, ifadeler” anlamına gelen müteşâbihler için “kesin anlamları veya maksatları şudur” demek hatalı olur. İlimde derinleşen âlimler onlarla ilgili yorumları gerçekleştirebilirler.

Bizim de benimsediğimiz bu görüşten hareketle, mukatta‘a harfleri hakkında âlimlerimiz tarafından öne sürülen bazı fikir ve değerlendirmeleri hatırlatmak istiyoruz.

d) Mukatta‘a Harflerinin Muhtemel Anlamları

ı. Halil b. Ahmed ve Sîbeveyh’e göre, bu harfler “sûrelerin isimleri”dir. Hangi sûrenin başında gelmişlerse o sûrenin ismini belirlemiş olabilirler. Tâhâ, Yâsîn, Sâd, Kâf ve Nûn sûreleri bunun örneğidir.

ıı. İbn Abbas’a göre, bu harflerin her biri “Yüce Allah’ın isimlerinden veya sıfatlarından biri”ne delalet ettiği gibi, Allah’tan başka isimlere de delalet edebilirler. Mesela elif lâm mîm’deki elif “Yüce Allah”a, lâm “latîf” sıfatına, mîm de “mecîd” ve benzeri sıfatlara delalet etmektedir. Yine burada elif “Yüce Allah”a, lâm “Cebrâil (as)”a, mîm ise “Hz. Muhammed”e işaret edebilir. Bu son yaklaşıma göre, vahyin Yüce Allah tarafından Cebrâil (as) aracılığıyla Hz. Muhammed’e indirildiği belirtilmiş olur.

ııı. Bu harfler bir araya getirilirse Yüce Allah’ın isim veya sıfatlarından bir kısmı elde edilebilir. Bu bağlamda bir örnek olarak, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, الٓرٰ elif lâm râ, حٰمٓ hâ mîm ve نٓ nûn harfleri bir araya getirilirse اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi elde edilmektedir.(25)

ıv. Bu harflerin bir kısmı yâ sîn ve tâ hâ harfleri gibi özel olarak Hz. Peygamber’i sembolize edebilir. İlk konusu Hz. Musa ile ilgili olan Şu‘arâ’ ve Neml sûrelerinin, ayrıca içerdiği tek kıssa Hz. Musa’dan oluşan Kasas sûresinin başındaki tâ sîn mîm ve tâ sîn harfleri “Tûr-i Sînâ” veya “Musa’nın vahiy aldığı Tûr-i Sînâ” manasına alınabilir. Diğer sûrelerde de bu tür örneklendirmeleri yapmak mümkündür.

v. Bu harfler Yüce Allah’ın “ism-i a‘zam”ı şeklinde düşünülebilir. Yani bu harfler Yüce Allah’ı anlatan en yüce isimleri simgeliyor olabilir. Rabbimiz yüce olduğu için O’nun isimleri de yücedir ve bu harfler o yüce isimleri sembolize ediyor denebilir.

vı. Kelbî, Süddî ve Katâde’ye göre, bu harfler “Kur’ân’ın isimleri” olabilir. Zira bu harflerden sonra genellikle vahye gönderme yapıldığı için, maksadı Kur’ân’ın isimleri olarak anlamakta hiçbir sakınca yoktur. Nitekim sâd, kâf, nûn, elif lâm mîm, elif lâm râ, elim lâm mîm râ, elif lâm mîm sâd, hâ mîm, hâ mîm ‘ayn sîn kâf gibi harflerin peşinden el-kitâb’ın veya “vahy”in geldiği herkesin malumudur.

vıı. Ahfeş’e göre, Yüce Allah bu harflere “yemin” etmektedir. Bu durumda Yüce Allah insanlara onların kullandığı harflerin yarısını kullanarak bir anlamda meydan okumuş olmaktadır. Dahası, harfe, kelimeye, cümleye, âyete, sûreye, bütünüyle kitaba yemin edilerek ilmin önemine ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine dikkat çekilmiş olabilir.

vııı. Ferrâ, Kutrub ve Müberred’e göre, bunlar münferit harflerdir; gayesi müşriklerin ilgi ve dikkatini çekmektir; onlara meydan okumaktır. Muhataplar eğer müşrik veya kâfir iseler inkâr durumlarına göre bazen bir, bazen de sırasıyla iki, üç, dört, hatta beş harfli uyarı gelmektedir. Bu durumda onlara sıra dışı bir hitap ile seslenilmekte ve hitaba karşı daha ciddi ve ilgili bir tavır takınmaları gerektiği bildirilmiş olmaktadır.

ıx. Bu harfler birer “tembih edatı” olarak da kabul edilebilir. Dolayısıyla bunların Hz. Peygamber’i ve müminleri uyarmak için gelmiş olmaları da muhtemeldir. Onların vahyin gelişine hazır hale gelmesini sağlamak için bazı sûrelerin başında bu harflere yer verilmiş olabilir. Eğer muhataplar müminler ise onların meşguliyet durumları göz önüne alınmakta ve değişik sayılarda harflere yer verilmektedir. Bu durumda konunun önemi vurgulanmakta ve muhatapların dikkatleri çekilmektedir, denebilir.

x. Bu harfler, başlarında bulundukları sûrelerin içerisinde konusu geçen eski peygamberlere ve tebliğ ettikleri mesajlara veya kitaplarına işaret ediyor da olabilir.

xı. Güncel bir benzetmeyle söyleyecek olursak, bu harfler monitör ve akıllı telefon uygulamalarındaki dosya simgeleri gibi bir görev de üstlenmiş olabilir. Bu sayede ilgili harflerin bazı kitapları veya bazı temel konuları ya da bir veya birden çok peygamberi nitelendirmesi de mümkündür.

xıı. Bu harfler mutlak anlamda vahye işaret ediyor da olabilir.(26)

Mukatta‘a harfleri hakkında genel değerlendirmeleri bu şekilde ifade ettikten sonra, şu hususu da özellikle hatırlatmamız gerekmektedir: Müsteşrikler bu harflerin, sahâbîleri veya vahiy kâtiplerini simgelemek için Hz. Peygamber tarafından Kur’ân’a ilave edildiğini iddia etmektedirler. Bu görüş son derece yanlıştır ve bunun kesinlikle kabul edilebilir bir tarafı da yoktur. Kur’ân’a beşer kaynaklı müdahaleler yapıldığı iddiası bizzat Necm 53/4 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi Kur’ân tarafından reddedilmektedir. “Bu harflerin anlamı yoktur” türünden yaklaşımlar maalesef bu ve benzer iddiaların dile getirilmesine neden olabilmektedir.

Harflerin manasıyla ilgili belirtilen görüşlerden anlaşılıyor ki bu konuda açık ve kesin neticelere ulaşılamamıştır. Harfler hakkında geçmişte ve günümüzde birçok şey söylenmiştir; gelecekte de pek çok şey söylenecektir. Ortaya atılan ve bir kısmını aktardığımız bu görüşler, bazı yönlerden akla uygun geliyorsa da hemen hemen hepsinin eleştiriye açık yönleri bulunmaktadır. Resülüllah (as)’dan bu hususta açıklama anlamında herhangi bir rivayet nakledilmediği için, bu konuda bizlere düşen görev, bu harflerle ilgili sözün tükenmeyeceğini ve kesin anlamın belirlenemeyeceğini kabul etmektir.

Burada şöyle bir gerçekliğin bulunduğunu da göz ardı etmemeliyiz: Bu harflerin Kur’ân’da bulunuşu vahyin Hz. Peygamber tarafından eksiksiz bir şekilde iletildiğinin en önemli delillerinden birisidir.(27) Demek ki bu harfler de göstermektedir ki vahiy korunmuştur ve ilahi sistem gereği herhangi bir şekilde bozulmaya, kaybolmaya, değiştirilmeye vs. ayıplı kılınmışlığa uğratılmamıştır. Mukatta‘a harfleri Kur’ân’ın en çok dikkat çeken yönlerindendir ve vahyin ilâhî kaynaklı oluşunun da en önemli göstergeleri arasında yer alan hususlardandır.

e) Elif, Lâm, Mîm İfadesinin Muhtemel Anlamları

Bu ifadelerden sonra, şimdi de yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara sûresinin ilk âyetindeki eliflâm harflerinin muhtemel anlamlarını aktaralım.

Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan الٓمٓ elif lâm mîm kullanımı altı sûrenin başında bulunmaktadır.(28) Anlam olarak çeşitli ihtimallerin bulunduğu bu kullanım hakkında birkaç görüşü hatırlatmakla yetinelim:

Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilirler. “Ben Allah’ım; en iyi ben bilirim” cümlesinin kısaltılmışı, vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler. Dahası, daha önce de belirttiğimiz üzere bu üç harf Yüce Allah’ın isim ve çeşitli sıfatlarının kısaltılmışı olarak da düşünülebilir. Elif “Allah”, Lâm “latîf” sıfatı, Mîm ise “mecîd” sıfatı olarak anlamlandırılabilir.

Yüce Allah bu harflere yemin ederek, bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş de olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Zemahşerî, bu harflerin sûrenin ismi olduğu kanaatindedir.(29) Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2.ذٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ ف۪يهِ “O kitap (Kur’ân); onda hiçbir şüphe yoktur.” Yüce Allah mukatta‘a harflerine yemin ederek bilginin harflerle ilişkisini ortaya koymakta, bir anlamda harflerden meydana gelen ilahi mesaj olan bu kitabın yani Kur’ân’ın kaynağında ve içeriğinde hiçbir şüphenin olamayacağını dile getirmektedir.

a) ذٰلِكَ الْكِتَابُ “O kitap (Kur’ân.” Burada yer alan ذٰلِكَ zâlike kelimesiyle ilgili olarak bazı müfessirlerimizin de belirttiği gibi buradaki zâ/zel harfi işaret ismidir; lâm/li harfi işaret edilen şeyin yani bu kitabın uzak ara yüceliğini, ona tazimin gerekliliğini ortaya koymaktadır. Kelimenin sonundaki kâf/ke harfi ise muhatap anlamı vermektedir.

“Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında da ifade ettiğimiz üzere, “yazmak, yazılan şeyler, yazı tomarı” gibi anlamlara gelen el-kitâb, kütüb, mektûb kelimeleri Kur’ân’da 262 kez geçmektedir. الْكِتَابُ el-Kitâb kelimesi Kur’ân’ın Kur’ân’da en çok kullanılan ismidir. Bir kısmında farklı anlamlar söz konusu olsa da bu kelime büyük çoğunlukla Hz. Peygamber’e vahyedilen ilahi mesajı yani “Kur’ân”ı ifade etmektedir.(30)

b) لَا رَيْبَ ف۪يهِ “Onda hiçbir şüphe yoktur.” Âyette yer alan لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi/fîhâ ifadesi Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(31) “ecel”,(32) “Son Saat”(33) ve “Kıyâmet Günü”(34) için toplam 14 kez kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi ifadesi, öncesindeki الْكِتَاب el-kitâb kelimesini nitelendirirse bu kitapta hiçbir şüphe bulunmadığı manasını verir ve mesaj da tercümede zikrettiğimiz gibi olur. Eğer bu ifade bir ara cümle veya devrik bir cümle olarak kabul edilirse, bu defa da “Bu kitabın takvâ sahipleri için rehber olduğunda hiç şüphe yoktur” mesajı söz konusu ediliyor demektir. Her iki yaklaşımın da teknik olarak mümkün ve doğru olduğunu ifade etmeliyiz.

c) Bu arada çok önemli bir noktaya değinelim: Metinde لَا رَيْبَ ف۪يهِ lâ raybe fîhi ifadesinin رَيْبَ raybe kelimesi ile ف۪يهِ fîhi ifadesinin sonuna üç noktalı secavendler konulmuştur ki bu üç noktanın ilkinde durulursa ikincisinde durulmaz; ilkinde durulmazsa ikincisinde durulur.

ı. Bu çerçevede eğer رَيْبَ raybe kelimesinde durulursa ف۪يهِ fîhi ifadesi kendisinden sonraki kısımla ilişkili kabul edilmiş olur. Buna göre âyetin anlamı şöyle olur: “O, (kendisinde) şüphe olmayan kitaptır; onda takvâ sahipleri için hidayet rehberliği vardır.”

ıı. Diğer ihtimale göre, yani رَيْبَ raybe kelimesinde değil de ف۪يهِ fîhi ifadesinde durulursa o zaman da anlam şu şekli alır: “O kitap (Kur’ân); onda asla şüphe yoktur. (O) takvâ sahipleri için hidayet rehberidir.” Anlaşılıyor ki her iki ihtimalde de verilmek istenen asıl mesaj birbirine çok yakıdır ve ikisi de doğrudur.

3. هُدًى لِلْمُتَّق۪ينَ “(O), muttakîler (duyarlı olanlar) için bir hidayettir (rehberdir, yol göstericidir).” Yüce Allah, Kur’ân’ın indiriliş gayesini beyan bağlamında onun muttakiler için bir hidayet olduğunu bildirmektedir. “Hidâyet” kavramıyla ilgili olarak Fâtiha 1/6’da bilgi vermiştik. Burada bazı hatırlatmalar yapmakla yetineceğiz.

Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez(35) geçmekte, bunlardan bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır. Bakara 2/185 ve İsrâ’ 17/9’da da belirtildiği üzere, Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl; neyin doğru, neyin yanlış olduğunu vs beyan eden bir yol göstericidir. Bu kelime Kasas 28/43 ve Mü’min 40/53’te Hz. Musa’ya verilen el-Kitâb’ın özelliği olarak da zikredilmektedir.

Hidayeti, doğru yolu ve hakkı istemek elbette çok önemlidir; ancak en az bunun kadar önemli olan husus, hidayet üzere kalmak ve hidayette istikametten şaşmamaktır. Şeytan, daha ziyade istikamet üzere olanlarla uğraşmak ve onları hakikat yolundan saptırmak ister. Bu nedenle, özellikle şeytandan gelecek vesveselere karşı Yüce Allah’a sığınmaları peygamberlerden ve dolayısıyla da bütün müminlerden istenmektedir.(36)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Kur’ân’ın muttakîler için bir rehber olduğundan söz edilmektedir. Muttakîler, “takvâ sahipleri, duyarlı insanlar, sorumluluğunu bilenler, donanımlı olanlar, sorumluluğu gereği günahtan ve azaptan korunmaya çalışanlar” olarak tanımlanabilir. Bu durumda akla “zaten muttakî olanların hidayete veya rehbere ne ihtiyacı vardır ki?” şeklinde bir soru gelebilir. Bunun cevabı “insanın takvâ sahibi olarak kalmasını sağlamak” şeklinde verilmelidir.

Yüce Allah, “iman edenlerin ve doğru yolda olanların hidayetini artıracağını”(37) beyan ederek, hidayet üzere olanların, yani muttakî olan her insanın Kur’ân’ın rehberliğine muhtaç olduğunu bildirmektedir. Dolayısıyla hiç kimse “ben yeterince olgunlaştım, benim herhangi bir şeye ihtiyacım yoktur” dememelidir. Spor diliyle söylersek, şampiyon olmak için çok çalışmak gerekir; ancak şampiyon kalmak, unvanı korumak için çalışmaya devam etmek, hatta çok daha fazla çalışmak gerekir. Başarılı olmak önemlidir; ancak başarılı kalmak daha önemlidir. İşte bu nedenledir ki Kur’ân’ın amacı hem muttaki insan yetiştirmektir hem de bu kişilerin muttaki kalmasını sağlamaktır.

- Takvâ Kavramı

1. Takvânın Anlamı

Kur’ân’da 49 kez(38) geçen muttakî kavramı “sorumluluğunu bilen, günahlardan korunan, sorumlu davranan, hassas, bilinçli ve duyarlı kişi” demektir. Asıl itibariyle v-k-y kökünden gelen ve müte‘addî, yani “geçişli” fiil olarak “korumak” anlamına gelen vekâ kelimesi, ittekâ şeklinde beş harfli kalıpta lâzım, yani “geçişsiz” fiil olarak “korunmak, sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranmak, duyarlı olmak, hassas ve bilinçli olmak” demektir.

Kur’ân’da 17 kez(39) geçen التَّقْوٰى/ تّقْوٰىet-takvâ/takvâ kelimesi “korunmak”, “sorumlu davranmak”, “duyarlı olmak” gibi manalar içermektedir. “Korunmak” anlamındaki takvâ kelimesi, “kötülüklerden korunabilme özelliği”dir. Kelimenin bütün bu anlam alanını içine alacak şekilde düşünürsek takvâyı “duyarlı olmak”, muttakîyi de “duyarlı kişi” olarak tercüme edebiliriz.

Takvâ “duyarlılık”tır; bu itibarla, Şems 91/8’de de ifade edildiği gibi, takvâ bir taraftan fücûr denen kötülüklere karşı insanın korunabilmesini ifade etmekte, diğer taraftan iyilik yapabilmenin insandaki potansiyelini harekete geçirmeye işaret etmektedir. Bazı ilim adamları bu kavram için “bağışıklık sistemi” yorumunu yapmaktadırlar ki bu anlam, takvâyı anlamada çok önemli bir ufuk kazandırmaktadır.(40)

Hz. Peygamber, takvânın yani duyarlılık ve samimiyetin yerini “kalb” olarak belirlemektedir.(41) Yüce Allah’a karşı takvânın, yani duyarlılığın herkesin görevi olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(42) Yüce Allah’tan takvâ istemenin(43) ve O’na karşı takvâ sahibi olmanın gereğine de vurgu yapmaktadır.(44) İnsanın kendisiyle cennete gidebileceği değerin takvâ olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(45) gerçek ilmin de saygı ve Yüce Allah’a karşı takvâ demek olduğunu ifade etmekte,(46) müminin değerinin onun takvâsı olduğunu belirtmektedir.(47)

“Takvâ”nın tanımını ve kavramla ilgili Hz. Peygamber’e nispet edilen bazı rivayetleri aktardıktan sonra, şimdi de takvânın boyutlarını sıralamak istiyoruz.

2. Takvânın Boyutları

a) Doğuştan Getirilen Yönü

Takvâ kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleri ve sonuçlarıyla geniş bir anlam ve kullanım alanına sahip kavramlardan biridir. Yüce Allah Şems 91/8’de takvânın doğuştan getirilen boyutuna dikkat çekmekte ve fucûr ile birlikte takvânın da insanın fıtratına, yani yaratılışına yerleştirildiğini beyan etmektedir.

Her insanın yaratılışında sakınma ve korunma duygusu, kötülüklerden uzaklaşma ve doğruya yönelme eğilimi vardır. İnsandan bu özelliğine yatırım yaparak yaşaması istenmektedir. Takvânın doğuştan getirilen boyutu ile Hucurât 49/7’de beyan edilen “imanın Yüce Allah tarafından sevdirilmesi ve kalplerde süslenmiş olması” gerçeği birbirini tamamlamaktadır.

b) Geliştirilen Yönü

Bakara 2/197’de takvânın sonradan kazanılan ve üzerine yatırım yapılan boyutuna dikkat çekilmektedir. Çünkü Bakara’daki bu bağlamda takvâ, “en hayırlı azık” olarak tanıtılmakta ve insanlardan âhiret için azık hazırlamaları istenmektedir. Eğer bir şeye yatırım yapılıyor ve artması sağlanıyorsa, o şeyin sonradan şekillenebilen veya değişebilen yapısı var demektir. İşte takvâ “azık” olarak tanıtılmakta ve azık için yatırım yapılması istenmektedir. İbadetler takvâ azığı için yapılan faaliyetlerdir. Bir anlamda her ibadet takvâ denizine akan ırmaklar mesabesindedir. Bu haliyle takvânın sonradan kazanılan yapısı gündeme getirilmiş olmaktadır.

c) Örtü Olan Yönü

Takvânın bir de “örtü” boyutu vardır. A‘râf 7/26’da ele alındığı üzere, insanı çepeçevre kuşatan, onu tehlikelere karşı koruyup kollayan, insan için adeta bir sığınak özelliği taşıyan bu boyutuyla takvâ, sahibinin muttakî olarak nitelendirilmesini sağlar. Libâsu’t-takvâ denilen boyutuyla takvâ, bir anlamda ruhu örten ve takvâya asıl anlamını kazandıran yönüdür.

Ruhunu “takvâ elbisesi” ile örtmeyenlerin bedenini giysilerle örtmesi, arzu edilen örtünmeye yetmez. Bu nedenle, insandaki bedenin karşılığı “örtü” ise, ruhun karşılığı da “takvâ”dır. Esasında takvâsız davranışlar, sahibini olgunlaştırmaya ve mahşerde azaptan kurtarmaya yetmez.

Sonuç olarak belirtelim ki takvâ, insan için hem doğuştan getirilen bir korunma yeteneğidir; hem üzerine yatırım yapılan ve geliştirilip güçlendirilebilen bir değerdir; hem de sahibini korunaklı ve duyarlı kılan bir imân, samimiyet, teslimiyet ve ihsân göstergesidir.

3. Muttakî Kimdir?

Yukarıda takvâ kelimesinin anlamını incelerken de söylediğimiz üzere, muttakî “sorumluluğunu bilen, günahlardan korunan, sorumlu davranan, hassas, donanımlı ve bilinçli kişi” demektir. Kısaca takvâ “duyarlı olmak”, muttakî de “duyarlı kişi” anlamında ifade edilebilir. Bu duyarlılık bir taraftan şeytandan gelecek dürtü veya vesveselere karşı insana düzgün davranış özelliği kazandırırken, diğer taraftan da Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına karşı nasıl davranılması gerekiyorsa o şekilde davranmayı öğretir.

Duyarlılık, çift taraflı işleyen bir değerdir ve insandaki bağışıklık sistemi görevini yerine getirir. Hatalı davrananlara, hatada ısrar etmeyip ondan dönmeyi öğrettiği gibi, kişiye hata yapmadan önlem alma becerisi de kazandırır. Mikroplara karşı bağışıklık sistemi vücutta neyi ifade ediyorsa, takvâ da insanın ruh dünyasında onu karşılar, onu ifade eder; dolayısıyla muttakî insan için duyarlılık zirvede bir değerdir.

Muttakîlerin kimler olduğu konusunda Hz. Peygamber’den bize gelen ve inanan herkese yetecek olan şu hadisi hatırlatmak istiyoruz: Nebî (as) “Benim dostlarım sadece muttakîlerdir” buyurmaktadır.(48) İşte muttakî olmanın en önemli görüntüsü, Hz. Peygamber’in, dolayısıyla Yüce Allah’ın dostluğunu kazanmaktır. Dostluğunu böyle belirleyenlerden olmayı en kalbi duamız olarak Rabbimizden niyaz ediyoruz.

Bu ifadelerimizden sonra, şimdi de muttakîlerle ilgili Kur’ân’da sözü edilen birtakım niteliklere değinelim.

4. Kur’ân’da Mutakkîlerin Bazı Özellikleri

“Duyarlı kişiler” anlamını verdiğimiz muttakîlerin özellikleri bağlamında Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır. Bu anlamda bazı âyet gruplarını sıralamak ve incelemek istiyoruz.

Bakara 2/2-4. âyetler:

Yüce Allah Kur’ân’ın resmî sıralamadaki ikinci sûresinin hemen başında, “Kur’ân’ın muttakîlere yol gösterici” olduğunu beyan etmekte, bu arada Fâtiha sûresinde sözü edilen “kendilerine nimet verilenler”in niteliklerini açıklamak üzere Bakara suresinin ilk ayetlerinde muttakîlere ait bazı özellikleri şu şekilde saymaktadır:

a) “Gayba inanmak.” Muttakîlerin ilk özelliği tam ve şeksiz-şüphesiz bir şekilde gayba inanmaktır. Ğayb, “idraki aşan bütün hakikatler” demektir.(49) İslâm inancının sınır kapısı gayba imandır. Güncel ifadeyle söylemek gerekirse, gayba iman, bir ülkeye giriş için ilk geçilecek yer anlamında gümrük mesabesindedir. Gümrüğe uğramadan o ülkeye girilemez. Bu anlamda gayba iman, “pasaport” görevini karşılamaktadır.(50) İman olmadan yapılan davranışlara ibadet adı verilmeyeceği için, kurtuluşun olmazsa olmazı “gayba inanmak”tır, diyebiliriz.

b) “Namazı kılmak.” İmandan sonra, sırayı ibadet kavramı almakta ve ibadetlerin başına da “namaz” yerleştirilmektedir. Bu özellik, dinin en büyük değerleri arasında çok önemli bir konuma sahiptir; o kadar ki, Hz. Peygamber bütün ibadetleri olduğu gibi namazı da içeren salâti “dinin direği” olarak tanıtmaktadır.

c) “Rızıklardan infak etmek.” Bu cümle, ekonomik paylaşımın önemini ifade etmekte; infâk, zekât, sadaka, fitre, fidye ve îsâr gibi bütün paylaşım unsurlarını içermektedir.

d) “Kur’ân’a ve önceki vahiylere inanmak.” Bu özellik, ilâhî vahiylerdeki tabiat birlikteliğine vurguyu içerir. Muttakîler, ilâhî bilgilendirmelerde ayırım yapmaz; peygamberleri ve kitapları aynı gerçeklerin değişik zaman ve mekânlarda dile getirilmesi olarak görürler.

e) “Âhirete gönülden inanmak.” Âhirete iman, muttakî olmanın bu âyet grubundaki temelleri arasındadır. Rablerine saygı duyup kıyâmetten korkanların bu korkusu da(51) aslında konunun âhiretle ilişkisi bağlamında ele alınabilir. Dünyadayken âhiret bilinciyle yaşayan kişi, nasıl bir hayat sürdürmesi gerektiğini bilir ve uğruna fedakârlık yaptığı bir âlemdeki nimetleri hak edecek davranışları daha yürekten ve isteyerek gerçekleştirir.

Bakara 2/177. âyet:

Genel içerik olarak Bakara 2/2-4’le uyumlu olan bu âyette Yüce Allah, takvâ ile birr denilen “dindarlık, takvâ, doğruluk, gerçek iyilik ve istikamet”i aynılaştırmaktadır. Bu âyette öncelikle birrin, yani asıl dindarlığın ne olmadığı açıklanmaktadır: “Birr (gerçek dindarlık veya takvâ), yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz değildir.” Demek ki bir insan, yüzünü doğuya veya batıya çevirerek “ben doğuluyum”, “ben batılıyım” demekle doğulu veya batılı olamayacağı gibi aynı şekilde, iyiliği kastederek, ancak sadece şekilsel olarak doğu veya batıya dönerek de iyi olamaz veya iyiyi bulamaz.

a) Muttakî, önce inanç esaslarını eksiksiz ve şüphesiz bir şekilde kabul edendir. Âyete göre “birr; Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve bütün peygamberlere iman etmektir.”

b) Muttakî, ekonomik anlamda fedakârlık yapan kişidir. Âyete göre “birr; akrabalara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, isteyen fakirlere, köle ve cariyelere, kendisi muhtaç olmasına rağmen, -sevdiğinden, sevdiğine, Allah’ı sevdiği için ve seve seve- malından vermektir.”

c) Muttakî, ibadetleri yüksünmeden ve gönülden yapan kişidir. Âyete göre “birr; namaz kılmak ve zekât vermektir.” Bu âyetteki beyanlara göre iyiliğin üçüncü unsuru namaz ve zekâttır. Yüce Allah’a olan namaz borcunu ödeyen ve fakirin hakkı olan zekâtı veren kimse, ibadet yönünden kendini zenginleştirmektedir.

d) Muttakî, sosyal içerikli ibadetleri ihmal etmeyen kişidir. Âyete göre “birr; sözleştikleri zaman sözlerini yerine getirmektir.” Sözünün gereğini yerine getiren, ahde vefa gösteren insanların, iyiyi doğuda veya batıda aramasına lüzum yoktur; onun bu davranışı bizzat iyiliğin kendisidir.

e) Muttakî, fedakârlık zamanında sabır yani dayanıklılık ve sebat gösteren kişidir. Âyete göre “birr, sıkıntıda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanda sabır gösterenin iyiliğidir.”

f) Muttakî, iman iddiasında sadâkât sahibi kişidir. Âyete göre “birr; inanç ve uygulamasında doğru olanlardır ve işte onlar takvâ sahipleridir.”

Özetle söylemek gerekirse, Yüce Allah’ın belirlediği esaslara iman, sevdiği maldan fedakârlık, namazı kılmak, zekâtı vermek, sözünde durmak ve sabretmek iyinin binasını oluşturan temel taşlardır. Demek ki Bakara 2/177. âyet, bir taraftan takvâyı, diğer taraftan da doğru insanı tanımlamakta, böylece takvâya giden yolun hangi amellerden geçtiğini öğretmektedir. Bunlar “iman, fedakârlık, ibadet, sabır ve sözünde durmak” şeklinde sıralanmaktadır.

Âl-i İmrân 3/134-135. âyetler:

Bu âyetlerde muttakî insanların özellikleri ve bunların muhsin kelimesiyle ilişkisi ortaya konulmaktadır. Bu âyetlerde sayılan özellikler şu şekildedir:

a) “Bollukta ve darlıkta infak etmek.” Muttakî, sadece imkânları bol olduğu zamanda değil, dar olduğu anlarda da infak etmeyi bilen kimsedir. Asıl maharet, darlıkta infak etmektir. Âyetin bu kısmında yer alan “bolluk” ve “darlık” anlamına gelen kelimeler, ekonomik manada alınabileceği gibi, psikolojik manada da alınabilir. Psikolojik manada alındığında anlam, “Sevinçli ve sıkıntılı anlarında infak ederler” şeklinde olur.

b) “Öfkelerini yutmak.” Muttakî’nin bu âyet grubundaki ikinci özelliği, öfkesini kontrol altında tutmasıdır. Âyette geçen el-kâzım kelimesi, lügatte “gizlemek, örtmek, bastırmak, durdurmak” gibi anlamlara gelmektedir. Bu manalar gereği, söz konusu kelime, psikolojik bir boyut kazanmaktadır. Hz. Peygamber bu âyetin tefsirini yaparcasına şöyle buyurmuştur: Yüce Allah “öfkesinin gereğini yerine getirebilecek güçte olduğu halde öfkesini yutan adamın kalbini güven ve imanla doldurur.”(52)

c) “İnsanları affetmek.” Âl-i İmrân 3/134’teki “affetmek” ifadesi, Bakara 2/280’de “borcu silmek” şeklinde yer almaktadır. Âl-i İmrân 3/134. âyetin başındaki infâk/yunfikûne fiili ile ilişkilendirdiğimiz zaman, bu yorumun doğru olduğunu söyleyebiliriz. Âyet, “borcunu ödeyemeyen ve gelecekte ödeme ihtimali de olmayan bir kimsedeki alacağından vazgeçmek veya borcu bağışlamak” anlamlarına gelebilir.

d) “Allah’ı görüyormuş gibi hareket etmek.” Âl-i İmrân 3/134. âyet, öncesindeki 133. âyetin sonunda geçen muttakîlerin niteliklerini açıklamaktadır. Buna göre, kendileri için gökler ve yer genişliğinde cennetin hazırlandığı muttakîler, bollukta ve darlıkta infak edenler, öfkelerini yutanlar ve insanları affedenlerdir. Böylece, takvânın hangi eylemlerle elde edileceğine başka bir açıdan açıklık getirilmiş ve böylesi kimseler Âl-i İmrân 3/134. âyetin sonunda muhsin sıfatıyla vasıflandırılmıştır. Hz. Peygamber’in tanımıyla ihsân “Allah’ı görüyormuş gibi O’na kulluk etmektir. Kişi Allah’ı görmüyorsa da Allah onu görüyor.”(53) Muhsinler Yüce Allah’ı görüyormuş gibi ibadet edenlerdir. Demek ki muttakî ile muhsin kelimeleri Zâriyât 51/15-16’da da geçtiği üzere, hemen hemen aynı anlama gelmekte ve ruh olgunluğunu ifade etmektedirler.

e) “Utanç verici bir iş veya kendilerine karşı bir haksızlık yaptıklarında hemen Allah’ı hatırlamak.” Âyetin bu kısmında yer alan fâhışeh kavramı, genelde “zina”,(54) “kadın kadına ahlâksızlık (lezbiyenlik)”(55) ve “homoseksüellik”(56) için kullanılmaktadır. Ayrıca, “yüz kızartıcı ve utanç verici davranış” anlamına da gelmektedir. Demek ki müttakî ve muhsin adı verilen kişilerin de büyük günah işleme ihtimali vardır.

f) “Günahları için hemen istiğfarda bulunmak.” Günahtan sonra Yüce Allah’ı hatırlamak, günahın farkına varmak anlamına gelir. Bu hatırlama, kişide derin bir pişmanlık meydana getirir ve böylece günahları için Yüce Allah’tan af diler. İşlediği günahlardan ötürü af dilemek, peygamber ahlâkının bir gereğidir. Takvâ sahibi bir Müslüman, günahları sadece Yüce Allah’ın bağışlayabileceğinin bilincinde olur. Günahlarını affettirmek için başka bir makama yalvarmaz ve başkasını aracı yapmaz.

g) “Günahları Allah’tan başkasının bağışlayamayacağını bilmek.” Yüce Allah, bu âyette tevhid inancı gereği kendisinden başkasının insanların günahını affedemeyeceğine ve bu gerçeği muttakînin bilmesi gerektiğine dikkat çekmektedir.

h) “Bile bile günahlarında ısrar etmemek.” Önemli olan husus, günah işledikten sonra günahta ısrar etmeyip af dileyebilmektir. Alışkanlık haline getirmeden, bile bile günahta ısrar etmeden hatalardan vazgeçmek ve af dilemek, insanı şeytan ahlâkından uzaklaştırır.

