Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 35-40. âyetlerinde takvânın gerekliliğini, Allah’a giden yolda bir vesile aramanın zorunluluğunu, inkârcıların mahşerde her şeyi fidye vermek isteyeceklerini, ateşten çıkmanın imkânsızlığını, hırsıza verilecek cezayı ve tevbe etmesi durumundaki uygulamayı dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’a Karşı Takvâ ve İnkârcıların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 35-37. âyetlerinde iman edenlere hitap etmekte ve “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! O’na yaklaşmaya vesîle (yol) arayın ve yolunda cihad edin ki kurtuluşa eresiniz” buyurmakta, kâfir olanların yeryüzündeki her şeyi ve bunun yanında da bir o kadarı kendilerinin olsa da kıyamet gününün azabından kurtulmak için onu fidye verselerdi bile onlardan (asla) kabul edilmeyeceğini, çünkü onlar için elem verici bir azap uygulanacağını bildirmekte, ateşten çıkmak isteseler de bunun mümkün olmadığını ifade etmektedir.

ı. Takvâ Emri ve Vesile Edinme

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَابْتَغُوٓا اِلَيْهِ الْوَس۪يلَةَ وَجَاهِدُوا ف۪ي سَب۪يلِه۪ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! O’na yol arayın ve (Allah) yolunda cihad edin (fedakârlık yapın) ki kurtulasınız.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اتَّقُوا ittekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَابْتَغُوٓا vebteğû emri “ve arayın, edinin”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; الْوَس۪يلَةَ el-vesîlete kelimesi “bir vesîle, bir yol”; وَجَاهِدُوا ۪ ve câhidû emri “ve cihad edin, fedakârlık yapın, çalışın”; ف۪ي سَب۪يلِه fî sebîlihî ifadesi “O’nun (Allah’ın) yolunda”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tüflihûne ifadesi ise “kurtuluşa eresiniz diye” demektir.

Burada kurtuluşa erebilmenin prensipleri bağlamında üç hususa dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kitap ehlinin kendilerini Allah’ın çocukları ve sevgilileri görerek şımarmalarını, İsrailoğullarının peygamberlerine karşı olumsuz tutum ve davranışlarını, dahası iki âdemoğlunun kıssasını ele alıp takvânın sonuç alıcı bir duyarlılık olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa müminlere seslenmekte, kurtuluşa ermenin yolları bağlamında bunun kuruntu veya iddialarla değil, fiilen gerçekleştirilecek fedakârlıklarla elde edileceğine dair üç hususa değinmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah bu âyette kurtuluşa erebilmek için üç prensipten “ilki”ni “takvâ sahibi olmak” şeklinde belirlemektedir. Takvâ kavramı kök anlamı itibariyle “korunaklı olmak”, “korunmak” manasına gelmekte, yorum olarak da “sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak”, “duyarlı olmak” şeklinde ifade edilmektedir. İşte sorumluluk ve duyarlılık konusu Yüce Allah’ın bütün emirlerini yerine getirmeye ve bütün yasaklarından kaçınmaya dayalı bir farkındalık ve fedakârlıktır ve bu bir tercih değil, imanın mümine yüklediği bir görev ve sorumluluktur. Demek ki takvâ bir iman eylemidir; söyleme terk edilecek bir furuat veya teferruat değildir.

2. وَابْتَغُوٓا اِلَيْهِ الْوَس۪يلَةَ “O’na vesîle (yol) arayın!” Yüce Allah bu âyette kurtuluşa erebilmenin “ikinci” unsurunu “Allah’a vesile aramak” şeklinde belirlemektedir. الْوَس۪يلَة el-vesîleh kelimesi bir kez de İsrâ’ 17/57’de geçmekte ve “kendisi sebebiyle maksada ulaşılan şey” demektir. Bu kelime daha sonra Yüce Allah’a yaklaşmak için itaat sayılan ve ibadet olarak bilinen şeylere vesile kılınması veya isyan türü şeyleri terketmek suretiyle istiare yoluyla ifade edilen her türlü şahsî çabanın adı olarak kabul edilmiştir.(1) Vesîle, salih amellerle elde edilmek istenen Yüce Allah’a yakınlık olarak da yorumlanmaktadır.(2)

Buradan anlaşıldığına göre, vesîle aslında takvânın bir sonraki aşamasıdır ve kişiyi takvâ sahibi kılacak şekilde salih ameller ortaya koymak demektir. Yoksa daha sonraları kelimenin anlamını bozacak şekilde bunu “kişinin Allah ile arasına başkalarını sokması” şeklindeki bir anlam boyutu kesinlikle doğru değildir. İnsanların tâbi olmak ve itaat etmekle emrolundukları tek kişi Hz. Peygamber’dir; onun dışında hiçbir insanın durumu belli değildir ve kendilerine tâbi olunması da kesinlikle gerekmemektedir.

Vesîle, başka varlıkları aracı edinmek olamaz; çünkü aracılık şirktir. Buna göre vesîle, kişiyi Yüce Allah’a yaklaştıracak, yakınlaştıracak takvâsı, imanı, itaatleri ve salih amelleridir vesselâm. Nitekim Hz. Peygamber’den rivayet edildiğine göre, müminler nafilelerle yani ilave ibadetlerle Yüce Allah’a yaklaşmaya çalışırlar.(3) Vesîle, herhangi bir kişiyi, şeyhi, ağabeyi, büyüğü, mürşidi vs insanları aracı edinmek olamaz; çünkü devam eden cümlede vesilenin ne olabileceğiyle ilgili bir beyan yer almakta ve bu da “Yüce Allah’ın yolunda cihad etmek yani fedakârlık yapmak” şeklinde belirlenmektedir.

3.وَجَاهِدُوا ف۪ي سَب۪يلِه۪ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Yolunda cihad edin ki kurtuluşa eresiniz.” Yüce Allah kurtuluşa erebilmenin “üçüncü” prensibini ise “Allah yolunda cihâd etmek” şeklinde belirlemektedir. Bu ifade Yüce Allah için ve O’nun emirleri doğrultusunda her türlü fedakârlığı ortaya koymak üzere çalışmalar yapanları içermektedir. Terim olarak da cihâd, insan kaybetmek veya insan öldürmek değil, savaş meydanlarında bile olsa, bir kişiyi bile içerse insan kazanma çabasıdır. Nihayetinde hedef insan kazanmak olduğu için gönüllerin fethedilmesi gerekmektedir ki bunun en güzel ve garantili yolu Furkân 25/52’de de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı anlatmak”tır.

a)وَجَاهِدُوا ف۪ي سَب۪يلِه۪ “Yolunda cihad edin!” Cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak” ve “üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir. C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir: “Kur’ân’ı anlatmak”,(4) “fedakârlık yapmak”,(5) “zorlamak”(6) ve “bütün güç”.(7) Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde savunma amaçlı “fiilî savaş”(8) anlamını da kazanmıştır.

b) لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Kurtuluşa erişebilesiniz diye.” Yüce Allah emrettiği hususların gerekçesini “muhatapların kurtuluşa ermesi” olarak belirlemektedir. “Kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(9) ile “kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)ne kelimeleri(10) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Eğer emredilenler yerine getirilirse felâh demek olan “kurtuluşa erebilmek” mümkün olabilecektir.

c) Kurtuluşa erenler veya kurtuluşa ermeyle ilgili bazı âyetleri burada hatırlatarak, meselenin sadece bir âyette zikredilenlerden ibaret olmadığını, konuyla ilgili bütün âyetlerin mesajını görmek gerektiğini ortaya koymak istiyoruz. Çünkü vahyin bütün prensipleri eşit önemde ve değerdedir. Bu itibarla bütün ilâhî emirlere uymak ve bütün ilâhî yasaklardan kaçınmaya çalışmak kurtuluş için gereklidir.

Bakara 2/1-5: “Elif. Lâm. Mîm. O kitap (Kur’an); onda asla şüphe yoktur. O, muttakîler (duyarlı olanlar) için bir yol göstericidir. Onlar gayba inanırlar; namaz kılarlar ve kendilerine verdiklerimizden infak ederler. Sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler; ahiret gününe de kesinkes inanırlar. İşte onlar, Rableri tarafından hidayet üzeredirler ve onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridirler.”

Bakara 2/218: “İman edenler ve hicret edip Allah yolunda cihad edenler var ya işte bunlar Allah’ın rahmetini umabilirler. Allah çok bağışlayıcıdır; çok merhametlidir.”

Âl-i İmrân 3/200: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun; (cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun; Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Lokmân 31/1-5: “Elif. Lâm. Mîm. İşte bunlar hikmet dolu Kitâb’ın âyetleridir. (O kitap) güzel davrananlar için bir hidâyet rehberi ve rahmet olmak üzere (indirilmiştir). Onlar namazı kılar, zekâtı verir ve âhirete de kesinkes inanırlar. İşte onlar, Rableri tarafından hidayet üzeredirler ve onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridirler.”

Rabbimizden niyazımız bizi de kurtulacak kulları arasına katmasıdır.

