Lokmân Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 34 âyetten oluşan, adını 12 ve 13. âyette geçen ve لُقْمٰن lukmân “Hz. Lokmân”dan alan Lokmân sûresi, inişe göre 75, resmî sıralamada ise 31. sûredir. Bazı âyetlerinin Medine’de indirildiği rivayet edilese de bunun güçlü delilleri yoktur.

Lokmân sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Rûm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “mukatta‘a harfleri”yle başlamakta, “içeriklerinde kâinat kitabından âyetlere yer verilmekte” (Rûm 8, 20-27; Lokmân 10-11, 29-30); “namaz ibadeti “(Rûm 17-18; Lokmân 4); “kişilerin tüm benliklerini Allah’a yönlendirmeleri” (Rûm 30-32, 43; Lokmân 22); “nankörlüğün kişilerin aleyhine olacağı” (Rûm 44; Lokmân 12, 23) gibi konular iki surenin ortak konuları olarak sayılabilir.

Lokmân sûresi, hikmetler dolu Kur’ân’ın muhsinler için bir hidayet ve rahmet vesilesi olduğu, bunların namazlarını kıldıkları ve kendilerine verilen rızıklardan infak ettikleri, böylece Rablerinden bir hidayet üzere oldukları ve sonuçta kurtulacakları bildirilerek başlamaktadır.

6. âyetten itibaren, bazı insanların Allah yolundan saptırmak için boş sözler satın aldıkları, âyetlere karşı kibirli davrandıkları, nihayet iman edip salih ameller işleyenlerin cennette ebedi kalacakları ifade edilmektedir. 10. âyette göklerin görülebilir direkler olmadan yaratıldığı, yerin altına ağırlıklar yerleştirildiği, gökten yağmur yağdırıldığı ve her güzel bitkinin yaratıldığı gibi konulara yer verilmektedir.

12. âyetten itibaren, Hz. Lokmân’a söz getirilmekte, ona hikmet verildiği, şükür ve küfür sahiplerinin bu durumlarının kendileriyle ilişkili olduğu, Yüce Allah’ın buna ihtiyacının bulunmadığı bildirilmekte, adından Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik çeşitli nasihatlerine yer verilmektedir. Bu arada ana-babaya iyilikle bunun sınırları noktasında da 14-15. âyetlerde bilgi verilmektedir. 20. âyetten itibaren, insanoğluna verilen sayısız nimetler hatırlatılmakta, taklidin felaket oluşu gündeme getirilmekte, tüm benliğiyle Yüce Allah’a yönelmenin gerekliliğine dikkat çekilmekte, nankörlüğün sadece sahibine geri döneceği ifade edilmekte, dünyada biraz yaşasalar da sonuçta ağır bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Allah inancına dikkat çekilmekte, bu arada Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı bütün ağaçların kalem olup sekiz denizin de mürekkep olması durumunda bile onun kelimelerinin bitmeyeceği mesajına yer verilmektedir. Bu arada Yüce Allah’ın kudreti bağlamında geceyi gündüze, gündüzü geceye koyduğu, her bir varlığın belli bir süresinin bulunduğu, Yüce Allah kaynaklı her şeyin hak, diğerlerinin ise bâtıl olduğu beyan edilmektedir.

31. âyetten itibaren, gemilerin denizlerdeki hareket sistemine ve fırtına hallerinde insanların sahte itiraflarına yer verilmekte, sıkıntıda Yüce Allah’ı hatırlayanların fırtına sonrasında eski sapkın durumlarına geri döndükleri bildirilmektedir.

33. âyette mahşerde herkesin kendi derdiyle ilgileneceği, hiçbir babanın oğuna veya hiçbir oğulun babasına yardımının olamayacağı bildirilmekte, Allah’ın vaadinin gerçek olduğu ve dünya hayatıyla şeytanın insanları aldatmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Son âyette ise üç bilinmeyen zikredilerek Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücü ile bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 12-19. âyetlerinde Hz. Lokmân’a hikmet verdiğini, Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik on nasihatini ve bu arada ana-babaya iyilik etmenin gerekliliğini ve sınırlarını dile getirmektedir.

a) Hz. Lokmân’ın Oğluna Nasihatleri -I-

Yüce Allah, sûrenin 12-15. âyetlerinde Hz. Lokmân’a “Allah’a şükret! Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de (bilsin ki) muhakkak ki Allah ğaniyy’dir (gerçek manada zengindir, hiçbir şeye muhtaç değildir); hamîd’dir (her türlü övgüye lâyıktır)” şeklinde hikmet verdiğini beyan etmekte, sonrasında onun da oğluna nasihat ederek Allah’a ortak koşmaması gerektiğini, çünkü şirkin büyük bir zulüm olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, ana-babaya iyiliğin emredildiği, annelerin yavrularını sıkıntılar içerisinde taşıdıkları, çocukların sütten kesilmesinin iki yıl sürdüğü, çocukların Yüce Allah’a ve ana-babaya şükretmeleri gerektiği, dönüşün sadece O’na olacağı bildirilmektedir.

Daha sonra, ana-babaların, haklarında bilgisi olmayan şeyleri Yüce Allah’a ortak koşmak için çocuklarını zorlarlarsa onlara bu konuda itaat edilmemesi gerektiği, yine de onlarla dünyada iyi geçinilmesinin zorunlu olduğu, Allah’a yönelenlerin yoluna tabi olunması gerektiği, dönüşün Yüce Allah’a olacağı, O’nun da insanlara dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsini haber vereceği bildirilmektedir.

ı. Hz. Lokman’a Verilen Hikmet

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا لُقْمٰنَ الْحِكْمَةَ اَنِ اشْكُرْ لِلّٰهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَاِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِه۪ وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ حَم۪يدٌ “Yemin olsun ki biz Lokman’a ‘Allah’a şükret!’ diyerek hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) vermiştik. Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de (bilsin ki) şüphesiz ki Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir, hiçbir şeye muhtaç değildir); hamîd’dir (her türlü övgüye lâyıktır).”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; لُقْمٰن lukmâne kelimesi “Lokman’a”; الْحِكْمَة el-hıkmete sözcüğü “hikmet, içi dolu bilgi”; اَنِ اشْكُرْ enişkur ifadesi “şükret diye”; لِلّٰهِ lillâhi emri “Allah’a, Allah için”; وَمَنْ يَشْكُرْ ve men yeşkür ifadesi “her kim şükrederse”; فَاِنَّمَا يَشْكُرُ fe innemâ yeşküru ifadesi “ancak ve ancak şükretmiş olur”; لِنَفْسِه۪ li nefsihî ifadesi “onun kendi nefsi için, kendisi için”; وَمَنْ كَفَرَ ve men kefera ifadesi “ve her kim de inkâr ederse, nankörlük ederse”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “(bilsin ki) muhakkak ki Allah”; غَنِيّ ğaniyyun sıfatı “zengin(dir)”; حَم۪يد hamîdün sıfatı ise “övgüye layık(tır)” demektir.

Burada sûreye adını veren şahıs olarak Hz. Lokmân’a verilen hikmet ve ilk emir gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اٰتَيْنَا لُقْمٰنَ الْحِكْمَةَ اَنِ اشْكُرْ لِلّٰهِ “Yemin olsun ki biz Lokman’a ‘Allah’a şükret!’ diyerek hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) vermiştik.” Yüce Allah Hz. Lokmân’a verdiğini beyan ettiği hikmeti “Allah’a şükretmek” şeklinde açıklamaktadır. Âyetin bu cümlesiyle ilgili olarak üç temel nokta üzerinde duracağız.

a) وَلَقَدْ اٰتَيْنَا لُقْمٰنَ “Andolsun ki biz Lokmân’a vermiştik”. Hz. Lokmân, kaynaklarda nakledildiğine göre Ezop (Aesop, Aisopos) diye bilinen kişidir. Lokmân b. Bâûra, M.Ö. VI. yy’da yaşamış, hikmetli bir şahsiyet olarak tanınmış, tevhid inancına sahip bir şahsiyetti.(1) Hz. Lokmân’ın Azer evladından olup Hz. Eyyûb’un kız kardeşinin veya teyzesinin oğlu olduğu da ifade edilmektedir.