Şeytan ile insanı birbirinden ayıran en önemli özelliklerden biri budur. Çünkü İblis işlediği günahtan dolayı af dilemedi, Şeytan olup huzurdan kovuldu; ama Âdem hatasından sonra tevbe etti, af diledi, bağışlandı ve Hz. Âdem halini aldı. Nisâ’ 4/17. âyete göre, tevbenin kabul edilmesinin önemli şartlarından birisi günahtan hemen sonra yapılmasıdır. Muttakî insan, bu gerçeğin farkında olmalıdır.(57)

Zâriyât 51/15-19. âyetler:

Yüce Allah, bu âyetlerde öncelikle muttakîlerin cennetlerde ve pınar başlarında kendilerine verilecek nimetleri alacaklarını beyan etmektedir. Daha sonra, bu tür nimete erişmelerinin aslında muhsin olmalarından kaynaklandığını dile getirmekte, hem muttakî olmanın, hem de muhsin sıfatını kazanabilmenin şartlarını sıralamaktadır.

a) “Gecenin az bir kısmında uyumak.” Muttakî ve muhsin olabilmenin bu âyet grubundaki ilk özelliği, “geceleyin az uyumak” şeklinde belirlenmiştir. Bu özellik, Yüce Allah’ın âyetlerine inanıp güvenenlerin geceleyin yataklarından ayrılmaları ile korku ve ümitle Rablerine dua etmelerinden söz eden Secde 32/16. âyetle uyumludur. Ayrıca yine bu özellik, bir peygamber ahlâkı olan “geceleyin vahyin düşünülmesi ve kavranması” bağlamında Müzzemmil 73/2-4, 20, ayrıca Tûr 52/49 ve İnsân 76/26. âyetleriyle de benzer bir mesaj içermektedir.

b) “Seher vakitlerinde istiğfar etmek.” Bu özellik bir öncekinin devamı gibi de kabul edilebilir ve bağışlanmak için Yüce Allah’a yalvaran kulların çeşitli özelliklerinin sayıldığı Âl-i İmrân 3/17 ile aynı mesaja sahiptir.

c) “Mallarında, isteyebilen ve isteyemeyen muhtaçların payı olduğunu bilmek.” Bu özellik, söz konusu kişilerin ekonomik yükümlülüklerini yerine getirdiklerini ortaya koymaktadır.

Enbiyâ’ 21/49’da da olduğu gibi, Kur’ân’da muttakîlerin daha başka özellikleri elbette zikredilmektedir; ancak biz bu kadarıyla yetinip “takvâ’nın sonuçları”na değineceğiz.

5. Takvânın Sonuçları

“Duyarlılık” manasına gelen takvâ için fedakârlık yapanlar bunun karşılığını elbette alacaklardır. İşte bu noktada zikredilen hususları şu şekilde sıralayabiliriz:

a) Takvâ sahibi (muttakî) insan, kendisine şeytandan bir vesvese geldiğinde hemen Yüce Allah’ı hatırlar; bütün organları adeta göz kesilir ve insan bu haliyle derin bir duyarlılık sahibi olur. Âl-i İmrân 3/133-135 ve A‘râf 7/201’de sözü edilen hususlar bunlardır.

b) Takvâ’nın, kişiye sağladığı en önemli kazanımlardan birisi, Yüce Allah’ın bu sayede insanı “furkân” sahibi kılmasıdır. Enfâl 8/29’da belirtildiği üzere, iman edenler, eğer Yüce Allah’a karşı muttakî olurlarsa, yani derin bir duyarlılık gösterirlerse, Yüce Allah onlar için “furkân” yaratacaktır. Furkân, “doğruyu yanlıştan ayırt eden şey” veya “doğruyu yanlıştan ayırt edebilme gücü” anlamına gelir. Bu durumda, Kur’ân’ın da isimlerinden olan “furkân” sahibi olmak, Kur’ân’la bütünleşen bir hayatın, sahibine bahşedilen muhteşem bir ödülle buluşması demektir.

c) Takvâ sahibi olabilmenin en önemli kazanımlarından bir diğeri, en sıkıntılı dönemlerde bile Yüce Allah’ın onun için mutlaka bir çıkış yolu yaratacağı müjdesidir. Talâk 65/2-5’te bu husus ayrıntılı olarak ele alınmakta, muttakî bir insanın çaresiz bırakılmayacağı ve hiç hesap etmediği bir yerden rızıklandırılacağı belirtilmektedir. Yüce Allah’a güvenen kişiye O’nun yeteceği, Allah’ın her şey için bir ölçü yarattığı, işlerde kolaylıklar ihsan edeceği, sonuçta kişinin günahlarını örteceği ve ödülünü arttıracağı da Talâk sûresinin söz konusu âyet grubunda dile getirilmektedir.

d) Takvâ sahibi olabilmenin insana kazandırdığı değerler ve sonuçlardan bir diğeri, bunların hidâyet üzere oluşları ve sonunda kurtulanlar arasına katılmalarıdır. Bakara 2/5 ve En‘âm 6/155’te belirtilen husus budur.

e) Takvâ sahibi olmanın en önemli sonucu Yüce Allah’ın bu kişilerin günahlarını örtmesi, onları bağışlaması ve sonuçta kendilerini cennete koyacak olmasıdır ki Âl-i İmrân 3/135 ve Enfâl 8/29’da verilen bilgiler bu istikamettedir.

f) Takvâ sahipleri için asıl kazanım, kendilerine “cennetin hazırlanmış olduğu müjdesi”dir. Çeşitli âyetlerde cennet nimetlerinden yapılacak ikramlar hatırlatılmaktadır.(58) Cennet ödülleriyle buluşmak “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise, o ödülü hak edecek şekilde fedakârlık yapmaktır.

Takvâ sahibi olmanın kişiye kazandıracağı bazı nimetleri sıralamaya çalıştık. Elbette Kur’ân’da konuyla ilgili başka âyetler de vardır; ancak biz bu kadarını zikretmekle yetinmek ve Bakara sûresinin yine muttakilerle ilgili olan âyetlerini incelemek istiyoruz.

ıı. Takvâ Sahiplerinin Özellikleri

اَلَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ وَالَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَبِالْاٰخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ “Onlar gayba (bilinemeyenlere) inanırlar; namazı kılarlar ve kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler (dağıtırlar). Sana indirilene ve senden önce indirilen(ler)e iman ederler; ahiret gününe de kesin bir şekilde inanırlar.”

Buradaki اَلَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ ellezîne yü’minûne ifadesi “iman edenler”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “gayba, bilinemeyene”; وَيُق۪يمُونَve yukîmûne fiili “ve ikame ederler, yerine getirenler, kılarlar”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namazı”;وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ve mimmâ razaknâhum ifadesi “ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden”; يُنْفِقُونَ yunfikûne fiili “infak ederler, dağıtırlar”; وَالَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ vellezîne yü’minûne ifadesi “ve iman edenler”; بِمَآ اُنْزِلَ bimâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeye”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ unzile ifadesi “ve yine indirilmiş olan şeye”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”;وَبِالْاٰخِرَةِ ve bi’l-âhırati ifadesi “ve âhirete de”; هُمْ hum zamiri “onlar”; يُوقِنُونَ yûkınûne fiili ise “kesinkes inanırlar” demektir.

Burada muttakilerin iman ve uygulamaya dair çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Onlar gayba (bilinemeyenlere) inanırlar; namazı kılarlar ve kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler (dağıtırlar).” Yüce Allah takvâ sahiplerinin özellikleri bağlamında bu âyette üç niteliğe dikkat çekmektedir.

a)اَلَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ “Onlar gayba (bilinemeyenlere) inanırlar.” Yüce Allah bu âyette takvâ sahipleriyle ilgili olarak başlangıçta “gayba iman” etmelerine yer vermektedir.

- “İmân” Kavramı

Kur’ân’ın en temel konularından birisi olan ve doğru bilinip anlaşılması hayati bir önem arz eden “iman” kavramına dair bazı temel bilgileri burada ele almakta yarar görmekteyiz.

Kur’ân’ın gönderiliş gayesi mümin insan yetiştirmektir. İlk muhataplar düşünüldüğünde inkârcılığın ve şirkin müminlerin gündeminden çıkartılmasının asıl hedefler arasında yer aldığı aşikârdır. Bu nedenle, bir çeşit hidayet demek olan “iman” kavramı ile bunun zıddı olan “küfür” ve “şirk” kavramları hakkında açıklamalar yapmak zorunludur.

İslâm dininin insanlık tarihi kadar eskiye dayandığı bilinen bir gerçektir. İlk insan neslinin peygamberi olan Hz. Âdem’den son peygamber Hz. Muhammed’e kadar görevlendirilen bütün peygamberlerin sunduğu dini prensiplerin ortak adı “İslâm”dır. Bu itibarla İslâm’ı İslâm yapan en temel değer de “tevhid içerikli imân” olduğu için, bu kavramı daha yakından tanımak gerekmektedir.

1. İmân Kelimesinin Anlamı ve Kur’ân’daki Kullanımı

Arapça e-m-n kökünden türetilen îmân kelimesi asıl olarak “nefsin huzuru ve güvenmek” anlamına gelmektedir.(59) Emn, emânet ve emân kelimeleri de aynı köktendir. Emân bazen insanın huzurda bulunduğu halin ismi, bazen de insanın güvendiği şeyin ismi olur.(60) İnsanın huzur bulduğu yere de me’men adı verilmektedir.(61) E-m-n köküyle ilgili olarak iki kelimeyi incelemek istiyoruz. Bunların ilki imân, diğeri ise emânet/emniyet sözcükleridir.

- Îmân

Îmân kelimesi sözlükte “güven içinde bulunmak, korkusuz olmak” anlamındaki emn (emân) kökünden türetilmiş olup, “inanmak, güvenmek, korkunun gidip yerine güvenin gelmesi ve bizzat güvenilen şey”(62) gibi anlamlara gelmektedir. Kelimenin sözlük anlamına göre îmân kelimesinin özgün yapısında ve özünde “güven” manası vardır. Bu kelimenin “inanmak”, “tasdik etmek” ve “boyun eğmek” manası ise muhtemelen aslî “güven” manasından çıkartılmış bir anlamdır.(63)

Terim olarak ise iman, “Allah’tan alıp din adına tebliğ ettiği hususlarda peygamber(ler)i tasdik etmek ve onlara inanmak” diye tanımlanır. İman kavramının İslâm itikat sistemindeki mahiyet ve muhtevası “Cibrîl Hadîsi”(64) diye bilinen hadiste ifadesini bulmaktadır.(65)

Kur’ân’da 800’den fazla yerde geçen îmân kelimesinin şer’î ıstılahta, “dil ile ikrar, kalb ile tasdik ve ikrar edilen şeyin doğruluğuna yönelik iç huzuru” olmak üzere üç ayrı anlam düzeyinde kullanıldığını belirten İbnü’l-Cevzî, bazı müfessirlere atfen bu kelimenin Kur’ân’da beş anlamının bulunduğunu kaydetmiştir. Bu vecihleri de “tasdik”, “salt dille ikrar”, “tevhîd”, “şer’î îmân” ve “salât (namaz)” şeklinde sıralamıştır.(66) Bir başka yaklaşıma göre ise iman, kalb ile tasdik, dil ile ikrar ve organlarla sorumluluğu yerine getirmektir. Bu doğrultuda özellikle bilinmelidir ki bir inancın iman olması sâlih amellerle desteklenmesine bağlıdır.

Bu genel bilgileri verdikten sonra, şimdi de bu kelimenin Kur’ân’daki kullanım örneklerini hatırlatmak istiyoruz.

ı. İnanmak

- Şer’î manada îmân

Îmân kelimesinin Kur’ân’daki kullanımlarının hemen hemen tamamı bu anlamda, yani “Allah’ın inanılmasını emrettiği gerçeklikleri gizli ve açık şekilde benimsemek, kabul etmek” manasında kullanılmıştır.(67) Sözgelimi, “İnanıp iyi işler yapanlar da halkın en hayırlısıdır”;(68) “İnanıp iyi işler yapanlara gelince imanlarından dolayı Rabbleri onları, altlarından ırmaklar akan nimet cennetlerine yerleştirir”(69) şeklindeki âyetlerde geçen âmenû fiili “İslâm’ın inanç öğretilerini tam bir teslimiyetle gönülden kabul eden müminleri” nitelemektedir.

- Sadece dilin ikrarı

Bakara 2/8’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan öylesi vardır ki asla inanmadıkları hâlde ‘Allah’a ve ahiret gününe inandık.’ derler.”

Münâfıkûn 63/3. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Bu (davranışları)nın sebebi şudur: İnandılar, sonra inkâr ettiler ve bu yüzden kalpleri mühürlendi; gerçeği anlamıyorlar.”

Münâfıkların durumunun anlatıldığı bu ayetlerde onlara nispet edilen inanç, Yüce Allah’ın kabul ettiği inanç değildir. Dolayısıyla buradaki îmân kelimesi, “kalbin onayı olmadan sadece dilin sözde ikrarı”ndan ibarettir.(70) Buna göre, münafıklar önce dilleriyle açıktan bir ikrarda bulunmuş, beraberinde iç dünyalarında inkâr etmişlerdir.(71)

Kelimenin Hucurât 49/14. âyetteki kullanımı da aynı anlam içeriğine sahiptir. Bu âyette, Bedevîler’in inanç durumlarıyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e şöyle hitap edilmektedir: “Göçebe Araplar, ‘İnandık’ dediler. De ki: İnanmadınız; fakat İslâm olduk deyin. Henüz îmân kalplerinize girmedi.” Bu âyette geçen âmennâ ifadesi de gerçek îmân değil, “sadece sözle ikrar”dan ibarettir. Nitekim âyetin sonundaki “Henüz îmân kalplerinize girmedi” cümlesi, bu inancın gerçek manada bir îmân olmadığını açıkça göstermektedir.

Bu konuda çarpıcı örneklerden biri de Nisâ’ 4/137. âyettir: “İnananlar, sonra inkâr etmiş olanlar, daha sonra tekrar inananlar, ardından yeniden inkâr edenler ve sonuçta inkârı artanlar var ya işte Allah onları bağışlamayacak ve onları doğru yola iletmeyecektir.” Bu âyette iki defa geçen âmenû kelimesi de gerçek manada müminleri değil, “sözde inananları” nitelemektedir.

Bakara 2/93’te “Eğer inanan kişilerseniz imanınız size ne kötü şey emrediyor” buyrulmakta ve buradaki ye’muru yani “iman” kelimesi de İsrailoğulları’nın sahte inanç yapısını ortaya koymaktadır.

Şu halde, Bakara 2/8, Bakara 2/93, Nisâ 4/137, Hucurât 49/14 ve Münâfıkûn 63/3. gibi âyetlerde geçen îmân ile ilgili kelimeler “kalbin onayı olmadan sadece dilden söylenen sözlerden ibaret bir ikrâr” olup, gerçek îmân değildir.

- Tevhîd

Îmân kelimesi çeşitli âyetlerde “tevhîd” yani “Yüce Allah’ı birlemek” anlamında kullanılmıştır.(72) Bu bağlamda şu âyetler zikredilebilir:

Mâide 5/5: “Kim îmânı (tevhîdi) kabul etmezse onun ameli ziyan olmuştur”,

Nahl 16/106: “İnandıktan sonra Allah’a nankörlük eden, -kalbi îmânla (tevhîdle) dolu olduğu halde inkâra zorlanan hariç- küfre göğüs açanlara Allah’tan bir gazap iner”,

Mü’min 40/10: “Zira siz îmâna (tevhîde) çağrılırdınız da inkâr ederdiniz.”

Bu üç âyette îmân’la ilgili kelimelerle ifade edilmek istenen şey, “İslâm öğretisinin temeli ve özü olan tevhîd inancı”dır. İnancın anlamı ve yapılan amellerin kabulü de bu temel öğretiyi ikrar şartına bağlıdır. Aksi halde ne inancın ne de yapılan amellerin bir değeri vardır.

- Şirke bulaşmış iman

Îmân kelimesi bazı âyetlerde Mekke müşriklerinin Yüce Allah’a iman tarzlarına atfen şirkle irtibatlandırılmıştır. Sözgelimi, “Onların çoğu ancak ortak koşarak Allah’a inanırlar”(73) âyetinde “Mekkeli müşriklerin şirke bulaşmış Allah telakkileri”ne atıfta bulunulmuştur.(74)

Bilindiği gibi, İslâm öncesi Arap toplumunda da yaratıcı ilah inancı vardı. Nitekim “(Ey Peygamber!) De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulaklara ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? (Hiç şüphesiz) ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyleyse (O’na karşı gelmekten sakınmıyor musunuz?”(75) âyetinde de bu tarihsel gerçeğe işaret edilmektedir.

Ne var ki, nüzul dönemi Arapları evrene hâkim bir tek Allah’ın varlığına iman etmekle birlikte O’na çeşitli şekillerde şirk koşuyorlardı. Bu meyanda onların bir kısmı “Melekler Allah’ın kızlarıdır”(76) derken, bir kısmı cinlerle Allah arasında bir nesep bağı bulunduğu iddiasıyla O’na oğullar ve kızlar nispet ediyorlardı.(77) Öte yandan bir kısmı “Allah’a yaklaşmak için putlara tapıyoruz”(78) diyorlardı. Diğer taraftan Ehl-i Kitab’a mensup olan bazı Hıristiyanlar “Mesih Allah’ın oğludur” derken, Yahudilerden bir kısmı da Üzeyr’in Allah’ın oğlu olduğunu iddia ediyorlardı.(79) Ayrıca bazıları kitabın bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr ediyorlardı.(80) Böylece bütün bu gruplar, sahip oldukları Allah inancına şirk bulaştırmış oluyorlardı.(81)

- Salât (namaz)

İman kavramıyla ilgili bir tefsir olarak kabul edebileceğimiz görüşlerden birisi de bu kavramın bazen ibadet, namaz anlamına gelebileceğidir. İbnü’l-Cevzî, “Allah sizin îmânınızı asla zâyi etmeyecektir”(82) şeklindeki âyette geçen îmân kelimesinin “namaz” anlamında kullanıldığını belirtmiştir. Buna göre âyet, Allah (kıble değiştirilmeden önce) Beyt-i Makdis’e yönelerek kıldığınız namazlarınızı boşa çıkarmayacaktır” şeklinde bir anlam ifade etmektedir.(83)

Âyetteki îmân kelimesine aynı anlamı veren Mâverdî, bu konuda şunları kaydetmiştir: “Salât (namaz) niyet, söz ve fiili kapsadığı için burada îmân diye isimlendirilmiştir. Âyetin iniş sebebine gelince; kıble Beyt-i Makdis’ten Kâbe’ye döndürülünce Müslümanlar Hz. Peygamber’e gelip “Ya daha önce ölen kardeşlerimizin durumu ne olacak?” diye sormuş, bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”(84)

ıı. Güvenmek

Îmân kelimesinin de türetildiği e-m-n kökünden gelen ve Kur’ân’da pek çok örneği bulunan bazı kalıplar “güvenmek” anlamına gelmektedir. Bazı örnek âyetler şunlardır:

Bakara 2/186: “Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana güvensinler ki doğru yolu bulsunlar.” Bu âyette geçen liyü’minû emri “inanmak” değil, “güvenmek” demektir. Çünkü soruyu soranlar zaten inanmış insanlardır ve Allah ile ilişkilerini sorguluyorlardı. Yüce Allah da onlara yakın olduğunu ve kendisine güvenmelerini istediğini beyan etmektedir.

Bakara 2/283: “Birbirinize bir emanet bırakırsanız, emanet bırakılan kimse emaneti sahibine versin ve (bu hususta) Rabbi olan Allah’a karşı takvâlı olsun.” Bu âyetteki emine kelimesi “güvenmek” demektir.

Nisâ’ 4/136: “Ey iman edenler! Allah’a, Resülü’ne, Resülü’ne indirdiği Kitâb’a ve daha önce indirdiği kitaba iman edin/onlara güvenin.” Buradaki âminû emri, zaten inanmış olmakla nitelendirilen müminlerin inandıkları varlıklara güvenmelerini öğretmektedir.

Tevbe 9/61: “(Yine o münafıklardan:) ‘O (Peygamber, her söyleneni dinleyen) bir kulaktır’ diyerek peygamberi incitenler de vardır. De ki: O, sizin için bir hayır kulağıdır. Çünkü o, Allah’a inanır, müminlere güvenir ve o, sizden iman edenler için de bir rahmettir. Allah’ın Resülü’ne eziyet edenler için mutlaka elem verici bir azap vardır.” Burada Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a imanından sonra zikredilen, “Müminlere iman” ifadesi, “müminlere güvenmesi” demektir.

Yûsuf 12/11: “(Kardeşleri babalarına şöyle) demişti: Ey babamız! Sana ne oluyor da Yûsuf hakkında bize güvenmiyorsun! Oysa biz onun için samimi olanlarız (onun iyiliğini istemekteyiz).” Bu âyetteki lâ te’mennâ ifadesi “bize güvenmiyorsun” demektir. Hz. Yakub’un oğullarının dile getirdiği beyanlarında geçen söz konusu fiil “güvenmek” demektir.

Yûsuf 12/64: “Ya‘kub dedi ki: Daha önce kardeşi (Yusuf) hakkında size ne kadar güvendiysem, bunun hakkında da size ancak o kadar güvenirim!” Burada Hz. Ya‘kub’un, oğullarına güvenmemesi konusu işlenmekte ve âmenü ile emintü fiilleri kullanılmaktadır ki her iki fiil de burada “güvenmek” manasına gelmektedir.

Hadîd 57/7-8: “Allah’a ve Resülü’ne inanıp güvenin! Sizi, üzerinde tasarrufa yetkili kıldığı şeylerden infak edin. Sizden inanıp güvenen ve (Allah rızası için) infak edenler için büyük ödül vardır. Resül sizi Rabbinize inanıp güvenmeye çağırdığı halde niçin Allah’a inanıp güvenmiyorsunuz? (Hâlbuki) o, eğer (gerçekten) inanıyorsanız sizden kesin söz de almıştı.” Bu âyette yer alan “imân”la ilgili kelimeler de “inanmak”tan öte “güvenmek” manası vermektedir. Bu arada Ahkâf 46/17’de geçen âmin kelimesi de “inanıp güvenmek” demektir.

Saff 61/10-11: “Ey iman edenler! Sizi acı bir azaptan kurtaracak ticareti size göstereyim mi? Allah’a ve Resülüne güvenir, mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz. Eğer bilirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır.” Kendilerini “elem verici bir azaptan” kurtarma çaresi, “inandıkları Allah’a ve Resülü’ne aynı zamanda güvenmeleri, malları ve canlarıyla Allah yolunda fedakârlık yapmaları” olarak belirlenmiştir. İşte bu doğrultuda Saff 61/11. âyetin başındaki tü’minûne fiili “güvenmek” demektir.

Ayrıca âminen, âmineh, âminûn, âminîn, emn, emeneh, emîn, me’men ve me’mûn kelimeleri Kur’ân’da hep “güvenmek veya güven” anlamındadır.

ııı. Güvende olmak

İmân kelimesinin en dikkat çekici anlamlarından birisi de “güvende olmak” şeklindedir.

Âl-i İmrân 3/97: “Oraya (Kâbe’ye) giren kişi orada kendisini güvende hisseder.” Ayrıca Hz. İbrahim’in duasına da konu olan “Mekke’nin güvenli bir şehir kılınması” şeklindeki istekte kullanılan kelime de âmin sözcüğüdür.(85) Müminler güvende olan insanlardır; yani bir taraftan inandıkları şeye güvenmeleri, onların doğru değerlerden oluştuğunu bilmeleri açısından güvendedirler; diğer taraftan da Allah’tan yana O’nun sahiplenmişliği anlamında güvendedirler. Kasas 28/26’da zikredilen el-emîn sözcüğü de “güvenilen” manasına gelmektedir.

ıv. Güven vermek

Haşr 59/23: “O, öyle Allah’tır ki, kendisinden başka hiçbir ilâh yoktur. O, mülkün sahibidir; eksiklikten münezzehtir; selâmet verendir; güven verendir (iman verendir, emniyete kavuşturandır); gözetip koruyandır; üstündür; istediğini zorla yaptırabilendir; büyüklükte eşi olmayandır.” Bu âyette sözü edilen el-mü’min kelimesi, Yüce Allah’ın bir sıfatıdır ve “güven veren, güven kaynağı” anlamına gelmektedir.

Kureyş 106/3-4: “Kendilerini açlıktan doyuran ve her çeşit korkudan emin kılan şu evin Rabbine kulluk etsinler.” Buradaki âmene fiili de “güvende kılmak, güven vermek, korumak” anlamındadır.

Emn kökünden gelen kelimelerin “emanet, emniyet, korkusuzluk” anlamına gelebilecek pek çok kullanım örneği Kur’ân’da mevcuttur. Burada vurgulamak istediğimiz husus, imanın sadece inanmakla sınırlı olmadığı, güvenmek, güvende olmak ve güven vermek manalarını da kapsamında bulundurduğu gerçeğidir. Bütün bu anlamlardan hareketle mümin hakkında şu tanımı yapabiliriz:

Mümin, “inanılması gereken bütün değerlere inanan, inandığı değerlere güvenen, kendisini güvende hisseden ve çevresine güven veren insan” olmalıdır. Kelimenin yapısı bu tanımı yapmayı zorunlu hale getirmektedir. Hz. Peygamber’in dile getirdiği “Müslüman, elinden ve dilinden diğer Müslümanların güvende olduğu kişidir”(86) hadisinde verilmek istenen mesaj da bundan başkası değildir.

- Emânet

İmân kelimesiyle aynı kökten gelen kelimelerden birisi emanettir. Gerek sözlüklerde gerekse emânet kelimesinin geçtiği âyetlerin yorumu münasebetiyle tefsirlerde bu kavramın terim anlamı konusunda değişik görüşlere yer verilmiştir. Bütün bu âyetleri göz önüne alarak emânet kelimesinin terim anlamı, “bir kimseye koruması için bırakılan mal ve eşya” şeklinde dile getirilmektedir. Ayrıca, “insanın sahip olduğu ve kendisine geçici olarak verilmiş bulunan rûhî, bedenî, mâlî imkânları” da kapsamaktadır. Özellikle Ahzâb sûresinin 72. âyeti hakkında çeşitli yorumlar yapılmış ve buradaki emânetin “rûhî ve bedenî kabiliyetler, marifetullah, dînî vecibeler, okuma yazma gibi anlamlara geldiği ileri sürülmüştür.”(87)

Bu bilgilere ilave olarak, bir başka yaklaşıma göre âyetin tercümesi şöyledir: “Biz emaneti (irade ve mülkiyeti) göklere, yere ve dağlara sunduk; fakat onlar bu teklifin ağır sorumluluğunu üstlenmekten ve hakkını verememekten korkup kaçındılar. Bu ağır sorumluluğu insanoğlu yüklendi. Hiş şüphe yok ki (kâfirlik, müşriklik ve münafıklığı tercih eden) insan gerçekten çok zalim, çok cahildir.”(88)

Emânet kelimesi Kur’ân’da “emanetler, farzlar, yükümlülükler”,(89) “sorumluluk”(90) ve “emânet edilen şey”(91) anlamlarında yorumlanabilmektedir. İnsan hayatının vazgeçilmez değerlerinden bir kısmını içermesi bakımından bu kelimeyi ve anlamlarını kısaca hatırlatmış olduk.

2. İmânın Geçerli Olmasının Bazı Şartları

İman konusunun sıklıkla işlendiği Kur’ân’da bu kavramın birtakım olmazsa olmazlarının bulunduğunu görmekteyiz. Bütüncül bir bakışla meseleye yaklaşınca bazı esasları özellikle hatırlatmanın çok yararlı olacağı düşüncesindeyiz. Bu nedenle, imanın kendisinden ayrılamaz değerlerini başlıklar halinde ele almak gerekmektedir.

a) Kalb tasdiki/taklitten uzak bilinçli iman

Nahl 16/106: “İnandıktan sonra Allah’a nankörlük eden, -kalbi imanla (tevhîdle) dolu olduğu halde inkâra zorlanan kişi hariç- küfre göğüs açanlara Allah’tan bir gazap iner.” İşte bu âyette yer alan “kalbi imanla (tevhîdle) dolu olduğu halde” ifadesi, imanın bir kalb onayı gerektirdiğini açıkça ortaya koymaktadır. Kalbinden inanmayan kişiler dilleriyle ne kadar inandıklarını söyleseler de bu onların mümin olmasını sağlamaz. Kalbi imanla dolu olmasına rağmen, çok büyük bir mazeret sırasında, yani herhangi bir dünyevî menfaat ve beklenti için değil, mesela ciddi ölüm tehdidi esnasında onu gizlemek durumunda olan insanların imanı makbuldür. Ayrıca konuşma engellilerin, yani imanını diliyle ikrar edemeyecek durumda olanların da imanları elbette makbuldür.

Kur’ân’da “Allah anıldığında kalpleri ürperen insanlar”dan söz edilmektedir.(92) İnsanın kalbinin ürpermesine neden olan şey kalpteki imandır. İmansız bir kalbin Allah sevgisiyle ürpermesi ve ondan olumlu anlamda etkilenmesi mümkün değildir. İmanın yeri kalptir; ispatlanacağı alan ise hayatın bütünüdür.

b) Kalb huzuru

İmanın iman olabilmesinin en önemli göstergelerinden birisi de kalbin imanla huzur bulmasıdır. Ra‘d 13/28’de şöyle buyrulmaktadır: “(Bunlar), iman edenler ve Allah’ı hatırlamayla kalpleri huzur bulanlardır. Dikkat edin! Kalpler ancak Allah’ı hatırlamakla huzur bulur.” Bir gönlün ıtmi’nân dediğimiz tam bir huzurla dolması, o gönülde Allah sevgisinin yerleşmesiyle ve aynı gönüle Allah sevgisi ölçüsünde başka sevgilerin girmemesiyle sağlanır.

c) Bütüncül olması, istisna içermemesi

Bakara sûresinde kitap ehliyle ilgili bir pasajda onların imanlarıyla ilgili çok çarpıcı ifadeler yer almaktadır:

Bakara 2/85: “… Şimdi siz kitabın bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz? İyi bilin ki, sizden kim böyle yaparsa, onun cezası dünya hayatında sadece rezillik ve alçaklıktır. Kıyâmet günü ise azabın çok daha şiddetlisine çarptırılacaklardır.”