ıı. İnkârcıların Fidye Teklifinin Reddi

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ اَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِه۪ مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيٰمَةِ مَا تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Şüphesiz ki kâfir olanlar, yeryüzündeki her şey ve bununla bir o kadarı daha kendilerinin olsa ve kıyamet gününün azabından dolayı onu fidye vermek isteseler de onlardan (asla) kabul edilmemiş (olacak)tır. Onlar için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki inkar etmiş olanlar, kâfir olanlar”; لَوْ اَنَّ لَهُمْ lev enne lehum ifadesi “onlar için olsaydı”; مَا فِي الْاَرْضِ mâ fi’l-ardi ifadesi “yeryüzündeki şeyler”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsi”; وَمِثْلَهُ ve mislehû ifadesi “bir o kadarı daha”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; لِيَفْتَدُوا li yeftedû ifadesi “fidye vermeleri için”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيٰمَةِ min ‘azâbi yevmi’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günün azabından dolayı”; مَا تُقُبِّلَ mâ tukubbile edilgen fiili “kabul edilmez”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada inkârcıların kıyamet gününün azabından kurtulmak için dünyadaki her şeyi fidye olarak vermek isteyecekleri, ancak bunun kendilerinden kabul edilmeyeceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ اَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِه۪ مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيٰمَةِ مَا تُقُبِّلَ مِنْهُمْ “Şüphesiz ki kâfir olanlar, yeryüzündeki her şey ve bununla bir o kadarı daha kendilerinin olsa ve kıyamet gününün azabından dolayı onu fidye vermek isteseler de onlardan (asla) kabul edilmemiş (olacak)tır.” Yüce Allah iman edenlerin kurtuluşa nasıl erecekleriyle bilgiler verdikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik” üslubu gereği sözü kâfirlere getirmekte, inkârcıların mahşerdeki çaresizliklerine dair bilgi vermekte ve fidye girişimlerinin sonuçsuz kalacağını bildirmektedir.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ اَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِه۪ مِنْ عَذَابِ يَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Şüphesiz ki kâfir olanlar, yeryüzündeki her şey ve bununla bir o kadarı daha kendilerinin olsa ve kıyamet gününün azabından dolayı onu fidye vermek isteseler de (her şeyi fidye olarak verseler bile onlardan kabul edilmeyecektir.” Yüce Allah önceki âyette kurtuluşa erebilmenin “takvâlı (duyarlı) olmak, Allah’a yakınlık aramak ve Allah yolunda cihad etmek” şeklinde belirlediği üç prensibini zikrettikten sonra, konuyu inkârcılara getirmekte ve onların mahşer şartlarında yaşayacakları korkunç hallerini ve çaresizliklerini hatırlatmaktadır. Kâfirler, müşrikler veya âhiret hayatını benimsemeyenler elbette sadece dünya hayatı için çalışır ve dünyalık biriktirmek için çaba sarfederler. Ancak inanmadıkları veya hafife aldıkları mahşer şartlarıyla karşılaştıklarında Kıyâmet gününün kötü ve şiddetli azabı nedeniyle, uğruna her şeylerini seferber ettikleri bütün dünyayı da bir o kadarını daha da fidye olarak vermek isteyecekleri haber verilmektedir.

Yüce Allah âyetin ilk kısmında dünyada her ne varsa hepsi, hatta bir o kadarı daha da ellerinde bulunsa inkârcıların ellerinde bulunanları fideye olarak vermek isteyeceklerini, çünkü kıyamet gününün şiddetli azabından kurtulmayı arzu edeceklerini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Zümer 39/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer yerde ne varsa hepsi ve onunla birlikte bir misli daha o zulmedenlerin olsaydı, kıyamet gününde azabın fenalığından (kurtulmak için) elbette bunları fedâ ederlerdi. (Çünkü o gün) onlar için, Allah tarafından, hiç hesaba katmadıkları şeyler ortaya çıkmış (olacak)tır.” Benzer bir mesaj Yûnus 10/47’de de yer almaktadır.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/18’de verilen şu bilgileri hatırlamak gerekmektedir: “Rablerinin davetine uyanlar için en güzel (mükâfat) vardır. Ona uymayanlara gelince, eğer yeryüzünde olanların tümü ve bir o kadar daha kendilerinin olsa, (kurtulmak için) onu mutlaka feda ederlerdi.” Yüce Allah’ın davetine icabet etmeyenlere yani bâtıldan yana olanlara gelince, bu kişilerin de mahşer şartlarında ellerinde ne varsa hepsini vermek isteyecekleri haber verilmektedir. Yeryüzünde bulunan her ne varsa bunların hepsi hatta bir o kadarı daha ellerinde bulunsaydı korkunç azaptan kurtulabilmek için bunu fidye olarak vermeye kalkışacakları bildirilmektedir.

Bu konuda çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yer aldığı üzere bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmektedir.(11) Me‘âric 70/11-14’te de beyan edildiği gibi, âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle kendi “çocuklarını, eşlerini, kardeşlerini, onu koruyan yakınlarını, hatta yeryüzünde bulunan herkesi” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, bütün bunları feda etmeyi cân-ı gönülden isteyebileceklerdir.

Mealini verdiğimiz âyetlerde ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette belirtildiği gibi inkâr üzere ölen bu kişilerin dünya dolusu altını olsa, Mâide 5/36 ve Ra‘d 13/18’de belirtildiği gibi dünyada ne varsa, onu fidye vermek isteyecekleri haber verilmektedir. Fakat bu istek veya düşüncenin hiçbir şekilde kabul görmeyeceği ise devam eden cümlede zikredilmektedir.

b)مَا تُقُبِّلَ مِنْهُمْ “Onlardan (asla) kabul edilmemiş olacaktır.” Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki azabı gördüklerinde dünyada ne varsa hepsi hatta bir o kadarı daha kendilerinin olsa bunu kıyamet gününün şiddetli azabından kurtulmak için fidye olarak vermek isteyeceklerini beyan ettikten sonra, bu cümlede ise söz konusu isteğin, sonucu değiştirmeyeceğini, çünkü kabul edilmeyeceğini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde başvurulacağı bildirilen fidyelerin kabul edilmeyeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler ve uyarılar yer almakta,(12) dolayısıyla böyle bir düşüncesi olanların yanıldığına dair bildirimde bulunulmuş olmaktadır.

Konuyla ilgili benzer bir mesaj içermesi bakımından Âl-i İmrân 3/91’deki bilgiyi burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Muhakkak ki inkâr edip kâfir olarak ölenler var ya -fidye olarak dünya dolusu altın verecek olsa dahi- (bu fidye) kesinlikle onların hiçbirinden kabul edilmeyecektir. Onlar için elem verici bir azap vardır; onların hiçbir yardımcıları da yoktur.” Benzer bir içerikte olmak üzere Hadîd 57/15’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bugün artık ne sizden ne de inkâr edenlerden fidye kabul edilir. Varacağınız yer ateştir. Size yaraşan odur. O, ne kötü sondur (duraktır)!”

2. وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Çünkü) onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah mahşerdeki fidye verme girişimlerinin veya çabalarının sonucu değiştirmeyeceğini beyan ettikten sonra, bunun gerekçesini dile getirmekte ve hak edenler için elem verici bir azabın uygulanacağını haber vermektedir.

Âyette yer alan bu ifade benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(13) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap kapsamında kullanılmaktadır. Yüce Allah çeşitli âyetlerde imandan sonra inkâr eden ve inkârda ısrarcılık yapanların akıbeti hakkında bilgi vermekte, böylelerini sonuçta elem verici bir azabın beklediğini ifade ederek, muhatapların bu noktada çok dikkatli olması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu ifade konuyla ilgili bütün tehditleri içerecek şekilde kapsamı geniş bir mana alanına sahip olsa da özel manada maksat cehennem azabıdır.

ııı. Ateşten Çıkılamayacağı

يُر۪يدُونَ اَنْ يَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَمَا هُمْ بِخَارِج۪ينَ مِنْهَا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُق۪يمٌ “Ateşten çıkmak isteyecekler fakat onlar oradan asla çıkamayacaklardır. Onlar için kalıcı bir azap vardır.”

Âyetteki يُر۪يدُونَ yürîdûne fiili “(şöyle) isterler, isteyecekler”; اَنْ يَخْرُجُوا en yahrucû ifadesi “çıkmalarını”; مِنَ النَّارِ mine’n-nâri ifadesi “ateşten, azaptan”; وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “onlar hiçbir şekilde değillerdir, olmayacaklardır”; بِخَارِج۪ينَ bi hâricîne ifadesi “çıkacak kişiler, çıkanlar”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ مُق۪يمٌ ‘azâbun mukîmun tamlaması ise “kalıcı bir azap” demektir.