Uzun süre yaşadığı ve Hz. Dâvûd’a yetiştiği, ondan ilim aldığı ve onun peygamber oluşundan önce fetvalar verdiği, sanatla ilgilendiği, İsrâiloğullarına kadılık yaptığı da belirtilmektedir.(2) Hz. Lokmân’ın Habeşli olduğu da ifade edilmektedir. Bu noktada çok çeşitli bilgiler nakledilmekte, ancak güvenilir olup olmadıkları belli olmadığı için bu detaya girmeyeceğiz.(3)

b) الْحِكْمَة “Hikmeti (vermiştik).” Hz. Lokmân’a verildiği beyan edilen “hikmet”in ne olduğuyla ilgili olarak geniş açıklamalarımızı Yâsîn 36/2’de yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Ancak önemine binaen bazı noktaları kısaca da olsa hatırlatmak istiyoruz.

ı. Kur’ân’da 20 kez(4) geçen حِكْمَة/ الْحِكْمَةhıkmeh/el-hıkmeh kelimesi iki örnek hariç,(5) diğer âyetlerde hep eliflâm’lı olarak zikredilmektedir. Bu noktadan hareketle, dînî terminolojide hikmet, “peygamberlik, anlayış, sözde ve işte isabet, şeytanın hile ve vesveselerini bilmek, ilim ve amel, icat, ilahi kaynakla ahlâklanmak”,(6) “hakkın (gerçeğin) ilme ve akla uygunluğu”dur.

Aynı şekilde hikmet, Allah için kullanıldığında “eşyayı tanıması, onları sağlam bir şekilde yaratması”, insan için kullanıldığında “varlıkları tanıması ve iyi işler yapması” anlamına gelmektedir.(7)

İbn Abbas’tan gelen bir rivayete göre hikmet, “Kur’ân’ın nâsihini, mensûhunu, muhkemini, müteşâbihini, önce gelen, sonra gelen âyetlerini, helâlini, haramını ve misallerini bilmek demektir.”(8) Suyûtî’nin verdiği bilgiye göre de hikmet, “akıl” demektir. Çünkü akıl, sahibini cehâletten korur.(9)

Taberî’nin aktardığı bilgilere göre hikmet, “Rasûl’ün öğretmesiyle bilinebilecek din ya da benzer bir ifadeyle, Hz. Peygamber’in beyanı aracılığıyla Yüce Allah’ın ahkâmının bilinmesi” demektir.(10) İbn Kuteybe’ye göre ise hikmet, “ilim ve amel” anlamındadır. İkisi birleşmediği sürece hakîm olunamaz.(11) Türkçe’de hikmet kelimesi için “bilge” kelimesi kullanılmaktadır.

ıı. Süddî ve İkrime gibi bazı âlimlere göre, Hz. Lokmân peygamberdir; ancak çoğunluk onun peygamber değil, aklı, anlayışı, düşünce ve kararlarında isabeti olan bilge bir şahsiyet olduğu kanaatindedir.(12) Biz elbette bu tartışmalara girmeyeceğiz; sadece kendisine hikmet verilmesi ve oğluna yaptığı ölümsüz nasihatlerin risalet öğretileriyle bire bir örtüştüğünü, bu nedenle onun da peygamber olarak kabul edilmesinin en az diğer görüş kadar doğru ve geçerli olduğunu benimsediğimizi ifade etmeliyiz.

ııı. Kur’ân’da pek çok âyette geçenالْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesinin geçtiği âyetlere bakıldığında şöyle bir nokta ile karşılaşıyoruz: Bu kelime bazı âyetlere peygamberlere vahyedilen “kitap”la birlikte geçmektedir ki(13) bu durumda hikmet, kitabın bir özelliği olarak düşünülmelidir.

Bazı âyetlerde peygamberlere verilen bir unsur olarak sunulmaktadır. Bu bağlamda Hz. Dâvûd’a,(14) Hz. İsâ’ya(15) ve Hz. Peygamber’e(16) verildiği beyan edilmektedir. Dahası, Hz. Peygamber’in vahyi tebliğinde davetini hikmetle yapması gerektiği belirtilen Nahl 16/125’te de maksat vahiy yani Kur’ân olarak anlaşılabilir.

“Hikmet” kelimesinin peygamberlerle ilişkilendirilmediği açık tek örnek Kamer 54/5’te geçmektedir ki burada ilgili kelime eliflâmsız kullanılmaktadır. Bu arada daha önce de değindiğimiz üzere Bakara 2/269’da iki kez geçen el-hıkmeh kelimesini bir görüşe göre “vahiy” ve “risalet” olarak yorumlamak mümkündür.

Bütün bu kullanımlardan hareketle, Hz. Lokmân’a da verildiği beyan edilen “hikmet”in tıpkı diğer peygamberlerde olduğu gibi “vahiy” olmasının mümkün olduğunu belirtmeliyiz. Bütün bu kullanımlar bunun bir delili olarak kabul edilebilir ki âcizane kanaatimiz bu yöndedir.

ıv. Ancak hikmete daha farklı olarak “bir bilinç”, “bir muhakeme”, “derin düşünce” ve “düşüncede isabet” gibi anlamlar verilirse o zaman Bakara 2/269. âyete “Allah hikmeti dileyene yani hak edene verir ve her kime hikmet verilmişse ona pek çok hayır verilmişdir” şeklinde anlam vermek gerekecektir. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

c) اَنِ اشْكُرْ لِلّٰهِ “Allah’a şükret diye.” Hz. Lokmân’a verilen hikmeti eğer risalet manasında değil de farklı bir değer ve özellik olarak kabul edersek, o zaman kendisine verilen hikmetin ne olduğu sorusunu sormak ve cevabını bulmak durumundayız. Buna göre, Hz. Lokmân’a verilen hikmet âyette yer alan ve el-hıkmeh kelimesinden sonra gelen şükürle ilgili bölümdür.

Yüce Allah Hz. Lokmân’a şu hikmeti verdiğini beyan etmiş olmaktadır:اَنِ اشْكُرْ لِلّٰهِ “Allah’a şükret.” Bu ifadenin başında yer alan اَن en edatı müfessire olarak kabul edilmektedir. Buna göre Hz. Lokmân’a verilen hikmet “Allah’a şükretmesi” şeklinde izah edilmiş demektir.

2. وَمَنْ يَشْكُرْ فَاِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِه۪ “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur.” Bu cümle Yüce Allah’ın Hz. Lokmân’a öğrettiği bir hakikat olarak anlaşılmalıdır. Bu cümlenin benzeri Hz. Süleymân’ın bir sözü olarak Neml 27/40’ta da şöyle geçmektedir: “Şükreden, ancak kendisi için şükretmiş olur.”

Şükreden kişi sadece ve sadece kendisi için ve kendi yararına şükretmiş olur. Çünkü cümlede tercih edilen ifadelerde اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak hasr/kasr denen “vurgulu” bir teknik söz konusudur. Zira şükredenin şükrünün Allah’a bir yararı olmadığı gibi, küfredenin küfrünün de Allah’a hiçbir zararı olamaz. Bu durumda şükrün sonucu yine şükredenin kendisinedir.