Diğer bir pasajda ise konu çok daha ayrıntılı olarak ele alınmakta ve çok şiddetli uyarılarda bulunulmaktadır:

Nisâ’ 4/150-151: “Allah’ı ve peygamberlerini inkâr edenler, Allah ile peygamberleri arasında ayırım yapanlar, ‘bazısına inanıp bazısını inkâr ederiz’ diyenler ve inkâr ile iman arasında bir yol tutmak isteyenler var ya işte gerçek kâfirler bunlardır. Biz ise kâfirler için alçaltıcı bir azap hazırladık.”

İşte bu âyetlerde imanın bütüncül olması ve istisna içermemesi gerektiği açıkça ortaya konulmaktadır. İnanılacak değerler arasında istisna yapmamak imanın olmazsa olmaz şartları arasında ilk sırada yer almaktadır.

d) Şirke bulaşmaması

İmana zulüm karıştırmayanlardan söz eden En‘âm 6/82. âyet gelince sahâbîler, “Ey Allah’ın elçisi! Hangimiz imana zulüm karıştırmamayı başarabiliriz ki?” diye soru sormuş ve Nebî (as) da kendilerine Lokmân 31/13’ü okuyarak “Bu zulüm sizin anladığınız değildir, şirktir” cevabını vermiştir.(93) İşte bu hadisin de ortaya koyduğu gerçekten hareketle, âyette ifade edilen zulmün şirk olduğunu belirtmeliyiz.

Cinn 72/2’de de cinlerin söz verdiği konu budur; yani onlar da Yüce Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmayacaklarını ifade etmektedirler. İmanın geçerli olması için onun hiçbir şekilde şirk içermemesi gerekmektedir. Çünkü şirk bir çeşit zulümdür. Adalet bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir. Buna göre inançta tevhîd yani Yüce Allah’ı bir tanımak, birlemek “adalet”tir; tevhidi bozmak ve onu ortadan kaldırmak demek olan ortak/ortaklar nispet etmek ise “şirk”tir.

e) Devamlı olması, kesinti içermemesi

İmanın iman olabilmesi için en önemli hususlardan birisi de kesintili olmamasıdır. İman bir samimiyet kurumudur ve muhataplardan samimi olmalarını ister. Alaya almayı veya ciddiyetsizliği hissettirecek yaklaşımlar imanın ruhuyla bağdaşmaz. İşte konuyla ilgili muhteşem bir âyet şöyledir:

Nisâ’ 4/137: “İnananlar, sonra inkâr edenler, daha sonra tekrar inananlar, ardından yeniden inkâr edenler ve sonuçta inkârı artanlar var ya, işte Allah onları bağışlamayacak ve onları doğru yola iletmeyecektir.” Bu âyet, münafıkların nasıl bir çelişki içerisinde olduklarını ve dini değerler noktasında nasıl kararsız ve samimiyetsiz davrandıklarını ortaya koymaktadır.

Ayrıca şu âyet de münafıkların iman noktasındaki durumunu deşifre etmektedir:

Nisâ’ 4/143: “İki arada bir derede kalmışlardır; ne o tarafa ne de bu tarafa aittirler. Sapıklıklarını Allah’ın onayladığı kişiler için asla bir çıkış yolu bulamazsın.” Münafıklar, iman ile inkâr arasında debelenip durmaktadırlar. İmandan yana tavır koyamadıkları gibi inkârdan yana da açıkça tavır sergileyememektedirler. Tarafsız gibi görünmek aslında bertaraf olmalarını sağlayacak bir dengesizlik hali oluşturmaktadır. Bu nedenledir ki müminin imanı, kesin kabul ve teslimiyet noktasında münafıkların bu haline kesinlikle hiçbir noktada benzememek durumundadır. Onun için imanın olmazsa olmaz şartlarından birisi de “kesintisiz olması”dır.

f) Dünyevî bir beklenti için olmaması

Öldürülmekten veya dünyevî bir başka beklentiden dolayı sahip olunan iman sadece bir iddiadan ve muhatabı aldatmaya çalışmaktan ibarettir. Münafıkların iman iddiası bunun tipik bir örneğidir.

Bakara 2/8: “İnsanlardan öyleleri vardır ki, inanmadıkları halde ‘Allah’a ve âhiret gününe inandık’ derler.” Münafık insan tipinin iman iddiası, ya bir şeylerden korkmalarının veya ümitlerini yitirmenin ya da dünyevî beklentilerinin sonucunda gündeme getirilir. Elbette böyle bir iman sadece iddiadır ve hiçbir şekilde sahih ve sağlam bir iman olarak değerlendirilemez.

g) Ölüm anına terk edilmemesi gerekliliği

İmanın olmazsa olmaz şartlarından bir diğeri, onun korku ve ümitsizlik zamanında olmamasıdır. Yüce Allah iman ve tevbeyi izah ederken bunların son ana terk edilmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Konuyla ilgili şöyle buyrulmaktadır:

Nisâ’ 4/17-18: “Allah’ın kabul edeceği tevbe, ancak ve ancak bilmeden kötülük edip de sonra hemen tevbe edenlerin tevbesidir; işte Allah bunların tevbesini kabul eder. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir). Kötülükleri (sürekli) yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim’ diyenler ile kâfir olarak ölmekte olanlar için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamışız (olacağız).”

Bunun bir de örneği verilerek son andaki tevbenin geçerli olmadığı Firavun üzerinden ele alınmaktadır. Konuyla ilgili Yûnus 10/90-91’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz, İsrailoğulları’nı denizden geçirmiştik de Firavun ve askerleri zulmetmek ve saldırmak üzere onları takip etmişti. Nihâyet (denizde) boğulma haline gelince, (Firavun) ‘Gerçekten, İsrailoğulları’nın inandığı ilahtan başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!’ demişti. Şimdi mi (iman ettin)! Halbuki daha önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun.” “Ölüm anındaki iman” ile “bizzat mahşeri yani azabı görünce itiraf edilen iman” arasında fark yoktur; çünkü Yüce Allah bunları kabul etmemektedir.

Bu konuda Mü’min 40/85’te şu bilgiler zikredilmektedir: “Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen âdeti budur. İşte o zaman kâfirler hüsrana uğrayacaklardır.”

Ölüm anında yapılan tevbelerin gerçek tevbe olmadığı En‘âm 6/158’de şöyle de ifade edilmektedir: “Rabbinin bazı âyetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir fayda sağlamaz.”

Secde 32/29’da da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Fetih (ve hüküm) gününde inkârcılara (o gün ettikleri) imanları fayda vermeyecek ve kendilerine zaman da tanınmayacaktır!”

İşte bu âyetlerde imanın geçerli olmasının en önemli gereklerinden birisi, imanın ölüm anında olmaması, onun ölüm anına ertelenmemesi gerektiğidir.

h) Gizlenmemesi, ilan edilmesi

İmanın iman olabilmesi için en önemli hususlardan birisi de ilan edilmesidir yani gizlenmemesidir. Yüce Allah Kur’ân’da açıklamış olmasına rağmen insanlar gerçekleri, Kur’ân hakikatlerini çeşitli gerekçelerle gizlerlerse laneti hak etmiş olacaklarını haber vermektedir. Konuyla ilgili bazı âyetleri özellikle hatırlatmalıyız.

Bakara 2/140: “Allah tarafından kendisine (bildirilmiş) bir şahitliği gizleyenden daha zalim kim olabilir? Allah yaptıklarınızdan gafil değildir.”

Bakara 2/159-162: “İndirdiğimiz açık delilleri ve kitapta insanlara apaçık gösterdiğimiz hidâyet yolunu gizleyenlere hem Allah hem de bütün lânet ediciler lânet eder. Ancak tevbe edip durumlarını düzeltenler ve gerçeği açıkça ortaya koyanlar başkadır. Zira ben onların tevbelerini kabul ederim. Ben tevbeyi çokça kabul eden ve çokça merhamet sahibiyim. (Âyetlerimizi) yeniden gizleyenler ve kâfir olarak (gizleyenler olarak) ölmüşlere gelince, işte Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lâneti onların üzerinedir. Onlar ebediyen lânet içinde kalırlar. Artık ne azapları hafifletilir ne de onların yüzlerine bakılır.”

Bakara 2/174-175: “Allah’ın indirdiği kitaptan bir şeyi (âhir zaman Peygamberinin vasıflarını) gizleyip onu az bir paha ile değişenler yok mu, işte onların yiyip de karınlarına doldurdukları, ateşten başka bir şey değildir. Kıyamet günü Allah ne kendileriyle konuşur ve ne de onları temize çıkarır. Orada onlar için can yakıcı bir azap vardır. Onlar doğru yol karşılığında sapıklığı, mağfirete bedel olarak da azabı satın almış kimselerdir. Onlar ateşe karşı ne kadar dayanıklıdırlar!”

Yüce Allah kitabının gerçeklerini gizlemeyip bütün insanlığa duyurulmasını kendilerine kitap verilen herkesten söz olarak almıştır. Âl-i İmrân 3/187. âyet mealen şöyledir: “Allah, kendilerine kitap verilenlerden, ‘Onu mutlaka insanlara açıklayacaksınız, onu gizlemeyeceksiniz’ diyerek söz almıştı. Onlar ise bunu kulak ardı ettiler, onu az bir dünyalığa değiştiler. Yaptıkları alış-veriş ne kadar kötü!”

Bu âyetlere ilave olarak, Hz. Peygamber’in de konuyla ilgili olarak şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Her kime (bildiği) bir konuda soru sorulur da o da onu gizlerse Allah ona Kıyâmet günü cehennem yularlarından birini takar.”(94) Benzer bir başka rivayette ise şöyle buyrulmaktadır: “Her kim bildiği bir bilgiyi gizlerse kıyamet gününde ağzına ateşten bir gem vurulmuş olarak gelir.”(95) Konu bu kadar hassas olmasına rağmen, çeşitli beklentiler veya korkular ileri sürerek ilahi hakikatleri gizlemek korkunç bir sapma olarak tanıtılmaktadır. İşte durum son derece vahimdir ve Müslümanlar böyle bir akıbetten şiddetle kaçınmalıdır.

i) Sâlih amellerle desteklenmesi

Kur’ân, inancı ve davranışı birbirini tamamlayan, inancıyla davranışı uyumlu olan, özü, sözü ve pratik uygulamaları çelişmeyen insanlar yetiştirmek ister. Bu itibarla inanç ve amel denen iki değer, Müslümanın olmazsa olmaz iki parçasıdır; biri olmadan diğeri yaşayamaz. Onun için zaman zaman bu konular yer değiştirilerek bizlere sunulmaktadır.

- Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân’da pek çok âyette “iman” ile “sâlih amel” peş peşe gelmiştir. Buralarda önce iman, sonra sâlih amel zikredilmiştir. Âyetlerde yer alan, “Sâlih ameller yani yararlı işlerin sahibi müminler” ifadesi, iman ile sâlih amel denen iyi davranışların birlikteliğini gösterir. Dahası, burada vurgulanan husus, imanın iman olabilmesi için sâlih amelin gerekliliğidir. İman-amel ilişkisinde yaşanan mezhep tartışmalarına girmeden, bu değerlerin birlikteliğinin “ışık-gölge, ateş-ısı, güneş-ısı ve güneş-ışık” ilişkisi gibi olduğunu belirtmekle yetiniyoruz.

İman-sâlih amel birlikteliği imanı daha doğru, daha aktif, verimli, üretken, hayatın içinde ve kapsamlı bir şekilde anlamaya katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. Aksi takdirde, bugün olduğu gibi, amelden yoksun bir iman anlayışının kuru bir iddiadan ibaret kalarak, böyle eksik bir imanın toplumu sarabileceği tehlikesi daima gündemde olacaktır. İmanı amelden, yani davranıştan bağımsız kabul edenler varsa da biz bunun yeterli ve ikna edici referanslara sahip olmadığını düşünüyoruz.

- İmân, hayır içerikli her şeyin öncülüdür. İmandan yoksun bir davranış “ibâdet” veya “hasenât” adını alamayacağı gibi, bunlara “sâlih amel” de denemez. Bu nedenle, bir davranışın değerlendirmeye tâbi tutulabilmesi için onun inanarak, yani Allah’ın rızasını kazanmak için yapılmış olması şarttır. Zaten Yüce Allah’a inanmayan insanın bu anlamda bir beklentisi de olamaz. Bir okula kayıt yaptırmadan oradan mezun olmak mümkün olmadığı gibi, iman etmeden de sâlih amel sahibi olunamaz. Bu nedenle ilâhî kayıtta olumlu anlamda yer almanın yolu, davranışların Allah rızasına uygunluğundan ve o niyetle gerçekleştirilmesinden geçer. İmandan yoksun davranışlar, âhirette sahibine yarar sağlamaz. İmanlı olmak, hüsrandan kurtulmanın ilk şartıdır; hatta olmazsa olmaz şartıdır.

- “Sâlih amel”, bir insanın iman iddiasının sadece gönüllerde ve dillerde kalmadığını, hislerine, aklına ve bütün davranışlarına yansıdığını göstermesi demektir. Bu durumda sâlih amel; namaz, oruç, hac, zekât gibi dinî pratikleri içermekle beraber toplumsal anlamda kötü giden işlerin düzeltilmesi, bir anlamda ıslah faaliyetleri yapmak anlamına da gelmektedir. Bir davranış eğer sadece ferdin Yüce Allah’a yönelik duruşu ve bir emrin yerine getirilişi ise, buna “ibadet” veya “hasenât” denir. Topluma yönelik bir bozulmuşluğun düzeltilmesi veya ıslahı ise, o zaman bu davranış “sâlih amel” adını alır. “Sâlih amel”, bütün yararlı işlerin ortak adı olarak da anılabilir.

Sâlih amellerle desteklenmeyen inanca “iman” denmeyeceği gibi, imansız yapılan davranışlara da “sâlih amel” denemez. Bu iki değer, bir hakikati meydana getiren ve birbirini tamamlayan iki unsurdur.

j) Farzları yaptırması, haramlardan sakındırması

İmanın iman olabilmesi Yüce Allah’ın Kur’ân’da emrettiği bütün farzları gönülden kabul edip onları uygulamaya çalışmayı ve haramlardan da sakınmayı öngörmektedir. Bu bağlamda imanın sağlam ve kalıcı olması temin edilmekte ve iman iddiası bir slogan olmaktan çıkıp fedakârlığa dönüştürülerek ispatlanmış olmaktadır.

İşte saydığımız bu dokuz madde imanın sahih olabilmesinin ve sahibini imanlı kılmasının en önemli şartlarındandır. Rabbimiz böyle bir imanla bizleri sabit kılsın.

Kur’ân’da sıklıkla kullanılan ve İslâm kültüründeki çok önemli konulardan birisi olan, ayrıca Mushaf’ta ilk kez yorumunu yapmakta olduğumuz bu ayette geçen “gayb meselesi” hakkında da detaylı bilgi vermek istiyoruz.

- Gayb Kavramı

Hz. Peygamber’e yönelik aşırı yüceltmeci anlayışın doğal sonucu olarak onun gaybı bildiği iddiaları İslâm kültüründe oldukça geniş bir yer işgal etmiştir. Bu mesele insanların zihnini çok meşgul ettiği ve bazen yanlış değerlendirmelere de konu olduğu için “Gayb”(96) konusunu detaylı olarak ele almak istiyoruz.

ı. Gayb Ne Demektir?

الْغَيْب el-ğayb/ğayb kelimesi Kur’ân’da tekil olarak 49 kez,(97) الْغُيُوب el-ğuyûb şeklinde çoğul olarak ise 4 kez(98) geçmektedir. Gayb, “duyularla algılanamayan şey” demektir. Daha genel bir ifadeyle “insanın gözlem ve deney sınırları dışında kalan, idrak edilemeyen şey”e gayb denir.

Gayb bazen Yüce Allah’ın zatı, kıyamet, mahşer gibi idraki aşan mutlak hakikatlere denir; bazen melek gibi idrak edilebilir olduğu halde görülemeyen şeylere denir; bazen de kıssalarda olduğu gibi muhatabın gıyabında olan olaylara denir. Buradan hareketle, gaybın geçmişle ilgili olan kısmı olduğu gibi, hal/şimdiki zaman ve gelecekle ilgili olan çeşitleri de vardır, diyebiliriz. Bu çeşitliliğe sahip olması nedeniyledir ki Kur’ân’da الْغَيْب el-ğayb kelimesinin çoğul kalıbı olarak الْغُيُوب el-ğuyûb kelimesi de kullanılmaktadır.

Gayb konusunda iman idrake değil, idrak imana bağlıdır. Çünkü gayb genellikle idrakin değil, imanın konusudur.(99) Bir zaman bilinemeyen şey, daha sonra insanların icat ettikleri bilimsel ve teknik araçlarla bilinebiliyorsa o şey gayb değildir; insanın bilgi alanı içindedir. Meselâ bir gün sonraki hava durumu meteorolojik alet ve uydularla tespit ediliyorsa bu gayb sayılmaz. Çünkü bu, insanın bilgi alanı içinde kalır.(100)

ıı. Gaybı Yüce Allah’tan Başkasının Bilememesi

Kur’ân’a göre hiçbir mahlûk gaybı bilemez. Bununla ilgili âyet şudur:

Neml 27/65: “De ki: Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Bu âyete göre, gaybı bilme noktasında Yüce Allah tektir; dolayısıyla gaybı bilemeyenlere melekler de peygamberler de dâhildir.

Yüce Allah, Hz. Nuh’la ilgili kıssanın işlendiği bir bölümde onun şöyle dediğini bize hatırlatmaktadır:

Hûd 11/31: “Ben size, ‘Allah’ın hazineleri benim yanımdadır’ demiyorum, gaybı da bilmem. ‘Ben bir meleğim’ de demiyorum; sizin gözlerinizin hor gördüğü kimseler için, ‘Allah onlara asla bir hayır vermeyecektir’ de diyemem. Onların kalplerinde olanı Allah çok iyi bilmektedir. Onları kovduğum takdirde, ben gerçekten zâlimlerden olurum.”

İşte bu âyette açıkça görüldüğü üzere, Hz. Nuh çeşitli cümleler söyleyerek insan oluşunu muhataplarına hatırlatmıştır. Kaldı ki etrafındakilerin hor gördüğü kimselere Yüce Allah’ın ileride herhangi bir hayır vermeyeceğini söyleyemeyeceğini de belirterek, ileriye dönük bilgilerden uzak olduğu mesajını bize iletmiştir. Hz. Nuh örneğinden ve konuyla ilgili diğer âyetlerden anlaşıldığına göre, gayb alanı Yüce Allah’ın peygamberlerine vahiy ile bildirdiği ilahi mesajlardan oluşan kısmı hariç gerisi mahlûka kapalıdır.(101)

Gayb konusunda Kur’ân’da Hz. Peygamber’in, çevresindeki bazı olaylar hakkındaki tutumunu da bu vesileyle hatırlatmakta yarar vardır.

ııı. Hz. Peygamber ve Gayb

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in gaybı bilmediğini kendi ifadesi olarak ona ilan ettirmekte ve bunu çeşitli örneklerle desteklemektedir. Şimdi bu konudaki bazı bilgileri özellikle hatırlatmak istiyoruz:

a) Âyetlerden Örnekler

Gayb konusunda Hz. Peygamber’in söylemesi emredilen gerçek şöyledir:

- A‘râf 7/188: “De ki: Allah dilemedikçe ben (dahi) kendime ne yarar sağlayabilirim, ne de zararı önleyebilirim. Zira eğer gaybı bilseydim, kendime tüm güzelliklerden daha çok pay ayrılmasını sağlardım; üstelik bana hiçbir kötülük de erişemezdi. Ben, inanan insanlar için yalnızca bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim.”

Bu âyet, Hz. Peygamber’in gaybı bilemediğini açıkça ortaya koymaktadır. Eğer Hz. Peygamber gaybı bilseydi, kendisine hiçbir kötülük erişemez, hiçbir sıkıntıya maruz kalmaz, her şeyin önlemini çok önceden alırdı. Unutulmamalıdır ki o da bir insandır ve Kur’ân haricinde ona da gaybdan herhangi bir bilgi verilmemiştir.

- En‘âm 6/50: “De ki: Ben size, Allah’ın hazineleri yanımdadır demiyorum. Gaybı da bilmem; size melek olduğumu da söylemiyorum. Ben sadece bana vahyolunana uyuyorum.”

Kur’ân’da diğer peygamberlerin olduğu gibi,(102) Hz. Peygamber’in de gaybı bilemeyeceği açıkça belirtilmektedir. Yüce Allah, Hz. Peygamber ve gayb konusunda son derece önemli mesaj veren bu âyette Hz. Peygamber’in de gaybı bilemeyeceğini ona ifade ettirmektedir. Bu gerçeklere rağmen, gaybla ilgili onlarca veya yüzlerce sözü ona isnat etmek anlaşılabilir bir durum değildir.

- Tevbe 9/101: “Çevrenizdeki bedevî Araplardan ve Medine halkından birtakım münafıklar vardır ki münafıklıkta ileri gitmişlerdir. Sen onları bilemezsin, onları biz biliriz. Onlara iki kez azap edeceğiz; sonra da onlar büyük bir azaba itileceklerdir.”

İşte bu âyetteki “Sen onları bilemezsin, tanıyamazsın” ifadesi Hz. Peygamber’in, çevresindeki münafıkları tanımadığını, yani onların içlerinde neler taşıdıklarını ve neleri düşündüklerini bilemeyeceğini söylemektedir. Davranışları ya da zaman zaman söylediklerinden hareketle kimlerin münafıklık yapmış olabileceği tahmin edilebilir olmasına rağmen, bunu bilemeyen bir peygamberin ağzından gayba dair bilgiler nakledilmesi, doğrusu bize çok sıkıntılı, istismara açık ve tehlikeli bir durum gelmektedir.

- ‘Abese 80/1-4: “Görme engelli biri ona geldi diye, yüzünü ekşitti ve arkasını döndü. (Ey Peygamber,) o (azgın Mekkeli)nin arınacağını, yani gerçeği hatırlayıp bunun ona fayda vereceğini sana bildirecek ne olabilir ki!”

Yüzünü ekşitip görme engelli sahâbîye arkasını dönmese de yanına gelenlerden hangisinin öğüt alacağını veya almayacağını bilemeyen, etrafındakilere yönelirken asıl öğüt almak isteyene itibar etmeyen Hz. Peygamber, bu davranışı nedeniyle uyarılmıştır. Daha sonra Abdullah ibn Ümmi Mektûm’a “Kendisi sebebiyle Allah’ın beni uyardığı kimse”(103) diyerek, olaya gönderme yapar olmuştu. Yanına gelen görme engelli bir insanın ve Mekke ileri gelenlerinin hangisinin arınıp arınmayacağını bilemeyen bir peygamber, nasıl olur da gaybdan haber verebilir?

- Muhammed 47/30: “Biz dileseydik onları sana gösterirdik de, sen onları yüzlerinden ve sözlerinin üslubundan tanırdın. Allah işlediklerinizi bilir.”

Âyete böyle mana vermek zorundayız.(104) Bazılarının tercih ettiği gibi, eğer “Biz dileseydik onları sana gösterirdik de, sen onları yüzlerinden tanırdın. Andolsun ki, sen onları konuşma tarzlarından tanırsın. Allah işlediklerinizi bilir” anlamını kabul edersek, bu durumda, âyetin ilk cümlesiyle ve daha önce bu konuda zikrettiğimiz âyetlerle çelişki meydana gelirdi. “Dileseydik gösterirdik” demek, “dilemedik ve göstermedik” demektir. İşte bu âyet de Hz. Peygamber’in, etrafındaki münafıkların simalarını ve sözlerini ilâhî vahiy desteği olmadan tanıyamadığını göstermektedir.

- Hucurât 49/14: “Bedevîler ‘İnandık’ dediler. De ki, Siz iman etmediniz, ama ‘Boyun eğdik’ deyin. Henüz iman kalplerinize yerleşmedi. Eğer Allah’a ve Elçisi’ne itaat ederseniz Allah işlerinizden hiçbir şeyi eksiltmez. Çünkü Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Burada sözü edilen konu, göçebelerin ya da başka bir ifade ile bedevîlerin iman iddiaları karşısında Yüce Allah’ın duruma müdahale edip onların iman etmediğini, sadece teslim olduklarını bildirmesidir. Bedevîlerin durumlarıyla ilgili olarak asıl bilgilendirilen kişi Hz. Peygamber olduğu için, Yüce Allah’ın bildirmesi olmadan onun da gaybı bilemeyeceği ortaya çıkmaktadır. Bir anlamda Yüce Allah’ın kendisine bildirdiği gayb, bu örnekte açıkça görüldüğü gibi Kur’ân’da da yer almıştır.

- Hz. Peygamber’in, hanımlarından birine gizli bir söz söylediği, ancak eşinin bu sırrı saklayamayıp başkalarına haber vermesi üzerine indirilen Tahrîm 66/3. âyeti de konuyla ilgili olarak göz önünde tutulması gereken örneklerden biridir:

“Nebî, eşlerinden birine gizlice bir söz söylemişti. (Fakat eşi), o sözü (başkalarına) haber verip Allah da bunu (Nebî’ye) açıklayınca, o da (konunun) bir kısmını bildirmiş, bir kısmından da vazgeçmişti. (Nebî) bunu ona (eşine) haber verince (eşi) ‘Bunu sana kim bildirdi?’ diye sormuş o da ‘el-‘alîm (her şeyi bilen), el-habîr (her şeyden haberdar olan Allah) bana haber verdi’ demişti.”

Bu âyetten anlaşılan şudur: Hz. Peygamber sırrını verdiği eşinin, bu sırrı kime açtığını bilememektedir. Kendi evinde eşleri arasında mahrem olabilecek bir konuda bile, Yüce Allah bildirmediği sürece Hz. Peygamber bazı konuları bilememekte ve vahiy desteği olmadan konu açıklığa kavuşmamaktadır. İşte bu son örnekte de olduğu gibi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e bildirdiği vahiy, tıpkı Cinn 72/27. âyette zikredildiği üzere Kur’ân’da yer alan vahiydir.(105) Yüce Allah’ın açtığı gayb, peygamberlere vahyen gönderdiği kitaplardır ve peygamberler de bu bilgileri ümmetlerine tebliğ etmişlerdir.

- Cinn sûresinin ilk âyetlerine baktığımızda çok ilginç bir detayı daha görmemiz mümkündür. Sûrede, onu dinlemeye gelen bir cin grubunun olgusu Hz. Peygamber’e haber verilmektedir. Tebliğcisi olduğu dinin esaslarını kimlere duyurup ulaştırabildiği, bu bağlamda cinlerin onu dinlediği ve çeşitli itirafları kendisine bildirilmektedir. Kendisini dinlemeye kimlerin geldiğini haklı olarak bilemeyen bir Peygamber’in gaybın detaylarına varıncaya dek sözler söylediğini iddia etmek veya bu tür sözleri ona nispet etmek gerçeği yansıtmaktan uzaktır. Cinlerin vahiy dinlemesiyle ilgili daha farklı bilgilerin bir bölümü de Ahkâf 46/29-32. âyetlerde hatırlatılmakta, Hz. Peygamber vahiy sayesinde olaydan haberdar edilmekte ve bu olay da Kur’ân vahyi ile tespit edilmektedir.

Etrafındakilerden kimlerin arınıp kimlerin arınmayacağını,(106) savaşa gitmeme noktasında izin isteyenlerden kimin doğru, kimin yalan söylediğini bilemeyen, dolayısıyla hakikat ortaya çıkmadan bazılarına izin verdiği için uyarılan,(107) bir silah ve zırh çalınması olayında Yahudi aleyhine Müslüman lehine hüküm verecekken “Sakın hainlerden yana olma, Allah’a istiğfar et, kendilerine ihanet edenleri savunma” anlamındaki âyetlerin gelmesiyle bilgilendirilen,(108) çevresindeki münafık ve bedevilerin içlerini, aile içi sırları deşifre edeni bilemeyen, kendini dinlemeye gelen cinlerden de kendiliğinden haberdar olamayan Hz. Peygamber, belli ki çevresindeki insanları ve onların kalplerinden neler geçirdiklerini de haklı olarak bilememektedir.

Bu arada gayb ve insanların bunu bilemeyeceğiyle ilgili bir teknik bilgiyi de hatırlatmak istiyoruz. Yüce Allah, Hz. Peygamber’e yönelik olarak 13 kez(109) مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke, 3 kez(110) de mâ yüdrîke kalıplarında sorular sorar. Konuyla ilgili çeşitli âyetlerin yorumlarında da ifade ettiğimiz üzere, bunlardan mâ edrâke şeklinde olanların cevabını bizzat Yüce Allah vermekte, konuyla ilgili farklı anlamların söz konusu olduğunu öğretmekte, bir anlamda Kur’ân’ın Rabb’ca bir anlam dünyasının olduğunu ortaya koymaktadır. Ancak Yüce Allah mâ yüdrîke şeklindeki sorularının cevabını ise vermemektedir. Kur’ân’da bunun üç tane örneğinden iki tanesi “Son Saat”le ilgilidir: “Sana bildiren ne olabilir ki, belki de o (Son) Saat çok yakındır.”(111) Bir tanesi ise “gayb”la ilgidir.(112) Kıyâmet de gaybın konusu olduğuna göre, bunun bilinemeyeceği açıkça ortadadır.

Yakın çevresi hakkında bile bilemediği hususlar bulunan Hz. Peygamber’in gaybî bilgiler söylediğini iddia etmek, Yüce Allah’ın onu inşa ettiği duruşu yeterli görmemek ve Hz. Peygamber’e Yüce Allah’ın vermediği özellikleri isnat etmektir. Bu durum son derece sakıncalı sonuçların meydana gelmesine neden olmakta, insan peygamberi tanınmaz hale getirmekte, sonuçta örnek alınması misyonunu ortadan kaldırmaktadır. Kur’ân’ın tanıttığı peygamber “insan peygamber”dir(113) ve mutlak surette örnek alınması gereken bir üsve-i hasenedir,(114) rol modeldir, rehberdir, tek örneğimizdir.

Ne mutlu Hz. Peygamber’i örnek alabilenlere ve ona tabi olarak Yüce Allah’ın muhabbetini kazanabilenlere! Allahümmec‘alnâ minhüm. Âmîn.

b) Hadislerden Örnekler

Hz. Peygamber’in gaybla ilgili konumunu Kur’ân’dan verdiğimiz çeşitli örneklerle bu şekilde ifadeye çalıştıktan sonra, şimdi de konuyu hadislerle desteklemek istiyoruz.

- Münâfikûn 63/1-8. âyetlerinin nüzül sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Zeyd b. Erkâm diyor ki, Abdullah b. Übeyy, “Allah’ın Elçisi’nin yanında bulunanlara infakta bulunmayın! Eğer Medine’ye dönersek üstün olan, düşük olanı oradan çıkaracaktır…”(115) ifadelerini kullanınca, durumu Resülüllâh’a haber verdim. Ensâr beni bu haberimden dolayı kınadı; Abdullah b. Übeyy de böyle bir şey söylemediğine dair yemin edince evime döndüm. Daha sonra Resülüllâh beni çağırdı, yanına gittim. Bana, “Allah seni doğruladı” dedi ve onlar hakkında Münâfikûn 63/7. âyet indi.