Burada inkârcıların cehennem ateşinden çıkma istekleri, bunun gerçekleşmeyeceği ve kendileri için ebedi bir azabın uygulanacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.يُر۪يدُونَ اَنْ يَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَمَا هُمْ بِخَارِج۪ينَ مِنْهَا “Ateşten çıkmak isteyecekler fakat onlar oradan asla çıkamayacaklardır.” Yüce Allah inarcıların mahşerde kıyamet gününün azabının şiddetinden dolayı bir dünya dolusu şeyi fidye olarak vermek isteyeceklerini, ancak bunun hiçbir şekilde kabul edilmeyeceğini, böyleleri için elem verici bir azabın uygulanacağını beyan ettikten sonra, bu türden inkârcıların atıldığı cehennem azabından çıkartılmayı isteyeceklerini, fakat hiçbir şekilde oradan çıkamayacaklarını haber vermekte, ilgili bütün muhatapları uyarmak istemektedir. Buradakiوَمَا هُمْ بِخَارِج۪ينَ مِنْهَا ifadesinde yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı, cümleye “hiçbir şekilde” manası katmakta ve ateşten çıkartılmanın hiçbir şekilde mümkün olmayacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Âyetin tefsiri bağlamında Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayet şöyledir: “Kıyamet gününde kâfire şöyle denilecektir: ‘Söyle bakalım. Eğer yeryüzü dolusu altının olsaydı (bu azaptan kurtulmak için) onu fidye olarak verir miydin?’ Bunun üzerine söz konusu kişi ‘Evet’ diyecektir. Bu cevap sonrasında kendisine ‘Senden bundan çok daha az ve kolayı istenmişti de sen bundan kaçınmıştın!’ denilecektir.”(14)

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/167’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kötülere) uyanlar şöyle demiş (olacaklar)dır: Keşke bir kez daha (dünyaya dönmemiz) mümkün olsaydı da şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık! Böylece Allah onlara, işlerini hasretler olarak gösterecektir; onlar artık hiçbir şekilde ateşten çıkamazlar.” Yüce Allah cehennemden çıkartılmak isteyecek kişilerin oradan hiçbir şekilde çıkamayacağını haber vermektedir.

Fâtır 35/37’de de benzer içerikte olmak üzere şöyle buyrulmaktadır: “Oradakiler şöyle feryat edecekler: ‘Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında salih amel(ler) yapalım.’ (Yüce Allah onlara şöyle diyecektir:) Size uyarıcı (peygamber) de geldiği halde gerçeği hatırlayabilecek kimsenin bunu başarabileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin hiçbir yardımcısı yoktur.”

Kur’ân bize “kâfirlerin cehennemden çıkartılma istekleri”nin adeta havada uçuşacağını, ancak bunun hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini haber vermektedir.(15) Bu istek ölümün hemen sonrasında kâfirlerin ruhları tarafından dile getirilecek; ancak bunun boş bir hayal olduğu ve geriye dönüş için arkada bir ölüm engelinin bulunduğu bildirilmektedir.(16)

Kâfirlerin dünyaya geri çevrilme isteklerinde yer alan salih amel vurgusu çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(17) Ancak azaptan çıkartılmak ve dünyaya geri döndürülmek mümkün olmayacağı için salih amel işleme sözünün de hiçbir anlamı olmayacaktır. Dahası En‘âm 6/28’de kendilerine bu fırsat verilse de aynı hataları yine yapacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, inkârcıların, yani mahşerde cehenneme atılacak olanların oradan çıkartılma taleplerinden de söz etmektedir. Şimdi bu konudaki âyetlerin meallerini vermek istiyoruz.

Bakara 2/167: “(Kötülere) uyanlar şöyle derler: Ah, keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık! Böylece Allah onlara, işlerini, pişmanlık ve üzüntü kaynağı olarak gösterir ve onlar artık ateşten hiçbir şekilde çıkamazlar.”

Mâide 5/37: “Ateşten çıkmak isterler, fakat onlar hiçbir şekilde oradan çıkacak değillerdir. Onlar için devamlı bir azap vardır.”

Hacc 22/22: “Izdıraptan dolayı oradan her çıkmak istediklerinde, oraya geri döndürülürler ve onlara ‘Tadın bu yakıcı azabı!’ (denilir).”

Mü’minûn 23/107: “Ey Rabbimiz! Bizi buradan çıkar. Eğer bir daha (ettiklerimize) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız.”

Secde 32/20: “Yoldan çıkanlar ise, onların varacakları yer ateştir. Oradan her çıkmak istediklerinde geri çevrilirler ve kendilerine ‘Yalandır deyip durduğunuz cehennem azabını tadın!’ denir.” İşte bu âyette cehennemden çıkartılma isteği reddedilmekte, azabı tadmaya devam edecekleri kendilerine bildirilmektedir.

Fâtır 35/37: “Cehennemdekiler şöyle feryad edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın tersini yapalım (hatalarımızın yerine iyilikler yapalım).’ (Cevaben Yüce Allah da onlara): ‘Size uyarıcı (peygamber de) gelmişken düşünecek kimsenin düşünebileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin yardımcısı yoktur’ diyecektir.”

Mü’min 40/11: “Onlar, ‘Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır?’ derler.”

Câsiye 45/35: “Bunun böyle olmasının sebebi şudur: Siz Allah’ın âyetlerini alaya aldınız, dünya hayatı sizi aldattı. Artık bugün ateşten çıkarılmayacaklardır ve onların (Allah’ı) hoşnut etmeleri de istenmeyecektir.”

Yüce Allah bu âyetlerde suçluların cehennemden çıkartılmak için istekte bulunacaklarını, ancak bunu hiçbir şekilde dikkate almayacağını beyan etmektedir.

Cehennem azabından çıkartılmamayla ilgili olarak A‘râf 7/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar dinlerini bir eğlence ve oyun edinmiş, dünya hayatı da kendilerini aldatmıştır. Onlar, bu günün karşılaşmasını nasıl unutmuş ve âyetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.” Yüce Allah bu âyette kâfirlerin iki özelliğini hatırlatmakta, dinlerini eğlence ve oyuna dönüştürdüklerini bildirmektedir.

Zümer 39/19’da şöyle bir bilgi vardır: “Hakkında azap hükmü gerçekleşmiş kimse (ödülü hak edenler gibi midir? Ey Peygamber!) Ateşte olanı sen mi kurtaracaksın!” İşte bu cümle de ateş azabından çıkmanın mümkün olmadığını göstermektedir.

Tâhâ 20/126’da da geçtiği üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen onları unutanların mahşerde unutulacağını bildirmektedir. Haşr 59/19’da dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı haber verilmektedir. Benzer bir mesaj Secde 32/14’te de yer almaktadır. Tevbe 9/67’de geçtiği üzere münafıkların Yüce Allah’ı unutması sonucunda Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir.

Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması sonuçtur; bunun sebebi ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır.”

Mahşerdeki azabın ebedi olduğunu gösteren çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23. âyetleri hatırlatmalıyız. Ayrıca Nisâ’ 4/56’da cehenneme atılanların derileri her döküldüğünde hemen yerine yenisinin yaratılacağı beyan edilmekte, Müddessir 74/28’de Sekar cehenneminin kişide yanmadık yer bırakmayacağı ve onu azabın dışına terk etmeyeceği beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/37’de, ayrıca benzer şekilde Furkân 25/65’te cehennem ateşinin ebedi ve sargın olduğu, yakaladığını bırakmadığı hatırlatılmaktadır. Bütün bu âyetler ateş azabının ebedi olduğunun apaçık delillerindendir. Rabbimiz bizi azapta olanlardan ve azapta unuttuklarından eylemesin!(18)

2. وَلَهُمْ عَذَابٌ مُق۪يمٌ “Onlar için devamlı (sargın, ebedi) bir azap vardır.” Bu ifade ve/veya anlam olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(19) yer almaktadır. Yüce Allah cehennem ateşinden çıkmak isteyenlerin oradan hiçbir şekilde çıkamayacaklarını beyan ettikten sonra, böylesi kâfirler için مُق۪يم mukîm yani saygın ve ebedi bir azabın bulunduğunu haber vermektedir.

Kur’ân’da sekiz kez(20) geçen مُق۪يم mukîm sözcüğü beş âyette(21) azapla ilgili olarak zikredilmekte ve azabın şiddetini ve ebediliğini ortaya koymaktadır. Bu arada belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(22) zikredilmektedir.

b) Hırsızlıkla İlgili Hükümler

Yüce Allah, sûrenin 38-40. âyetlerinde hırsızlık eden erkek ve kadının, yaptıklarına karşılık bir ceza ve Allah’tan bir ibret olmak üzere ellerinin kesilmesini emretmekte, ancak her kim haksız davranışından sonra tevbe eder ve durumunu düzeltirse muhakkak ki Allah’ın onun tevbesini kabul edeceğini müjdelemekte, gerekçesini ise şu şekilde dile getirmektedir: “Bilmez misin(iz), göklerin ve yerin hükümranlığı yalnızca Allah’ındır? (Allah bağışlanmayı) dileyenleri bağışlar; (azabı tercih edip) dileyenlere de azap eder. Allah her şeye gücü yetendir.”