İbrâhim 14/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Hatırlayın ki Rabbiniz size ‘Eğer şükrederseniz, elbette size (nimetimi) artıracağım’ diye bildirmişti.” Demek ki şükrün karşılığı yine insanlara yöneliktir ve Yüce Allah şükrün karşılığını nimet arttırımı olarak vermektedir. Ayrıca Bakara 2/152’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah kendisini hatırlayanları hatırlayacağını beyan etmekte, kendisine şükredilmesini istemekte, nankörlük yapılmasını ise yasaklamaktadır.

3. وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ حَم۪يدٌ “Nankörlük eden de (bilsin ki) şüphesiz ki Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir, hiçbir şeye muhtaç değildir); hamîd’dir (her türlü övgüye lâyıktır).” Yüce Allah kulların şükretmelerinin karşılığının yine kendilerine olacağını beyan ettikten sonra, onların küfrü tercih etmeleri halinde Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini, çünkü kendisinin gerçek zengin ve hamdedilmeye layık yegâne kudret olduğunu haber vermektedir. Yüce Allah gerçek zengin ve müstağnî olandır; yani kullarının hiçbir şeyine muhtaç değildir.(17)

Yüce Allah’ın bu iki sıfatını içeren başka âyetler de vardır.(18) Zira gerçek zengin olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; bütün insanlar ise O’na muhtaçtır.(19) Gerçek zenginliğin yanında Yüce Allah aynı zamanda sınırsız cömerttir ve ikram sahibidir. Yüce Allah’ın hamîd oluşu ise verdiği sayısız nimetlere karşılık O’nun her zaman hamde layık oluşunu, kendini övmesini ve insanlar hamdetmese de mahlûkat içerisinde hamde ve tesbihe programlanmış varlıkların hal lisanlarıyla O’nu övmesini içermektedir.(20)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin Hz. Süleyman’ın dilinden Neml 27/40’taki karşılığı şöyledir: “Kâfir olana gelince, (o da bilsin ki) Rabbim ihtiyaçsızdır; çok ikram sahibidir.” İbrâhim 14/7’de ise şu ifadeler geçmektedir: “Eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir! diye bildirmişti.” Konuyla ilgili olarak Rûm 30/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Her kim nankörlük ederse nankörlüğü kendi aleyhinedir.”

Ayrıca Zümer 39/7’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer inkâr ederseniz, muhakkak ki Allah, size muhtaç değildir. (Bununla beraber) O, kullarının küfrüne razı olmaz. Eğer şükrederseniz sizden bunu kabul eder. Hiçbir günahkâr diğerinin günahını çekemez. Nihâyet hepinizin dönüp gidişi, Rabbinizedir. Yaptıklarınızı O size haber verir. Çünkü O, kalplerde olan herşeyi hakkıyla bilendir.” İşte bu ve benzer âyetlerden de anlaşıldığı gibi kişiler yaptıkları kötülükleri ancak ve ancak kendi aleyhlerine işler(21) ve sonuçta hak ettikleri akıbetle de karşılaşırlar.

İnsan davranışlarının kişilerle ilişkisi bağlamında Kur’ân’da geçen “Kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(22) manasına gelebilecek âyetler, konunun anlaşılmasında önemli mesajlar içermektedir. Kur’ân’a göre davranışlar yapanlarıyla ilişkilidir; iyilik yapanların iyilikleri kendileri için olduğu gibi kötülük yapanların kötülükleri de kendilerine yöneliktir ki bu evrensel bir hakikat olarak zihinlere kazınmak istenmektedir.

ıı. “1. Öğüt: “Şirkten Uzak Durması”

وَاِذْ قَالَ لُقْمٰنُ لِابْنِه۪ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللّٰهِ اِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظ۪يمٌ “Hani Lokman, oğluna öğüt vererek ‘Ey yavrucuğum! Allah’a sakın ortak koşma! Şüphesiz ki şirk büyük bir zulümdür.’ demişti.”

Âyetteki وَاِذْ قَالَ ve iz kâle ifadesi “ve hani, bir zamanlar demişti”; لُقْمٰن lukmânu kelimesi “Lokman”; لِابْنِه libnihî ifadesi “onun oğluna”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şöyle iken)”; يَعِظُهُ ya‘ızuhû ifadesi “ona öğüt verir, vererek”; يَا بُنَيَّ yâ büneyye hitabı “ey yavrucuğum”;لَا تُشْرِكْ ِ lâ tüşrik emri “ortak koşma”; بِاللّٰه billâhi ifadesi “Allah’a ortak koşma sakın”; اِنَّ الشِّرْكَ inne’ş-şirke ifadesi “muhakkak ki şirk, ortak koşmak”; لَظُلْمٌ عَظ۪يمٌ lezulmun ‘azîmun tamlaması ise “elbette büyük bir zulüm(dür), büyük bir haksızlık(tır)” demektir.

Burada Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatlerin “birincisi” ve en öncelikli olanı “şirk koşmaması” gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَ لُقْمٰنُ لِابْنِه۪ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللّٰهِ “Hani Lokman, oğluna öğüt vererek ‘Ey yavrucuğum! Allah’a sakın ortak koşma!’ demişti.” Âyetin başındaki اِذْ iz edatı üzkür manasında “hani”, “o zaman”, “vaktaki” gibi anlamlar içermekte ve zamanında Hz. Lokmân’ın yaptığı nasihatlerin güne taşınması gerektiğine dair bir mesaj içermektedir. “Onu hatırla” ifadesi, dolaylı olarak “anlatılanları hayatına taşı ve onlardan örnek alarak mesajı yaşamaya gayret et” demektir.

a) Hz. Lokmân’ın oğlunun adı En‘am veya Eşkem veya Ankâ olduğu ifade edilmektedir. Hatta Hz. Lokmân’ın oğlunun ve eşinin kafir oldukları, bu nedenle onlar müslüman oluncaya kadar Hz. Lokmân’ın tebliğe ve davete devam ettiği de ifade edilmektedir.(23) Âyette isim zikredilmemesi, mesajı evrensele taşımak ve ismin önemli olmadığını göstermek içindir.

b) Yüce Allah bu âyette ve devam eden bölümde Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik nasihatlerine yer vermekte, bir anlamda ona verdiği hikmetin nelerden oluştuğunu madde madde zihinlere kazımak istemektedir. Tebliğ ve davetin “yakından” başlaması gerektiğine dair âyette bir eğitim ilkesinin var olduğu söylenmelidir.

Nitekim Hz. Lokmân’ın oğluna nasihat etmesi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yönelik “Yakın akrabanı uyar”(24) âyetiyle harika bir uyum oluşturmaktadır. Hz. İbrâhim’in babasıyla, Hz. Nûh’un oğluyla ve hanımıyla, Hz. Lût’un eşiyle, Hz. Âsiye’nin Firavun’la olan diyalogları da bu ilkenin peygamberler ve insanlık tarihinde uygulandığının birer delilidir.

c) Âyette geçen وَهُوَ يَعِظُهُ ve huve ye‘ızuhû cümlesi “ona nasihat ederek”, “ona öğüt vererek”, “ona vaaz ederek” gibi anlamlar içermektedir. Bu ifade aynı zamanda davetin ve tebliğin nasıl yapılması gerektiği noktasında çok önemli bir tebliğ ilkesi öğretmektedir.