Başka bir rivâyette, Zeyd b. Erkam, Abdullah b. Übeyy’in yukarıdaki sözleri söylediğini amcasına naklettiğini, durumu Resülüllâh’a onun hatırlattığını, Abdullah’ın ve adamlarının bunları söylemediğine dair yemin ettirildiklerini bildirmektedir. Bunun üzerine, Hz. Peygamber’in de onları haklı görüp kendisini yalanladığını, daha sonra bu durumdan dolayı kendisinin çok üzüldüğünü, işte bu olay üzerine Münâfikûn sûresinin ilk 8 âyetinin indirildiğini belirtmiştir.(116)

Nakledilen bu olaylar, âyetlerin metnine de gâyet uygun görünmektedir. Eğer Resülüllâh, iddia edildiği gibi gaybı bilseydi, çok kıymet verdiği sahâbîlerinden olan Zeyd’i herkesin içinde yalanlamaz, münâfık Abdullah’ın ve adamlarının sözüne itibar edip onları haklı görmez ve dolayısıyla Zeyd’i de üzmezdi.

- Buhârî’nin naklettiğine göre Resülüllah’a biât eden Müslüman hanımlardan biri olan Ümmü’l-‘Alâ’ şöyle demiştir: “Muhacirlerin, (Medine’de Ensar’dan) kimin evinde kalacağı konusunda Ensar kura çektiğinde Osman b. Maz‘ûn bize düştü. Şikâyetlenip hastalanınca vefat etti; daha sonra onu elbiselerine sardık (kendi elbiseleriyle onu kefenledik). O esnada Resülüllah yanımıza geldi. Ben, ‘Ey Ebû Sâib(117), Allah’ın rahmeti üzerine olsun, ben sana şahidim, Allah mutlaka sana ikram etmiştir (veya ikram edecektir)’ deyince, Nebî (as), ‘Sen nereden biliyorsun?’ diye sordu. Ben de, ‘Allah’a yemin olsun ki, bilmiyorum (nereden bileyim ki)’ dedim. Bunun üzerine Resülüllah şöyle buyurdu: ‘Ona (Osman’a) gerçek geldi (yani gerçekle karşılaştı); onun için Allah’tan hayır dilerim. Allah’a yemin olsun ki, ben Allah’ın elçisi olmama rağmen bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.’ Ümmü’l-‘Alâ’ devam ederek şöyle demiştir: Allah’a yemin olsun ki ondan sonra hiç kimse için böyle şeyler söylemedim.”(118)

Bu olay hakkında birtakım küçük farklarla Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu da rivâyet edilmektedir:

فقال رسول الله صلي الله عليه وسلم أما هو فو الله لقد جائه اليقين والله اني لأرجو له الخير والله ما أدري و انا رسول الله ما ذا يفعل بي “Allah’a yemin olsun ki, ona gerçek geldi (o gerçekle yüzleşti) artık. Allah’a yemin olsun ki, onun için sadece hayır dilerim; Allah’a yemin olsun ki, Allah’ın elçisi olmama rağmen bana ne yapılacağını bilmiyorum.”(119)

Bu rivâyette Hz. Peygamber’in söylediği nakledilen sözler Yüce Allah’ın, Ahkâf 46/9. âyetinde daha önceden, yani Mekke’deyken Hz. Peygamber’den söylemesini emrettiği şu ifadelerdir: قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَآ اَدْر۪ي مَا يُفْعَلُ ب۪ي وَلَا بِكُمْ “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim. Bana ve size ne yapılacağını da bilmem.” Kendisine mahşerde ne yapılacağını bilemeyen bir peygambere gayba dair bilgiler söylettirme çabası hiçbir şekilde anlaşılabilir değildir.

- Hz. Ayşe, üç şeyden birini söyleyenin Yüce Allah’a en büyük iftirayı yapacağı tehdidiyle üçüncü madde olarak şunu söylemiştir: “Kim, o (Hz. Peygamber) yarın ne olacağıyla ilgili haber veriyor derse, Allah’a en büyük iftirayı yapmış olur. Zira Yüce Allah, ‘De ki: Allah’tan başka göklerde ve yerdeki hiç kimse gaybı bilemez’ buyurmaktadır.”(120) Yarından söz etmek gayba ait bir bilgi olacağı için Hz. Ayşe o alana hiç kimsenin giremeyeceğini, dolayısıyla Hz. Peygamber’i de buraya sokmaya çalışanların Yüce Allah’a iftira edeceğini beyan etmiştir.

Bu rivâyetle ilgili bir tespiti aktarmak istiyoruz: Hz. Ayşe’nin, aşırı yüceltmenin bu tür tezahürünü, ısrarla insan-Allah ilişkileri çerçevesinde bir sapma olarak görmesi manidardır. Oysaki bu çerçevede yanlış anlamanın objesi, görünürde Yüce Allah değil, Hz. Peygamber’dir. Fakat Hz. Ayşe, bu tür bir yanlış anlamanın sadece peygamber tasavvurunu etkilemekle kalmayıp insanın “Allah inancını” da etkileyeceği içtihadındadır. Elbette Hz. Peygamber Yüce Allah’ın bildirdiğini bilir. Onun, peygamber olmayan hiçbir insanın ulaşamadığı Vahiy Meleği gibi özel bir bilgi kaynağı olduğu da bir gerçek. Ne ki Hz. Peygamber’in yüceliğini yeterli bulmayıp ona bir parça daha karizma kazandırmak isteyen yüceltmeci gelenek, hiçbir tevile sığmayan bir yığın haber üretmekten geri kalmamıştır.(121)

Hz. Ayşe kaynaklı rivâyet hakkında değerlendirme yapan Süleyman Ateş hocamız ise şu bilgilere yer vermiştir:

Bu hadislerin açık ifadesine göre Peygamber (as), vahiy dışında yarın ne olacağını bilmezse, binlerce yıl sonraki olayları da bilmez. Şâyet bu konuda vahiy olursa o zaman bilebilir. Böyle bir vahiy olsaydı onun da Kur’ân’da bulunması gerekirdi. Hâlbuki Kur’ân’da bu hadislerde anlatılan gayb haberlerinin hiçbirine rastlamıyoruz. Gaybı Allah’tan başka, ne gökte ne de yerde hiç kimsenin bilemeyeceğini vurgulayan âyetleri buluyoruz. Sanıyorum ki Hz. Ayşe de Peygamber (as)’den rivâyet edilen bu tür istikbal haberleri üzerine onun gaybı bildiğini, yarın olacak şeyleri haber verdiğini söyleyenin Allah’a iftira etmiş olacağını söyleyerek bu tür rivâyetlerin Hz. Peygamber’e iftira olduğunu vurgulamak istemiştir.(122)

Naklettiğimiz her iki değerlendirmede de Hz. Peygamber’in gaybla ilgili konumunun vahiyle sınırlandırılmış olduğu, eğer gayba dair bir bilgilendirme olmuşsa bunun Kur’ân’da yer alması gerektiği vurgulanmış, bunun dışında gaybla ilgili rivâyetlerin Hz. Ayşe’nin ifadesiyle Hz. Peygamber’e, dolayısıyla Yüce Allah’a iftira olduğu anlatılmak istenmiştir.

- Resülüllah’ın gaybı bilememesi örneklerinden biri ve belki de en çarpıcı olanı dünyevî hukukla ilgili olandır. Burada söz konusu edilen olay, Ensâr’dan Tu‘me b. Ubeyrık adında birinin Katâde b. Nu‘mân’dan bir gece bir zırh çalması, onu Yahudi Zeyd b. Semin’in yanına bırakması ve sorgulanınca da zırhı Yahudinin çaldığı şeklindeki iftirasıyla ilgilidir. Zeyd b. Semin, zırhı Tu‘me’nin getirdiğini söyleyince bu defa bazı Yahudiler Zeyd’in, bazı Müslümanlar da Tu‘me’nin haklılığına dair şâhitlik etmişler. Resülüllah da Tu‘me lehinde hüküm vermek üzereyken Nisâ sûresinin 105-106. âyetleri inmiştir: “Allah’ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmedesin diye sana Kitab’ı bir amaç ile indirdik; hainlerden taraf olma! Allah’tan mağfiret iste; muhakkak ki Allah, çok bağışlayıcıdır; çok merhamet edicidir.”(123)

Hukukî bir konuda hüküm verirken bilgi eksikliği nedeniyle taraflardan birine haksızlık yapılırsa, ağır mağduriyetler yaşanması kaçınılmaz olacaktır. Bu nedenle, Nebî (as) kendisine gelen davalılara karşı bilgiden veya savunmadan kaynaklanan yanlış bir karar vermiş ve bir tarafın mağduriyetine neden olmuş ise hakkı yenen kişiye hakkının verilmesini, yoksa hak yiyenin, karnına ateşten bir parça almış olacağını söylemiştir.(124) İşte bu uyarı onun da bir insan olduğunu, zâhire göre hükmettiğini, gaybı bilmediğini ve dolayısıyla bazı hatalar yapabileceğini göstermektedir. Peygamberimizin ifadesiyle o “diğer insanlar gibi bir insandı, unuttukları gibi unutur, hatırladıkları gibi de hatırlar”dı.(125) Eğer Hz. Peygamber gaybı bilseydi bu tür bir uyarıya da tarafların itiraflarına da ihtiyaç hissedilmez, sonu pişmanlıkla bitecek herhangi bir hatayla da karşılaşılmazdı.

- Bu konuda başka bir örnek de Hz. Ayşe’ye yönelik gerçekleşen ifk (iftira) hadisesidir. Hz. Ayşe, çektiği onca sıkıntıya rağmen, iftirayla ilgili süreçte Resülüllah’tan kendisini rahatlatacak, onun suçsuz olduğunu içeren herhangi bir söz duyamamış, sadece olayın başlangıcında kendisinden babasının evine gitmesi için izin istemiş, o da izin vermişti. Aradan bir ay geçmişti ki Nebî (as) evine gelmiş, ama o iftiradan sonra o güne kadar Hz. Ayşe’nin yanına oturmamıştı. Hz. Peygamber, Hz. Ayşe’ye yönelerek şöyle demişti: “Eğer suçsuzsan Allah yakında suçsuzluğunu ortaya çıkarır. Eğer suçluysan Allah’a istiğfar et; O’na tevbe et/yönel. Zira kul, günahını itiraf eder de Allah’a yönelirse Allah da onun yönelişini/tevbesini kabul eder.”

İşte bu konuşmadan sonra Hz. Ayşe kelimenin tam anlamıyla perişan olmuştu. İstiyordu ki hakkında bir vahiy gelsin; ama kendisinin Kur’ân’da konuşulmaya layık biri olmayacağını düşünerek de adının vahye değil de hiç olmazsa Resülüllah’ın rüyasına konu edilmesini arzu ediyordu. Aradan bir süre geçtikten sonra, Nebî (as)’dan mutluluk verici bir haber geldi ve haberi getiren kişi gülerek, “Ey Ayşe, Allah’a hamd et; Allah seni temize çıkardı, suçsuzluğunu onayladı” dedi. Bunun üzerine annesi, “Kalk Resülüllah’a git” deyince, Hz. Ayşe, “Hayır, Allah’a yemin olsun ki ona gitmem, Allah’tan başkasına da hamd etmem” dedi. İşte bu konuşmaların hemen öncesinde Yüce Allah Nûr sûresinin 11. âyetinden itibaren ilgili âyetleri indirmişti.(126)

Eğer Hz. Peygamber gaybı bilseydi ya da Hz. Peygamber’e Kur’ân’dan başka gayb bildirilmiş olsaydı, kendi eşiyle ilgili bir iftirada bunca acılar yaşanmaz ve müminlerin annesi Hz. Ayşe de bu sıkıntıları çekmezdi. Demek ki, konu vahiy konusuydu ve Hz. Peygamber Kur’ân dışı vahiylere de muhatap değildi.(127)

- Hz. Peygamber’in gayb konusundaki konumunu ifade bağlamında Hz. Ayşe’nin şu sözü çok anlamlıdır: “Kim, Hz. Peygamber’in gaybı bildiğini iddia ederse ona iftira etmiş olur.”(128) Kur’ân’da gaybla ilgili pek çok âyetle uyumlu olduğu ve Hz. Peygamber’in de pratik hayatında yaşadıklarına uyduğu için bu rivâyetin sahih olduğunu düşünüyoruz.

Hz. Ayşe gibi Hz. Peygamber’in evinde onunla hayatını paylaşan bir kişinin bu konudaki duyarlılığı maalesef ümmetin geri kalanları arasında aynı hassasiyetle izlenememiş, kültürümüz gayb haberleriyle dolup taşmıştır. Üstelik aslından emin olunamayan rivâyetler esas alınmaya başlanmış ve Kur’ân âyetleri adeta devredışı bırakılır olmuştur. Oysa Kur’ân’da gayb konusu Yüce Allah’ın bilgisiyle sınırlandırılmış, gaybın açıldığı elçiler bağlamındaki sınır da “Cebrâil (as) aracılığıyla elçilere vahyedilen mesajlar, kitaplar” olarak belirlenmiştir. Bunun dışında daha farklı sonuçlara gidebilecek yollar kapatılmıştır.

İşte bütün bu âyet ve hadislerden de anlaşılacağı üzere, gayb alanı sadece Rabbimizin bilgisine aittir; O bildirmediği sürece hiç kimse gaybı bilemez. Bildirdiği gayb ise peygamberlere vahyettiği esaslardır ki onlar da kayıt altına alınarak ümmetlerine tebliğ edilmişlerdir. Son ümmet açısından bakıldığında, Hz. Peygamber’e bildirilen gayb sadece Kur’ân’dır ve Resülüllah (as) da onu hiçbir eksiklik yapmadan tebliğ etmiştir. Kur’ân dışında gayb bilgisi aramak doğru değildir. Cinn sûresinin son bölümünde “açılan vahiy”den maksat da Kur’ân’dır. Kur’ân’da ise Son Saat’in ve kıyametin kopma vaktinin hiç kimseye bildirilmediği beyan edilmektedir. Meseleyi böyle anlamak pek çok hatanın yapılmamasına vesile olacaktır. Yüce Allah her konuda en doğrusunu bilir.

Ebû Müslim el-Isfehânî Bakara 2/3. âyetteki بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesini aktardığımız doğrultuda inanılan bir âlem ve imanın şartlarından birisi olarak değil de kişilerin iman şekli olarak yorumlamaktadır. Onun temel yaklaşımı tıpkı Yûsuf 12/52’de de yer aldığı gibi kişinin yalnız olduğu halini nitelendirmesidir. İnsanların kalabalıklar arasında değil de tek başlarına, gözlerden ırak iken, riya denen her türlü gösterişten uzak, yürekten, içten ve samimi bir şekilde sahip oldukları imanı işte bu ifadeyle dile getirilmekte, bir anlamda imanın nasıl olması gerektiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Esasında bir sonraki âyetin sonunda yer alan “âhirete kesinkes inanmak” ifadesi “gayb” denen kavramı zaten içermektedir; dolayısıyla buradaki “gayb” kişinin iman durumunu ortaya koymakta, iman edilen şeyleri içermemektedir. Dahası Kur’ân’da bu kelimenin geçtiği diğer kullanımların hiçbirisinde iman kavramının kullanılmaması da bu görüşün destekçileri arasında görülebilir. Bu arada Yâsîn 36/11, Kâf 50/33 ve Mülk 67/12 gibi âyetlerde yer alan ifadelerde de aynı mantık söz konusu edilebilir.

b) وَيُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Namaz kılarlar ve kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler.” İman bir iddiadır; ispatı ise bazı fedakârlıklar yapılmasına bağlıdır. Bu fedakârlıklar arasında bu âyette önce bedensel ibadet anlamında “namaz”, ardından ekonomik olarak “infak” ibadetine yer verilmektedir. Bir davranışın ibadet adını alması onu imanlı olarak yapmaya bağlı ise, yapılan ibadetlerin sonuç verici olması da gayba iman bilincinden desteklenmesine bağlıdır.

ı.وَيُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ “Namaz kılarlar.” Âyetin bu kısmında iki önemli değere dikkat çekilmektedir ki bunların ilki “namazın ikame edilmesi”dir; diğeri ise “verilen rızıklardan infak etmek”tir. Kur’an’da namaz ibadeti hakkındaki bazı bilgileri burada zikretmekte yarar görmekteyiz.

- Namaz Kavramı

Kur’ân’da oldukça fazla yer alan “Namaz” ibadeti hakkında bazı temel bilgiler vermek istiyoruz. Farsça’da “tâzim için eğilmek, kulluk, ibadet” anlamına gelen namaz, sözlükte “dua etmek, ibadet etmek, bağışlanma dilemek, yalvarmak, destek vermek” mânalarındaki Arapça salâh kelimesinin (çoğulu salavât) karşılığı olarak Türkçe’ye geçmiştir. Bu kelime çeşitli türevleriyle birlikte Kur’ân’da 99 kez zikredilmektedir. Kullanılan yerlerde eğer salâh kelimesi tek başına gelmişse bu bilinen anlamda “namaz”ı değil, tevhid içerikli bütün eylemleri ifade eder. Eğer salâh kelimesi beraberinde ekâme, yukîmu, ekım gibi kelimelerle kullanılmışsa burada sözü edilen uygulama bilinen namazdır ve bunun pek çok kullanım örneği vardır. Bu arada namaz manasına geldiğini düşündüğümüz diğer kullanımlar ise belli yani özel vakitlerle ilişkilendirilen zikr ve tesbîh ifadeleridir.

Namaz ibadetinin bütün ilâhî öğretilerde mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Âdem, Hz. Nuh ve Hz. İbrâhim’den sonra namazı terkeden nesillerin geleceği,(129) Hz. Zekeriyyâ’nın namaz kıldığı,(130) Hz. Îsâ’nın salât vecîbesine atıfta bulunduğu,(131) Hz. İbrâhim’in yanı sıra Hz. Lût, Hz. İshak ve Hz. Ya‘kub’a namaz emrinin vahyedildiği,(132) Hz. İsmâil’in halkına/ailesine namazı emrettiği,(133) Hz. Lokmân’ın oğluna namazı hakkıyla kılmasını öğütlediği,(134) Hz. İbrâhim’in kendisini ve neslini namazı dosdoğru kılan kullarından eylemesi için Rabbine dua ettiği,(135) Hz. Musa’ya Yüce Allah’ı anmak üzere namaz kılmasının emredildiği,(136) Hz. Musa’ya ve kardeşine hitaben evleri kıble tarafına yapmaları ve namaz kılmaları emrinin verildiği(137) ifade edilmekte, ayrıca Yüce Allah’ın İsrâiloğulları’ndan yerine getirme sözü aldığı görevler arasında namazın da yer aldığı görülmektedir.(138) Yine Ashâb-ı Kehf kıssası anlatılırken mescid kelimesinin zikredilmesinden(139) o dönemde namaz ibadetinin var olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Dahası kitap ehline yönelik emirler arasında namaz kılmaları da zikredilmektedir.(140) Bütün bu âyetlerden anlaşılan şudur: Demek ki namaz ibadeti insanlık tarihi kadar eskidir ve bütün ümmetlerin dini hayatında yer almış evrensel bir ibadettir.

Namazın kılınış şekline dair Kur’ân’da ayrıntılı bilgi verildiği görülmektedir. Bu bağlamda çeşitli âyetlerde öncelikle abdest,(141) ayrıca kıble,(142) başlangıç tekbiri,(143) kıyam(144), kıraat(145), rükû ve secde,(146) ka‘de(147) gibi namazın bazı şartlarına ve rükünlerine işaret edilmiştir. Ayrıca yolculukta ve düşman tehlikesinin bulunması hallerinde namazın nasıl kılınacağı hususuna yer verildiği gibi,(148) sıkıntılı zamanlarda binekte veya yaya yürürken de namaz kılması gerektiği ifade edilmektedir.(149) İşte bu ve benzer ayetlerde yer alan bilgiler çerçevesinde Hz. Peygamber de namazın nasıl kılınacağını uygulamalarıyla ümmete göstermiştir. Hadislerde yer alan bilgileri bu ayetler çerçevesinde anlamak ve yorumlamak gerekmektedir.

Kur’ân’da namaz vakitleriyle ilgili âyetler vardır ve Kur’ân’a göre günlük namazlar beş vakittir. Bakara 2/238’de yer alan الصَّلَوَات es-salevât kelimesi en az üç şeyi içerecek şekilde çoğuldur. الصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى es-salâtü’l-vüstâ tamlaması ise “orta namaz” manasına alınırsa namazların toplamı dört eder. Oysa dört rakamının ortası olmayacağına göre الصَّلَوَات es-salevât kelimesinin zorunlu olarak dört vakti içerdiği kabul edilir ve الصَّلٰوة الْوُسْطٰى es-salâtü’l-vüstâ tamlamasıyla birlikte namazların toplamının beş vakit olduğu bu âyetten bile elde edilebilir.(150)

Hûd 11/114. ayette şöyle buyrulmaktadır: “Gündüzün iki bölümünde (öğle ve ikindi) ve gecenin de (gündüze) yakın bölümlerinde (akşam, yatsı ve sabah) namazı kıl! Şüphesiz ki iyilikler kötülükleri giderir. Bu, (gerçeği) hatırlamak isteyenlere bir hatırla(t)madır.”

Bu ayet namazın beş vakit olduğunun en önemli delillerindendir. Ayetteki tarafey(ni) kelimesi tesniye (ikili çoğul) kalıbında olduğu için iki vakti içerirken, zülef kelimesi de cemi (en az üç olan çoğul) olduğu için en az üç vakti içermektedir. Namaz vakitlerinin Kur’an’da yer aldığını gösteren başka ayetler de vardır. Hûd 11/114’te “gündüzün iki tarafında ve gecenin, gündüze yakın vakitlerinde” namaz emredilmektedir. Gündüzün iki tarafı “öğle ve ikindi”, geceye yakın vakitleri ise “akşam, yatsı ve sabah” namazları olarak anlaşılabilir. Ayrıca Tâhâ 20/130’da da “Güneş’in doğuşundan önce” (sabah), “batışından önce” (öğle ve ikindi), “gecenin bazı saatlerinde” (akşam, yatsı), “gündüzün uçlarında” (öğle, ikindi) veya (sabah ve akşam) şeklinde vakitler zikredilmektedir. Günlük beş vakit namazın Kur’an’da zikredildiği Hûd 11/114, Tâhâ 20/130 ve Kâf 51/39-40. ayetten de anlaşılmaktadır. Bu ayetlerden ayrı olarak, İsrâ 17/78’de de “Güneş’in batıya doğru sarkmasından gecenin kararmasına kadar ve bir de fecrin toplanması vaktinde namaz kılınması” emri yer almaktadır. Rûm 30/17-18’de de vakit isimleri zikredilerek “akşam, sabah, öğle ve yatsı” vakitleri sayılmaktadır. Bu arada Bakara 2/238’de geçen salât-i vüstâ ifadesine eğer “ikindi namazı” manası verilirse, beş vaktin beşinin adının da Kur’an’da yer aldığını söyleyebiliriz.

Râzî’nin de Bakara 2/238’in tefsirinde belirttiği gibi Hûd 11/114, İsrâ’ 17/78, Tâhâ 20/130, Rûm 30/17-18 ve Kâf 50/39-40. âyetlerde günlük namazların beş vakit olduğu beyan edilmektedir. Sanıldığı gibi namaz bir söylem değil, belli şekli olan fiziksel bir ibadettir ve bütün eski peygamberlerin uygulamalarında olduğu gibi Hz. Peygamber bizlere nasıl gösterdiyse öyle kılınmalıdır. Bu bağlamda Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Namazı beni nasıl kılıyor gördüyseniz öyle kılın.”(151)

Namazla ilgili oldukça fazla hadis rivayeti vardır. Bir tanesinde şu bilgiler yer almaktadır: “Beş vakit namaz kılan, evinin önünde bol miktarda akan tatlı bir suya günde beş defa dalıp yıkanan gibidir. Bu adamda kir namına bir şey kalır mı?” diye sormuş; sahabe  “Hayır, bir şey kalmaz!” deyince de, “Suyun kiri giderdiği gibi, beş vakit namaz da günahları yok eder” buyurmuştur.(152)

Hz. Peygamber namazın İslâm’ın beş esasından biri(153) ve amellerin en faziletlisinin vaktinde kılınan namaz olduğunu,(154) kulun kıyamet günü ilk olarak namazdan hesaba çekileceğini bildirmiş,(155) yeni müslüman olan birine her gün beş vakit namaz kılması gerektiğini söylemiştir.(156) Ayrıca, “Namazı benden gördüğünüz gibi kılınız” buyurarak namazların rekat sayılarını ve kılınış şeklini vahiyden süzerek hikmet ifadeleri ve uygulamaları olarak öğretip açıklamış,(157) kendisine bu konuda soru soran bir kişiye, “İki gün bizimle kıl” diyerek onu uygulamalı olarak öğrenmeye yönlendirmiştir.(158)

Namazın önemi bağlamında şu rivayet de çok önemlidir: “Kul namazı da terketti mi, işte o zaman küfürle arasında hiçbir perde kalmamış demektir.”(159) Bir tevhid eylemi olan namaz dinin direği ve müminin miracıdır. Bu noktada da Peygamberimize nispet edilen rivayetler oldukça yoğundur.(160)

Namazın “ikame” edilmesi, onu hayatın merkezine almak, hayatı namazın yönlendirici fonksiyonlarıyla yaşamak demektir. Yüce Allah’ın huzurunda yaşanan bu derin huzur, bir sonraki vakte kadar Allah’ın azabını ve gazabını gerektirecek davranışlardan uzaklaşmayı da beraberinde getirecektir.

Konuyla ilgili âyetlerdeki emir, namazı hakkını vererek ve istikamet üzere kılmaktır; niyeti ve maksadı doğru belirleyerek onu ifa etmektir. Namazın doğru kılınması kişiyi her türlü çirkinlikten ve kötülükten alıkoyması içindir. Namaz esnasında kişinin Yüce Allah’ı hatırlaması çok önemli ibadetlerdendir.(161) Bunun sonucu olarak, namazında Allah’ı hatırlayanları Allah’ın hatırlaması, yani onları anması ise en büyük ödüldür. “Siz Beni anın ki Ben de sizi anayım. Bana şükredin, sakın nankörlük etmeyin” âyeti,(162) Yüce Allah’ın kulunu anmasının şartını, kulun Allah’ı anması şeklinde belirlemektedir.

‘Ankebût 29/45’te ifade edildiği gibi, namazın kılınması, kişiyi kötülük ve çirkinliklerden uzaklaştıracak şekilde tanımlanmaktadır. Demek ki namaz kişinin namaz dışındaki yaşantısını etkilemekte, bir anlamda insanın kendisine çekidüzen vermesini sağlamaktadır. Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Namazı kendisini çirkinliklerden ve münker denen kötülüklerden alıkoymayan kişi Allah’a olan uzaklığını arttırmış olur.”(163) Hz. Peygamber huşû‘u tarif ederken, bunun namazda hiç kımıldamadan ve tevazu içinde olan kişilerin durumu olduğunu beyan etmiştir.(164) Aynı şekilde bir başka hadisinde Resülüllah (as) şunları dile getirmiştir: “Namaza duran nice kimseler vardır ki onların bu durumundan ellerine geçen pay yorgunluk ve argınlıktır.”(165) Ayrıca diğer bir hadisinde ise şu ifadeler zikredilmektedir: “Huşû‘ içinde olmayan kulun kıldığı namazından elde ettiği şey, sadece namazda oluşunun şuurunda olduğu anların sevabının yazılmasıdır.”(166)

Namazı kılmak, namazın da insanı kılması içindir. Namaz insanı nasıl kılar? Bu sorunun cevabı, “hayata namazın ‘bak’ dediği yerden bakmak ve bu ömrü Yüce Allah’ın istediği şekilde yaşamak” şeklindedir. İşte namazın insanı kılması için onun hayata “ikame” edilmesi gerekir. Hayatın dışına itilmiş bir namaz, şekilden ve içi boşaltılmış bir işlemden ibaret kalır.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, namaz ibadetinin evrensel olduğunu ve farz kılınmasının insanlık tarihi kadar eskiye gittiğini söyleyebiliriz. Kur’ân’da eski milletlere, özellikle kitap ehline de namaz emrinin verildiği beyan edilmektedir.(167) Ayrıca İsrailoğulları’ndan alınan sözlerde namaz emri yer almaktadır.(168) Hz. İsâ’ya yönelik görevlendirmelerde namaz emrinin bulunduğunu görmekteyiz.(169) Esasında bu son ümmete yönelik dinî esasların Hz. Nuh’a, Hz. İbrâhim’e, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya da vahyedilenler olduğu belirtilerek,(170) insanlara tebliğ edilen ilâhî prensiplerde herhangi bir değişikliğin bulunmadığı ifade edilmektedir.

İşte bütün bu nedenlerle, Müzzemmil 73/20. âyette, insanların en zor zamanlarda bile terk edemeyecekleri görevleri arasında namaz ibadetinin neden yer aldığı anlaşılmış olacaktır. Bakara 2/239 ve Nisâ’ 4/101-103 gibi âyetlerde verilen mesajlar da namaz ibadetinin hiçbir gerekçeyle terk edilemeyeceğinin apaçık delilidir. İster hastalık hali, ister rızık temini için yapılan ağır ve yorucu yolculuklar, ister savaş halleri, isterse korkulu ortamlar, can güvenliğinin bulunmadığı şartlar olsun, insanlar Kur’ân kıraatini terk edemeyecekleri gibi namaz kılmaktan da muaf tutulmamışlardır. Nisâ’ 4/43 ve Mâide 5/6’da da belirtildiği üzere, cünüplük hali hariç -ki bu durumda da hemen gusül abdesti emredilmektedir-, şimdilerde adı her ne olursa olsun, Kur’ân’da en çok emredilen namaz ibadetini kılmamayı meşru gösterebilecek herhangi bir sebebin olmaması gerektiğini ümmetin bilgisine sunmak durumundayız.

- Sallâ/Salât Kavramı

“Namaz” anlamını verdiğimiz salât veya “namaz kılmak” şeklinde tercüme ettiğimiz sallâ-yüsallî fiilinin kökü s-l-y harfleridir. ‘Bu kökten gelen kelimelerin asıl anlamı “bir şeye yaslanmak, destek olmak”tır. Bunun sonucunda salâh kelimesi “Allah’a yaslanmak, hakka yönelmek, tercihini O’ndan yana belirlemek, O’nun değerlerine gönülden bağlı olmak, ibadet etmek ve tevhid içerikli bir eylem yapmak” anlamlarında “namaz” ibadetinin adı olmuştur. Kelimenin dört harfli kalıbı sallâ/yusallî, musallî gibi kelimeler müstakil olarak kullanıldıklarında “ibadet, kulluk ve dua etmek” gibi anlamlar vermektedir.

Özellikle daha önce de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da namaz ibadetinden söz eden âyetlerde salât kelimesi tek başına getirilmez. Namazın kılınması onun “ikame edilmesi” şeklinde genellikle k-v-m kökünden ekâme-yukîmu-ekım gibi kelimelerle verilir. Dolayısıyla ilgili âyetlerde geçen sallâ fiilini özel olarak “namaz kılmak” şeklinde yorumlamak sorunlu olduğu için, söz konusu fiili genel anlamıyla “tevhid çizgisinde olmak ve o yolda çalışmak, ibadet etmek, kulluk ve dua etmek” diye anlamlandırmak daha doğrudur.