ı. Hırsızın Elinin Kesilmesinin Anlamı

وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوٓا اَيْدِيَهُمَا جَزَآءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Hırsızlık yapan erkek ve kadının, elde ettiklerine karşılık ve Allah’tan ibretlik bir ceza olmak üzere ellerini kesin! Allah ‘azîz’dir (çok güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyettekiوَالسَّارِقُ ve’s-sâriku kelimesi “hırsızlık yapan erkek”; وَالسَّارِقَةُ ve’s-sârikatü sözcüğü “ve hırsızlık yapan kadın”; فَاقْطَعُوا fakta‘û emri “kesin”; اَيْدِيَهُمَا eydiyehumâ ifadesi “o ikisinin ellerini”; جَزَآءً cezâen kelimesi “bir karşılık olarak”; بِمَا كَسَبَا bimâ kesebâ ifadesi “kazandıklarına, yaptıklarıyla ilgili olarak”; نَكَالًا nekâlen kelimesi “ibretlik bir ceza olarak”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada hırsızlık yapan erkek ve kadına verilecek ceza ile cezanın gerekçesi hakkında bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوٓا اَيْدِيَهُمَا جَزَآءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللّٰهِ “Hırsızlık yapan erkek ve kadının, elde ettiklerine karşılık ve Allah’tan ibretlik bir ceza olmak üzere ellerini kesin!” Yüce Allah Medine dönemi sûrelerinden birisi olan Mâide sûresinde toplumsal hayata dair çeşitli meseleleri ele almaya devam etmekte, daha önce yorumladığımız Mâide 5/33. âyette ele aldığı cezai müeyyideleri sürdürerek bu defa hırsızlık yapanlara nasıl bir ceza verilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Âyetin yorumuyla ilgili olarak iki farklı bakış açısı üzerinde duracağız:

a) Bu âyette ele alınan konu hırsızlık yapanlara verilecek cezayı düzenlemektedir. Buna göre kazandıkları kötülüğün bir karşılığı ve Yüce Allah’tan gelen caydırıcı bir müeyyide olmak üzere, hırsız erkeğin ve kadının ellerinin kesileceği bildirilmektedir.

Âyette geçen جَزَآء cezâen sözcüğü pek çok âyette zikredilmekte ve “karşılık” manasına gelmektedir. Âyetteki نَكَال nekâl kelimesi ise Bakara 6/66 ve Nâzi‘ât 79/25’te de geçmekte ve “ceza”, “ibretlik ceza”, “caydırıcı bir müeyyide” manalarını içermektedir. Buna bazı âlimlerimiz “örnek”(23) veya “ibret”(24) manası verse de diğer âyetlerdeki kullanımlar nedeniyle biz bunun “ceza” anlamına geldiği kanaatindeyiz.

ı. Âyetteki mesajı ve/veya hükmü “hırsızın elinin biyolojik ve fizyolojik olarak kesilmesi” şeklinde kabul eden geleneksel algıya göre, bu âyette çeşitli kapalılıklar söz konusudur. Bu bağlamda şunlar ifade edilmektedir:

- “Hüküm, hırsızlık yapmaya bağlanmıştır. Hâlbuki mutlak olarak her hırsızlık el kesmeyi gerektirmez. Aksine el kesmeyi gerektiren hırsızlığın, belli bir miktar malın çalın­ması şeklinde olması gerekir. Bu belli miktar ise âyette belirtilmemiştir.”

- “Yüce Allah, âyette ellerin kesilmesini farz kılmıştır. Hâlbuki âyette farz olanın sağ elin mi, yoksa sol elin mi kesileceği hususu izah edilmemiştir. İki elin birden kesilmeyeceği icmâ ile sabittir. Bu nedenle âyet bu bakımdan da mücmeldir.”

- “Yed yani ‘el’ kelimesi, sadece parmakları bile ifâde edebilen bir kelimedir. Baksana, bir kimse falancanın elini tutmayacağına yemin etse, onun parmaklarını tutsa bile yeminini bozmuş olur. Bu nedenle yed ‘el’ kelimesi, sadece parmakları da ifade edebilen bir kelimedir. Bu, hem parmaklarla birlikte avuç içini de ifade edebilir. Yine bu kelime parmakları, avuç içini ve dirseklere kadar kolu da topluca ifade edebilir. Yine bu kelime, omuzdan parmak uçlarına kadar bütün kolu da ifade edebilir. Yed ‘el’ kelimesi, bütün bu manalara ihtimali olan bir kelime olunca ve âyette bu mânalardan birisi tayin edilip açıkça belirtilmeyince, âyet mücmel olur.”

- “Âyette ‘Kesiniz’ emri bir topluluğa hitaptır. Bu nedenle bu kesme işi, bütün ümmet-i Muhammed için olabileceği gibi onlardan belli bir grup veya belli bir şahıs için de olabilir. O belli şahıs, âlimlerin çoğunun benimsediği görüşe göre, zamanın imamı (müslümanların devlet başkanı)dır. Kesme işini kimin yapacağı açıkça belirtilmediği için, âyet mücmel olmuştur. Bütün bu izahlar ile âyetin her hâlü kârda mücmel olduğu sabit olur.”(25)

ıı. Bu “kapalılık ifadeleri” konuyu ortaya koymada yeterli değildir. Çünkü hırsızlık yapanın yaşı, durumu belirgin olmadığı gibi, hangi şartlarda hırsızlık yaptığı, hangi malın çalınması durumunda el kesme cezasının uygulanacağı, ne miktarda bir hırsızlığın cezayı gerektireceği, çalınan malın muhafaza edilip edilmediği, çalınmaması için gerekli önlemlerin ne derecede alındığı vs. konular bu kapalılıklara ilave edilebilir.

ııı. Bunlarla birlikte el kesme cezası uygulanırken elin nereden itibaren kesileceği, parmaklardan mı, bilekten mi, dirsekten mi, omuzdan mı kesileceğinin kararı da kapalıdır.

ıv. Bu arada el kesme cezası uygulandıktan sonra hırsız kesilen elini geri isterse durum ne olacaktır? Zira ceza uygulandıktan sonra kişi kesilen elini veya kolunu geri isteyerek onu yerine diktirmek isteyebilir. Bugün zor olsa da gelecekte bunun son derece normal bir uygulamaya dönüşebilme ihtimali daima vardır.

Durum böyle olunca, hırsızlıkla ilgili uygulanacak el kesme cezasının detayları Kur’ân’da yer almadığı için konu ve uygulama çeşitli ictihatlara terk edilmiş ve uygulamada maalesef bir birliktelik sağlanamamıştır. Böylece konuyu fiziksel manada el kesme olarak kabul edince cevaplanması ve güçlü delillerle savunulması gereken pek çok konunun bulunduğu akıldan çıkartılmamalıdır.

b) Bu âyetin ne hüküm ifade ettiği konusuna başka bir açıdan bakmakta da yarar vardır ki bu da kesmenin mecaz manada kabul edilmesiyle ilişkilidir.

ı. Buna göre âyette kesmeyle ilgili emri içeren kelime فَاقْطَعُوا fakta‘û şeklindedir. Bu kelime k-t-‘a kökünden olup üç harfli kalıplarda kullanıldığı âyetlerde(26) bilinen anlamda “fiziksel olarak bir şeyi kesmek” değil de daha çok “mecaz manada bir kesikliği” ifade etmektedir. Bu arada Haşr 59/5’te geçen “taze hurmaları kesmek” ifadesi ağaçla ilgili bir fiil olduğu için onu istisna tutabiliriz. Geri kalan bütün kullanımlarda herhangi bir fiziksel kesiklikten söz edilmemektedir.

Bilinen anlamda fiziksel olarak kesmek ise bu kelimenin dört harfli kalıbında söz konusu edilmektedir. Bu çerçevede meselâ karşılarında Hz. Yûsuf’u gören kadınların ellerini kesmeleriyle ilgili kullanılan fiil katta‘ane şeklindedir.(27) Cehennemde bağırsakları kesen su ile ilgili âyette de katta‘a fiili kullanılmaktadır.(28)

Bir ceza olarak ellerin ve ayakların kesilmesiyle ilgili kullanımlarda da ukattı‘anne ve tukatta‘a fiilleri tercih edilmektedir.(29) Muhammed 47/22’de zikredilen tukattı‘û fiili de “ilişkiyi kesmek” manasına ilave olarak “(yakınları) öldürmek” manasını da içermektedir. Nihayet R‘ad 13/31 ve Hacc 22/19’da geçen kuttı‘at edilgen fiili de “kesilmek” manasını vermektedir. Bakara 2/166, En‘âm 6/94, Tevbe 9/110, Enbiyâ’ 21/93 ve Mü’minûn 23/53’te geçen tekatta‘a fiilleri ise “ilişkiyi kesmek”, “ayrılmak” manalarına gelmektedir. A‘râf 7/160 ve 168’de geçen katta‘nâ fiili farklı bir anlamda olmak üzere “ayırmak” demektir.

Bütün bu kullanımlara bakıldığında, Mâide 5/38’de zikredilen فَاقْطَعُوا fakta‘û emrine mutlak ve bilinen anlamda “fiziksel olarak kesmek” anlamı verilmesinin bir zorunluluk değil, bir tercih olduğunu söyleyebiliriz. Oysa bu kelimeye “ilişkisini kesmek” manası verilirse yukarıda dile getirdiğimiz çekincelerin hepsi ortadan kalkmaktadır.

ıı. Hırsıza verilecek ceza ile ilgili olarak âyette kullanılan اَيْدِيَهُمَا eydiyehumâ ifadesi de son derece dikkat çekicidir. Buna göre, âyette geçen اَيْد eyd kelimesi genellikle yed kelimesinin çoğulu olarak anlamlandırılmakta ve “eller” manasına alınmaktadır. Oysa bu kelime eğer yed kelimesinin çoğulu ise o zaman bunun öncelikli olarak اَيْد eyd şeklinde değil de hırsızlar bir erkek ve bir kadın şeklinde dile getirildiği için yedeyy tesniye yani “(o ikisinin) iki eli” kelimesinin tercih edilmesi beklenirdi.