Nahl 16/125’te beyan edildiği gibi, Yüce Allah’ın yoluna davette “hikmetli konuşma”nın ve “güzel öğüt”le muhataplarla iletişim kurmanın gerekliliği üzerinde durulmaktadır. İşte her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, ilahi mesajı tebliğ ederken bunu öncelikle davet üslubuyla yapmak gerektiği, ardından da hikmet ve güzel öğüt olan vahyi sunarak davetin gerçekleştirilmesinin zorunluluğu ortaya konulmaktadır.

Tebliğden ve davetten maksat, muhatabı ikna edip onu kazanmak olduğuna göre, bunu dışlayarak, ötekileştirerek, paylayarak veya hakaret edip uzaklaştırarak elde etmek mümkün değildir. Kur’ân, “bütün ilkelerinde öğüdü esas alan ve öğüdün nasıl verileceğini öğreten” bir rehber olduğu için, vahiyde 9 kez geçen mev‘ızah/el-mev‘ızah kelimeleri bazı âyetlerde(25) öğüt içerikli olarak Kur’ân için kullanılmaktadır.

Nasihat vermede en güzel metotların yer aldığı kaynak Kur’ân’dır. Yüce Allah’a davet edenlerin, davette uygulayacakları yöntemleri Kur’ân’dan öğrenmeleri gerekir. Çünkü en güzel öğüt en Güzel’in öğüdüdür ki o da Kur’ân’dır. İşte Hz. Lokmân’ın uyguladığı metotta da vahyin merkezde olduğu ve oğlunu kazanmayı amaçladığı açıkça görülmektedir.

d) Yüce Allah Hz. Lokmân’ın oğluna hitabında ismini zikretmeyip يَا بُنَيَّ yâ büneyye diyerek, küçük olsun büyük olsun tam bir şefkat ve merhamet içerisinde onu sahiplenerek kendisine nasihatlerde bulunduğunu haber vermektedir. Bu ifade “Ey benim sevgili oğlum”, “yavrum”, “canım, ciğerim” gibi şefkat ve merhamet duygularını içermektedir.

Kur’ân’da peygamber kıssaları anlatılırken peygamberlerin kavimlerine hitaplarında yâ kavmi “ey kavmim” diye seslenmeleri de aynı şekilde bir aidiyet ve sahiplenme duygusunu ortaya koymaktadır. Bu arada Hz. İbrâhim’in babasına hitabında yâ ebeti(26) demesinde de aynı mantık söz konusudur.

e) لَا تُشْرِكْ بِاللّٰهِ “Allah’a sakın ortak koşma!” Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik ilk nasihati “Yüce Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmama”yla ilişkilidir. Yüce Allah’ın Hz. Lokmân’a verdiği hikmetin ilk maddesi, bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olan “tevhid”dir ve o da tevhide dikkat çekerek Allah’ın tekliğini zedeleyecek şekilde hiçbir şeyi kendisine ortak koşmaması gerektiğini beyan etmektedir.

Metinde muhatap her ne kadar Hz. Lokmân’ın oğlu olsa da maksat bütün muhataplardır, bütün insanlardır. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(27) yer alma sebebi de budur. Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır.

Âyette her ne kadar شَئْ şey’ kelimesi geçmiyorsa da konuyla ilgili başka pek çok âyette bu kelime nekra yani belirteç edatı olmadan geldiği için, mutlak umum manası içermekte, maddi-manevi, görünen-görünmeyen, hissedilen-hissedilmeyen her ne türden varlıklar olursa olsun, bunların aracılığı şiddetle reddedilmektedir.

Hatta Zümer 39/53’te geçtiği üzere, Yüce Allah’ın bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini beyan etmesine rağmen, Nisâ’ 4/48 ve 116’da kendisine ortak koşulmasını bağışlamayacağını, yani şirk üzere ölenlerin bu bağışlanma ihtimalinde yer alamayacağını bildirmektedir. İşte önemi nedeniyle Hz. Lokmân da tebliğine ve davetine bu ilkeden başlamakta, ayrıca bir başka gerekçesini de şu şekilde belirlemektedir:

2. اِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظ۪يمٌ “Şüphesiz ki şirk büyük bir zulümdür.” Hz. Lokmân şirkin çok büyük bir haksızlık olduğunu, yani bir zulüm olduğunu ifade etmektedir. En‘âm 6/82’de şöyle buyrulmaktadır: “İman edenler ve imanlarına herhangi bir zulüm bulaştırmayanlar var ya işte güven onlarındır ve onlar doğru yola eriştirilmişlerdir.”

Abdullah ibn Mes‘ûd’dan rivayet edildiğine göre, En‘âm 6/82. âyet indirilince âyetin mesajı sahâbîlere ağır gelmiş ve “ey Allah’ın elçisi, hangimiz imanına zulüm, haksızlık karıştırmış olmaz ki?” deyince, Nebî (as) Hz. Lokmân’ın oğluna hitabında beyan ettiği “Muhakkak ki şirk büyük bir zulümdur” âyetini okumuş, âyetteki “zulüm”den maksadın “şirk” olduğunu ifade etmiştir.(28)

Bilindiği ve çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, adâlet, “bir şeyi yerli yerince yapmaktır;” zulüm ise “bir şeyi hakkı olan yerinden etmektir.” Buna göre inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. Hakkı teklik olan Yüce Allah’ın ortakları olduğunu iddia etmek O’na karşı yapılabilecek en büyük haksızlıktır.

Bu nedenle, Hz. İbrâhim de inkârcı müşrik muhataplarına mukayese ederek sorduğu “müşrikler mi muvahhidler mi güvende olmaya daha layıktır?” şeklindeki sorunun cevabında imanlarına zulüm yani şirk karıştırmamış müminlerin güvende olmayı hakettiklerini, çünkü onların hidayete erdirilmiş olduklarını beyan etmiştir.

“Bir insan mümin olup da imanına şirk bulaştırmış olabilir mi?” diye bir soru sorulursa, cevap Yûsuf 12/106 ile verilmelidir: “Onların çoğu Allah’a ortak koşmadan iman etmezler”; yani imanlarını şirkle bulaştırmış olurlar ki böyle bir iman da zaten kabul edilmeyecektir.

Esasında daha önce de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah’ın bağışlamayacağını ilan ettiği tek günah şirktir ve şirk üzere ölenler ilâhi mağfiretten nasiplenemeyeceklerdir. Şirki ortadan kaldırsınlar diye gönderilen peygamberleri bir anlamda aracı haline getirenlerin ne korkunç bir hata içerisinde olduğu apaçık ortadadır.

ııı. Ana-Babaya İyilik Görevi

وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْنًا عَلٰى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ ف۪ي عَامَيْنِ اَنِ اشْكُرْ ل۪ي وَلِوَالِدَيْكَ اِلَيَّ الْمَص۪يرُ “Biz insana, ana babasını (onlara güzel davranmasını) emretmişizdir. (Çünkü) annesi onu sıkıntı üstüne sıkıntı ile taşımıştır. Sütten ayrılması (kesilmesi) de iki yıl içinde olur. (İşte bunun için) ‘Bana ve ana babana şükret!’ diye (emretmiştik). Dönüş, yalnızca banadır.”