Konuyla ilgili âyetlerde geçen sallâ/yusallî fiilleri “ibadet ve dua etmek” şeklinde tercüme edilince, şekli ve vakitleri henüz ayrıntılı olarak tespit edilmemiş de olsa, namaz niyetiyle yapılan her türlü tevhid içerikli eylem bu kapsamda var kabul edilebilir. Dolayısıyla “yaslanmak” anlamından hareketle, salât kelimesini, “Allah’a yöneltilen, O’nun rızası için yapılan, tercihi Allah’tan yana belirlenmiş olan her türlü tevhid eylemi” olarak anlamak, namazı da diğer ibadetleri de içerecektir. “Allah’a yaslanmak ve O’ndan istemek” şeklindeki bütün yakarışlar Allah’tan yana olmayı ortaya koyan ve O’nun vazgeçilmezliğini ilan eden davranışlardır. Kurtuluş için başkaca sığınılacak yer yoktur. Nitekim Taberî’nin de ifade ettiği üzere, sallâ fiilinden maksadın “Allah’ı zikretmek, O’na dua etmek ve O’na yönelmek” olduğu bazı âlimlerce de benimsenmiştir.(171)

Bu vesileyle salât kelimesinin “dindarlık”,(172) “ibadet”,(173) “din, tevhid”(174) ve “yaratılış amacına uygun hareket etmek”(175) gibi anlamlarının bulunduğunu özellikle belirtmeliyiz.

Tekrar şu hususu hatırlatalım: Ekâme, yukîmu, ikâmet, ekım gibi kelimelerin biriyle kullanılan salât kelimesi “Allah’a yaslanmak, tercihini O’ndan yana belirlemek, O’nun değerlerine gönülden bağlı olmak” anlamlarında “namaz” ibadetinin adı olarak belirlenmiştir.

Hz. Peygamber’e Salât ve Selâm’ın Anlamı

Salât kelimesinin “namaz” ve “Hz. Peygamber’e salât ve selam” duasındaki kullanımı hakkında da şunları söylemek durumundayız:

Salât kelimesi, “Allah’a yaslanmak, tercihini O’ndan yana belirlemek, O’nun değerlerine gönülden bağlı olmak” boyutlarında, dinin direği olan “namaz” ibadetinin adı olarak belirlenmiştir. “Birine salât etmek” demek, ona destek vermek demektir. Bu noktada özellikle Ahzâb 33/56. âyeti hatırlamak gerekmektedir:

“Muhakkak ki Allah ve melekleri Nebî’ye salat ediyorlar. Ey iman edenler, siz de ona salât edin ve tam bir teslimiyet gösterin!” Bu âyette yer alan yusallûne fiili “selavat getirmek” manasına gelmiş olamaz. “Salât etmek” elbette Allah’a nispet edildiğinde “rahmet”, meleklere nispet edildiğinde ise “dua” manasına gelebilir; bunun önünde herhangi bir engel yoktur. Ancak rahmet ve dua bu kelimenin birinci anlamı değildir. “Allah’ın ve meleklerin salâtı”, onların yardımı ve desteği anlamına alınmalıdır. Böyle olunca âyetteki mesaj şöyle anlaşılır: “Allah ve melekleri Nebî’ye yardım ediyor ve destek oluyorlar. Ey iman edenler, siz de ona yardım edin, destek olun ve ona tam teslimiyet gösterin.”

Bu anlamda Ahzâb 33/43’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah ve melekleri müminlere de salât ediyorlar; yani onlara da destek oluyorlar. Bu çerçevede Ahzâb 33/56’da müminlerin Hz. Peygamber’e ve onun tebliğ ettiği değerlere yardım etmeleri istenmektedir. Nitekim Tevbe 9/103’te Hz. Peygamber’den müminlere salat etmesi, yani onları rahatlatması, onlara destek olması istenmektedir. Bu konunun doğru anlaşılabilmesinde en belirleyici ayetlerden birisi de Enfâl 8/62’dir: “Sana hile yapmak isterlerse, sana Allah yeter. O seni yardımıyla ve müminlerle destekleyendir.” İşte bu ayet Ahzâb 33/43 ve 56’daki Yüce Allah’ın ve meleklerin müminlere ve Hz. Muhammed’e salât etmesinin “destek vermek” anlamına geldiğinin delilidir.

Demek ki Hz. Peygamber’e yönelik salât-selâm, onun için “dua etmek” anlamına geldiği gibi, ona “destek olmak ve onun getirdiği değerlere gönülden teslim olmak” anlamına da gelmektedir. Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde bu ifade böyle anlaşıldığı ve uygulandığı için, Müslümanlar üstün gelmişlerdi. Şimdilerde, salât-selâm denilince sadece dua ile yetinerek Hz. Peygamber’e ve onun tebliğ ettiği dine yardım etmemek, salâtın asıl anlamını yeterince kavramamaktan kaynaklanmaktadır. O dönemde salât bir “eylem” idi; şimdi ise “söylem” halini aldı. Bu nedenledir ki Ahzâb 33/56’da dile getirilen emrin selâm, yani teslimiyet kısmı tamamen ihmal edilmiş oldu.

Son olarak şunu söylemek gerekir: Tek başına sallâ fiilinin kullanıldığı ‘Alak 96/10’da “salat eden kula engel olan kişi” kınanmaktadır. Burada konu genellikle namazla ilişkilendirilse de aslında maksat namazı da içerecek şekilde bütün dinî hassasiyetler ve uygulamalardır. İbadet edene engel olmaya çalışan herkes, kınamanın muhatabıdır.

ıı. وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler.” Âyette ele alınan muttakîlik özelliklerinin ikincisi “verilen rızıklardan infak etmek”tir.

“İnfak” duyarlılığıyla ilgili olarak daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/215’te geniş malumat vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Namaz bütün bedensel ibadetler için bir semboldür; infak da ekonomik, bilgi, tecrübe vs. içerikli fedakârlıkları kapsamaktadır. Durum böyle olunca, âyette gayba imanın peşinden bu inançtaki samimiyet ve sadakatin bir göstergesi olarak namaz ve infak ibadetlerinin zorunlu olarak uygulanması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır.

2. وَالَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَبِالْاٰخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ “Sana indirilene ve senden önce indirilen(ler)e iman ederler; ahiret gününe de kesin bir şekilde inanırlar.” Yüce Allah bu âyette muttakilerin diğer özellikleri bağlamında hem bütün ilahi mesajlara inanmayı hem de âhirete kesinkes imanı öngörmektedir.

a) وَالَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ “Sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler.” Burada ilahi mesajların tümüne iman takvâ sahibi olmanın ilkeleri arasında sayılmaktadır. Hz. Peygamber’e indirilen mesaj Kur’ân’dır; öncekiler ise ilk peygamberden itibaren gönderilen bütün ilahi prensiplerdir. İşte Bakara 2/177, 285 ve Nisâ’ 4/136 gibi âyetlerde de beyan edildiği üzere, imanın şartlarından birisi olan el-kitaba veya kütüb denilen kitaplara iman konusu bu âyette bir kez daha beyan edilmiş olmaktadır.

Ra‘d 13/39’da dile getirildiği gibi, bütün ilahi öğretilerin kaynağı Yüce Allah’ın katında bulunan ümmü’l-kitâb yani “ana kitap”tır. İşte o ana kitaptan peyderpey bütün peygamberlere pasajlar ve ana mesajlar her peygamberin kendi dilinde olmak üzere gönderilmiştir; İbrâhim 14/4 ve Şûrâ 42/13’te vurgulanan husus budur. Bu noktada Şu‘arâ’ 26/196’da verilen “O (Kur’ân) öncekilerin kitaplarında da vardı” şeklindeki bilginin de hatırlanmasında yarar vardır.

b) وَبِالْاٰخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ “Âhirete de kesinkes inanırlar.” Yüce Allah takvâ sahiplerinin bir başka özelliğini ise âhiret inancı olarak belirlemektedir ki bu esas, Yüce Allah’a imanla birlikte Kur’ân’da en çok zikredilen iman ilkesidir. Âyette geçen يُوقِنُونَ yûkınûne fiilinden hareketle îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir. Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(176) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette muttakilerin bir başka özelliği de hiçbir şüphe, tereddüt içermeyecek şekilde âhirete inanmaları olarak belirlenmektedir.

ııı. Muttakilere Ödüller

اُو۬لٰٓئِكَ عَلٰى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte onlar Rableri tarafından doğru yol üzerindedir ve onlar kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; عَلٰى هُدًى ‘alâ hüden ifadesi “bir hidayet üzere(dirler)”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “yine sadece onlardır onlar”; الْمُفْلِحُون el-müflihûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler” demektir.

Burada önceki âyetlerde sözü edilenlerin hidayet üzere oluşları ve mahşerde kurtuluşa ermiş olacakları gündeme getirilmektedir.

Lokmân 31/5’te de geçen bu âyette Yüce Allah bu yiğitlerin özellikleri bağlamında bunların muttakiler olduğunu, gayba iman ettiklerini, namazı kıldıklarını, kendilerine verilen rızıklardan infakta bulunduklarını, hem Hz. Peygamber’e indirilen hem de önceki peygamberlere indirilen ilahi mesajlara iman ettiklerini ve nihayet âhirete de şeksiz ve şüphesiz bir şekilde inandıklarını bildirmektedir. Her iki sûredeki bilgileri toplayarak düşündüğümüzde, muhsinlerin ve muttakilerin özünde aynı değerlere sahip olduklarını söyleyebiliriz. Nitekim Âl-i İmrân 3/133-135 ve Zâriyât 51/15-16 gibi âyetlerde de bu iki kavramın esasında aynı duyarlı müminleri ifade ettiği anlaşılmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan هُم hum zamiri bir “fasl zamiri” olarak cümlede bulunmakta ve içerdiği hasr/kasr yani “vurgulu mana” sebebiyle gerçek anlamda hidayet üzere oldukları için mahşerde kurtuluşa erebilecek olanların da sadece bu muhsinler olduğunu ortaya koymaktadır.

b) Kafirlerin Nitelikleri

Yüce Allah, sûrenin 6-10. âyetlerinde kâfirleri uyarıp uyarmamanın kendilerinde değişiklik yapmadığını, inanmadıklarını, bu nedenle kalplerini ve işitme duyularını mühürlediğini, gözlerinde perde bulunduğunu, büyük bir azabı hak ettiklerini bildirmekte, bazılarının inanmadıkları halde “Allah’a ve âhiret gününe inandık” dediklerini, Allah’ı ve müminleri aldatmaya kalkıştıklarını, hâlbuki sadece ve sadece kendilerini aldattıklarını beyan etmekte, bu gibilerin kalplerinde bir (inançsızlık) hastalığı bulunduğunu, Allah’ın da onların hastalığını arttırdığını ve nihayet söylemekte oldukları yalanlar sebebiyle de onlar için elem verici bir azap olacağını haber vermektedir.

ı. Uyarılardan İstifade Etmemeleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ خَتَمَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ وَعَلٰى سَمْعِهِمْ وَعَلٰىٓ اَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Şüphesiz ki kâfir olanları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, iman etmezler. (Bu nedenle) Allah onların kalplerini ve işitme (duyu)larını mühürlemiştir. Gözlerinde de (manevi) perde vardır; onlar için büyük bir azap vardır.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kâfir olanlar, inkâr etmiş olanlar”; سَوَآء sevâ’un kelimesi “eşittir, birdir”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; ءَاَنْذَرْتَهُمْ eenzertehum ifadesi “onları uyarmış olman”; اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ em lem tünzirhum ifadesi “veya onları uyarmamış olman”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili “iman etmezler”; خَتَمَ hateme fiili “mühürledi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerini”;وَعَلٰى سَمْعِهِمْ ve ‘alâ sem‘ıhım ifadesi “ve onların kulaklarını da, işitmelerini de”; وَعَلٰىٓ اَبْصَارِهِمْ ve ‘alâ ebsârihim ifadesi “ve onların gözlerinde vardır”; غِشَاوَة ğışâvetün kelimesi “perde, örtü”;وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “yine onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada uyarının müşriklere fayda vermemesi, gerekçesi ve sonuçları gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki kâfir olanları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, iman etmezler.” Yüce Allah takvâ sahiplerinin durumunu, çeşitli özelliklerini ve mahşerdeki kurtuluş müjdesini beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliği gereği bu defa sözü muttakilerin zıddı olan kâfirlere getirmektedir. Bu ve benzer bütün âyetlerde yer alan اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadelerinde küfür fiili daima insanlara nispet edilmekte, ilgili fiil hiçbir yerde edilgen kalıpta küffirû “kâfir yapılanlar, kâfir kılınanlar” şeklinde kullanılmamaktadır. Bu durum iman edenlerle ilgili olarak da aynı şekilde âmenû “iman ettiler” kalıbında zikredilmekte, ûminû şeklinde edilgen kalıpta kullanılmamaktadır.

- “Küfür” Kavramı

Kur’ân’da “inkâr” bağlamında zaman zaman cehade/yechadü,(177) ‘adele/ya‘dilü,(178) veya enkera/yünkiru(179) fiilleri kullanılmış olsa da pek çok âyette bu manayı verecek şekilde “yalanlamak” anlamında kezzebe/yükezzibu fiilleri kullanılmaktadır. Bu dört kelimenin dışında, insanların inanç açısından olumsuzluklarını içerecek şekilde büyük çoğunlukla k-f-r kökünden kelimeler tercih edilmektedir.

“Örtmek” manasında k-f-r kökünden gelen küfr kelimesi bu anlamıyla aslında insanların “fıtratlarını örtmeleri” manasını içermektedir. Kâfir de “gerçeğin üzerini örten kişi” demektir. Yüce Allah her insanı “Allah’ı tek ilâh olarak tanıyacak” şekilde “fıtrat üzere” yaratmış,(180) ona fücûr denilen “yoldan çıkma” özelliğini de bundan korunup sorumluluğunu bilme ve duyarlı olma anlamındaki takvâ özelliğini de ilham etmiştir.(181) Hz. Peygamber de “her doğan çocuk fıtrat üzere doğar”(182) buyurarak, insanın fıtrat üzere yaratılmış olmasıyla ilgili çok önemli bir bilgi vermektedir. Anlaşılıyor ki küfür, insanın üzerinde yaratıldığı fıtratını ve kendisine ilham edilip yaratılışına yerleştirilen takvâsını örtmesinin de adıdır.

Yüce Allah, insana imanı sevdirip onu kalbinde süslemiş, küfrü, fısk denilen yoldan çıkmayı ve isyanı ise çirkin göstermiştir.(183) Demek ki küfür, fıtrata yerleştirilmiş olan imanı örtmektir. Hatta küfür, Yüce Allah’ın bazı şeyleri çirkin göstermesi nimetini örtmektir. Yaratılışta inkâr ve iman potansiyel olarak birlikte var edilmiş, ancak iman bir adım önde ilham edilmiş, ilâhî program gereği insan fıtratına yerleştirilmiştir. İşte kâfir olanlar, kendi iradeleriyle ve kararlarıyla bu fıtratın üzerini örtenlerdir. İlâhî kitaplar ve onların tebliğciliğini yapan peygamberler insanın koyduğu bu örtüyü kaldırmak ve insanı fıtratıyla buluşturmak için görevlendirilmişlerdir.

İnsanlar kendileri istedikleri için kâfir olurlar; Yüce Allah da başka varlıklar da onları zorla kâfir yapmaz. Kur’ân’ın hiçbir yerinde zorla kâfir yapılmaktan söz edilmez; sadece Nahl 16/106’da ifade edildiği gibi zorlamalara dikkat çekilmektedir. Konuyla ilgili bütün âyetlerde “kâfir olmak”tan söz edilir; “kâfir yapılmak”tan değil. Rabbimiz, kâfir olmak isteyenin isteğini yaratır, o kadar. Zümer 39/7’de beyan edildiği üzere, insanlar kâfir olurlarsa Yüce Allah’a zarar veremezler ve O da kullarının küfründen asla razı olmaz. Ancak eğer şükrederlerse Yüce Allah’ın rızasını kazanmış olurlar.

İmtihanın zorunlu sonucu olarak, irade sahibi kılınan insanoğlu kendi tercihinin sonucuna göre muamele görecektir. İmanı tercih etmişse mümin olarak yaşayacak ve mahşerde Allah’ın izniyle cennet ödülleriyle buluşturulacaktır. Fıtratının üzerini örtüp kâfir olmuşsa bu defa da tercihinin sonuçlarına katlanacaktır. Anlaşılıyor ki azgın insan tipine dair özellikler onların yanlış tercihlerini göstermekte ve Hz. Peygamber’in de bütün zamanların müminlerinin de bunlara itaat etmemeleri kendilerinden istenmektedir.

İnkârcılara karşı tutumumuz, kendilerinin yanlış inanç ve davranışlarına karşı oluşumuz şeklinde olmalıdır. Onlara yönelik davetimiz de imana gelmeleriyle ilgili şekillenmelidir. Biz onlara “bize gelin” derken, aslında “kendinize gelin, fıtratınıza gelin, üzerini örttüğünüz fıtratınızla buluşun, üzerini örttüğünüz külleri kaldırarak iman közleriyle yeniden buluşun” demek istiyoruz. Dini ilkeler fıtratın ilkeleridir; dini prensipler fıtratın hiçbir şekilde yadırgamayacağı şekilde düzenlenmiştir; çünkü ilâhî kitaplar gibi kâinat ve insan fıtratı da birer kitaptır ve her üç kitabın sahibi Yüce Allah’tır. O, kitaplarının birbiriyle çelişeceği bir ortam yaratmamıştır. Vahiy ile fıtrat arasında sorun olduğunu sananlar ya akıllarını doğru çalıştırmıyorlar ya da vahyi doğru anlamayı becermiyorlardır, vesselâm.

Kur’ân’da hakikati örtenler için son derece çarpıcı beyanlar yer almakta, Kitâb’ın sunduğu gerçekleri gizleyenler çok ağır ifadelerle eleştirilmektedir. Bu noktada Bakara 2/140, 159-162, 174-175, Âl-i İmrân 3/178 ve Nisâ’ 4/137-139. âyetlerin mesajını her müslüman bilmeli, Fâtır 35/32-36’da dile getirildiği gibi, Rabbimizin bize miras bıraktığı Kitâb’ın prensiplerini yaşamalı, onları hiçbir şekilde gizlememeliyiz.

Yüce Allah bu çerçevede yaptığı her türlü tebliğe rağmen inkârda ısrarcı davranan kâfirlerle ilgili olarak bir anlamda Hz. Peygamber’e moral vermeyi amaçlayarak uyarıp uyarmamasının inkârcı muhataplar açısından herhangi bir sonuç değişikliği meydana getirmeyeceğini, çünkü inanmamakta kararlı olduklarını haber vermektedir.

Bütün uyarılarına rağmen gerçeğe kulak tıkayan müşriklerin inanmamaları nedeniyle morali bozulan Hz. Peygamber’e bu âyette bir anlamda moral verilmesi amaçlanmaktadır. Zira Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’de beyan edildiği gibi, Hz. Peygamber onların bu umursamaz tutumu nedeniyle çok fazla üzülüyor, kendine zarar verecek şekilde etkileniyordu. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bu durumun sorumlusunun Hz. Peygamber değil, müşrikler olduğunu ortaya koymaktadır. Uyarıp uyarmamak kâfirler için birdir; uyarı onlarda herhangi bir değişiklik yapmamakta, her türlü bilgilendirmeye rağmen inanmamakta kararlılık göstermekte, vahye kulak tıkamakta ve iman etmemekte ısrarcı davranmaktadırlar.

Yüce Allah bu âyette sözü edilen kişilerin iman etmeyeceklerini beyan ettiği için, Hz. Peygamber’in tebliğinin onlara yönelik kısmını ve bu insanların tebliğe karşı tutumunu dile getirmektedir. Söylenmek istenen şey, tebliğ yapıp yapmamanın eşit olduğu değil, yapılan tebliğin onlarda olumlu manada herhangi bir değişiklik meydana getirmeyeceğinin ifadesidir. Âyette سَوَآءٌ عَلَيْكَ sevâun ‘aleyke “senin için birdir” değil de سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ sevâun ‘aleyhim “onlar için birdir” buyrulması, maksadı muhataplarla ilişkilendirmemiz gerektiğini göstermektedir.

Bu ifade, tebliğ görevinin aksatılmasını değil, muhatapların umursamazlığını gündeme getirmektedir. İnanmamakta ısrar eden ve küfürde kararlılık gösterenlerin, sonunda kalplerinin mühürleneceği Bakara 2/7 ve Yâsîn 36/7-9’da haber verilmekte, muhataplar bu noktada uyarılmaktadır. Bu âyetteki mesajı doğru anlayabilmek için “tebliğ, öğüt ve uyarıcılık” hakkında Kur’ân’daki bilgilere başvurmak ve yanlış anlamaların önüne geçebilecek bir bakış açısı geliştirmek durumundayız.

A‘lâ 87/9’da da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, öğüt vermek çok önemli bir görevdir. Bütün peygamberlerin ve elbette Hz. Peygamber’in risâletle ilgili en önemli görevi tebliğdir, uyarıcılıktır.(184) Çünkü uyarı müminlere yarar sağlayacaktır.(185) Kaldı ki öğütten kimin kaçtığının tespiti için önce ilgili kişiye tebliğ yapılmış olması gerekir.(186) Kişiye tebliğ yapılmadan “tebliğden yüz çevirdi” denemez. Burada söylenebilecek şey inanmak istemeyen kişiye yönelik “ısrarcılık yapmamak”tır.

İlâhî azabı hak ettiği sanılan kişilere öğüt vermek, birkaç açıdan önemlidir:

a) Öğüt veren için görevini yapmış olma belgesi ve huzuru.

b) Muhatapların takvâ sahibi olabilme ihtimallerinin açık tutulması.

c) İnkârcıların habersizlik şeklinde mazeret üretememeleri.(187)

İşte bu sebepledir ki Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun izini takip eden müminleri bilgilendirmekte, tebliğe devam etmeleri durumunda eğer karşıtları onların verdiği bilgileri reddederlerse bundan üzülmemeleri gerektiğini, çünkü bu kararı kendilerinin verdiğini ifade etmek istemektedir.

2. خَتَمَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ وَعَلٰى سَمْعِهِمْ وَعَلٰىٓ اَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “(Bu nedenle) Allah onların kalplerini ve işitme (duyu)larını mühürlemiştir. Gözlerinde de (manevi) perde vardır; onlar için büyük bir azap vardır.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği kâfirlerin inanmama kararlılıklarının sonucunda onların kalplerini ve kulaklarını, yani işitme duyularını mühürlediğini, gözlerinde ise perdeler olduğunu, kendileri için büyük bir azabın gerçekleşeceğini de haber vermektedir. Bu meselenin ele alındığı bütün âyetlerde kullanılan “mühürleme” ve “perde” ifadeleri elbette mecazdır; yoksa hakikat anlamında herhangi bir mühür veya perdeden söz edilmemektedir. Bu âyette yer alan هُمْ hum/him “onlar” zamirlerinin hepsi önceki âyette haklarında bilgi verilen, uyarılardan hiçbir şekilde olumlu anlamda etkilenmeyen, dahası inanmamakta kararlılık gösteren inkârcıları göstermektedir.

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/23’te şöyle buyrulmaktadır: “İlâhını arzusu/arzusunu ilahi edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği ve gözünün üstüne de perde çektiği kişiyi gördün mü! Şimdi onu Allah’a rağmen doğru yola kim eriştirebilir ki! Hâlâ (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Yüce Allah heva ve heveslerini ilah edinenlerden veya ilahını hevasına dönüştürenlerden söz ettikten sonra, kendi erişilmez bilgisi gereği bu insanların sapma kararlarına izin ve fırsat verdiğini, kulaklarını ve kalplerini mühürlediğini, gözlerine de perde çektiğini haber vermektedir. Burada verilmek istenen mesaj Kehf 18/28’deki bilgiyle de benzeşmektedir.

- “Kalplerin Mühürlenmesi” Meselesi

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde “kalplerin mühürlenmesi”nden söz edilmektedir. Bu çok önemli bir konudur ve eğer doğru anlaşılmazsa Kur’ân’da bu meseleyle ilgili âyetler yanlış anlaşılacağı gibi, bu durum çeşitli hatalı yaklaşımların, olumsuz değerlendirmelerin meydana gelmesine ve insan iradesinin anlamsızlaşmasına yol açan yorumlara kapı aralanmasına neden olmaktadır.

Yüce Allah’ın kalpleri mühürlemesiyle ilgili olarak Kur’ân’da hateme ve tabe‘a/yatbe‘u/natbe‘u/tubi‘a fiilleri kullanılmaktadır.

ı. Öncelikle خَتَمَ hateme fiilinin geçtiği âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

Bakara 2/6-7: “Gerçek şu ki, kâfir olanları (azap ile) korkutsan da korkutmasan da onlar için birdir; iman etmezler. Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Onların gözlerine de bir çeşit perde gerilmiştir ve onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır.” Bu âyette kalpleri mühürlenenler zaten kâfir olup kendilerine hiçbir şekilde uyarının fayda vermediği kişilerdir. Buna göre mühürlenme “sonuç”tur; “sebeb”i ise onların kâfir olmalarıdır. Benzer mesajların Yâsîn 36/8-11’de de söz konusu edildiğini hatırlatmak gerekmektedir.

En‘âm 6/46: “De ki: Bir düşünsenize; Allah işitme (duyu)nuzu ve gözlerinizi alırsa, kalplerinizi de mühürlerse (bunları) size Allah’tan başka hangi ilah getirebilir ki! Bak, ayetleri nasıl açıklıyoruz. Onlar ise yüz çeviriyorlar!” Yüce Allah bu âyette dilemesi halinde insanların kulaklarını ve gözlerini giderebileceğini, ayrıca kalplerini mühürleyebileceğini ifade etmekte, ancak bitmiş bir mühürlenmeye değinmemektedir.

Şûrâ 42/24: “Yoksa onlar (senin için) “Allah’a yalan uydurdu” mu diyorlar? Allah dilerse senin de kalbini mühürler(di). Allah batılı yok eder; sözleriyle gerçeği ortaya koyar. Şüphesiz ki O göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu âyette Yüce Allah’a iftira edilmesi durumunda bu işi yapması halinde başta Hz. Peygamber olmak üzere muhatapların kalplerinin mühürleneceği tehdidine yer verilmektedir.

Câsiye 45/23: “Arzusunu ilahı edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, işitme (duyu)sunu ve kalbini mühürlediği ve gözünün üstüne de perde çektiği kişiyi gördün mü? Şimdi onu, Allah’a rağmen kim doğru yola ulaştırabilir ki! (Gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Bu âyette de kulakların ve kalbin mühürlenmesinden söz edilmekte, ancak bunun heva ve heveslerini ilah edinmenin veya ilâhını hevâsına dönüştürmenin sonucu olduğu anlaşılmaktadır.

ıı. Konuyla ilgili olarak tabe‘a fiilinin kullanıldığı âyetler ise şu şekildedir:

Nisâ’ 4/155: “Sözlerinden dönmeleri, Allah’ın âyetlerini inkâr etmeleri, haksız yere peygamberleri öldürmeleri ve ‘Kalplerimiz kılıflanmıştır’ demeleri sebebiyle (onları lânetledik, türlü belâlar verdik. Onların kalpleri kılıflı değildir;) tam aksine küfürleri sebebiyle Allah o kalpler üzerine mühür vurmuştur; pek azı müstesna artık iman etmezler.” Burada kalplerin mühürlenmesi kitap ehlinin kâfirliği tercihleri sebebine bağlanmaktadır.

A‘râf 7/100-101: “Önceki sakinlerinden sonra yeryüzüne vâris olanlara şu gerçek hâlâ yol göstermedi mi: Eğer biz dileseydik günahlarından dolayı onları da musibetlere uğratırdık ve kalplerini mühürlerdik de (gerçekleri) işitemezlerdi. İşte onlar, haberlerinden sadece bir bölümünü sana anlattığımız şehir (halkları)dır. Andolsun ki, elçileri onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Fakat önceden yalanladıklarına yine de iman edecek değillerdi (ya da öncekilerin yalanladığına bunlar da inanacak değildi). İşte Allah, kâfirlerin kalplerini böyle mühürler.” Burada sözü edilenler, hakikati duymak istemeyen şartlanmış kişilerdir yani kâfirlerdir.

Tevbe 9/85-87: “Onların malları ve çocukları seni imrendirmesin. Çünkü Allah, bunlarla ancak dünyada onlara azap etmeyeceği ve onların kâfir olarak canlarının güçlükle çıkmasını istiyor. ‘Allah’a inanın, Resülü ile beraber cihad edin’ diye bir sûre indirildiği zaman, onlardan servet sahibi olanlar, senden izin istediler ve ‘Bizi bırak (evlerinde) oturanlarla beraber olalım’ dediler. Geride kalan kadınlarla beraber olmaya razı oldular, onların kalplerine mühür vuruldu. Bu yüzden onlar anlamazlar.” Burada dile getirilenler kâfirler, münafıklar ve Müslümanları zor zamanlarında yalnız bırakıp savaştan kaçan ve geride kalanlarla birlikte olmayı tercih edip gerçeği düşünmeyenlerdir.

Tevbe 9/93: “Sorumluluk, ancak zengin oldukları halde senden izin isteyenleredir. Çünkü onlar geri kalan kadınlarla beraber olmaya râzı oldular. Allah da onların kalplerini mühürledi; artık onlar (neyin doğru olduğunu) bilmezler.” Buradaki mühürlenme Hz. Peygamber’e yalan konuşup en zor zamanlarda Müslümanları yalnız bırakan münafık ruhlu insanlarla ilgilidir.

Yûnus 10/74: “Sonra onun arkasından birçok peygamberi kendi toplumlarına gönderdik. Onlara deliller getirdiler. Fakat onlar daha önce yalanladıkları şeye inanacak değillerdi. İşte haddi aşanların kalplerini biz işte böyle mühürleriz.” Burada sözü edilenler, âyetin sonunda da belirtildiği gibi haddi aşanlar, sınır tanımayan azgınlardır.

Nahl 16/106-108: “Kim iman ettikten sonra Allah’ı inkâr ederse -kalbi iman ile dolu olduğu halde (inkâra) zorlanan başka- fakat kim kalbini kâfirliğe açarsa, işte Allah’ın gazabı bunlaradır; onlar için büyük bir azap vardır. Bu (azap), onların dünya hayatını ahirete tercih etmelerinden ve Allah’ın kâfirler topluluğunu hidâyete erdirmemesinden ötürüdür. İşte onlar Allah’ın, kalplerini, kulaklarını ve gözlerini mühürlediği kimselerdir. Onlar gafillerin kendileridir.” Bu âyetlerde öncelikle kalbini küfre açanlardan, dünya hayatını âhirete tercih edenlerden ve sonuçta kâfir olanlardan söz edildiği için sonuç olarak kalplerinin mühürlendiği beyan edilmektedir.

Rûm 30/58-59: “Andolsun ki biz, bu Kur’ân’da insanlar için her çeşit misale yer vermişizdir. Şâyet onlara bir delil getirsen inkârcılar kesinlikle şöyle diyeceklerdir: Siz ancak bâtıl şeyler ortaya atmaktasınız. İşte bilmeyenlerin (hakkı tanımayanların) kalplerini Allah böylece mühürler.” Burada söz konusu kişiler kâfirler, hakkı iptal edenler ve hakikati bilmek istemeyen, gerçeğe kendilerini kapatan kişilerdir.

Mü’min 40/34-35: “…İşte Allah o aşırı giden şüphecileri böyle saptırır. Kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı halde Allah’ın âyetleri hakkında mücadele edenler, gerek Allah yanında, gerekse iman edenler yanında büyük bir nefretle karşılanır. Allah, büyüklük taslayan her zorbanın kalbini işte böyle mühürler.” Buradakiler aşırı gidenler, şüpheciler, haksız yere büyüklük taslayanlar ve zorbalık yapanlardır.