Bu kelimenin Kur’ân’daki diğer kullanımlarına bakıldığında bunun pek çok âyette olduğu gibi yed kelimesinin çoğulu olarak kullanılmasının yanında, herhangi bir kelimenin çoğulu değil de “güç”, “güçlü” manasında tekil bir kelime olarak kullanıldığı da bilinmektedir. Bu çerçevede Zâriyât 51/47’de “göğün çok güçlü bir şekilde bina edildiğinin belirtildiği cümlede eyd kelimesi kullanılmaktadır.

Kur’ân’da üç kez(30) yer alan اَيْد/الْاَيْد/ الْاَيْد۪يeyd/el-eyd/el-eydî kelimesi “güç, kuvvet, güçlülük” manasına gelmektedir. Sâd 38/17’de ise ذَا الْاَيْدِze’l-eyd ifadesi ile Hz. Dâvûd’un güçlü olduğuna dikkat çekilmektedir. Nitekim Sâd 38/45. âyetinde Hz. İbrahim, Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb’la ilgili geçen uli’l-eydî tamlamasının verdiği anlam da aynıdır. Burada Hz. Dâvûd’la ilgili sözü edilen özellik hem onun gücü, hem de iradesinin sağlamlığıdır.

Bu üç kullanımdan özellikle Sâd 38/45’te yer alan الْاَيْد۪ي el-eydî kelimesiyle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan اَيْدِي eydî kelimesinin aynı manada olması mümkündür. Bu yüzden, hırsızlık yapan erkek veya kadının ellerinin kesilmesinden maksadın, onların hırsızlıkla ilgili güçlerinin kesilmesinin kast edildiği söylenebilir. Böyle bir yorum elbette geleneksel algının kabulüne uymamaktadır. Ancak bu tür bir yorum hem daha önce ifade ettiğimiz çeşitli çekinceleri ortadan kaldırmaktadır; hem de suç ve ceza dengesine büyük katkı sağlamaktadır.

Kişi eğer hırsızlık yaparsa çaldığı şey ondan tazmin edilir; çünkü malı çalınan kişinin mağdur edilmemesi esastır. Ancak mal tazmin edildikten sonra hırsızlık yapan kişinin ebediyyen cezalı duruma düşmesi ne kadar doğru olabilir ki! Zira eli kesilen kişi hayatı boyunca bu kesik elle yaşayacak ve hayatının her aşamasında bunun cezasını çekmiş olacaktır ki böyle bir durumda “suç ve ceza dengesi” yara alacaktır.

Hırsızlık nedeniyle eli veya kolu kesilen kişi artık hayatı boyunca meselâ abdestte bir şartı yerine getiremeyecek, sağ elle yapılabilecek her bir şeyden mahrum kalacaktır. Oysa böyle bir kişinin elinin kesilmesi yerine çaldığı mal tazmin edilmek şartıyla bu kişinin hırsızlık yapamayacak hale gelmesinin sağlanması problemi çözecektir. Bunu elde edebilmek için gerekirse ev hapsi, göz hapsi, uzaktan izlenme, bir süreliğine elini bağlama vs. tedbirlere başvurulabileceği gibi, kişiyi hırsızlğa iten sebepler üzerinden de bazı önlemlerin alınması söz konusu olabilir. Bu bağlamda mal ve servet sahibi kişilerin mallarını korumasına özen gösterilmesi üzerinde durulabileceği gibi, hırsızlığın en önemli sebeplerinden birisi olan muhtaç olma haline karşı da önlemler alınabilir. Hırsızlık için gerekçe sayılan açlık, sefalet, fakirlik gibi nedenlerin ortadan kaldırılması için toplumsal hayatta çeşitli önlemler alınıp hırısızlığın önüne geçilebilir.

Bir sonraki âyette de beyan edileceği üzere, kişi hırsızlıktan sonra tevbe ederse yani düzgün bir hayat ortaya koymak üzere davranır ve hem kendisini hem de muhataplarını ıslah edici bir gidişat sergilerse bunun kaşılıksız bırakılmaması da önemlidir. Çünkü kişi bir hatayı işlemiş ve ondan tevbe etmişse artık onu cezalandırmanın bir anlamı olamaz. Kaldı ki böyle bir durumda tevbenin dünyevi olarak bir anlamından ve etkinliğinden de söz edilemez.

Bizim burada sözünü ettiğimiz ihtimalin de gözardı edilmemesi gerektiği duygusuyla bu satırları kaleme aldık. Hem fakta‘û emrinin anlam içeriği, hem eydî kelimesinin mana ihtimalleri hem suç ve ceza dengesinin sağlanması hem de tevbenin etkin ve anlamlı, hatta suçtan caydırmadaki teşvik ediciliği gözönünde bulundurulursa, yaptığımız bu yorumun afaki bir yorum olmadığı görülebilecektir.

Artık günümüz şartlarında hırsızlık eskiden olduğu gibi genellikle elle de yapılmamaktadır. Buna göre hırsızlığın şekli değişmiş, bir sözle, bir kararla, bazı kanun boşluklarından yararlanılarak hırsızlıklar çok daha büyük oranlarda yapılmaktadır. Eliyle çalanın eli kesilecekse, sözüyle, beyniyle, aklıyla çalanın neyi kesilecektir? Bu ve benzer durumlarla karşılaşılmaması ve toplumsal hayatta barışın temini için hırsızların da topluma kazandırılması gayesiyle cezayı “el kesme” şeklinde değil de “gücün, ortamın kesilmesi” şeklinde anlamak diğerine göre daha evrensel ve öncelikli görülmektedir.

c) Hırsızlığa verilecek ceza konusunda hatırlanması gereken noktalardan birisi de Hz. Yakub’un şeriatında hırsızlıkla ilgili verilen cezadır. Bilindiği üzere Hz. Yusuf küçük kardeşi Bünyamin’in geri bıraktırmak için kendisine Yüce Allah’ın öğrettiği bir tedbir uygulamıştı. Buna göre hırsızlık yapanın cezası bizzat kendisinin tutuklanaması yani hapsedilmesi şeklinde belirlenmiştir. İlgili ayetlerde Yûsuf 12/74-75’te şöyle buyrulmaktadır: “(Yusuf’un adamları) ‘Peki, yalancıysanız bunun (hırsızlığın) cezası nedir?’ diye sormuştu. (Onlar da) ‘Onun cezası, kayıp eşya kimin yükünde bulunursa işte o (şahsın alıkonulması) onun cezasıdır. Biz zalimleri böyle cezalandırırız.’ cevabını vermişlerdi.”

Buradan anlaşılıyor ki peygamberlerin şeriatında vahyin belirlediği esaslar arasında değişiklik olamayacağı için hırsıza verilecek cezanın hapis olabileceği görüşünün mutlaka göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

2. وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘azîz’dir (çok güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah hırsızlıkla ilgili hükmünü beyan ettikten sonra, عَز۪يز ‘azîz oluşu gereği, hiç kimsenin O’nu ve kararını alt edemeyeceğini, herkesten üstün ve güçlü olduğunu, حَك۪يم hakîm sıfatı gereği olarak beraberinde verdiği her bir hükmünde de hikmet sahibi olduğunu beyan etmektedir.

Ayetle İlgili İki Yorum:

Bu konuda geleneksel yaklaşımı değerlendiren iki yorumu buraya almakta yarar görmekteyiz:

a) “Kur’an’ın öngördüğü bu cezanın son derece şiddetli oluşunun hikmeti, ancak, kimseye karşılığında bir (hak) verilmeksizin hiçbir görev (teklîf) yüklenmeyeceği şeklindeki temel İslam Hukuk prensibi dikkate alınırsa anlaşılabilir ve ‘görev’ terimi, bu bağlamda, aynı zamanda ceza ehliyetini de kapsar. Şimdi, İslam toplumunun her üyesinin -hem müslim hem de gayrimüslim- devrolunamaz haklarından birisi, bir bütün olarak toplum tarafından korunma hakkıdır.”

“Sayısız Kur’an buyruğundan ve Peygamber'in öğütlerini nakleden sahih Hadisler'den açıkça anlaşılacağı gibi, her vatandaş, toplumun ekonomik kaynakları üzerinde bir paya ve böylece sosyal güvenlikten yararlanma hakkına sahiptir: Başka bir deyişle, her vatandaşa, toplumun tasarrufundaki kaynaklar ile mütenasip adil bir hayat standardı sağlanmalıdır. Çünkü Kur’an, hayatın nihaî değerlerinin ruhsal mahiyette olmasından dolayı insan hayatının yalnızca fiziksel varoluş terimleriyle ifade edilemeyeceğini açıklığa kavuştururken, müminler, ruhsal gerçekleri ve değerleri insan varlığının fiziksel ve sosyal faktörlerinden ayrı görmezler.”