Âyettekiوَوَصَّيْنَا ve vessaynâ fiili “ve emretmiştik, tavsiye etmiştik”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insanoğluna”; بِوَالِدَيْهِ bivâlideyhi tamlaması “onun ana-babasını, ana-babasına (iyilik yapmasını)”; حَمَلَتْهُ hamelethu fiili “onu taşımıştı”; اُمُّهُ ümmuhû tamlaması “onun annesi”; وَهْنًا عَلٰى وَهْنٍ vehnen ‘alâ vehnin ifadesi “ağır acılara, zahmetlere katlanarak, acı üstüne acı çekerek”; وَفِصَالُهُ ve fisâlühû tamlaması “ve onun sütten ayrılması, ve onu sütten ayırması”; ف۪ي عَامَيْنِ fî ‘âmeyni ifadesi “iki yılda(dır)”; اَنِ اشْكُرْ enişkür ifadesi “şükret diye”; ل۪ي lî ifadesi “bana”; وَلِوَالِدَيْكَ ve livâlideyke ifadesi “ve senin ana-babana da”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “sadece ve sadece banadır”; الْمَص۪ير el-mesîru kelimesi ise “dönüş” demektir.

Burada ana-babaya iyilik, özellikle annelerin çocuklarıyla ilgili çektikleri sıkıntılar ve onlara yönelik teşekkür gerekliliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik nasihatlerine başladıktan hemen sonra bu iki âyette ana-baya iyilikle ilgili mesajlara yer vermektedir. Bazıları bu iki âyetin yanlış olarak buraya yerleştirildiğini söyleseler de bu görüş asla ve asla doğru değildir.

Çünkü âyetlerin tertibi tevkîfîdir yani vahyin belirlediği bir sıralamaya göredir; insan unsuruyla ictihâdî bir çalışma söz konusu değildir. Hz. Lokmân’ın oğluna nasihatlerinin beraberinde hem onun oğluna, hem de bütün çocuklara ana-babalarına iyilik yapmalarının emredilmesi herhangi bir anlam bozukluğu içermemektedir.

Gerek bu tür bilgilendirmelerde, gerekse başka konularda ana-babaların istediği, uygulanmasını arzu ettikleri olumlu, yararlı, doğru içerikli konulara çocukların itibar etmesi ana-babaların çocuklar üzerindeki haklarındandır; onlara itaat çocukların ana-babalarına yönelik görevlerindendir. İşte tam da bu bağlamda ana-babaya iyilik, iyiliğin sınırları, iyiliğin gerekçeleri gibi konuların bu iki âyette yer alması, bu iki âyetin zikredilen konular bağlamında son derece isabetli bir yere yerleştirildiklerinin de ispatıdır.

1.وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ “Biz insana, ana babasını (onlara güzel davranmasını) emretmişizdir.” Bu ifadenin benzerleri ‘Ankebût 29/8 ve Ahkâf 46/15’te de yer almaktadır. Yüce Allah Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatlerin arasında insanoğluna ana-babalarına yönelik “onlara iyilik yapmaları gerektiği” noktasında çok önemli bir görev yerleştirmektedir.

a) Burada geçen وَصَّيْنَا vessaynâ fiili kelimenin yaygın manası olan “tavsiye etmek” şeklinde anlaşılmamalıdır. Bu fiil Yüce Allah’a nispet edildiğinde “emretmek” manası devreye girmektedir.(29) Nitekim benzer konuların işlendiği İsrâ’ 17/23-40 arası hükümlerin başında kadâ yani “hükmetmek, emretmek” fiili kullanıldığı için, Yüce Allah’a nispet edilen vessaynâ, vessâ, evsâ, yûsî gibi fiileri de bu anlamda yorumlamak gerektiği kanaatindeyiz. Nitekim müfessirlerimiz de bu fiili “emretmek” manasında yorumlamışlardır.(30)

Yüce Allah’ın ana-babalara iyilik etmeleri noktasında çocuklara yüklediği bu yükümlülüğü bir tavsiye değil de bir emir olarak anlayıp uygulamamız gerektiği açık bir gerçekliktir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ana-babaya iyilikle ilgili mesajlara yer verilirken وَصَّيْنَا vassaynâ fiili kullanılmakta,(31) Meryem 19/31-32’de beyan edildiği üzere, babasız dünyaya gelen Hz. İsâ’nın da namaz dahil her bir ibadetinde, zekatında, annesine iyilik yapmasının emredildiği ifadede de evsâ fiiline yer verilmektedir. Üç kullanım da sonuçta aynı manayı içermektedir.

b) Ana ve babaya iyilik konusunu İsrâ’ 17/23’te oldukça detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada kısa bir hatırlatmayla yetineceğiz. Kur’ân’da Yüce Allah’a kulluk ile ana-babaya iyilik çeşitli âyetlerde birlikte zikredilmekte, adeta tevhidin bir unsuru gibi sunulmaktadır.(32) Yorumunu yapmakta olduğumuz Lokmân 31/14’te ana-babaya şükretmek Allah’a şükrün peşinden zikredilmektedir. Bu konu önceki şeriatlerde de böyle olduğu için Bakara 2/83’te de geçtiği gibi İsrailoğullarına hitapta da aynı şekilde beyan edilmektedir.

2. حَمَلَتْهُ اُمُّهُ وَهْنًا عَلٰى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ ف۪ي عَامَيْنِ “(Çünkü) annesi onu sıkıntı üstüne sıkıntı ile taşımıştır. Sütten ayrılması (kesilmesi) de iki yıl içinde olur.” Yüce Allah bu cümlede insanoğlunun hayatında annenin çok daha ileri bir düzeyde olduğunu ortaya koymak üzere, annelerin çocuklarını dünyaya getirme ve sonrasında onları sütleriyle beslemelerini hatırlatmaktadır.

Âyette geçen وَهْنًا عَلٰى وَهْنٍ vehnen ‘alâ vehnin ifadesi “ağır acılara, zahmetlere katlanarak”, “zayıflık üzerine zayıflık çekerek” gibi zorluk ve zahmet manası içermektedir. Bu ifadeyle ilişkili olarak Ahkâf 46/15’te hem hamilelik hem de doğum için kürhen kelimesi kullanılmaktadır ki onun da manası diğerine çok yakındır.

Yüce Allah, çocuğun annesini emme süresinin iki yıl olduğunu söylemektedir ki bu ifade Bakara 2/233 ile aynıdır. Bu arada Ahkâf 46/15’te hamilelik ile sütten ayrılmanın toplam süresinin 30 ay olduğu beyan edilerek, çocukların en çok iki yıl (24 ay) civarında emzirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır.

Aradaki altı aylık zaman farkı ise bir çocuğun ana rahminde altı ay kaldıktan sonra en erken doğabileceği süreyi işaret etmektedir. Bütün bu ifadeler, çocukların dolayısıyla insanların hayatında annenin ne kadar büyük bir önem arz ettiğini açıkça göstermektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: Birisi gelip Nebî (as)’a “kime iyilik edeyim?” diye sorunca Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Annene, sonra yine annene, sonra yine annene.” “Daha sonra kime iyilik edeyim?” diye sorunca bu defa “babana” cevabını vermiştir.(33)

3. اَنِ اشْكُرْ ل۪ي وَلِوَالِدَيْكَ اِلَيَّ الْمَص۪يرُ “(İşte bunun için) ‘Bana ve ana babana şükret!’ diye (emretmiştik). Dönüş, yalnızca banadır.” Âyetin bu bölümünde iki noktaya dikkatçekilmektedir:

a) اَنِ اشْكُرْ ل۪ي وَلِوَالِدَيْكَ “(İşte bunun için önce) ‘bana, (sonra da) ana-babana şükret’ diye (emretmiştik).” Yüce Allah ana-babaya iyilik emrini ve özellikle annelerin çektiği sıkıntıları beyan ettikten sonra, yaratıcı olarak öncelikle kendisine, sonra da insanların dünyaya gelmelerine şeklen vesile oldukları için de ana-babalarına şükretmeleri gerektiğini hükme bağlamıştır.