Muhammed 47/16: “Onların arasında seni dinleyenler vardır. Fakat senin yanından çıkınca kendilerine bilgi verilmiş olanlara ‘Az önce ne demişti?’ diye sorarlar. Bunlar, Allah’ın kalplerini mühürlediği, hevâ ve heveslerine uyan kimselerdir.” Bunlar da vahye kulak tıkayanlar olduğu için Allah onların kalplerini mühürlemişti. Esasında bu insanlar hevâ ve heveslerine tabi olanlar diye de tanıtılmaktadır.

Münâfikûn 63/1-3: “Münafıklar sana geldiklerinde: Şahitlik ederiz ki sen Allah’ın Peygamberisin, derler. Allah da bilir ki sen elbette, O’nun Peygamberisin. Allah, münafıkların kesinlikle yalancı olduklarını bilmektedir. Yeminlerini kalkan yapıp Allah yolundan yan çizdiler. Gerçekten onların yaptıkları ne kötüdür! Bunun sebebi, onların önce iman edip sonra inkâr etmeleridir. Bu yüzden kalpleri mühürlenmiştir. Artık onlar hiç anlamazlar.” Burada kalplerinin mühürlendiği söylenenler münafıklardır ki bunlar iman ettikten sonra küfre girenler ve gerçeği anlamak istemeyenlerdir.

Bu arada Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’te kitap ehlinden bazılarının “kalplerinin kılıflı olduğunu” söylemelerine karşılık bunun onların küfürleri sebebiyle kalplerinin kılıflandığı, yani mühürlendiği ve kendilerinin lanetlendiği ifade edilmektedir. Kalpler mühürlenmiş olsa da Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’teki ifadelerin sonunda her şeye rağmen insanların içinden çok az da olsa inananların çıkabileceği, hidayet kapısının kendilerine ebediyyen kapatılmadığı, icabında mührün sökülebileceğine dair açık kapı bırakılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “kalpleri mühürlenenler” zaten kâfir olup kendilerine hiçbir şekilde uyarının fayda vermediği kişilerdir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, buna göre mühürlenme “sonuç”tur; “sebeb”i ise onların kâfir olmalarıdır. Yüce Allah En‘âm 6/46’da dilemesi halinde insanların kulaklarını ve gözlerini giderebileceğini, ayrıca kalplerini mühürleyebileceğini ifade etmekte, ancak bitmiş bir mühürlenmeye değinmemektedir.

“Kalplerin mühürlenmesi”yle ilgili olarak daha önce de aktardığımız üzere Nahl 16/108’de şu bilgilere yer verilmektedir: “İşte onlar kalplerini, işitme duyusunu ve gözlerini Allah’ın mühürlediği kimselerdir. Onlar gafillerin ta kendileridir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risâletini kabul etmeyip ona hakaret eden, imandan sonra küfre giren, sonrasında da âhiret hayatına göre dünya hayatını daha çok sevip tercih edenlere korkunç bir azap edileceğini haber vermektedir. Bunun sonrasında artık inkâra şartlanan insanların kalplerini, işitme duyusunu ve gözlerini mühürlediğini belirterek onların gaflette kararlılık gösterdiklerini, gafil olarak kalmayı yeğlediklerini bildirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/6-7’de, ayrıca Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi, bu mühürlenmeler kişilerin küfürlerinin sonucudur. Aynı şekilde, Bakara 2/88’de geçtiği gibi kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken kendilerine yönelik lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmekte, artık çok azı hariç inanmayacakları haber verilmektedir. Benzer şekilde A‘râf 7/179’da da kendileriyle hakikati anlamayan kalplerin, kendileriyle gerçekleri görmeyen gözlerin ve hakikati işitmeyen kulakların sahipleri için cehennemin söz konusu edileceği haber verilmektedir.

Bütün bu ifadelerimizden anlaşılması gereken ortak nokta şudur: Yüce Allah hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Mühürlemek “sonuç”tur; “sebeb”i ise mutlak anlamda inkâr, küfür ve haddi aşmadır. Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla kalpleri mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir. Bu kadar temel bir konuda böyle büyük bir yanlışlığa kapı aralamamak için her konuda olduğu gibi bu konuyla ilgili olarak da bütün âyetleri bilmek ve vahyin genel olarak konuya bakışını doğru tespit etmek gerekmektedir.

ıı. İnançsızlıkları ve Yalancılıkları

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَبِالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِن۪ينَ “İnsanlardan öylesi vardır ki asla inanmadıkları hâlde ‘Allah’a ve ahiret gününe inandık.’ derler.”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan şöylesi vardır”; مَنْ يَقُولُ men yekûlü ifadesi “(şöyle) diyen(ler)”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَبِالْيَوْمِ الْاٰخِرِve bi’l-yevmi’l-âhıri tamlaması “ve âhiret gününe de”; وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “ve onlar hiçbir şekilde değildir”; بِمُؤْمِن۪ينَ bi mü’minîne ifadesi ise “inananlar” demektir.

Burada münafıkların inanç noktasındaki ikiyüzlülükleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin ilk âyetlerinde “muttakiler”in özelliklerini zikrettikten, Hz. Peygamber’in ilk muhataplarının ve Medine’de bulunan “inkârcılar”ın kendilerine yapılan uyarılardan etkilenmeyip iman etmeyeceğini, bu nedenle de artık kalplerini mühürlediğini beyan ettikten sonra, sözü bu defa bir başka inkârcı grup olan “münafıklar”a getirmektedir.

“Münafıklar”la ilgili detaylı bilgileri Münâfikûn sûresinde vereceğimiz için bu pasajda sadece burada zikredilen özelliklerine değinmekle yetineceğiz. Bu çerçevede Medine’de yaşamakta olan inkârcı bir grubun küfürlerini gizledikleri, çünkü kalplerinden hiçbir şekilde inanmamalarına rağmen sadece sözleriyle Yüce Allah’a ve âhiret gününe inandıklarını söyledikleri ifade edilmektedir.

Âyetin başında yer alan مِنْ min edatı bunların toplum içerisinde azınlık olduklarını gösteren “bazıları, bir kısım” gibi anlamlar vermektedir. Ayrıca âyetin sonunda مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, burada sözü edilenlerin münafıklar olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü bunlar kalben hiçbir şekilde inanmamalarına rağmen, sadece ağızlarıyla inandıklarını söyleyerek ikiyüzlülük ortaya koymuşlardı.

Onların inanç durumlarının bu şekilde olduğunu kulların bilmesi elbette mümkün değildir. Bu noktada Yüce Allah’ın verdiği bilgi belirleyicidir ve kimlerin bu şekilde inanmadığı halde inandığını söylediğini de sadece O bilmektedir. İşte bu ve devam eden âyetlerde münafıkların inanç dünyalarındaki ikiyüzlülüğün nasıl bir tavır meydana getirdiği üzerinde oldukça detaylı bir şekilde durulmaktadır.

ııı. Aldatıcı Oluşları

يُخَادِعُونَ اللّٰهَ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ “Onlar Allah’ı ve müminleri (güya) aldatırlar. (Oysa) onlar kendilerinden başkasını aldatamazlar ve (bunun) farkına da varmazlar.”

Âyettekiيُخَادِعُونَ yuhâdi‘ûne fiili “aldatmaya kalkışırlar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”;وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş olanları, iman edenleri de”; وَمَا يَخْدَعُونَ ve mâ yahde‘ûne fiili “ve aldatamazlar”; اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ illâ enfüsehum istisnası “kendi nefislerinden başkasını”; وَمَا يَشْعُرُونَ ve mâ yeş‘urûne ifadesi ise “ve anlamazlar, farkına varamazlar” demektir.

Burada münafıkların aldatıcılıkları ile aslında sadece kendilerini aldattıkları gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah önceki âyette münafıkların ikiyüzlülüklerini ortaya koyduktan sonra, bu âyette de onların niyetlerini deşifre etmekte, gerçekte niyetlerinin ne olduğunu beyan etmekte, nasıl derin bir yanılgı içerisinde olduklarını ortaya koymaktadır.

Bir kez de Nisâ 4/142’de geçen يُخَادِعُونَ yuhâdi‘ûne fiili “aldatmak”, “aldatmaya çalışmak”, “aldatmak istemek”, “kandırmak istemek” gibi anlamlar içermektedir.(188) Yüce Allah münafıkların bu türlü davranışlarının tahlilini yaparak, esasında aldatmaya çalışanların aslında sadece ve sadece kendilerini aldatmış olduklarını, üstelik bu tavırlarının bir gün yüzlerine çarpılacağını bilmediklerini ifade etmektedir. İşte bu gibi ayetlerde verilen bilgiler münafıkların ortaya koyduğu döneklikleri ve kendilerini aldatmalarını gün yüzüne çıkarmaktadır. Buna benzer tanıtımlar Âl-i İmrân 3/118-120, Tevbe 9/81, 94, Ahzâb 33/13 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

2. Konuyla ilgili olarak benzer bir içerikte olmak üzere Nisâ 4/142’de şu bilgilere yer verilmektedir: “Şüphesiz ki münafıklar, Allah’ı aldat(tıklarını san)ıyorlar; (Oysa) O onları(n kendilerini) aldat(masını sağlayand)ır. Onlar namaza kalktıkları zaman insanlara gösteriş yaparak üşenerek kalkarlar; azı hariç Allah’ı hatırlamazlar.” Bu âyette yer alan ve hüve hâdi‘uhum ifadesi “(Hâlbuki Allah) onların hilelerini kendi başlarına çevirmektedir”,(189) “hileleri nedeniyle onları cezalandırmaktadır”,(190) “Allah onların hilelerini boşa çıkarmaktadır” vs. şekillerde açıklanmaktadır.

Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/9’da da belirtildiği gibi, onlar aslında kendilerini aldatmaktadırlar; fakat farkında değillerdir. Bu nedenle, ilgili cümleyi “Allah onların kendilerini aldatmasını sağlamaktadır”(191) şeklinde yorumlamak diğerlerine göre daha doğru gözükmektedir. Çünkü azgın insanlar Yüce Allah’a hile yaptıklarını sanırlar; ancak buna karşılık Allah hile yapmaz. Hile yapmak bir acizlik göstergesidir ve Allah her türlü acizlikten münezzehtir.

3. Münafıkların ikiyüzlü tavırları Hz. Peygamber’in ifadesiyle “söylediklerinin yalan olduğu”nun apaçık bir göstergesidir. Zira Hz. Peygamber münafıkların üç temel özelliğinden söz ederek onların “konuştuklarında yalan söylediklerini”, “kendilerine herhangi bir şey emanet edildiğinde ona hıyanetlik yaptıklarını” ve “bir vaatte bulunduklarında da onun tersini yaptıklarını” ifade etmektedir.(192) İşte genel özellikleri “yalancılık” ve “ikiyüzlülük” olan münafıkların aslında başkalarını değil, sadece ve sadece kendilerini kandırmakta oldukları, nihayetinde de Yüce Allah’ın onları ifşa edeceği gerçeğini fark edemedikleri beyan edilmektedir.

ıv. Hastalıklı Halleri

ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّٰهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ “Kalplerinde bir hastalık vardır. Allah da (bu nedenlerle) onların hastalığını artırmıştır. Yalanlamaları sebebiyle onlar için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki ف۪ي قُلُوبِهِمْ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerinde vardır”; مَرَض meradun kelimesi “bir hastalık”; فَزَادَهُمُ fe zâdehüm ifadesi “onları artırdı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَرَضًا meradan kelimesi “hastalık olarak”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması “elem verici bir azap”; بِمَا كَانُوا bimâ kânû ifadesi “(şöyle) olmuş olmaları sebebiyle”; يَكْذِبُونَ yekzibûne fiili ise “yalanlıyorlar, yalanlamalarına (karşılık)” demektir.

Burada münafıkların kalplerindeki inançsızlık hastalığı, bunun artırılması, daha sonra mahşerdeki korkunç akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, münafıkların kalplerinde hastalık bulunduğunu beyan ederek onların başlattığı, kararlarını kendilerinin verdiği bu nifak hastalığını artık onayladığını ve sürekli yalan konuşmaları sebebiyle, bir anlamda bunu istemeleri doğrultusunda kalplerindeki inançsızlık hastalığını artırdığını beyan ederek böyle bir tavrın mahşerdeki karşılığının ise elem verici bir azap olduğunu haber vermektedir. Onların azaba çarptırılacak olmalarının sebebi âyetin sonunda zikredilmekte, adeta birer yalan makinesi gibi sürekli yalan söylemeleri elem verici azabın gerekçesi olarak sunulmaktadır.

Âyette zikredilen وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onlar için elem verici bir azap vardır” ifadesi benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(193) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap içerikli olarak kullanılmaktadır.

Münafıkların normal hayattaki yalancılıklarının ötesinde inanmadıkları halde inandıklarını söylemeleri, bu şekilde Yüce Allah’ı ve müminleri aldatmaya çalışmaları yalancılıklarının bir göstergesi olarak sunulmuş olmaktadır. Demek ki Yüce Allah bu türden olmak üzere hiç kimseye hak etmediği bir akıbeti yaşatmamakta, özellikle inanç noktasında kulun kendi tercihi olmadan ona kâfir veya münafık sıfatı vermemektedir. Bunun doğal sonucu olarak, mahşerdeki azabın da sebepsiz değil, bir hak edişin sonucu olduğu hükme bağlanmakta olduğuna dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah zaten kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunan münafıkların yani ikiyüzlülerin kendi tercihlerinin sonucu olarak bu inançsızlık durumlarını artırdığını belirtmekte, gerçekleri yalanlamalarının sonucu olarak elem verici bir azabın onlara yönelik olarak yaşanacağını haber vermektedir.

ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ “Kalplerinde (inançsızlık) hastalığı bulunanlar” ifadesi “münafıklar”la(194) ve başkalarıyla(195) birlikte kullanılmakta, hatta bazen müstakil olarak(196) da yer almaktadır. İncelemeye çalıştığımız âyette geçenمَرَض merad kelimesi, mutlak anlamda “inkâr”ı değil de daha çok “şüphe”yi, sonunda sahibini inançsızlığa sevk edecek hastalığı içermektedir. Bu bir kısım insanın durumunu ortaya koyabildiği gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda ise maksat münafıklar olarak anlaşılmak durumundadır. Söz konusu kelimeyi maddî anlamda bir rahatsızlık, yani kalp rahatsızlığı şeklinde anlamlandırmak ise hiçbir şekilde doğru değildir.

c) Münafıkların İkiyüzlü Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 11-16. âyetlerinde inkârcılara “Yeryüzünde fesat çıkarmayın” denildiği zaman, “Biz ancak ıslah edicileriz” dediklerini, ancak onların bozguncuların ta kendileri olduğunu bildirmekte, sonrasında kendilerine “(Şu) insanların iman ettiği gibi siz de iman edin” denildiği vakit “Biz hiç, sefihlerin (akılsız ve ahmak kişilerin) iman ettikleri gibi iman eder miyiz!” dediklerini, ancak sefihlerin kendileri olduğunu haber vermektedir.

Ardından, münafıkların müminlerle karşılaştıkları vakit “(Biz de) iman ettik” dedikleri, şeytanları ile başbaşa kaldıklarında ise “Biz sizinle beraberiz, biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz” sözlerini dile getirdikleri, gerçekte alay etmelerinin cezasını Yüce Allah’ın onlara vereceği, fakat kendilerine fırsat tanınmakta olduğu, bu yüzden taşkınlıkları içinde bocalayıp durmakta oldukları, hidâyetin karşılığında sapkınlığı satın aldıkları, ancak (bu) ticaretlerinin kazançlı olmadığı, zaten doğru yola da girmedikleri beyan edilmektedir.

ı. Fesat Çıkarmaları

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ قَالُوٓا اِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ اَلَآ اِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلٰكِنْ لَا يَشْعُرُونَ “Onlara ‘Yeryüzünde bozgunculuk çıkarmayın!’ dendiği zaman, ‘Biz ancak ıslah edicileriz.’ derler. Dikkat edin! Onlar bozguncuların ta kendileridir fakat farkına varmazlar.”

Buradaki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “(şöyle) dendiği zaman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; لَا تُفْسِدُوا lâ tüfsidû emri “bozmayın, fesatlık çıkarmayın”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, derler ki”; اِنَّمَا نَحْنُ innemâ nahnu ifadesi “ancak ve ancak biz”; مُصْلِحُون muslihûne kelimesi “ıslah edenler(iz), düzeltenler(iz)”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّهُمْ هُمُ innehum hum ifadesi “muhakkak ki onlardır sadece onlar”; الْمُفْسِدُونَ el-müfsidûne kelimesi “bozguncular, bozanlar”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne ifadesi ise “anlamazlar” demektir.

Burada münafıkların ikiyüzlülükleri ve Yüce Allah’ın onların durumunu açıkça ortaya koyması gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ قَالُوٓا اِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ “Onlara ‘Yeryüzünde bozgunculuk çıkarmayın!’ dendiği zaman, ‘Biz ancak ıslah edicileriz.’ derler.” Yüce Allah münafıkların durumunu ortaya koymak ve nasıl ikiyüzlü davrandıklarını öğretmek için kendilerine yapılan uyarıya son derece uygunsuz bir şekilde cevap verdiklerini yani bir anlamda yalan konuştuklarını beyan etmektedir.

Burada yer alan ق۪يلَ kîle edilgen fiilinin ve قَالُوا kâlû fiilinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi bu konunun olup bittiğini ve olayın tarihselliğini göstermekten ziyade, bunun bir alışkanlık olduğunu kavratmaya yönelik olabilir. Nitekim bir sonraki âyetin sonundaki يَشْعُرُونَ yeş‘urune fiilinin “geniş zaman” kalıbında getirilmiş olması maksadın evrenselliğini ortaya koymak olduğunu göstermektedir.

Toplumların bozulmasının en önemli etkenlerinden birisi toplumsal hayatta fesatlık çıkartılmasıdır ki münafıkların hal ve hareketleri onların bu anlamdaki olumsuz özellikleri arasında yer almaktadır. Fesat, bir şeyin istikametinden ve kendisinden yararlanılması özelliğinden çıkmasıdır.(197) Bu kavram, yozlaşma, çürüme, münafıklık, hayırsızlık gibi anlamlar içermektedir. Fesad denen davranış bozukluğunun ilk insan nesliyle birlikte başladığı, ondan sonra peygamber öğretilerinin karşısında inkârcıların sürekli yapıp ettikleri bir davranış bozukluğu olduğu çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir.(198)

Münafıklar bu şekilde davranmaları sebebiyle uyarıldıkları zaman, bunun cevabını اِنَّمَا innemâ edatı da kullanarak vurgulu bir şekilde verdikleri ve kendilerinin bozgunculuk yapmaları bir tarafa, sadece ve sadece ıslah edicilik yaptıklarını söyledikleri ifade edilmektedir. Burada yer alan مُصْلِحُونَ muslihûne “ıslah ediciler” ifadesi, bağlam gereği toplumda “dirlik ve düzenden yana olanlar”, “düzeltmeye ve iyileştirmeye çalışanlar”, “fesadın giderilmesi için çaba sarf edenler” manasını içermektedir. Çünkü salah/ıslah faaliyetleri fesadın zıddıdır ve istikametli yani yararlı durumun meydana gelmesidir.(199) İşte Yüce Allah münafıkların yalan konuştuklarını bu şekilde ortaya koymakta ve bozgunculuk yaptıklarını, hiçbir şekilde ıslah edici olmadıklarını öğretmeyi amaçlamaktadır.

2.اَلَآ اِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلٰكِنْ لَا يَشْعُرُونَ “Dikkat edin! Onlar bozguncuların ta kendileridir fakat farkına varmazlar.” Âyetin başında yer alan اَلَا elâ edatı “tembih” manası vermekte, âyetteki mesajın önemi vurgulanıp muhatapların dikkatinin azami ölçüde çekilmesi amaçlanmaktadır. Bu edat “dikkat edin”, “aman dikkat”, “gerçek şu ki”, “iyi bilin ki” gibi anlamlar içermekte, her birisinde de aynı hassasiyet boyutu gözlemlenmektedir.

Yüce Allah münafıkların ıslah edicilik değil, kesinlikle bozgunculuk yaptıklarını hasr/kasr kullanımlarından birisi olan “fasl zamiri”هُم hum kelimesini kullanarak vurgulamakta, fakat bu yaptıklarının ne anlama geldiğinin farkında olmadıklarını da beyan etmektedir.

Münafıkların bozgunculukları, esasında onların iyilikten alıkoyup kötülüğü emretmeleriyle de yakından ilişkilidir. Konuyla ilgili olarak Tevbe 9/67’de şöyle buyrulmaktadır: “Münafık erkekler ve münafık kadınlar (sizden değil), birbirlerindendir. Onlar kötülüğü emreder, iyilikten alı kor ve cimrilik ederler. Onlar Allah’ı unuttular. Allah da onları unuttu! Muhakkak ki münafıklar fâsıkların ta kendileridir.” Bu âyette verilen bilgiler münafıkların nasıl ters bir mantık ve davranış ortaya koyduklarını, niyetlerinin ne kadar bozuk olduğunu zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

Münafıklık özünde bir inkâr kurumu olduğu için, Yüce Allah çeşitli âyetlerde kâfirlerin en büyük aldanış sebeplerinden birisinin de yaptıklarının doğru şeylerden oluştuğunu sanmaları olduğunu ifade etmektedir.

Konuyla ilgili bilinmesi gereken âyetlerden birisi A‘râf 7/30’dur: “(Allah) bir kısmı(nız)a hidayet etmiştir; bir kısmı(nız) hakkında da sapkınlık gerçekleşmiş olarak (O’na döneceksiniz). Onlar, kendilerinin doğru yolda olduğunu sanarak Allah’ın peşi sıra şeytanları kendilerine dostlar edinenlerdir.” Bu noktada belki de en çok dikkat çeken hususlardan birisi de böylelerinin gittikleri yolun yanlış olduğunu fark edememeleridir, fark etmek istememeleridir. Zira âyetin sonundaki “Hidayete erdirildiklerini sanırlar” ifadesi bu sıkıntılı durumu göstermektedir.

Kehf 18/104, Zuhruf 43/37 ve Mücâdele 58/18’de de benzerleri bulunan bu ifade, insanoğlunun yanılgı noktalarının en tehlikelisini oluşturmaktadır. Çünkü insan bir şeyin yanlış olduğunu bilirse, -inatçılık hali müstesna- bile bile onun peşine gitmeme ihtimali yüksektir. Ancak eğer yolunun doğru olduğuna inanır ve yanılmadığını düşünürse, artık kendini kontrol etme ihtiyacı hissetmez, hatadan istiğfar edemeden ve tevbe denilen yönelişi gerçekleştiremeden ölüp gider ki en büyük kayıp budur. Esasında Kehf 18/103-104’te “en büyük ziyanda olanlar” ifadesiyle kast edilenler de işte bu tiplerdir.

Yanlış yolda olanların büyük çoğunluğu, bu âyetlerde de dile getirildiği gibi, gittiği yolun yanlış olduğunu bilmeyen, hatta doğru yolda olduğunu sananlardır. Bu nedenle, insanlar için en önemli hareket noktaları, inanmadan önce neye inanacağını bilmeleri ve onu araştırmalarıdır; duydukları her şeye hemen inanmamaları ve haberin doğruluğunu araştırmalarıdır. Şüphe denen şey, doğruya en çok benzeyen yanlıştır. İşte şeytanlar da tam bu noktada devreye girmekte ve insanları aldatmayı kolayca başarmaktadır. Bu sıkıntılı ve korkunç akıbetten kurtulmanın yolu, Yüce Allah’ın vahyi olan Kur’ân’a sarılmak ve onu en iyi/doğru şekilde anlayıp uygulayan Hz. Peygamber’in bize nakledilen sahih sünnetini takip etmek, yalan, uydurma ve iftiralardan behemehâl uzaklaşmaktır.

ıı. Müminlerle Alay Etmeleri

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ اٰمِنُوا كَمَآ اٰمَنَ النَّاسُ قَالُوٓا اَنُؤْمِنُ كَمَآ اٰمَنَ السُّفَهَآءُ اَلَآ اِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَآءُ وَلٰكِنْ لَا يَعْلَمُونَ “Onlara ‘(Şu) insanların iman ettiği gibi siz de iman edin.’ dendiği zaman ‘Biz hiç (o) beyinsizlerin iman ettiği gibi iman eder miyiz!’ derler. Dikkat edin! Beyinsizler sadece kendileridir fakat (bunu bile) bilmezler.”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “(şöyle) dendiği zaman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اٰمِنُوا âminû emri “iman edin”;كَمَآ اٰمَنَ kemâ âmene ifadesi “iman ettiği gibi”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “(şu) insanlar(ın)”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَنُؤْمِنُ enü’minu ifadesi “inanalım mı”; كَمَآ اٰمَنَ kemâ âmene ifadesi “iman ettiği gibi”; السُّفَهَآء es-süfehâu sözcüğü “beyinsizler(in)”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّهُمْ هُم innehum hum ifadesi “muhakkak ki onlardır sadece onlar”; السُّفَهَآء es-süfehâu sözcüğü “beyinsizler”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmezler” demektir.

Burada imana davet edilen münafıkların verdiği tepki ve Yüce Allah’ın onlarla ilgili değerlendirmesi gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ اٰمِنُوا كَمَآ اٰمَنَ النَّاسُ قَالُوٓا اَنُؤْمِنُ كَمَآ اٰمَنَ السُّفَهَآءُ “Onlara ‘(Şu) insanların iman ettiği gibi siz de iman edin.’ dendiği zaman ‘Biz hiç (o) beyinsizlerin iman ettiği gibi iman eder miyiz!’ derler.” Yüce Allah münafıkların inanç durumlarını beyan etmek üzere kendilerine yönelik bir iman daveti gerçekleştirildiğinde, yani Hz. Muhammed’e ve tebliğ ettiği dini prensiplere inananlar gibi inanmaları istendiğinde, müminleri beğenmedikleri için bu çağrıya olumsuz cevap verdiklerini, dolayısıyla iman davetini reddettiklerini haber vermektedir. Onların tavrı o dönemdeki müminleri beğenmeme ve onlarla alay etme anlayışının bir ürünüydü.

a) Münafıklar müminleri küçük gördükleri için kendilerine السُّفَهَآء es-süfehâ’ diye hitap etmektelerdi. السفيه es-sefîh kelimesinin çoğulu olan السُّفَهَآءُ es-süfehâ’ sözcüğü Kur’ân’da beş kez(200) geçmekte ve “cahil”, “zayıf görüşlü”, “aklı kıt”, “yarar ve zarar yerlerine dair bilgisi az olan kişiler”, “beyinsizler” manasına gelmektedir. Bu kelime Nisâ’ 4/5’te de bu anlamda kullanılmaktadır. İşte münafıklar kendilerince müminleri bu şekilde zayıf akıllı, cahil, aklı ermez vs. gördükleri için onların inandığı gibi inanmayacaklarını söyledikleri ifade edilmektedir. Onlara göre Hz. Peygamber’e iman edenlerin aklı olmadığı gibi anlayışları da yoktu.(201)

Bu görüş yaygın kabul görse de mesele tek başına bu ifadelerle geçiştirilemez. Çünkü münafıklar Medine’de bulundukları için, oradaki müminler hakkında açık ve aleni bir şekilde “sefihler” ifadesini kullanmış olamazlar. Bu yaklaşımı doğru kabul edebilmek, münafıkların bu sözü içlerinden geçirmiş olmaları halinde söz konusu edilebilir. Bu nedenle, münafıkların Medine’deki müslümanlar gibi inanmayacaklarını sadece içlerinden geçirdikleri düşünülebilir. Bu ihtimale göre, âyette geçen قَالُوا kâlû fiiline “dediler” şeklinde değil de “içten içe söylenmek” manası verilebilir.(202) Zira münafıklığın en büyük özelliği inanmadığı halde inandığını söylemektir.

Daha önce yorumladığımız sekizinci âyette münafıkların bu inançsız halleri hakkında bilgi verilmişti. Münafıklar kendi iç dünyalarında ve kafadarlarının yanında müminlerle alay ederlerken, müminlerin yanına gittiklerinde ise iman ettiklerini söylemekten geri durmamışlar ve ikiyüzlülüklerinin gereğini yapmışlardı. Nitekim Bakara 2/14. âyette dile getirilen husus da budur.

b) Âyette münafıkların verdiği cevapla ilgili olarak zikredilen اَنُؤْمِنُ كَمَآ اٰمَنَ السُّفَهَآءُ ifadesine “Biz ahmakların inandıkları gibi mi inanıyoruz!” şeklinde de anlam verilebilir. Bu durumda muhataplar münafıklar olduğu için inkârlarını gizledikleri ve sadece dilleriyle inandıklarını söylemek istedikleri anlaşılabilir. Münafıkların Medine’deki durumu buna uygun olduğu için böyle bir ifade kullanmış olmaları son derece anlaşılabilirdir. Karşılarında Medine devletini yönetenler bulunduğu için, onların yanında inandıklarını söylemişler, inanmayanları ise beyinsizlikle itham etmişlerdi. İşte âyete verilen ikinci anlamın arka planı bu olsa gerektir.

2. اَلَآ اِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَآءُ وَلٰكِنْ لَا يَعْلَمُونَ “Dikkat edin! Beyinsizler sadece kendileridir fakat (bunu bile) bilmezler.” Yüce Allah münafıkların iman davetine verdikleri bu cevaplar ışığında onların müminleri beğenmeyerek onlar gibi inanmak istemediklerini söylediklerinde kullandıkları “sefihler” ifadesini tekrar kullanmakta ve asıl sefihlerin sadece ve sadece kendileri olduğunu haber vermekte, onların bu sefihlikleri nedeniyle bu açık gerçeği dahi bilemediklerini dile getirerek onları eleştirmektedir.

Önceki cümleye verdiğimiz ikinci anlama göre ise münafıkların o dönemde inanmayanlara sefih demelerinin de anlamsız olduğu beyan edilmektedir. Çünkü onların inanmadıkları için sefih gördükleri adamlar hiç olmazsa açıkça inkârcılık yapıyor, kendilerince bir duruş ortaya koyuyorlardı. Oysa münafıkların ikiyüzlü durumları onların esaslı bir duruş sahibi olmadıklarını, hiçbir bilgi esası taşımadıklarını, dolayısıyla asıl ahmakların kendileri olduğunu ortaya koymaktadır ki cümlenin başındaki اَلَا elâ tembih edatıyla cümlede yer alan هُم hüm zamiri manayı olabildiğince kuvvetlendirmektedir.

Her iki anlama göre de düşünüldüğünde, gerçekte ahmaklığın münafıklarda olduğu, bu hakikate rağmen durumun farkına varamadıkları beyan edilerek, bu ahmaklığa dair kendi hayatlarından bir örnek verilmiş olmaktadır. Çünkü apaçık bir gerçeği fark edemeyenler ahmaklıkla nitelendirilmeyi hak edenlerdir. Bu nedenle âyetin sonunda yer alan وَلٰكِنْ لَا يَعْلَمُونَ “fakat bilmezler” ifadesi “bilmezlikten gelirler” şeklinde bir anlam içeriğine de sahip görünmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin Yahudilerle ilgili olduğu, Abdullah b. Selâm vs. müslüman olanlar gibi onların da iman etmelerinin istendiği, ancak onların müslümanları beğenmedikleri, onlarla alay ettikleri, fakat asıl beğenilmeyecek olanların kendileri olduğu da ifade edilmektedir.(203) Bu görüş de sonuçta bir kanaat olarak kabul edilse bile, asıl ağırlıklı kabul gören yaklaşımın ilki olduğu ve bizim de izahlarımızı buna göre yapmaya çalıştığımızı beyan etmek durumundayız.