“Kısaca İslam, insanın sadece ruhî ihtiyaçlarını değil, aynı zamanda bedenî ve zihnî ihtiyaçlarını da karşılayacak bir toplum tasarımına sahiptir. Bu nedenle, -gerçekten İslamî olması için- bir toplum (veya devlet) öyle oluşturulmalıdır ki kadın ve erkek her birey, onsuz ne insan onurunun, ne gerçek özgürlüğün, ne de, son tahlilde, ruhî gelişmenin olamayacağı asgarî maddî refah ve güvenlikten yararlanabilsin: Çünkü mensuplarından bir kısmının hak etmedikleri bir yoksulluktan yakınmalarına göz yumarken diğerlerinin ihtiyaçlarından fazlasına sahip olmalarına izin veren bir toplumda gerçek bir mutluluk ve istikrara yer yoktur.”

“Eğer bütün bir toplum, kendi kontrolü dışındaki şartlardan dolayı mahrumiyet yaşıyorsa (İslam'ın ilk günlerindeki Müslüman toplulukta yaşandığı gibi), bu şekilde paylaşılan mahrumiyet, ruhî sağlamlığın ve bu sayede parlak bir geleceğin kaynağı olabilir. Ama eğer bir toplumun mevcut kaynakları, bazı toplumsal grupları refah içinde yaşatırken, toplumun çoğunluğunu emeklerinin ancak günlük yiyecek ihtiyaçlarını karşılamaya yettiği bir duruma düşürecek şekilde adaletsiz dağıtılmışsa, yoksulluk, ruhî gelişmenin en tehlikeli düşmanı olur ve bazan da bütün toplumu Allah’a karşı sorumluluk bilincinden uzaklaştırarak ruhî gelişmeyi öldürücü bir materyalizmin kollarına iter.”

“Hz. Peygamber şu uyarıcı sözleri ile (Câmi‘u’s-Sağîr'de Suyûtî tarafından nakledilmiştir) kesinlikle bunu kasdetmiştir: ‘Yoksulluk kolayca hakikatin inkârına (küfr) dönüşebilir.’ Sonuç olarak İslam'ın sosyal düzenlemeleri, her erkeğin, kadının ve çocuğun, (a) yeterli yiyecek ve giyecek, (b) yeterli barınak, (c) eğitimde fırsat ve imkân eşitliği ve (d) sağlık ve hastalık esnasında bedava tıbbî bakım sahibi olduğu bir idarî yapı amaçlar. Böyle bir yapının gereği, toplumun her üyesine, çalışma çağında ve sağlıklı iken üretken ve kazançlı iş sahibi olma hakkının; hastalık, dulluk, zorunlu işsizlik, yaşlılık veya küçüklükten doğan imkânsızlık hallerinde ise, (toplum veya devlet tarafından) yeterli beslenme, barınak, vb. imkânların sağlanmasıdır.”

“Biraz önce zikredildiği gibi, böyle kapsamlı bir sosyal güvenlik sistemi oluşturma toplumsal yükümlülüğü, birçok Kur'an ayetinde ortaya konulmuş ve Hz. Peygamber'in çok sayıdaki tavsiyesinde de desteklenmiş ve açıklanmıştır. Bu emirleri somut bir idarî programa dönüştüren kişi ikinci Halife Ömer b. Hattâb oldu;(31) ama onun erken vefatından sonra ardından gelenler, Hz. Ömer'in yarım kalmış işlerini devam ettirecek ne geniş bir görüş ve düşünce ufkuna, ne de yeterli devlet adamlığı vasfına sahiptiler. Kur’an’ın, hırsızlığı caydırıcı bir ceza olarak şiddetli el kesme hükmü getirmesi, İslam'ın öngördüğü bu sosyal güvenlik programının gereğidir.”

“Yukarıda belirtilen şartlarda "tahrik"in haklı bir mazeret olarak kabul edilmemesi nedeniyle ve İslam'ın sosyo ekonomik sistemi son tahlilde mensuplarının inancına dayalı olduğundan, sistem son derece hassas bir denge üzerinde durmaktadır ve her zaman titizlikle gözetilmesi gereken bir korunma ihtiyacı içindedir. Herkese tam güvenlik ve sosyal adaletin sağlandığı bir toplumda bir kimsenin toplumun diğer mensuplarının aleyhine olarak kolay ve haksız kazanç sağlama teşebbüsünde bulunması, bir bütün olarak sisteme karşı bir saldırı olarak görülmeli ve buna göre cezalandırılmalıdır: Hırsızın elinin kesilmesini öngören yukarıdaki hükmün sebebi budur. Ancak, bu notun başında zikredilen prensip de akıldan çıkarılmamalıdır: yani, insanın hakları ile mukabil yükümlülükleri (cezaya muhatap olma da dâhil) arasındaki mutlak karşılıklı bağımlılık.”

“Bütün mensupları için eksiksiz bir sosyal güvenlik sistemi oluşturamayan bir toplumda veya devlette, bir kimsenin gayrimeşru yollarla zenginleşmeye eğilimi çoğunlukla karşı konulamaz hale gelir -ve sonuçta hırsızlık, sosyal güvenliğin tam anlamıyla yürürlükte olduğu bir toplumdaki kadar şiddetle cezalandırılamaz ve cezalandırılmamalıdır. Eğer toplum, mensuplarının her biriyle ilgili yükümlülüklerini yerine getiremiyorsa, münferit ihlallere karşı ceza hukukunun (hadd) en sert müeyyidelerini uygulama hakkına da sahip olamaz ve bu durumda kendisini idarî cezaların daha yumuşak şekilleri ile sınırlamalıdır. (Büyük Halife Hz. Ömer'in, el kesme cezasını, o dönemde Arabistan'ı etkileyen kıtlık süresince ertelemesi, bu prensibin doğru bir değerlendirmesiydi.) Özetlersek, hırsızlığın cezası olarak el kesilmesinin, başka hiçbir şartta değil, yalnızca hâlihazırda mevcut olan ve tam olarak işleyen bir sosyal güvenlik programının bulunması halinde uygulanabileceği sonucuna rahatlıkla varabiliriz.”(32) 

b) Bu değerlendirmeye benzeyen bir başka yaklaşım tarzı da şöyledir:

“Hırsızlık yapanın elini kesme uygulaması Kur’an’ın ihdas ettiği bir ceza değil, Kureyş’in uyguladığı ve Kur’an’ın önünde bulduğu bir ceza geleneğidir. İlk kez Kâbe’nin hazinesini soyan birine uygulanmıştır (İbn Kesir). Allah Rasulü bu geleneksel cezayı olabildiğince sınırlandırmıştır. Mesela Rasulullah seferde bu cezanın uygulanmayacağını buyurmuştur.(33) Bir aşka kaynakta “sefer” yerine “gaza” geçer ki bu ikisi ayrı durumlar olarak da anlaşılabilir.(34) Bu nebevî talimatı hilafeti döneminde Hz. Ömer’in, ayrıca ordu komutanı Huzeyfe b. el-Yeman’in titizlikle uyguladığını görüyoruz. Allah Rasulü’nün bu haddi uygulama konusundaki hassasiyetini şu olay ışığında anlamak gerekir: Abbad b. Şurahbil anlatıyor: “Buğday tarlasına girdim, biraz başak kopardım, onların tanelerini ayırmaya başladım. Bu esnada tarlanın sahibi geldi. Beni dövdü ve elbiselerimi sırtımdan soyup aldı. Ben peygambere gittim onu şikâyet ettim. Onu çağırttı ve kızarak şöyle dedi: ‘O açtı onu doyurmadın, o cahildi ona öğretmedin!’ Elbiselerimi geri verdirtti ve bana da bir ölçek buğday verdi” (Ahmed b. Hanbel).”

“Hz. Ömer’in şu uygulaması da Allah Rasulü’nün uygulamasının izdüşümüdür: Yahyâ b. Abdurrahman b. Hatib’ten: Hatib’in köleleri Müzeyne’den bir adamın develerini çalıp kestiler. Olay ortaya çıkınca yakalandılar ve suçlarını itiraf ettiler. Halife Ömer kölelere hırsızlık cezası verecekti ki son anda bundan vazgeçti. Hatib’ı çağırdı ve “onları aç bıraktığını düşünüyorum” dedi. Deve sahibine dedi ki; develeri satsan kaça verirdin. O da “400 altın verseler eyvallah demezdim” dedi. Hz. Ömer 800 altını Hatib’ten larak adama verdi ve Hatib’e eğer bir daha aç bırakırsa kendisine hırsızlık cezası vereceğini söyledi (Muvatta). Vahiy, suçları cezalandırmada suçluyu değil suçu mahkûm etmeyi ve caydırıcılığı öne çıkarır. Tüm Kur’anî cezalar üç vicdanı teskin etmeyi hedefler:

1. Mağdurun vicdanı.

2. Kamunun vicdanı.

3. Suçlunun vicdanı.

Suçlunun vicdanını teskin etmek için önce suçluda bir vicdan inşâ etmek gerekir. Şu örnek olay, İslâm’ın mensuplarında nasıl bir vicdan inşâ ettiğinin destani bir göstergesidir: Ebu Mihcen bir türlü içkiyi bırakamayan biridir. İçtiği her seferinde cezasına razıdır. Bir seferinde Hz. Ömer’den de içki cezası yemiştir.(35) Kadisiye savaşı sırasında yine aynı suçtan (veya içkiyi öven şiir söylediği için) cezalandırılmak üzere tutuklanır. Ordu komutanı Sa’d b. Ebi Vakkas (ö. 55/675), taarruz öncesinde cezayı infaz etmek istemeyip taarruz sonrasına bırakır. Savaş çok çetin geçer. Bir ara İslâm ordusu bozulur gibi olur. İşte bu hengâmede Ebu Mihcen ordu komutanının eşi Selma’ya kendisini salması için rica eder ve sağ kalırsa kendi ayağıyla gelip cezasını çekeceğine söz verir. Bozulmaya yüz tutan ordu akşam karanlığında atını mahmuzlayan Ebu Mihcen’in tekbirlerle son sürat gelip düşman saflarını yarması üzerine Şam’dan takviye kuvvet geldiğini düşünür. Hatta aralarında meleklerin veya Hızır’ın (!) yardıma geldiğini sananlar bile vardır. İslâm ordusu bunun üzerine toparlanır ve savaşı alır. Zaferin ardından Ebu Mihcen sözünü tutar ve kendi ayağıyla gelerek teslim olur. Ordu komutanı Sa’d b. Ebi Vakkas durumu ayrıntılarıyla öğrenince ceza tatbik etmeye eli varmaz ve yenilmek üzere olan ordunun zafer kazanmasına sebep olan Ebu Mihcen’i bırakır. Fakat Ebu Mihcen cezada ısrar eder. Muhtemelen Allah Rasulü’nün ‘İslâmî cezalar keffarettir’ müjdesi onu böyle yapmaya sevk eder. Israrlarına rağmen ordu komutanı cezalandırmayınca o da bir daha içki içmeyeceğine(36) söz verir.”(37)

ıı. Tevbenin Sonuca Etkisi

فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِه۪ وَاَصْلَحَ فَاِنَّ اللّٰهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Kim (bu) haksız davranışından sonra tevbe eder ve kendini düzeltirse elbette Allah onun tevbesini kabul eder. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki فَمَنْ تَابَ fe men tâbe ifadesi “her kim tevbe ederse, her kim yönelirse”; مِنْ بَعْدِ ظُلْمِه۪ min ba‘di zulmihî tamlaması “onun kendi (yaptığı) haksızlığından, haksızlık (hırsızlık) yaptıktan sonra”; وَاَصْلَحَ ve asleha fiili “ve islah olursa”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَتُوبُ عَلَيْهِ yetûbü ‘aleyhi ifadesi “(Allah) onun tevbesini kabul eder”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada hırsızlıktan tevbe eden ve ıslahı gerçekleştiren kişilerin tevbesinin kabul edileceğiyle ilgili ilahi mesaj gündeme getirilmektedir.

1. فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِه۪ وَاَصْلَحَ فَاِنَّ اللّٰهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ “Kim (bu) haksız davranışından sonra tevbe eder ve kendini düzeltirse elbette Allah onun tevbesini kabul eder.” Yüce Allah hırsızlık yapan erkeklere veya kadınlara verilecek cezayı, cezanın gerekçesini beyan ettikten sonra, bu türden suç ve günahlardan tevbe edilmesi durumunu dile getirmektedir.

a) Âyette geçenمِنْ بَعْدِ ظُلْمِه۪ min ba‘di zulmihî ifadesi “zulmünden sonra” manasına gelmektedir ki burada yer alan ظُلْم zulm kelimesi “haksızlık” manasına gelmektedir. Esasında adâlet, “bir şeyi yerli yerince yapmak”tır; zulm ise “bir şeyi yerinden etmek”tir. Hırsızlık da yapılması gereken davranışın tersi gerçekleştirildiği için yani yapılmaması gereken bir şey yapıldığı için “zulüm” diye nitelendirilmektedir. İşte her kim zulüm demek olan hırsızlığı yaptıktan sonra tevbe ederse yani yakalanmadan önce çaldığı malları iade etmek suretiyle hırsızlığı terk edip artık düzgün davranırsa, bu arada ıslah edici bir tavır ortaya koyarsa, yani hem kendisini düzeltir hem de malını çaldığı kişinin malını tazmin ederse, malını çaldığı kişinin bozduğu ekonomik durumunu düzeltir, çaldığı miktarı hak sahibine verirse bu elbette bir tevbedir ve Yüce Allah böylesi bir tevbeyi yani yönelişi kabul edeceğini beyan etmektedir.

b) Âyette geçenفَاِنَّ اللّٰهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ fe innellâhe yetûbü ‘aleyhi ifadesinde yer alanيَتُوبُ عَلَيْهِ yetûbü ‘aleyhi cümlesi “tevbeyi yani yönelişi kabul etmek” demektir. Bakara 2/38’de de ifade ettiğimiz üzere, “tevbe” ile ilgili kelimeler tek başına kullanıldıklarında “yönelmek” demektir. Aynı şekilde Nûr 24/31 ve Tahrîm 66/8’de de olduğu gibi ilâ cer harfiyle kullanılınca bu defa “birine, bir şeye yönelmek” manası devreye girer. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi eğer söz konusu kelime عَلَي ‘alâ edatıyla kullanılmışsa bu defa “yönelişi kabul etmek” manası söz konusu edilmektedir. İşte bu âyette de durum buna uygundur ve hırsızlık yaptıktan sonra tevbe edip kendini ve durumu islah eden kişinin bu tevbesini yani yönelişini Yüce Allah’ın kabul edeceği beyan edilmiş olmaktadır.

c) Âyetin vermek istediği mesaj bağlamında tevbe ve ıslaha rağmen hırsızın elinin kesilip kesilmeyeceğiyle ilgili olarak Râzî hiçbir değerlendirme yapmadan sadece şu bilgileri vermekle yetinmektedir:

“Eli kesilmeden önce, kişi tevbe ederse, Allah onun tevbesini kabul eder. Ama ondan bu el kesme cezası düşer mi? Tabiîn âlimlerinden bir kısmı şöyle demektedirler: ‘Bu kimseden had cezası düşer. Çünkü bu âyetin sonunda, ğafûr ve rahîm kelimelerinin zikredilmesi, azabın, o kimse­den düştüğünü gösterir. Esasında bu âyette zikredilen ceza el kesme cezasıdır. Bu nedenle âyetin zahiri, bu cezanın düşmesini gerektirir. Genelde âlimler ise ‘Bu kimseden bu ceza düşmez; bilakis bu ceza o kimseye, bir imtihan maksadıyla uygulanır’ demişlerdir.”(38)

Bu konuda mezhep görüşlerinde de birlik bulunmamakta, tevbe ve ıslahın âhiretteki cezayı düşüreceğini kabul edenler olduğu gibi, dünyadaki cezayı düşüreceğini kabul edenler de vardır.(39) Semerkandî, böylesi bir durumda el kesme cezasının uygulanmayacağını ifade ederken, Taberî cezanın uygulanması gerektiği belirtmektedir.(40)

2. اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah hırsızlıktan tevbe edip kendisini ve fesada sebebiyet verdiği kişinin durumunu ıslah eden kişinin tevbesini kabul edeceğini beyan ettikten sonra, âyetin sonunda çok bağışlayıcı ve çok merhamet edici olduğunu hatırlatmaktadır. Bu iki sıfat bu tür durumlardaki bağışlayıcılığı ve merhameti gözardı etmemeyi öngörmektedir. Bu iki sıfatın da işaretiyle, hırsızlık yapıp sonra tevbe eden ve çaldığı malı sahibine veren kişinin elinin kesilmemesi gerektiği görüşü diğerine göre çok daha öncelikli olarak kabul edilmelidir. Böyle olunca tevbenin ve ıslahın anlamı ve önemi ortaya çıkacak, ilahi mağfiret ve rahmetin kulları çepeçevre kuşattığı anlaşılabilecektir.

ııı. Yüce Allah’ın Hükümranlığı

اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ وَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Göklerin ve yerin otoritesinin yalnızca Allah’a ait olduğunu bilmez misin? (Allah) dileyene (layık gördüğüne) azap eder; dileyeni (layık gördüğünü) de bağışlar. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki اَلَمْ تَعْلَمْ e lem ta‘lem ifadesi “bilmez misin(iz)”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin hükümranlığı, otoritesi”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (hükümranlığı)”; يُعَذِّبُ yu‘azzibu fiili “azap eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene, hak edene”; وَيَغْفِرُ ve yağfiru fiili “ve bağışlar”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dileyeni, hak edeni”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hükümranığı ve istediğini yapabilmedeki eşsizliğine ve erişilmezliğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah toplumsal hayata ve ibadet dünyamıza dair çeşitli hükümlerini beyan ettikten sonra, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece ve sadece kendisinde olduğunu, kararlarında ve davranışlarında mutlak yetkin olduğunu, her şeye gücünün yeteceğini belirtmektedir.

1.اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesinin yalnızca Allah’a ait olduğunu bilmez misin?” Bu cümle aynı ifadelerle bir kez de Bakara 2/107’de yer almaktadır. Benzer âyetlerde de olduğu üzere, burada muhatap Hz. Peygamber olsa da maksat konununun bütün muhataplarıdır. Bu nedenle tercümede olmasa da mesaj “Bilmez misin(iz)” şeklinde anlaşılmalıdır.

“Göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu”, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir. Âyetteki لَهُ lehû ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye vurgu kazandırmaktadır. مُلْك mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

Kur’ân’da 42 kez(41) geçen الْمُلْك/ مُلْكmülk/el-mülk kelimeleri “mülk”, “hükümranlık”, “otorite” demektir. “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(42) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(43) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(44) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

Konu genelde mutlak hükümranlıkla ilişkilidir; ancak bağlam gereği özelde konu hırsızlık yapıp tevbe ve ıslahı gerçekleştirenlerin tevbesinin kabul edileceği mesajını içermektedir. Buna göre, Yüce Allah dilediği hükmü ve kararı kendisinin vereceğini beyan ederek bu alana başka hiç kimsenin karışmasına izin vermemektedir. Nitekim devam eden cümlelerde de konu tamamen bu içerikte zikredilmektedir.

2. فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ “(Allah) dileyene (layık gördüğüne) azap eder; dileyeni (layık gördüğünü) de bağışlar.” Bu cümleler şöyle de tercüme edilebilir: “(Allah bağışlanmayı) dileyenleri bağışlar; (azabı tercih edip) dileyenlere de azap eder.” “(Allah), dileyeni/layık gördüğünü bağışlar; dileyene/layık gördüğüne de azap eder.” “(Allah) dilediğini/layık gördüğünü bağışlar, dilediğine/layık gördüğüne ise azap eder.” Konuyla ilgili âyetlerde de durum aynıdır.(45)

Mâide 5/19’da da belirttiğimiz üzere, bizim tercihimizin gerekçesi şudur: Bu tercüme Kur’ân bütünlüğüne çok daha uygundur. Çünkü kişiler eğer dünya hayatında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ediyorlar ve buna göre bir hayat yaşamaya çalışıyorlarsa bağışlanmayı diliyorlar ve istiyorlar demektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bağlamında hırsızlık yapan insanların tevbe etmeleri ve kendilerini ıslah etmeleri durumunda Yüce Allah kimlerin hangi duyguyla hareket ettiğini gayet iyi bildiği için hak edeni bağışlayacağını, hak edene ise azap edeceğini bildirmektedir. Yüce Allah kimlere azap edebileceğini, kimleri de bağışlayabileceğini kendisinin belirleyeceğini, bu alana kimsenin müdahil olamayacağını özellikle vurgulamaktadır.

3. وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah her şeye gücü yetendir.” Kur’ân’da “O her bir şeye gücü yetendir” anlamında pek çok ifade vardır.(46) Mâide 5/19’da da belirttiğimiz üzere, bu tür ifadelerdeki عَلٰ ‘alâ edatı kudretin otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı içermektedir. قَد۪ير kadîrun sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha bir ileri anlamını vermekte ve kudretin erişilmez yapısını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

Yüce Allah hem her şeyi bilmeye kâdirdir; hem kişilerin içlerinden geçirdikleriyle dışa vurduklarını bilmeye kadirdir; hem onları mahşerde hesaba çekmeye kadirdir; hem de layık gördüğünü bağışlamaya, layık gördüğüne de azap etmeye kâdirdir. Gücü her şeyin üzerinde olan Yüce Allah fiillerinde de elbette hiç kimseden hiçbir şekilde izin almaya muhtaç değildir; çekineceği hiçbir makam da asla ve asla yoktur.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., I, 615. 2 - Semerkandî, age., I, 387.
• 3 - Buhârî, Rikâk, 38.
• 4 - Furkân 25/52. 5 - Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 6 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 7 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 8 - Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9. 9 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10. 10 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10 Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16
• 11 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14
• 12 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 13 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 14 - Müslim, Münâfikûn, 51-53.
• 15 - Bakara 2/167; Mâide 5/37; Hacc 22/22; Mü’minûn 23/107; Secde 32/20; Mü’min 40/11; Câsiye 45/35. 16 - Mü’minûn 23/99-100.
  • Bakara 2/167 Mâide 5/37 Hacc 22/22 Mü'minûn 23/107 Secde 32/20 Mü'min 40/11 Câsiye 45/35 Mü'minûn 23/100
• 17 - En‘âm 6/17; A‘râf 7/53; Mü’minûn 23/99-100; Secde 32/12.
  • En‘âm 6/17 A‘râf 7/53 Mü'minûn 23/100 Secde 32/12
• 18 - Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret”, (İstanbul, 2015, Düşün yayınları) adlı eserimize müracaat edilebilir. 19 - Tevbe 9/68; Hûd 11/39; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45.
  • Tevbe 9/68 Hûd 11/39 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45
• 20 - Mâide 5/37; Tevbe 9/21, 68; Hûd 11/39; İbrâhim 14/40; Hıcr 15/76; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45. 21 - Mâide 5/37; Tevbe 9/68; Hûd 11/39; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45. 22 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Mâide 5/37 Tevbe 9/21 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 İbrâhîm 14/40 Hicr 15/76 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45 Mâide 5/37 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45 Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 23 - Esed, age., s. 19. 24 - Zemahşerî, age., I, 149.
• 25 - Râzî, age., XI, 224.
• 26 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/127; En‘âm 6/45; A‘râf 7/72; Enfâl 8/7; Tevbe 9/121; Ra‘d 13/25; Hacc 22/15; ‘Ankebût 29/29; Hâkka 69/46. 27 - Yûsuf 12/31, 50. 28 - Muhammed 47/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/127 En‘âm 6/45 A‘râf 7/72 Enfâl 8/7 Tevbe 9/121 Ra‘d 13/25 Hacc 22/15 ‘Ankebût 29/29 Hâkka 69/46 Yûsuf 12/31 Yûsuf 12/50 Muhammed 47/15
• 29 - Mâide 5/33; A‘râf 7/124; Tâhâ 20/71; Şu‘arâ’ 26/49.
  • Mâide 5/33 A‘râf 7/124 Tâhâ 20/71 Şu‘arâ 26/49
• 30 - Sâd 38/17, 45; Zâriyât 51/47.
  • Sâd 38/17 Sâd 38/45 Zâriyât 51/47
• 31 - İbni Sa‘d, Tabakât, III/1, 213-217.
• 32 - Esed, age., s. 196’da 48. Not.
• 33 - Ebû Dâvûd, Hudûd, 19. 34 - Tirmizî, Hudûd, 20.
• 35 - İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrut, 1406, II, 340. 36 - İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, II, 330-331; Taberî, Tarih, Kahire, 1987, III, 548-549. 37 - İslâmoğlu, age., s.191-192’de 40. not.
• 38 - Râzî, age., XI, 230.
• 39 - Zemahşerî, age., I, 619. 40 - Semerkandî, age., I, 388; Taberî, age., XI, 230.
• 41 - Bakara 2/102, 107, 247, 248, 251, 258; Âl-i İmrân 3/26, 189; Nisâ’ 4/53, 54; Mâide 5/17, 18, 40, 120; En‘âm 6/73; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûsuf 12/101; İsrâ’ 17/111; Tâhâ 20/120; Hacc 22/56; Nûr 24/42; Furkan 25/2, 26; Fâtır 35/13; Sâd 38/10, 20, 35; Zümer 39/6, 44; Mü’min 40/16, 29; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/51, 85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Teğâbun 64/1; Mülk 67/1; İnsân 76/20; Burûc 85/9. 42 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 43 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 44 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/107 Bakara 2/247 Bakara 2/248 Bakara 2/251 Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/53 Nisâ 4/54 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/73 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûsuf 12/101 İsrâ 17/111 Tâhâ 20/120 Hacc 22/56 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Furkân 25/26 Fâtır 35/13 Sâd 38/10 Sâd 38/20 Sâd 38/35 Zümer 39/6 Zümer 39/44 Mü'min 40/16 Mü'min 40/29 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/51 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Teğâbun 64/1 Mülk 67/1 İnsân 76/20 Burûc 85/9 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 45 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31
• 46 - Bakara 2/20, 106, 109, 148, 259, 284; Âl-i İmrân 3/26, 29, 165, 189; Nisâ’ 4/133, 149; Mâide 5/17, 19, 40, 120; En‘âm 6/17; Enfâl 8/41; Tevbe 9/39; Hûd 11/4; Nahl 16/70, 77; Hacc 22/6, 39; Nûr 24/45; Furkân 25/54; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/50, 54; Ahzâb 33/27; Fâtır 35/1, 44; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/9, 29, 50; Ahkâf 46/33; Feth 48/21; Hadîd 57/2; Haşr 59/6; Mümtehıne 60/7; Teğâbun 64/1; Talâk 65/12; Tahrîm 66/8; Mülk 67/1.
  • Bakara 2/20 Bakara 2/106 Bakara 2/109 Bakara 2/148 Bakara 2/259 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/165 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/133 Nisâ 4/149 Mâide 5/17 Mâide 5/19 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/17 Enfâl 8/41 Tevbe 9/39 Hûd 11/4 Nahl 16/70 Nahl 16/77 Hacc 22/6 Hacc 22/39 Nûr 24/45 Furkân 25/54 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/50 Rûm 30/54 Ahzâb 33/27 Fâtır 35/1 Fâtır 35/44 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/9 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/50 Ahkâf 46/33 Fetih 48/21 Hadîd 57/2 Haşr 59/6 Mümtehine 60/7 Teğâbun 64/1 Talâk 65/12 Tahrîm 66/8 Mülk 67/1