Bu konuda babanın etkinliğinin ayrıca zikredilmemesinin muhtemel sebebi anneler kadar sıkıntı çekmemeleridir. Ancak onlar da çocukların anneleriyle kendilerinin rızkını temin için gerekli fedakarlıkları göstermekte ve çok daha farklı ve üstelik annelerin kaldıramayacağı yükleri taşımaktadırlar. Durum böyle olunca, önce anneler olsa da hem anneler hem de babalar teşekküre layık varlıklardır.

Yüce Allah mahlukatın mutlak sebebi olarak önce kendisine, sonrasında da ana-babalara şükredilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. İşte bu yüzdendir ki Kur’ân’da Yüce Allah’a kulluk ile ana-babaya iyilik çeşitli âyetlerde birlikte zikredilmekte, adeta tevhidin bir unsuru gibi sunulmaktadır.(34)

b) اِلَيَّ الْمَص۪يرُ “Dönüş ancak banadır.” Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(35) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir.

Âyetin sonunda yer alan bu ifade takdîm-te’hîr yoluyla hasr/kasr yani “vurgulu” bir mana içermekte ve mahşerde huzuruna varılacak yegane makamın Yüce Allah’a ait olduğu ortaya konulmaktadır. Nimetleri veren asıl kudret Yüce Allah’a aittir. İnsana sunulan en önemli nimetlerden birisi olan ana-babalar da şükrü gerektirecek değerde ve önemdedir.

Öyleyse onlara karşı görevlerin gerçek manada yapılıp yapılmadığının değerlendirilmesi Yüce Allah’ın huzurunda yapılacak, dünyadaki tutumların nasıl şekillendirildiği noktasında herkes Yüce Allah’ın huzurunda hesaba çekilecektir.

Yüce Allah kendisine karşı herhangi bir şirkin içine girip girmediklerini, ana-babalarına karşı da bir şükürsüzlük gösterip göstermedikleri noktasında insanları sorgulayacaktır;(36) âyette dikkat çekilen husus budur. Yüce Allah esasında çocukların ana-babalarına iyilik yapmaları durumunda onlara yaptıkları bu görevin karşılığını mahşerde vereceğini de dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır.(37)

ıv. Ana-Babaya İtaatin Sınırı ve Diğer Davranışlar

وَاِنْ جَاهَدَاكَ عَلٰىٓ اَنْ تُشْرِكَ ب۪ي مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَب۪يلَ مَنْ اَنَابَ اِلَيَّ ثُمَّ اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Onlar seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi bana ortak koşman için zorlarlarsa onlara itaat etme! Onlarla dünyada iyi geçin! Bana yönelenlerin yoluna uy! Sonunda dönüşünüz sadece banadır. (O zaman) size (dünyada) yapmış olduklarınızı bildireceğim.”

Âyetteki وَاِنْ جَاهَدَاكَ ve in câhedâke fiili “ve eğer onlar seni zorlarlarsa”; عَلٰىٓ اَنْ تُشْرِكَ ‘alâ en tüşrike ifadesi “ortak koşman konusunda”; ب۪ي bî ifadesi “bana”; مَا لَيْسَ mâ leyse ifadesi “olmayan şeyi”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili, hakkında”; عِلْمٌ ‘ılmun kelimesi “hiçbir bilgi”; فَلَا تُطِعْهُمَا fe lâ tutı‘humâ emri “ve sakın (şirk isteği konusunda) onlara itaat etme”; وَصَاحِبْهُمَا ve sahıbhumâ emri “ve onlarla yakınlık içinde, sohbet halinde geçin”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; مَعْرُوفًا ma‘rûfen kelimesi “iyi, iyi olarak, bilinen şeklinde”; وَاتَّبِعْ ve’ttebı‘ emri “ve uy, tâbi ol”; سَب۪يل sebîle sözcüğü “yola, yoluna”; مَنْ اَنَابَ men enâbe ifadesi “yönelen kişinin”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “sadece banadır”; مَرْجِعُكُمْ mercı‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”; فَاُنَبِّئُكُمْ fe ünebbiuküm fiili “ve ben size haber vereceğim”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada ana-babaya iyiliğin sınırları belirlenmekte, bu durumda neler yapılacağıyla ilgili bilgiler ve sonuçta neler yaşanacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ جَاهَدَاكَ عَلٰىٓ اَنْ تُشْرِكَ ب۪ي مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا “Onlar seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi bana ortak koşman için zorlarlarsa onlara itaat etme! Onlarla dünyada iyi geçin!” Bu âyetteki mesajı iki bölümde incelemek gerekmektedir. Buna geçmeden önce âyetin veya bu iki âyetin iniş sebebi olarak nakledilen bilgilerden birini burada aktarmak istiyoruz.

Âyetin nüzul sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: “Bu âyet(ler) Sa‘d b. Ebî Vakkas ile annesi hakkında nâzil olmuştur. Şöyle ki: Sa‘d annesine itaatkâr biriydi. İslâm’a girdiği zaman annesi ona “Ey Sa‘d, sen ne yaptın! Eğer sen bu yeni dini bırakmazsan, yemin olsun ki ben yemem, içmem; nihayet ölürüm”.

“Sen de benim yüzümden ‘hey anasının katili’ diye kötü bir şekilde anılırsın’ demiş. Sa‘d da “yapma anne, ben bu dini hiç bir şey için terk etmem” demiş, validesi iki gün iki gece yememiş, takatten düşmüş. Bunu gören Sa‘d, “anneciğim, Allah’a yemin olsun bilesin ki yüz canın olsa da birer birer çıksalar ben bu dini hiç bir şey için terk edemem; artık dilersen ye, dilersen yeme” demiş. Bunun üzerine annesi yemeğini yemiş. İşe bu iki âyet veya ikinci âyet bu sebeple nâzil olmuştur.”(38)

Âyette herhangi bir isim zikredilmemesi nedeniyle âyetin bir tek olayla ilişkilendirilmesini, bir olaya indirgenmesini mesajı daraltmak şeklinde görmekteyiz. Bu nedenle, olay hakkında herhangi bir isim kaydına girmektense mesajı anlamaya çalışmak çok daha doğrudur. Bu yüzden, biz âyetleri herhangi bir isim üzerinden değil, mesajı üzerinden anlamaya çalışacağız.

a)وَاِنْ جَاهَدَاكَ عَلٰىٓ اَنْ تُشْرِكَ ب۪ي مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا “Eğer onlar seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa onlara itaat etme!” Yüce Allah insanoğluna ana-babasına iyilik etmesi ve onlara teşekkür etmesi gerektiğini hükme bağladıktan sonra, konunun bir başka boyutuna değinmektedir.

Bu çerçevede ‘Ankebût 29/8’de de beyan edildiği üzere, eğer ana-baba çocuğunu hakkında hiçbir bilgisi olmayan herhangi bir şeyi Allah’a ortak koşması için zorlarlarsa bu konuda onlara itaat etmemesi gerektiğini de hükme bağlamaktadır.

ı. Cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak” ve “üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(39) “fedakârlık yapmak”,(40) “zorlamak”(41) ve “bütün güç”(42) anlamlarına gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(43) anlamını da kazanmıştır.

Buradan hareketle şunu söylemeliyiz: Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen جَاهَدَا câhedâ fiili “zorlamak” manasına gelmekte, sanıldığı gibi fiilen “savaşmak” anlamı içermemektedir. Çünkü cihâd kavramı Mekke dönemi sûrelerde “savaşmak” anlamında kullanılmadığı gibi, zaten ana-babaların da bilinen anlamda çocuklarıyla savaşması anlaşılabilir bir şey değildir. Bu nedenle, söz konusu fiilden maksadın “zorlamak” olduğu, ana-babaların çocuklarını müşrik yapmaları noktasında gayret sarfetmeleri manasına geldiği açık bir gerçektir.