ııı. Döneklik Yapmaları ve Aldanışları

وَاِذَا لَقُوا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَالُوٓا اٰمَنَّا وَاِذَا خَلَوْا اِلٰى شَيَاط۪ينِهِمْ قَالُوٓا اِنَّا مَعَكُمْ اِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُ۫نَ اَللّٰهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ “(Bu münafıklar) müminlerle karşılaştıklarında ‘(Biz de) iman ettik.’ derler. Şeytanları (kafadarları) ile baş başa kaldıklarındaysa ‘Biz sizinle beraberiz; biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz.’ derler. (Oysa) Allah onlarla alay eder; (fakat) onlara fırsat vermektedir. Azgınlıkları içinde bocalayıp durmaktadırlar.”

Buradaki وَاِذَا لَقُوا ve izâ lekû ifadesi “karşılaştıkları zaman”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlarla, iman edenlerle”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”;وَاِذَا خَلَوْا ve izâ halev ifadesi “ve başbaşa kaldıkları zaman”; اِلٰى شَيَاط۪ينِهِمْ ilâ şeyâtînihim ifadesi “onların kendi şeytanlarıyla, kafadarlarıyla”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle(yiz)”; اِنَّمَا نَحْنُ innemâ nahnu ifadesi “ancak ve ancak biz”; مُسْتَهْزِؤُ۫ن müstehziûne kelimesi “alay edenler(iz)”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَسْتَهْزِئُ yestehziu fiili “alay etmektedir, alayı geçersiz kılmaktadır, boşa çıkarmaktadır”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlarla ilgili, onların”;وَيَمُدُّهُمْ ve yemüddühum fiili “ve onlara fırsat vermektedir”; ف۪ي طُغْيَانِهِمْ fî tuğyânihim ifadesi “onların kendi azgınlıklarında”; يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili ise “bocalamaktadırlar” demektir.

Burada önceki âyetlerde olduğu gibi münafıkların döneklikleri ve Yüce Allah’ın onlara nasıl karşılık verdiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا لَقُوا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَالُوٓا اٰمَنَّا وَاِذَا خَلَوْا اِلٰى شَيَاط۪ينِهِمْ قَالُوٓا اِنَّا مَعَكُمْ اِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُ۫نَ “(Bu münafıklar) müminlerle karşılaştıklarında ‘(Biz de) iman ettik.’ derler. Şeytanları (kafadarları) ile baş başa kaldıklarındaysa ‘Biz sizinle beraberiz; biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz.’ derler.” Yüce Allah bu âyette de münafıkların ikiyüzlü davranışlarına değinmekte ve müminlerle karşılaştıklarındaki tutumlarıyla kendi kafadarlarının yanına gittiklerindeki tutumlarını dile getirmektedir.

a)وَاِذَا لَقُوا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَالُوٓا اٰمَنَّا “(Bu münafıklar) müminlerle karşılaştıkları vakit ‘(Biz de) iman ettik’ derler.” Yüce Allah münafıkların Medine’deki durumlarına değinmekte ve iman etmiş olanlarla baş başa kaldıklarında kendilerinin de iman ettiklerini söylediklerini haber vermektedir. Bu cümle bir kez de Bakara 2/76’da geçmekte, oradaki bağlam Yahudilerle ilgili olduğu için mesaj da onların döneklikleri üzerinden bir konu içeriğinde yer almaktadır.

Bu âyetin Medine’de bir grup münafığın Müslümanlarla karşılaştıklarındaki tavırları hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(204) Hatta bu kişilerin Yahudiler olduğu da nakledilen görüşler arasında yer almaktadır.(205) Âyette herhangi bir mekân ve şahıs ismi zikredilmediği için biz de bu isimlerin kimler olduğu konusunda herhangi bir tespitte ve bildirimde bulunmayacağız.

b) وَاِذَا خَلَوْا اِلٰى شَيَاط۪ينِهِمْ قَالُوٓا اِنَّا مَعَكُمْ اِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُ۫نَ “(Kendilerini saptıran) şeytanları (kafadarları) ile baş başa kaldıklarındaysa ‘Biz sizinle beraberiz; biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz.’ derler.” Yüce Allah münafıkların müminlerle baş başa kaldıklarında ortaya koydukları tavra karşılık, gerçek kimliklerini kendi kafadarlarıyla baş başa kaldıklarında gösterdiklerini bildirmektedir. Burada geçen شَيَاط۪ين şeyâtîn kelimesi En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6’daki kullanımlar gereği hem cin şeytanlarını hem de insan şeytanlarını içermektedir. Bağlam ve muhataplar gereği burada kast edilen şeytanların insanlardan olanlar olduğu, nifakı tercih edenlerin aslında şeytanın tarafına geçmiş oldukları, dolayısıyla şeytanlıkla anıldıkları ifade edilmek istenmektedir. Bu nedenle, söz konusu kelimeyi “şeytanları” yani “kafadarları”, “yandaşları”, “elebaşları” şeklinde yorumlamak daha doğru bir yaklaşım olsa gerektir.

Bu ifadenin bir benzerinin yer aldığı Bakara 2/76’da ba‘duhum ilâ ba‘dın yani “onların bir kısmı diğeriyle, birbirleriyle” ifadesi zikredilmektedir. Bağlam gereği Yahudilerin kendi aralarındaki kafadarlık ilişkisine karşılık, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu şeytanlarla ilişkilendirilerek kimlerin kimlerle anılmaya layık görüldüğü ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyetin devam eden cümlesinde bu münafıkların karşılaştıkları müslümanlarla alay ettikleri, bu yüzden onlarla baş başa kaldıklarında iman ettiklerini söyledikleri, ancak kafadarlarının yanına geldiklerinde ise aslında bu berikilerle birlikte oldukları, diğerleriyle yani müminlerle alay ettiklerini söyledikleri ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber’in tebliğ ve davet ettiği değerleri reddeden, davetin sahiplerini sapıklıkla ve şaşkınlıkla itham eden Kureyş’in zengin ve şımarık ileri gelenleri bununla da yetinmemişler, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi. Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(206) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden verilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(207)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/14’te, ayrıca İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.

2. اَللّٰهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ “(Oysa) Allah onlarla alay eder; (fakat) onlara fırsat vermektedir. Azgınlıkları içinde bocalayıp durmaktadırlar.” Yüce Allah’ın “alay etmesi” elbette “alay edenleri cezalandırması” şeklinde düşünülmelidir; zira kötülenen bir şeyi Yüce Allah’ın yapması düşünülemez. Benzer şekilde, kulların yaptığını Yüce Allah’ın karşılıksız bırakmaması veya yaptıklarını sonuçsuz kılması ya da fiillerini başlarına geçirmesiyle ilgili örnekler Bakara 2/15, Âl-i İmrân 3/54, Nisâ’ 4/142, Enfâl 8/30, Tevbe 9/67, 79 ve Târık 86/16 gibi âyetlerde de yer almaktadır. Yüce Allah insanlarla alay edenlere bunun hesabını soracağını bildirmekte, imtihan gereği kendilerine zaman tanımakta ve nihayet azgınlıkları içerisinde bocalayıp durduklarını bildirmektedir. Dünya hayatında müslümanlarla alay edenlerle mahşerde alay edileceği Mutaffifûn 83/34’te haber verilmektedir.

Yüce Allah benzeri A‘râf 7/186’da geçen bu ifade gereği bu insan tipini طُغْيَان tuğyân’da(208) yani “azgınlık” içerisinde bocalamada ve şaşkın bir tutarsızlık içerisinde terk etmiş olacaktır. Zira âyette geçen يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili “bocalayıp durmak, kör bir şekilde bocalamak, debelenmek” demektir. Kur’ân’da yedi kez(209) geçen bu fiil, kullanıldığı her âyette benzer bir içerikte yer almakta ve azgın insanların azgınlıkları ve inkâr sarhoşluğu içerisinde debelenmelerini ifade etmektedir.

Âyette geçen ف۪ي طُغْيَانِهِمْ fî tuğyânihim “azgınlıklarında” ifadesi, öncesindeki يَمُدُّ yemüddü “zaman verir” fiiliyle ilişkilendirilirse anlam “azgınlıkları içinde Allah onlara zaman verir” şeklinde olur. Ancak bu ifade âyetin sonundaki يَعْمَهُونَ ya‘mehûne “bocalamak” fiiliyle de ilişkilendirilebilir ki bu durumda bu münafıklara mühlet verilmesinden sonra onların azgınlıkları içinde bocaladıkları beyan edilmiş olur. Âyetin metni her iki ihtimale de açık olduğu için bu iki yaklaşımın da doğru olduğunu belirtmek durumundayız.

ıv. Zarara ve Ziyana Uğramaları

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدٰى فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُوا مُهْتَد۪ينَ “İşte onlar hidayet karşılığında sapkınlığı satın alanlardır. Onların (bu) ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de doğru yola girmemiştir.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا ellezîne işterav ifadesi “satın almış olanlar(dır), satın alanlar(dır)”; الضَّلَالَة ed-dalâlete kelimesi “sapıklığı, sapkınlığı”; بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ ifadesi “hidayete karşı”; فَمَا رَبِحَتْ fe mâ rabihat fiili “kazançlı olmadı”; تِجَارَتُهُمْ ticâretühum tamlaması “onların ticareti”; وَمَا كَانُوا ve mâ kânû ifadesi “onlar (şöyle de) olmadılar”; مُهْتَد۪ينَ mühtedîne kelimesi ise “hidayete erdilirilenler, hidayete erdirilmemişlerdi de” demektir.

Burada münafıkların yaptığı korkunç tercih hatası ve feci akıbet gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدٰى “İşte onlar, hidayet karşılığında sapkınlığı satın alanlardır.” Bu âyette münafıkların neden azgınlıkta bocalamak üzere kendilerine mühlet verildiğinin bir anlamda gerekçesi zikredilmekte, dahası ikiyüzlü durumlarının akıbeti hakkında bilgi verilmekte ve tercihlerinin sapkınlık olduğu, hidayeti ise terk ettikleri beyan edilmiş olmaktadır. Burada geçen اشْتَرَوُا işterav fiili “satın almak” manasına gelse de esasında bağlam gereği bunun “tercih etmek” demek olduğunu söylemek durumundayız.(210) Çünkü sonuçta münafıkların yapıp ettiği şey “hidayetin yerine sapkınlığı tercih etmeleri”dir.

Bu ifadenin bir benzeri Bakara 2/175’te şu şekilde geçmektedir: “Onlar hidayetin karşılığında sapkınlığı, mağfiretin karşılığında da azabı satın almış kimselerdir. Onlar ateşe karşı ne kadar dayanıklıdırlar!” Bunların durumu, Bakara 2/86’da belirtildiği gibi “âhirete karşılık dünya hayatını satın alanlar” gibidir. Dahası, böyleleri Âl-i İmrân 3/177’de dile getirildiği üzere “imana karşı küfrü satın alanlar”dır. Bakara 2/108’de de buna benzer bir beyan yer almaktadır. Benzer yanlış tercihler Nisâ’ 4/74, İbrâhim 14/3, Nahl 16/107 gibi âyetlerde de zikredilmekte ve sahipleri kınanmaktadır.

2. فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُوا مُهْتَد۪ينَ “(Ancak) onların (bu) ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de doğru yola girmemiştir.” Yüce Allah münafıkların gerçekleştirdiği alış verişin esasında kâr elde etmeyen bir ticaret olduğunu ve başarıya da ulaştırılmadıklarını ifade etmektedir. Münafıklar imanın karşılığında inkârı, başka bir ifadeyle hidayetin karşılığında sapkınlığı tercih ettikleri bu alış verişlerinde hiçbir şekilde kazanç elde edememişlerdi; çünkü daha önceden de mevcut durumlarında da hidayet üzere olmadıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

d) Münafıkların Çaresizlikleri

Yüce Allah, sûrenin 17-20. âyetlerinde münafıkların durumunun karanlık gecede bir ateş tutuşturan kimse gibi olduğunu, ateş etrafını aydınlattığı anda hemen onların aydınlığını giderebildiğini ve onları karanlıklar içinde bıraktığını, artık hiçbir şey göremediklerini ifade etmekte ve kendilerinin sağır, dilsiz ve kör olduklarını, gerçeğe geri dönmeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, bir başka benzetmeye daha yer verilmekte, onların durumunun gökten boşanan, içinde karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek bulunan sağanağ(a tutulmuş kimselerin durumu) gibi olduğu, münafıkların yıldırımlardan kaynaklanan ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkadıkları, hâlbuki Allah’ın kâfirleri çepeçevre kuşattığı belirtilmektedir.

Daha sonra, yine münafıkların çaresizliklerini açıklama bakımından şu sözlere yer verilmektedir: “(O esnada) şimşek sanki gözlerini alacakmış gibi çakar. (Şimşek) onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler; üzerlerine karanlık çökünce de oldukları yerde kalırlar. Allah dileseydi elbette onların işitmelerini ve gözlerini giderirdi. Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir.”

ı. Geçici Işık Sonrası Karanlıkta Kalışları

مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّآ اَضَآءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّٰهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ ف۪ي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ “Onların (münafıkların) durumu, (karanlıkta) ateş tutuşturan kişi gibidir. (Ateş), etrafını aydınlattığında Allah onların aydınlığını hemen giderir ve onları karanlıklar içinde bırakır; (hiçbir şey) göremezler. (Bu gibiler) sağırdır, dilsizdir, kördürler; onlar (gerçeğe) dönmezler.”

Buradaki مَثَلُهُمْ meseluhum ifadesi “onların misali”; كَمَثَلِ الَّذِي ke meslillezî ifadesi “şunun gibi(dir) ki”; اسْتَوْقَدَ istevkade fiili “tutuşturdu”; نَارًا nâran sözcüğü “herhangi bir ateş”;فَلَمَّآ اَضَآءَتْ fe lemmâ edâet fiili “aydınlattığı zaman, aydınlatınca”; مَا حَوْلَهُ mâ havlehû ifadesi “onun kendi çevresini”; ذَهَبَ zehebe fiili “giderdi, giderebilir, giderir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِنُورِهِمْ bi nûrihim ifadesi “onların ışığını”; وَتَرَكَهُمْ ve terakehum fiili “ve onları terketti, bıraktı, terkeder, bırakır”; ف۪ي ظُلُمَاتٍ fî zulümâtin ifadesi “karanlıklarda”; لَا يُبْصِرُونَ lâ yubsırûne fiili “göremezler”; صُمّ summun kelimesi “sağır(dır)”; بُكْم bükmun sözcüğü “dilsiz(dir)”; عُمْي ‘umyun kelimesi “kör(dür)”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يَرْجِعُونَ lâ yarci‘ûne fiili ise “(gerçeğe geri) dönmezler” demektir.

Burada münafıkların ateş tutuşturup ondan yeterince yararlanmaktan mahrum bırakılmaları ve karanlıklara terk edilmeleri gündeme getirilmektedir.

1.مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّآ اَضَآءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّٰهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ ف۪ي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ “Onların (münafıkların) durumu, (karanlıkta) ateş tutuşturan kişi gibidir. (Ateş), etrafını aydınlattığında Allah onların aydınlığını hemen giderir ve onları karanlıklar içinde bırakır; (hiçbir şey) göremezler.” Yüce Allah burada bir benzetme yapmakta, aydınlanmak üzere bir ateş tutuşturan kişiyi ve ateşin durumunu örneğe konu edinmektedir.

a) Âyette verilmek istenen mesaja göre, eline aldığı bir ateşi tutuşturan kişi, bunu başardıktan sonra o ateş söz konusu kişinin çevresini aydınlatınca tam bu sırada Yüce Allah onların ışığını giderip kendilerini karanlıklara terk etmiş ve artık hiçbir şey göremez olmuşlardır. Âyette benzetme öncelikle bir kişi üzerinden başlatılıp sonrasında zamirler çoğula dönüştürülünce, maksadın bir kişi değil de aynı özellikteki bir insan grubu olduğu anlaşılmaktadır.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, bu âyet Medine çevresindeki Yahudiler hakkında indirilmiştir. Onlar Hz. Peygamber gönderilmeden önce müşriklerle savaştıklarında Hz. Peygamber’in adını kullanarak yardım talebinde bulunurlardı. Nebî (as) peygamber olunca bu defa ona karşı haset beslemişler, onu yalanlayıp inkâr etmişlerdi; böylece bir anlamda hakikat ışıklarını söndürdükleri için karanlıklar içinde kalmışlardı. Âyetin münafıklar hakkında indirildiği, lâ ilâhe illellâh diyerek İslam toplumunun çeşitli nimetlerinden faydalandıkları, ancak ölümleri esnasında küfür üzere oldukları için karanlıklar içerisinde kaldıkları görüşü ise Mukâtil’e nispet edilmektedir.(211)

b) Yüce Allah bu âyette münafıkların durumunu bir benzetme ile dile getirmekte, bir anlamda Hz. Peygamber’in yakıp tutuşturduğu vahiy meşalesinin çevreyi, yani ortalığı aydınlatması esnasında bundan istifade etmek istemeyen münafıkların ışıklarını giderdiğini, onları inkâr karanlıklarına terk ettiğini, artık hakikat adına hiçbir şey görmediklerini beyan etmektedir. Yüce Allah’ın bu insanları terk ettiği karanlıklar Bakara 2/15. âyette de dile getirildiği üzere azgınlıkları içindeki bocalamalarıdır. Onlar bu şekilde bir tercihte bulundukları için, Yüce Allah onların ellerindeki imkânı almış, karanlıklar içerisinde kalmalarını sağlamıştır. İnsanlar sapkınlığı tercih etmemişlerse Allah onları saptırmaz. Burada da durum aynıdır. Kendileri iman etmedikleri, imansızlıkta karar kıldıkları için Allah da onları bir anlamda bu tercihlerine mahküm etmiştir. İmansızlık kararları “sebep”, ışıklarının giderilmesi ise “sonuç” olmuştur. Nitekim bunun böyle olduğunun delili bir sonraki âyettir.

2. صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ “(Bu gibiler) sağırdır, dilsizdir, kördürler; onlar (gerçeğe) dönmezler.” Bu ifadenin bir benzeri inkârcılarla ve müşriklerle ilgili bir bağlamda Bakara 2/171’de şu şekilde geçmektedir: “Onlar sağırdır; dilsizdir ve kördür; (aynı zamanda) onlar akletmezler de.”

Yüce Allah bu âyette münafıkların hak ve hakikate karşı sağır davrandıklarını, çünkü gerçeklere kulak vermediklerini, dilsiz olduklarını, çünkü gerçekleri itiraf etmeye yanaşmadıklarını, dahası kör olduklarını, çünkü hakikatleri görmek istemediklerini, bütün bunların sonucunda da olması gereken inanca ve davranışa gelmeyeceklerini haber vermektedir. Bu tipler Yüce Allah’ın kendilerine ikram ve ihsan ettiği bütün değerleri veriliş amaçlarının dışında kullandıklarını, bu nedenle de hak ve hakikate geri dönmeyeceklerini bildirmektedir.

Burada dile getirilen üç duyu organı, esasında bilgi ve iman sahibi olmanın en önemli unsurlarındandır. Bunları veriliş amacı dışında kullanmaları nedeniyle artık kulaklar, diller ve gözler amacını kaybetmiş ve bunların sahipleri manen sağır, dilsiz ve kör olarak isimlendirilmişlerdir. Esasında biyolojik yani organik olarak sağırlık, dilsizlik ve körlük bir ayıp ve kusur değildir. Hacc 22/46’da da belirtildiği gibi “gözler kör olmazlar; ancak göğüslerdeki kalpler kör olur.”

Bu âyetin izahı bağlamında A‘râf 7/179’daki bilgileri de meal olarak hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Yemin olsun ki (anlayabilecek akılları ve) gönülleri olmasına rağmen (gerçeği) anlamayan, (hakkı görebilecek) gözleri olmasına rağmen (gerçeği) görmeyen, (hakkı işitebilecek) kulakları olmasına rağmen (gerçeği) duymayan pek çok cin ve insan için cehennemi hazırlamışızdır. Onlar hayvanlar gibidirler; hatta daha da şaşkındırlar. Onlar gaflette olanların ta kendileridirler.” Benzer bir ifade Furkân 25/44’te de yer almaktadır.

Bu tip insanların vücutları vardır, ancak vicdanlarını köreltmişlerdir. Dini bir vehim, kitabı bir eğlence, ilahi kelamı bir musiki olarak karşılarlar. İlahi işlerle dünya işleri arasındaki inceliğin farkına varmazlar. Kimin kulu olduklarını, neye veya kime tapmaları gerektiğini bilmez, bilmek istemezler. Gönülleri boş heva, gözleri şekil ve resim, kulakları anlamsız sesler, neidüğü belirsiz isimler peşinde koşup dururlar. Kendilerine kalb, göz, kulak verip yaratan, yaratılıştan kendilerini rablık misakına taahhüt ettiren, işiten, gören ve eşi benzeri olmayan Yüce Allah’ı anmazlar; anarlarsa bile O’nun münezzeh şanına layık olmayan isim, sıfat ve özelliklerle anarlar.(212)

ıı. Karanlıklardaki Ölüm Korkuları

اَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَآءِ ف۪يهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ اَصَابِعَهُمْ ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَاللّٰهُ مُح۪يطٌ بِالْكَافِر۪ينَ “Veya (onların durumu) gökten boşanan, içinde karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek bulunan sağanağa (tutulmuş kişilerin durumu) gibidir. Onlar (münafıklar), yıldırımlardan kaynaklanan ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkarlar. (Hâlbuki) Allah, kâfirleri muhît’tır (çepeçevre kuşatandır).”

Âyetteki اَوْ كَصَيِّبٍ ev kesayyibin kelimesi “veya sağanak yağış gibi(dir)”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten (gelen, yağan)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda vardır”; ظُلُمَات zulümâtün kelimesi “karanlıklar”; وَرَعْدٌ ve ra‘dün sözcüğü “ve gök gürültüsü”; وَبَرْقٌ ve barkun kelimesi “ve şimşek”; يَجْعَلُونَ yec‘alûne fiili “yaparlar, koyarlar”; اَصَابِعَهُمْ esâbı‘ahum tamlaması “onların parmaklarını”; ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ fî âzânihim ifadesi “onların kulaklarına”; مِنَ الصَّوَاعِقِ mine’s-savâ‘ıkı ifadesi “yıldırımlardan dolayı”; حَذَرَ الْمَوْتِ hazera’l-mevti ifadesi “ölüm korkusu nedeniyle”; وَاللّٰهُ vallahu kelimesi “Allah”; مُح۪يطٌ muhîtun kelimesi “kuşatıcı(dır)”; بِالْكَافِر۪ين bi’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirleri, inkâr edenleri” demektir.

Burada münafıkların korkunç fırtınalı bir günde çaresiz kalan kişilere benzetilmesi gündeme getirilmektedir.

1. اَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَآءِ ف۪يهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ “Veya (onların durumu) gökten boşanan, içinde karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek bulunan sağanağa (tutulmuş kişilerin durumu) gibidir.” Yüce Allah münafıkların durumunu ateş tutuşturan birine benzettikten sonra, bu defa benzetmeyi sağanak yağmura tutulmuş biri üzerinden gerçekleştirmektedir. Bu çerçevede, içinde yoğun, kesif karanlıklar oluşturan bulutlar, beraberinde gök gürültüsü ve şimşek bulunan fırtınalı, kasırga şeklinde yağmakta olan sağanak yağmura tutulmuş bir kişi örnek verilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَيِّب sayyib kelimesi “bardaktan boşalırcasına yağan yağmur”, “bol yağan yağmur”, “sağanak yağmur” manasına gelirken, bir kez de Ra‘d 13/13’te zikredilen رَعْد ra‘d sözcüğü “gök gürültüsü”, بَرْق bark kelimesi ise “şimşek” anlamını vermektedir. Bark kelimesi Bakara 2/20, Ra‘d 13/12, Rûm 30/24 ve Nûr 24/43’te de geçmekte, sadece Nûr 24/43’te “oluşumu” hakkında bilgi verilmektedir. Bütün bu ifadeler fırtınanın şiddetini ortaya koyan birer unsur olarak kabul edilmeli ve münafıkların nasıl bir çaresizlik içerisinde bulundukları bu şekilde tasavvur edilmelidir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçenظُلُمَات / الظُّلُمَاتzulümât/ez-zulümât kelimeleri bazı âyetlerde bilinen anlamda “karanlıklar”,(213) bir kısmında ise hakikatin karşısında manevî anlamda “cehalet karanlıkları”(214) demektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ظُلُمَات zulümât kelimesi yoğun karanlıklar meydana getiren “bulutların oluşturduğu karanlıklar” şeklinde yorumlanabilir.

2. يَجْعَلُونَ اَصَابِعَهُمْ ف۪يٓ اٰذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ “Onlar (münafıklar), yıldırımlardan kaynaklanan ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkarlar.” Yüce Allah korkunç bir kasırga veya fırtına ortamında kalan kişiler nasıl ki yıldırımların kendilerine isabet etmesinden korkarlar ve bu yüzden de parmaklarını kulaklarına tıkarlarsa, münafıkların da benzer tavırlar sergilediklerini bildirmektedir. İnsanlar ne kadar kulaklarını parmaklarıyla tıkarlarsa tıkasınlar, gök gürültüsünü işitirler; gözlerini ne kadar kapatırlarsa kapatsınlar yine de şimşekleri ve düşen yıldırımların ışıklarını görürler.

Münafıklar kendileriyle ilgili uyarı ve tehdit içerikli mesajlar her geldiğinde bunlardan rahatsızlık duydukları için adeta kaçacak yer ararlar. Onların bilgiyle muhatap kılınmaları kendilerine bir anlamda sağanak yağmur gibi gelir. Bu arada içerisindeki azap tehditleri de karanlıklara, gürültülere ve şimşeklere benzetilen cehennem azabını andırdığı için ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkarlar.

Konuyla ilişkisi kurulabilecek âyetlerden birisi İbrâhim 14/9’dur: “Sizden öncekilerin, Nûh, Âd, Semûd kavimlerinin ve onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi? Onları Allah’tan başkası bilemez. Peygamberleri kendilerine deliller getirmişti de onlar, ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlar ve demişlerdi ki: Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.” Bu âyette inkârcıların peygamberlere karşı tavırları beyan edilmekte, dolayısıyla kendileri inkârcı olan münafıkların da esasında ilahi prensiplere karşı kulaklarını tıkadıkları bir mecaz ifadesi olarak dile getirilmektedir. Nûh 71/7’de de benzer bir mesaj yer almaktadır.

3. وَاللّٰهُ مُح۪يطٌ بِالْكَافِر۪ينَ “(Hâlbuki) Allah, kâfirleri muhît’tır (çepeçevre kuşatandır).” Yüce Allah esasında inançta nankör oldukları için bu münafıklara “kâfirler” demekte ve kendilerini çepeçevre kuşattığını beyan ederek münafıkların çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Hiç kimse Yüce Allah’ı âciz bırakamayacağı için uygulayacağı azaptan da kaçıp kurtulamaz.

ııı. Yüce Allah’ın Kudretine Karşı Çaresizlikleri

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْ كُلَّمَآ اَضَآءَ لَهُمْ مَشَوْا ف۪يهِ وَاِذَآ اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَاَبْصَارِهِمْ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “(O esnada) şimşek, neredeyse gözlerini alacakmış (gibi çakar). (Şimşek) onlar için (etrafı) aydınlatınca orada (birazcık) yürürler; üzerlerine karanlık çökünce de (oldukları yerde) kala kalırlar. Allah dileseydi elbette onların işitme (duyu)larını ve gözlerini giderirdi. Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki يَكَادُ yekâdü fiili “neredeyse”; الْبَرْق el-barku kelimesi “şimşek”; يَخْطَفُ yahtafü fiili “süratle alıp götürecek, giderecek”, اَبْصَارَهُمْ ebsârahum tamlaması “onların gözlerini”; كُلَّمَا küllemâ edatı “her ne zaman”; اَضَآءَ edâe fiili “aydınlattığında, ışık verdiğinde”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, kendilerine”; مَشَوْا meşev fiili “yürürler”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”;وَاِذَآ اَظْلَمَ ve izâ azleme ifadesi “ve karanlık çöktüğü zamane”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine”; قَامُوا kâmû fiili “kala kalırlar, ayakta dikilirler”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “dileseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَذَهَبَ le zehebe fiili “elbette giderirdi”; بِسَمْعِهِمْ bi sem‘ıhim ifadesi “onların işitmesini”; وَاَبْصَارِهِمْ ve ebsârihim ifadesi “ve onların gözlerini de”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada münafıkların menfaatperestliği ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmektedir.

1. يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْ “(O esnada) şimşek, neredeyse gözlerini alacakmış (gibi çakar).” Yüce Allah önceki âyette korkunç bir kasırga ortamını hatırlattıktan sonra, bu âyette şimşeğin insan üzerindeki etkisini dile getirmekte ve çok şiddetli bir şekilde çarpan şimşek ışıklarının insanların gözlerini yani bakışlarını neredeyse alacağını, onları kör edeceğini belirtmektedir. Şimşeklerin bu şekildeki korkunç yapısı Kıyâmet 75/7’de Kıyamet günüyle ilgili olarak o esnasında gözlerin alacağı şekil için de kullanılmaktadır.

Kur’ân’da kâde,(215) kâdet,(216) kâdû,(217) kidte,(218) ekâdü(219), tekâdü,(220) yekâdü,(221) yekâdûne(222) ve yeked(223) kalıplarında yer alan fiiller “nerdeyse”, “az kalsın” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da dört âyette beş kez(224) geçen الْبَرْق/بَرْق el-bark/bark kelimeleri ise “şimşek” demektir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَخْطَفُ yahtafü fiili ise “süratle alıp götürmek”, “gidermek”, kapıp götürmek”, “kör etmek” gibi anlamlar içermektedir.(225) Bu ifade, fırtınanın etkisini ortaya koyduğu gibi vahiy hakikatlerinin ortaya koyduğu parıltılarla inkârcıların gözlerini adeta kör eden etkisini kavratmayı da amaçlamıştır diyebiliriz.

2. كُلَّمَآ اَضَآءَ لَهُمْ مَشَوْا ف۪يهِ وَاِذَآ اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا “(Şimşek) onlar için (etrafı) aydınlatınca orada (birazcık) yürürler; üzerlerine karanlık çökünce de (oldukları yerde) kala kalırlar.” Yüce Allah şimşeğin meydana getirdiği geçici aydınlanma ile insanların birazcık yürüdüklerini, ancak bu aydınlığın uzun ömürlü olmadığını, nitekim karanlık çökünce de oracıkta kalakaldıklarını haber vermektedir. Korkunç karanlıkların meydana geldiği fırtınalı ve kasırgalı günlerde çakan şimşeklerin kısacık bir aydınlanma oluşturduğu, bu sayede insanların çok kısa bir şekilde yürüyebildikleri ifade edilerek, esasında her karanlığın içinde bir aydınlığın bulunabileceği mesajı da verilmektedir.

Şirk, küfür ve nifak ortamlarının oluşturduğu karanlıkları dağıtmak için indirilen vahiy bir şimşek gibi ortalığı aydınlatmaktadır. Ancak karanlıklar yoğun olunca ve insanlar da o yoğunluklar içerisinde kalmaya alışkın olunca, artık kısa süreli çakan şimşeklerin sonucu değiştirmediği ve insanların karanlıklarda kalmaya devam ettikleri ifade edilmek istenmektedir. Münafıklar müminlerle birlikte olunca elde ettikleri menfaatlere sevindikleri, savaştan ve öldürülmekten korundukları, ancak herhangi bir sıkıntıyla karşılaştıklarında ise veya o hal üzere ölmeleri durumunda ıstırap çektikleri ve pişmanlıklar içerisine gömüldükleri bildirilmiş olmaktadır.

Bu âyetin bir başka konuya işaret olarak yorumlanması da mümkündür. Buna göre, Hz. Peygamber’in risâletine dair birtakım deliller meydana gelince, münafıkların ona meylettiği, ancak müslümanların başına Uhud, Bi’r-i Ma‘ûneh gibi sıkıntılar geldiğinde küfürlerinde kararlılık gösterdikleri de yapılan yorumlar arasında yer almaktadır.(226)

Buradaki mesajın Hacc 22/11’de verilen şu mesajla da yakından irtibatı kurulabilir. Âyet mealen şöyledir: “İnsanlardan kimi Allah’a (imanla küfrün) sınır(ın)da kulluk eder. Kendisine bir iyilik dokunursa buna pek memnun olur; bir de ağır imtihana (musibete) uğrarsa çehresi değişir (dinden yüz çevirir). O, dünyasını da, ahiretini de kaybetmiştir. İşte apaçık hüsran (ziyan) işte sadece budur!” Demek ki bu kişiler imanda kıyıda olan, hatta inkâra çok daha yakın bir konumda bulundukları için iyilik ve istikametleri son derece azdır; onlar için aslolan küfür ve inkârda istikrardır.

3.وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَاَبْصَارِهِمْ “Allah dileseydi elbette onların işitme (duyu)larını ve gözlerini giderirdi.” Bu ifade, Yüce Allah’ın dilemesi halinde münafıkların kulaklarını fiziksel anlamda sağır, gözlerini de kör edebileceği mesajını içermektedir. Münafıklar manen sağır, dilsiz ve kör oldukları için Yüce Allah’ın dilemesi durumunda onları bedenen de bu şekilde cezalandırabileceğini, işitme ve görme duyularını giderebileceğini, böylece çok kısa süreli bir şekilde yararlandıkları imkânları bile ellerinden alabileceğini beyan etmektedir. Kapkaranlık bir fırtına ortamında çakan şimşeğin kısacık bir süreliğine de olsa ışığından istifade edip yürüyebilenler bunun da bir nimet olduğunu bilmelidirler. Çünkü eğer sağır ve kör kılınsalardı bu kısacık imkândan bile yararlanamayacakları kendilerine özellikle hatırlatılmak istenmektedir.

Bu ifadeler Yâsîn 36/66-67 ile benzer mesaj içeriğine sahiptir. Âyetler meal olarak şöyledir: “Dileseydik gözlerini silip büsbütün kör ederdik de yolu bulmaya koşuşurlardı; (bu durumda) nasıl görebilirler ki? Eğer dileseydik oldukları yerde şekillerini değiştirirdik de ne ileri gidebilirlerdi ne de geri dönebilirlerdi!” Bu ve benzer ifadelerde kullanılan لَوْ lev edatı, sözü edilen şeyin gerçekleşmediğini, yani Yüce Allah’ın insanları manen sağır ve kör kılmadığını ortaya koymaktadır. Çünkü bugün inanmayanlar yarın inanabilirler; burada inanmayanlar başka yerlerde inanabilirler. Bu nedenle, kendilerine imkânlar tanınmış ve fırsatlar verilmiştir. Ancak münafıklıkta ve inkârda kararlılık gösterenler bu büyük imkândan yararlanmayı başaramayanlardır.

4. اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde dile getirdiği üzere her şeye gücünün yeteceğini, bu anlamda kudretinin eşsiz ve erişilmez olduğunu, uygulamak istediği herhangi bir cezayı hiç kimsenin hiçbir şekilde erteleyemeyeceğini ve öteleyemeyeceğini ilan etmek istemektedir. Yüce Allah’ın her şeye gücünün yettiğinin belirtilmesi bu türden anlam açılımlarını da beraberinde getirmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Sâd 38/1. 2 - Kâf 50/1. 3 - Kalem 68/1. 4 - Tâhâ 20/1. 5 - Yâsîn 36/1. 6 - Neml 27/1. 7 - Mü’min 40/1; Fussilet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 45/1; Ahkâf 46/1. 8 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1. 9 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; İbrahim 14/1; Hicr 15/1. 10 - Şu‘arâ’ 26/1; Kasas 28/1. 11 - A‘râf 7/1. 12 - Ra‘d 13/1. 13 - Meryem 19/1. 14 - Şûrâ 42/1-2.
  • Sâd 38/1 Kâf 50/1 Kalem 68/1 Tâhâ 20/1 Yâsîn 36/1 Neml 27/1 Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Câsiye 45/1 Ahkâf 46/1 Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1 Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/1 Kasas 28/1 A‘râf 7/1 Ra‘d 13/1 Meryem 19/1 Şûrâ 42/2
• 15 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; Ra‘d 13/1; İbrahim 14/1; Hicr 15/1; Neml 27/1; Sâd 38/1; Kâf 50/1; Kalem 68/1. 16 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; A‘râf 7/1; Meryem 19/1; Tâhâ 20/1; Şu‘arâ’ 26/1; Kasas 28/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1; Yâsîn 36/1; Mü’min 40/1; Fussilet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 45/1; Ahkâf 46/1. 17 - Şûrâ 42/1-2.
  • Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1 Neml 27/1 Sâd 38/1 Kâf 50/1 Kalem 68/1 Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 A‘râf 7/1 Meryem 19/1 Tâhâ 20/1 Şu‘arâ 26/1 Kasas 28/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1 Yâsîn 36/1 Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Câsiye 45/1 Ahkâf 46/1 Şûrâ 42/2
• 18 - İsrâ’ 17/88; Tûr 52/34. 19 - Hûd 11/13. 20 - Bakara 2/23; Yûnus 10/38.
  • İsrâ 17/88 Tûr 52/34 Hûd 11/13 Bakara 2/23 Yûnus 10/38
• 21 - İmâm Mâlik, el-Muvatta’, Kader, 3.
• 22 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
• 23 - İsmail Cerrahoğlu, Tefsîr Usûlü, Ankara, 1979, s. 136-137. 24 - Kurtubî, age., I, 154.
• 25 - Taberî, age., XXIV, 39.
• 26 - Bu konuda çeşitli görüşler için bk. Semerkandî, age., II, 104; Taberî, age., XI, 79-80; Zemahşerî, age., II, 315.
• 27 - İslâmoğlu, age., s. 6’da 1. not.
• 28 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1.
  • Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1
• 29 - Zemahşerî, age., III, 218.
• 30 - “Kur’ân” manasında örnekler için bk. Bakara 2/2, 89, 129, 151, 159, 174, 176, 231; Âl-i İmrân 3/3, 7, 48, 164; Nisâ’ 4/105, 113, 127, 136, 140; Mâide 5/48; En‘âm 6/38, 59, 114, 155, 156, 157; A‘râf 7/2, 37, 52, 196; Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; Ra‘d 13/1, 43; İbrâhim 14/1; Hicr 15/1; Nahl 16/64, 89; Kehf 18/1, 27; Meryem 19/16, 41, 51, 54, 56; Şu‘arâ’ 26/2, Neml 27/1; Kasas 28/2, 86; ‘Ankebût 29/45, 47, 51; Lokmân 31/2; Secde 32/2; Fâtır 35/29, 31, 32; Sâd 38/29; Zümer 39/1, 2, 23, 41; Mü’min 40/2; Fussilet 41/3, 41; Şûrâ 42/15, 17; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2; Câsiye 45/2; Ahkâf 46/2, 12; Tûr 52/2; Cum‘a 62/2; 31 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 32 - İsrâ’ 17/99. 33 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 34 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/89 Bakara 2/129 Bakara 2/151 Bakara 2/159 Bakara 2/174 Bakara 2/176 Bakara 2/231 Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/105 Nisâ 4/113 Nisâ 4/127 Nisâ 4/136 Nisâ 4/140 Mâide 5/48 En‘âm 6/38 En‘âm 6/59 En‘âm 6/114 En‘âm 6/155 En‘âm 6/156 En‘âm 6/157 A‘râf 7/2 A‘râf 7/37 A‘râf 7/52 A‘râf 7/196 Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 Ra‘d 13/1 Ra‘d 13/43 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Kehf 18/1 Kehf 18/27 Meryem 19/16 Meryem 19/41 Meryem 19/51 Meryem 19/54 Meryem 19/56 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/105 Kasas 28/2 Kasas 28/86 ‘Ankebût 29/45 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/2 Secde 32/2 Fâtır 35/29 Fâtır 35/31 Fâtır 35/32 Sâd 38/29 Zümer 39/1 Zümer 39/2 Zümer 39/23 Zümer 39/41 Mü'min 40/2 Fussilet 41/3 Fussilet 41/41 Şûrâ 42/15 Şûrâ 42/17 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Câsiye 45/2 Ahkâf 46/2 Ahkâf 46/12 Tûr 52/2 Cum‘a 62/2 Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32
• 35 - el-Hüdâ/el-hidâyet kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussilet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13.
  • Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 36 - A‘râf 7/200-201; Mü’minûn 23/97-98; Fussilet 41/36.
  • A‘râf 7/201 Mü'minûn 23/98 Fussilet 41/36
• 37 - Kehf 18/13; Meryem 19/76; Muhammed 47/17. 38 - Bakara 2/2, 66, 177, 180, 194, 241; Âl-i İmrân 3/76, 115, 133, 138; Mâide 5/27, 46; A‘râf 7/128; Enfâl 8/34; Tevbe 9/4, 7, 36, 44, 123; Hûd 11/49; Ra‘d 13/35; Hicr 15/45; Nahl 16/30, 31; Meryem 19/85, 97; Enbiyâ’ 21/48; Nûr 24/34; Furkân 25/15, 74; Şu‘arâ’ 26/90; Kasas 28/83; Sâd 38/28, 49; Zümer 39/33, 57; Zuhruf 43/35, 67; Dühân 44/51; Câsiye 45/19; Muhammed 47/15; Kâf 50/31; Tûr 52/17; Kamer 54/54; Kalem 68/34; Hâkka 69/48; Muyrselât 77/41; Nebe’ 78/31.
  • Kehf 18/13 Meryem 19/76 Muhammed 47/17 Bakara 2/2 Bakara 2/66 Bakara 2/177 Bakara 2/180 Bakara 2/194 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/76 Âl-i İmrân 3/115 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/138 Mâide 5/27 Mâide 5/46 A‘râf 7/128 Enfâl 8/34 Tevbe 9/4 Tevbe 9/7 Tevbe 9/36 Tevbe 9/44 Tevbe 9/123 Hûd 11/49 Ra‘d 13/35 Hicr 15/45 Nahl 16/30 Nahl 16/31 Meryem 19/85 Meryem 19/97 Enbiyâ 21/48 Nûr 24/34 Furkân 25/15 Furkân 25/74 Şu‘arâ 26/90 Kasas 28/83 Sâd 38/28 Sâd 38/49 Zümer 39/33 Zümer 39/57 Zuhruf 43/35 Zuhruf 43/67 Duhân 44/51 Câsiye 45/19 Muhammed 47/15 Kâf 50/31 Tûr 52/17 Kamer 54/54 Kalem 68/34 Hâkka 69/48 Mürselât 77/41 Nebe' 78/31
• 39 - Bakara 2/197, 237; Mâide 5/2, 8; A‘râf 7/26; Tevbe 9/108, 109; Tâhâ 20/132; Hacc 22/32, 37; Muhammed 47/17; Feth 48/26; Hucurât 49/3; Mücâdele 58/9; Müddessir 74/56; Şems 91/8; ‘Alak 96/12. 40 - Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsîri, İstanbul, 2007, XXI, 154.
  • Bakara 2/197 Bakara 2/237 Mâide 5/2 Mâide 5/8 A‘râf 7/26 Tevbe 9/108 Tevbe 9/109 Tâhâ 20/132 Hacc 22/32 Hacc 22/37 Muhammed 47/17 Fetih 48/26 Hucurât 49/3 Mücâdele 58/9 Müddessir 74/56 Şems 91/8 ‘Alak 96/12
• 41 - Hadis için bk. Müslim, Birr, 32; Tirmizî, Birr, 18; Ahmed b. Hanbel, II, 277, 360; III, 135, 491; IV, 66, 69; V, 24, 25. 42 - Hadis için bk. Buhârî, İmân, 42; Tirmizî, De‘avât, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 6; Dârimî, Mukaddime, 19. 43 - Müslim, Zikir, 73; Nesâî, es-Sünen, İsti‘âze, 13, 65. 44 - Ebû Dâvûd, es-Sünen, Sünnet, 5; Tirmizî, İlim, 16; İbn Mâce, Cihâd, 8. 45 - Ahmed. b. Hanbel, II, 392. 46 - Dârimî, Mukaddime, 29. 47 - Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul, 1992, Cihâd, 35.
• 48 - Ebû Dâvûd, Fiten, 1; Ahmed b. Hanbel, V, 235.
• 49 - İslâmoğlu, age., s. 6. 50 - Bu ifadeyi Bayraktar Bayraklı hocama borçluyum.
• 51 - Enbiyâ’ 21/49.
  • Enbiyâ 21/49
• 52 - Ebû Dâvûd, Edeb, 4.
• 53 - Buhârî, İman 1, 37; Müslim, İman 1.
• 54 - İsrâ’ 17/32. 55 - Nisâ’ 4/15. 56 - A‘râf 7/80.
  • İsrâ 17/32 Nisâ 4/15 A‘râf 7/80
• 57 - Takvâ ve muttakîlerin özellikleri hakkında çeşitli yorumlar için bk. Bayraklı, age., II, 398-401.
• 58 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/133; Ra‘d 13/35; Hicr 15/45; Nahl 16/30-31; Sâd 38/49; Şu‘arâ’ 26/90; Dühân 44/51-52; Muhammed 47/15; Kâf 50/31; Zâriyât 51/15; Kalem 68/34; Murselât 77/41-42; Nebe’ 78/31-36.
  • Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/133 Ra‘d 13/35 Hicr 15/45 Nahl 16/31 Sâd 38/49 Şu‘arâ 26/90 Duhân 44/52 Muhammed 47/15 Kâf 50/31 Zâriyât 51/15 Kalem 68/34 Mürselât 77/42 Nebe' 78/36
• 59 - İmân kelimesi ve anlam çeşitliliği hakkında geniş açıklamalar için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 98-99. 60 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 90. 61 - İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 104. 62 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 90-91. 63 - Duman, M. Zeki, Beş Surenin Tefsiri, Kayseri, 1999, s. 315.
• 64 - Buhârî, İmân, 37. 65 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 91-92. 66 - İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 145.
• 67 - Mukâtil, Vucûh, s. 47; Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 47; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 146. 68 - Beyyine 98/7. 69 - Yûnus 10/9.
  • Beyyine 98/7 Yûnus 10/9
• 70 - Mukâtil, Vucûh, s. 47; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 146; Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 47. 71 - Mukâtil, Vucûh, s. 47; Semerkandî, Bahru’l-Ulûm, III, 451; ayrıca bk. Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 47.
• 72 - Mukâtil, Vucûh, s. 47. Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 47; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 146.
• 73 - Yûsuf 12/106. 74 - Mukâtil, Vucûh, s. 48. 75 - Yûnus 10/31. 76 - Nahl 16/57; Zuhruf 43/19. 77 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/158-159. 78 - Zümer 39/3. 79 - Tevbe 9/30. 80 - Bakara 2/85. 81 - Mukâtil, Vucûh, s. 48; Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 48.
  • Yûsuf 12/106 Yûnus 10/31 Nahl 16/57 Zuhruf 43/19 En‘âm 6/100 Sâffât 37/159 Zümer 39/3 Tevbe 9/30 Bakara 2/85
• 82 - Bakara 2/143. 83 - İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 146; İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, I, 135; Semerkandî, Bahru’l-Ulûm, I, 100. 84 - Mâverdî, en-Nüketu ve’l-Uyûn, I, 201.
  • Bakara 2/143
• 85 - Bakara 2/126; İbrahim 14/35.
  • Bakara 2/126 İbrâhîm 14/35
• 86 - Buhârî, Îmân, 4, 5; Tirmizî, Kıyâmet, 52, Îmân, 12; Nesâî, Îmân, 8, 9, 11.
• 87 - Emânet kelimesi hakkında geniş bilgi için bk. Ali Toksarı, “Emânet md.”, DİA, İstanbul, 1995, XI, 81-82. 88 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 478.
• 89 - Enfâl 8/27. 90 - Ahzâb 33/72. 91 - Nisâ’ 4/58; Mü’minûn 23/8; Me‘âric 70/32.
  • Enfâl 8/27 Ahzâb 33/72 Nisâ 4/58 Mü'minûn 23/8 Me‘âric 70/32
• 92 - Enfâl 8/2; Tevbe 9/124; Zümer 39/23.
  • Enfâl 8/2 Tevbe 9/124 Zümer 39/23
• 93 - Buhârî, Enbiyâ’, 41; Tefsîr Sûre-i En‘âm, 82. âyet.
• 94 - Ebû Dâvûd, İlim, 9; Tirmizî, İlim, 3; İbn Mâce, Mukaddime, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 263, 305, 344, 353, 495. 95 - İbn Mâce, Mukaddime, 24.
• 96 - Bu konuda geniş değerlendirmelerimiz için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, s. 391-412. 97 - Bakara 2/3, 33; Âl-i İmrân 3/44, 179; Nisâ’ 4/34; Mâide 5/94; En‘âm 6/50, 59, 73; A‘râf 7/188; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/31, 49, 123; Yûsuf 12/52, 81, 102; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/22, 26; Meryem 19/61, 78; Enbiyâ’ 21/49; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/3, 14, 53; Fâtır 35/18, 38; Yâsîn 36/11; Zümer 39/46; Hucurât 59/18; Kâf 50/33; Tûr 52/41; Necm 53/35; Hadîd 57/25; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Mülk 67/12; Cinn 72/26; Tekvîr 81/24. 98 - Mâide 5/109, 116; Tevbe 9/78; Sebe’ 34/48.
  • Bakara 2/3 Bakara 2/33 Âl-i İmrân 3/44 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/34 Mâide 5/94 En‘âm 6/50 En‘âm 6/59 En‘âm 6/73 A‘râf 7/188 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/31 Hûd 11/49 Hûd 11/123 Yûsuf 12/52 Yûsuf 12/81 Yûsuf 12/102 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/22 Kehf 18/26 Meryem 19/61 Meryem 19/78 Enbiyâ 21/49 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/3 Sebe' 34/14 Sebe' 34/53 Fâtır 35/18 Fâtır 35/38 Yâsîn 36/11 Zümer 39/46 Haşr 59/18 Kâf 50/33 Tûr 52/41 Necm 53/35 Hadîd 57/25 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Mülk 67/12 Cinn 72/26 Tekvîr 81/24 Mâide 5/109 Mâide 5/116 Tevbe 9/78 Sebe' 34/48
• 99 - İslâmoğlu, age., s. 747’de 2. not. 100 - Ateş, Tefsîr, VI, 381.
• 101 - Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin gaybı bilemeyeceği hakkında âyetler için bk. Meryem 19/78; Neml 27/65; Lokmân 31/34; Sebe’ 34/14.
  • Meryem 19/78 Neml 27/65 Lokmân 31/34 Sebe' 34/14
• 102 - Hûd 11/31.
  • Hûd 11/31
• 103 - Tirmizî, Tefsîr, 23.
• 104 - Bu tercüme ve âyetle ilgili gerekli bilgi için bk. Ateş, Tefsîr, VIII, 438.
• 105 - Bunun bir benzeri de Fetih sûresinin 27. âyetinde zikredilen “Mescit-i Harâm’a güven içinde girileceği” bilgisidir. Yani bu da gaybî bir bilgidir; ama Kur’ân’da bu bilgiye yer verilmiştir. İddia edildiği gibi Kur’ân dışında gaybî bilgilerin varlığı şüpheli bir kabuldür.
• 106 - ‘Abese 80/3-4. 107 - Tevbe 9/43. 108 - Nisâ’ 4/105-107. 109 - Hâkka 69/3; Müddessir 74/27; Murselât 77/14; İnfitâr 82/17, 18; Mutaffifûn 83/8, 19; Târık 86/2; Beled 90/12; Kadir 97/2; Kâri‘a 101/3, 10; Hümeze 104/5. 110 - Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; ‘Abese 80/3. 111 - Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17. 112 - ‘Abese 80/3.
  • ‘Abese 80/4 Tevbe 9/43 Nisâ 4/107 Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/8 Mutaffifîn 83/19 Târık 86/2 Beled 90/12 Kadir 97/2 Kâri‘a 101/3 Kâri‘a 101/10 Hümeze 104/5 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3
• 113 - Kehf 18/110; Fussilet 41/6. 114 - Ahzâb 33/21.
  • Kehf 18/110 Fussilet 41/6 Ahzâb 33/21
• 115 - Münâfikûn 63/7-8. 116 - Bu olay için bk. Buhârî, K. Tefsîri’l-Kur’ân, Tefsîr Sûre 63; Tirmizî, Tefsîr Sûre 63.
  • Münâfikûn 63/8
• 117 - Bu ifade, Osman b. Maz‘ûn’un lakabıdır. 118 - Buhârî, Ta‘bîr, 27. Benzer bir başka rivâyet için de bk. Buhârî, Cenâiz, 3, 23.
• 119 - Buhârî, Ta‘bîr, 13.
• 120 - Rivâyetin tamamı için bk. Müslim, İman, 77. 121 - İslamoğlu, age., s. 68.
• 122 - Ateş, Tefsîr, VI, 382.
• 123 - Buhârî, Şehâdât, 27; Müslim, Akdıye, 4; Ebû Dâvûd, Akdıye, 7.
• 124 - Bu hadis için bk. Buhârî, Şehâdât, 27; Müslim, Akdıye, 4; Ebû Dâvûd, Akdıye, 7. 125 - Müslim, Mesâcid, Sehiv Secdesi Babı, 1. Hz. Peygamber’in namazlarında bazen unutmalar yaşadığı hakkındaki rivâyetler, rivâyetlerin kaynakları ve değerlendirmeler için bk. Sarmış, age., s. 91-93.
• 126 - Bu olay hakkında geniş bir rivâyet için bk. Buhârî, Şehâdât, 15 (İfk Hadisi). Bu âyetler indirildiğinde Hz. Peygamber’in Hz. Ebû Bekir’in evinde olduğu ve söz konusu müjdeyi Hz. Ayşe’ye bizzat Hz. Peygamber’in verdiğine dair rivâyetler de vardır (bk. Ateş, Tefsîr, VI, 166).
• 127 - Hz. Peygamber’in gayb karşısındaki durumu hakkında geniş izahlar için bk. Sarmış, age., s. 109-113. 128 - Buhârî, Tevhîd, 4.
• 129 - Meryem 19/ 59. 130 - Âl-i İmrân 3/39. 131 - Meryem 19/31. 132 - Enbiyâ’ 21/73. 133 - Meryem 19/55. 134 - Lokmân 31/17. 135 - İbrâhîm 14/40, 136 - Tâhâ 20/14. 137 - Yûnus 10/87. 138 - Bakara 2/83; Mâide 5/12. 139 - Kehf 18/21. 140 - Beyyine 98/5.
  • Meryem 19/59 Âl-i İmrân 3/39 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/73 Meryem 19/55 Lokmân 31/17 İbrâhîm 14/40 Tâhâ 20/14 Yûnus 10/87 Bakara 2/83 Mâide 5/12 Kehf 18/21 Beyyine 98/5
• 141 - Mâide 5/6. 142 - Bakara 2/144, 149, 150. 143 - Müddessir 74/3. 144 - Bakara 2/238; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/103. 145 - Müzzemmil 73/20. 146 - Bakara 2/43; Hacc 22/77. 147 - Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/103. 148 - Nisâ’ 4/101-103. 149 - Bakara 2/239. 150 - İslâmoğlu, age., s. 83’te 5. not.
  • Mâide 5/6 Bakara 2/144 Bakara 2/149 Bakara 2/150 Müddessir 74/3 Bakara 2/238 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/103 Müzzemmil 73/20 Bakara 2/43 Hacc 22/77 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/103 Nisâ 4/103 Bakara 2/239
• 151 - Buhârî, Ezân, 18. 152 - Nesâî, Salâh, 7.
• 153 - Buhârî, Îmân, 1, 2; Müslim, Îmân, 19-22; Tirmizî, Îmân, 3. 154 - Buhârî, Tevhîd, 48. 155 - Ebû Dâvûd, Salât, 145; Tirmizî, Salât, 188. 156 - Buhârî, Îmân, 34; Müslim, Îmân, 8, 10, 29, 31. 157 - Buhârî, Ezân, 18; Dârimî, Salât, 42. 158 - Müslim, Mesâcid, 178; İbn Mâce, Mevâkıtü’s-Salât, 7. 159 - Müslim, İmân, 134; Ebû Dâvûd, Sünneh, 15;  Tirmizî, İmân, 9; İbn Mâce, İkâmeh, 17. 160 - Namazla ilgili geniş bilgi için bk. M. Yaşar Kâmiloğlu, “Namaz” mad., DİA, XXXII, 350-357.
• 161 - Tâhâ 20/15; ‘Ankebût 29/45. 162 - Bakara 2/152.
  • Tâhâ 20/15 ‘Ankebût 29/45 Bakara 2/152
• 163 - Câmi‘u’s-Sağîr, II, 181. 164 - Câmi‘u’s-Sağîr, II, 181. 165 - Ahmed b. Hanbel, II, 373. 166 - Ahmed b. Hanbel, II, 373.
• 167 - Beyyine 98/5. 168 - Bakara 2/83. 169 - Meryem 19/31. 170 - Şûrâ 42/13.
  • Beyyine 98/5 Bakara 2/83 Meryem 19/31 Şûrâ 42/13
• 171 - Taberî, age., XXX, 155.
• 172 - Maide 5/58. 173 - Maide 5/106. 174 - Hûd 11/87. 175 - Nûr 24/41.
  • Mâide 5/58 Mâide 5/106 Hûd 11/87 Nûr 24/41
• 176 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 177 - Bu kullanımlar için bk. En‘âm 6/33; A‘râf 7/51; Hûd 11/59; Nahl 16/71; Neml 27/14; ‘Ankebût 29/47, 49; Lokmân 31/32; Mü’min 40/63; Fussilet 41/15, 28; Ahkâf 46/26. 178 - En‘âm 6/1, 150; Neml 27/60. 179 - Bu kullanımlar için bk. Ra‘d 13/36; Nahl 16/83; Mü’min 40/81. 180 - Rûm 30/30. 181 - Şems 91/8. 182 - Buhârî, Cenâiz, 80, 92; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24, 25; Ebû Dâvûd, Sünneh, 17; Tirmizî, Kader, 5; İmâm Mâlik, Cenâiz, 52; Ahmed b. Hanbel, II, 233, 275, 315, 346, 393, 410; III, 353.
  • En‘âm 6/33 A‘râf 7/51 Hûd 11/59 Nahl 16/71 Neml 27/14 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Lokmân 31/32 Mü'min 40/63 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/26 En‘âm 6/1 En‘âm 6/150 Neml 27/60 Ra‘d 13/36 Nahl 16/83 Mü'min 40/81 Rûm 30/30 Şems 91/8
• 183 - Hucurât 49/7.
  • Hucurât 49/7
• 184 - Mâide 5/67; Hûd 11/12; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Nûr 24/54; Şûrâ 42/48; Ğâşiye 88/22. 185 - Zâriyât 51/55; A‘lâ 87/9. 186 - Necm 53/29; A‘lâ 87/11. 187 - A‘râf 7/164.
  • Mâide 5/67 Hûd 11/12 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Nûr 24/54 Şûrâ 42/48 Ğâşiye 88/22 Zâriyât 51/55 A‘lâ 87/9 Necm 53/29 A‘lâ 87/11 A‘râf 7/164
• 188 - Semerkandî, age., I, 26; Taberî, age., I, 118; Zemahşerî, age., I, 64.
• 189 - Yazır, age., III, 109. 190 - Semerkandî, age., I, 350. 191 - Esed, age., s. 172.
• 192 - Buhârî, Îmân, 24; Şehâdet, 28; Edeb, 69; Müslim, İman, 107, 109; Tirmizî, İman, 14; Nesâî, İman, 20.
• 193 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hicr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussilet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdele 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 194 - Enfâl 8/49; Ahzâb 33/12, 60. 195 - Müddessir 74/31; 196 - Bakara 2/10; Tevbe 9/125; Hacc 22/53; Nûr 24/50; Muhammed 47/20, 29.
  • Enfâl 8/49 Ahzâb 33/12 Ahzâb 33/60 Müddessir 74/31 Bakara 2/10 Tevbe 9/125 Hacc 22/53 Nûr 24/50 Muhammed 47/20 Muhammed 47/29
• 197 - Zemahşerî, age., I, 70. 198 - Bakara 2/30, 205; A‘râf 7/56, 85. 199 - Zemahşerî, age., I, 70.
  • Bakara 2/30 Bakara 2/205 A‘râf 7/56 A‘râf 7/85
• 200 - Bakara 2/13, 142; Nisâ’ 4/5; A‘râf 7/155. 201 - Taberî, age., I, 128. 202 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 33.
  • Bakara 2/13 Bakara 2/142 Nisâ 4/5 A‘râf 7/155
• 203 - Semerkandî, age., I, 28.
• 204 - Semerkandî, age., I, 29; Zemahşerî, age., I, 72-73. 205 - Taberî, age., I, 130.
• 206 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 207 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111.
  • A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111
• 208 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Mü’minûn 23/75. 209 - Bakara 2/15, En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hicr 15/72; Mü’minûn 23/75; Neml 27/4.
  • Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Mü'minûn 23/75 Bakara 2/15 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hicr 15/72 Mü'minûn 23/75 Neml 27/4
• 210 - Semerkandî, age., I, 30; Zemahşerî, age., I, 76.
• 211 - Semerkandî, age., I, 30; Taberî, age., I, 142.
• 212 - Yazır, age., IV, 179.
• 213 - Bakara 2/17, 19; En‘âm 6/1, 59, 63, 97, 122; Ra‘d 13/16; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/40; Neml 27/63; Fâtır 35/20; Zümer 39/6; 214 - Bakara 2/257; Mâide 5/16; En‘âm 6/39; İbrâhîm 14/1, 5; Ahzâb 33/43; Hadîd 57/9; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/17 Bakara 2/19 En‘âm 6/1 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 En‘âm 6/122 Ra‘d 13/16 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/40 Neml 27/63 Fâtır 35/20 Zümer 39/6 Bakara 2/257 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Ahzâb 33/43 Hadîd 57/9 Talâk 65/11
• 215 - Tevbe 9/117; Furkân 25/42. 216 - Kasas 28/10. 217 - Bakara 2/71; A‘râf 7/150; İsrâ’ 17/73, 76; Cinn 72/19. 218 - İsrâ’ 17/74; Sâffât 37/56.. 219 - Tâhâ 20/15. 220 - Meryem 19/90; Şûrâ 42/5; Mülk 67/8. 221 - Bakara 2/20; İbrâhim 14/17; Nûr 24/35, 43; Zuhruf 43/52; Kalem 68/51. 222 - Nisâ’ 4/78; Kehf 18/93; Hacc 22/72. 223 - Nûr 24/40. 224 - Bakara 2/19, 20; Ra‘d 13/12; Nûr 24/43; Rûm 30/24. 225 - Semerkandî, age., I, 32; Taberî, age., I, 158; Zemahşerî, age., I, 92.
  • Tevbe 9/117 Furkân 25/42 Kasas 28/10 Bakara 2/71 A‘râf 7/150 İsrâ 17/73 İsrâ 17/76 Cinn 72/19 İsrâ 17/74 Sâffât 37/56 Tâhâ 20/15 Meryem 19/90 Şûrâ 42/5 Mülk 67/8 Bakara 2/20 İbrâhîm 14/17 Nûr 24/35 Nûr 24/43 Zuhruf 43/52 Kalem 68/51 Nisâ 4/78 Kehf 18/93 Hacc 22/72 Nûr 24/40 Bakara 2/19 Bakara 2/20 Ra‘d 13/12 Nûr 24/43 Rûm 30/24
• 226 - Semerkandî, age., I, 32;