ıı. Âyette geçen مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ mâ leyse leke bihî ‘ılmun ifadesi, “hakkında hiçbir bilgin olmayan şey”, “hiçbir delil sahibi olmadığın şey”(44) manasına gelmektedir. Bazı âlimler bu ifadeye “senin aklının (ilahlık) yakıştıramayacağı herhangi bir şey” manası vererek, ilahi sıfatların yalnız Yüce Allah’a aidiyeti şeklindeki bilginin esas alınmasına dikkat çekmişlerdir(45) ki böyle bir bakış sanki “hakkında bilgi sahibi olunan şeyler ortak koşulabilirmiş” gibi bir algıyı kökünden reddetmiş olmaktadır ve bu yaklaşım bizce de çok isabetlidir.

ııı. فَلَا تُطِعْهُمَا “Sakın onlara (bu konuda) itaat etme!” Şirke zorlanmaları halinde ana-babaya itaat edilmemesi gerektiği emredilmektedir. Bu âyetten çıkardığı hüküm gereği Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah’a isyan konusunda (kula)” veya “Allah’a isyan eden kişiye itaat edilmez.”(46) Başka bir hadisinde Hz. Peygamber şu beyanda bulunmuştur: “Kişiye bir masiyet emredildiğinde onu işitmek de ona itaat etmek de yoktur.”(47)

İşte isyanın ve masiyetin en büyüğü Yüce Allah’a şirk koşmak olduğu için, bir çocuktan böyle bir şey isteyen ana-babaya itaat edilmemesi gerektiği, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin temel ve evrensel mesajıdır. Bu mesaj sayesinde kendilerine iyilik yapılması emredilen ana-babaların bu durumu sınırsız kabul edip istismar etmelerinin de önü kesilmek istenmektedir.

b) وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا “(Diğer konularda) onlarla dünyada iyi geçin!” Yüce Allah ana-babaların haklarında bilgileri olmayan şeyleri kendisine ortak koşmaları için çocuklarını zorlamaları durumunda kendilerine itaat edilmemesi gerektiğini beyan ettikten sonra, yine de diğer konularda onlarla iyi geçinilmesini emretmektedir.

Bu bağlamda günaha girmeyecek ve Yüce Allah’ın azabını, gazabını gerektirmeyecek şekilde ana-babalara yeme, içme, giyinme, günlük insani ihtiyaçlarını karşılama, sözlü ve fiili olarak onlara eziyet etmeme, kendilerini rencide etmeme, ağır sözler söylememe, hasta olurlarsa onlara yardımcı olma, vefat ederlerse defnetme vs. dünyaya ait yardımlarda bulunmak sayılabilir.(48) Ancak konu dini inanca ve dini hayata gelince onların hatırını gözetmek kesinlikle yasaktır. Bu noktada kimlere itibar edileceği devam eden cümlede şu şekilde ele alınmaktadır:

2. وَاتَّبِعْ سَب۪يلَ مَنْ اَنَابَ اِلَيَّ “Bana yönelenlerin yoluna uy!” Yüce Allah çocukların dini hayatta beraber olmaları gereken kişilerle ilgili olarak “O’na yönelenlerin yolu”nu takip etmeyi emretmekte, “sırf ana-babadırlar” diye onların hatırına Allah’a isyan yoluna girmeyi kesinlikle yasaklamaktadır.

Ana-babanın beden ihtiyaçları için onlara yardımcı olmak gerekirken, insanı asıl insan yapan değer ruh ve ruhî donanımları olduğu için, bu noktada ruhu inşa eden esasları takip etmek ve hakikat yolunu Yüce Allah’a giden yol diye benimsyenlerin izini takip etmek gerekmektedir. Bunların kimler olduğu sorusunun cevabı da elbette ve öncelikle peygamberlerdir. Ana-babalar kişilerin bedenlerinin büyümesinin sebebidir; peygamberler ise aklın ve ruhun eğitilip büyütülmesinin vesilesidir.

Dikkat edilirse “kişilerin” değil de “yolun” takibinden söz edilmesi, esas olanın “hakikatin izini sürmek” olduğunun delilidir. Fâtiha’da duamıza konu edindiğimiz şey de “Kendilerine Yüce Allah’ın nimet verdiği insanların yolu”dur; yoksa bizzat insanlar değildir. Nimet verilenlerin bu şerefe erişmelerinin sebebi A‘râf 7/3’te belirtildiği gibi sarıldıkları “ilahi buyruklar”dır.

Bu nedenle, yol Yüce Allah’ın sırât-ı müstakîm diye isimlendirdiği dosdoğru, hak ve hakikat yoludur; peygamberlerin tâbi olduğu vahiy yoludur. En‘âm 6/153’te beyan edildiği gibi, bu yolun dışındaki yolların her biri kişiyi Yüce Allah yolundan ayrı düşüreceği için onlara tâbi olmamak gerekmektedir.

Bu cümlenin verdiği mesaj gereği olarak düşünüldüğünde günümüzde şahısları takip etmek ve onlarsız hakikat yolunun bulunamayacağını söylemek şeklindeki söylemlerin ne kadar Kur’ân’sızlık içerdiği apaçık ortadadır. Âl-i İmrân 3/31’de verilen bilgi gereği takip edilmesi gereken tek insan Hz. Muhammed’dir. Çünkü o da vahye tâbi olmakla yükümlü tutulmuştur. Ahzâb 33/21’de verilen bilgiye göre Hz. Muhammed bu son ümmet için üsve-i hasne yani en güzel örnektir.

Tıpkı Mümtehıne 60/4 ve 6’da Hz. İbrahim ve beraberindekilerin örnekliği gibi. Şimdilerde şahısları değil, hakikatin yolunu yol edinmek müslümana düşen görevdir. Bunun dışındaki şahıs merkezli davetler ise Kur’ânsız bir çağrıdan başka bir şey değildir. Rabbimizden niyazımız, sırât-ı müstakim dediği hakikat yolunu yol edinmede bizi başarılı kılmasıdır. Bu nedenle metin olarak Kur’ân’ı, rehber ve örnek olarak da Hz. Muhammed’i takip edebilen yiğitlere selam olsun.

3. ثُمَّ اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Sonunda dönüşünüz sadece banadır. (O zaman) size (dünyada) yapmış olduklarınızı bildireceğim.” Yüce Allah çocukların ve ana-babaların yani bütün insanların varıp dönecekleri makamın kendi huzuru olduğunu ve dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsini kendilerine haber vereceğini bildirmektedir. Bu ifadenin benzeri ‘Ankebût 29/8’de de geçmektedir. Bu cümlede iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) ثُمَّ اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ “Sonunda dönüşünüz sadece banadır.” “Allah’ın gerçek bir vaadi olarak hepinizin dönüşü sadece O’nadır” mealindeki Mâide 5/48’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanların dünya hayatı sonrasında varıp duracakları yerin sadece ve sadece kendi katı olduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen مَرْجِع mercı‘ kelimesi “dönüş” manasına gelmekte ve Kur’ân’da 16 kez(49) geçmekte, Sâffat 37/68’deki hariç, diğer bütün kullanımlarda devrik cümle halindedir; bu yüzden mesaj hasr/kasr denen “vurgulu” bir yapıya kavuşturulmaktadır. Bunun sebebi, mahşerde dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olduğu, Kıyâmet 75/10-12’de de belirtildiği gibi kaçıp kurtulacak başka herhangi bir yerin bulunmadığının beyan edilmesidir. En‘âm 6/94, Kehf 18/47 ve Meryem 19/80, 95 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur.

b) فَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(O zaman) size, (dünyada) yapmış olduklarınızı haber vereceğim.” Yüce Allah insanları mahşerde huzurunda topladıktan sonra orada yaşanacak yedi aşamanın “dördüncüsü”nde kendilerini dünyada yapıp ettikleri noktasında bilgilendirecektir.(50)

Kur’ân’a göre âhiretteki sorgulama öncesinde gerçekleşecek bilgilendirilmenin bir türü, dünyada yaptıkları davranışların insanlara haber verilmesidir. Çünkü kişi, ödüllendirilmesinin de cezalandırılmasının da gerekçesini bilme hakkına sahiptir. İşte bu hakkın ifası anlamında âhirette insanların bilgilendirilmesi için Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır. Yüce Allah, “haber vererek bilgilendirme işlemi” için genellikle nebbe’e kökünden fiileri kullanmaktadır.(51)

İlgili âyetlere bakıldığında bu âyetlerin bir bölümünde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah’a dönüşten sonra bilgilendirilmenin yapılacağı, Nûr 24/64’te Yüce Allah’a dönüşün kıyâmet günü gerçekleşeceği, Mâide 5/48’de bu dönüşün tüm insanları içereceği ve bunun ardından Yüce Allah tarafından insanlara dünyada yaptıklarının haber verileceği açıkça ifade edilmektedir. Yüce Allah, özellikle Mücâdele 58/6. âyette yukarıdaki bilgilere ilaveten, bütün insanları dirilttikten sonra dünyadayken yaptıklarının kendilerine haber verileceğini beyan ederek, bilgilendirilmenin ba‘stan, yani diriltilme işleminden sonra gerçekleştirileceğini belirtmektedir.

b) Hz. Lokmân’ın Oğluna Nasihatleri -II-

Yüce Allah, sûrenin 16-19. âyetlerinde Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik nasihatleri bağlamında Yüce Allah’ın erişilmez ve eşsiz bilgi sahibi olduğunu, hardal tanesi ağırlığında bile olsa yapılan her bir şeyi mahşerde huzura getireceğini, namaz kılıp iyiliği emretmesini, kötülükten nehyetmesini ve başına gelen sıkıntılara göğüs germesi gerektiğini beyan etmekte, böyle bir duyarlılığın azim ve kararlılık gerektiren işlerden olduğunu öğütleri arasında dile getirmektedir.

Ardından, insanlara kibir göstererek boyun kıvırmamasını, yeryüzünde böbürlenerek yürümemesini, Yüce Allah’ın bu tür insanları sevmediğini, yürüyüşünde mutedil olmasını ve sesini kısarak konuşmasını emrederek, gürültülü ses bakımından merkebin sesinin ürkütücü olduğunu oğluna söyledeği bildirilmektedir.

ı. “2. Öğüt”: Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

يَا بُنَيَّ اِنَّهَآ اِنْ تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ ف۪ي صَخْرَةٍ اَوْ فِي السَّمٰوَاتِ اَوْ فِي الْاَرْضِ يَاْتِ بِهَا اللّٰهُ اِنَّ اللّٰهَ لَط۪يفٌ خَب۪يرٌ “(Lokman şöyle demişti:) Ey yavrucuğum! Yaptığın (iyi veya kötü her) iş, bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu bir kayanın içinde veya göklerde veya yerin derinliklerinde bulunsa yine de Allah onu (karşına) getirir. Şüphesiz ki Allah, latîf’tir (en ince işleri görüp bilmektedir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyetteki يَا بُنَيَّ yâ büneyye hitabı “ey yavrucuğum”; اِنَّهَآ اِنْ تَكُ innehâ in tekü ifadesi “eğer o (davranış, yapılan şey şöyle) olursa”; مِثْقَالَ حَبَّةٍ miskâle habbetin tamlaması “bir tane ağırlığında”; مِنْ خَرْدَلٍ min hardelin ifadesi “hardaldan (oluşan)”; فَتَكُنْ fe tekün fiili “ve (şöyle) olursa, olsa bile”; ف۪ي صَخْرَةٍ fî sahratin ifadesi “kaya(lar)ın içinde”; اَوْ فِي السَّمٰوَاتِ ev fi’s-semâvâti ifadesi “veya göklerde”; اَوْ فِي الْاَرْضِ ev fi’l-ardı ifadesi “veya yerde, yeryüzünde (olsun)”; يَاْتِ ye’ti fiili “getiri, getirecektir”; بِهَا bihâ ifadesi “onu, onları”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَط۪يف latîfun sırafı “herşeyi ince detayına kadar bilen(dir)”; خَب۪ير habîrun sıfatı ise “her şeyden haberdar olan(dır)” demektir.

Burada Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatlerin “ikincisi” yani “Yüce Allah’ın hapılan her bir şeyi hesaba çekmek üzere getireceği” gündeme getirilmektedir.

1.يَا بُنَيَّ اِنَّهَآ اِنْ تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ ف۪ي صَخْرَةٍ اَوْ فِي السَّمٰوَاتِ اَوْ فِي الْاَرْضِ يَاْتِ بِهَا اللّٰهُ “(Lokman şöyle demişti:) Ey yavrucuğum! Yaptığın (iyi veya kötü her) iş, bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu bir kayanın içinde veya göklerde veya yerin derinliklerinde bulunsa yine de Allah onu (karşına) getirir.” Yüce Allah Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatler bağlamında ikinci sırada Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine dikkat çektiği uyarısına yer vermektedir. Hz. Lokmân oğluna nasihatini ilkinde olduğu gibi “ikincisinde” de يَا بُنَيَّ yâ büneyye “yavrucuğum” hitabıyla devam ettirmektedir.

a) Âyette geçen هَا hâ zamirinin hangi kelimeyle ilişkili olduğu önemlidir.

ı. Bu itibarla sanki Hz. Lokmân’ın oğlu babasına “Ey babacığım, hiç kimsenin beni görmediği şekilde bir hata yapsam Allah onu (yani o hatayı) nasıl bilebilir ki!” demiş, bu nedenle âyetteki هَا hâ zamiri gizli olan el-hatîeh kelimesine gitmektedir.(52)

ıı. Bir başka ihtimal ise, âyette zikredilen “şirk koşman için seni bir masıyete zorlarlarsa” ifadesiyle ilişkili görülmüştür. Buna göre eğer ana-baba çocuklarını Allah’a ortak koşmaları için bir isyana yani “masiyete” zorlarlarsa işte bu fiil masiyet olacaktır. Bu kabul el-ma‘sıyyeh kelimesiyle karşılanacağı ve el-ma‘sıyyeh kelimesi de müennes olduğu için âyetteki هَا hâ zamiri o gizli dişil kelimeyi görmektedir.

ııı. Bu konuda zikredilen bir başka ihtimal هَا hâ zamirinin bir “başlangıç ve dayanak oluşu” şeklindedir.

Sonrasında gelen تَكُ tekü fiilinin müennes getirilme nedeni ise sonrasındaki habbeh kelimesi nedeniyledir. Bunun bir benzeri de Hacc 22/46’da yer alan innehâ ifadesinde zikredilmektedir.(53) Âyetteki هَا hâ zamirinin dişi getirilmesi nedeniyle artık tekü fiili de يَاْتِ بِهَا ye’ti bihâ’daki هَا hâ zamiri de buna uygun olarak müennes yani dişi kalıpta getirilmiştir.

b) Âyette geçen مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ “hardal tanesi ağırlığı” ifadesi bir kez de Enbiyâ 21/47’de benzer bir içerikte yer almakta, yapılan iş her ne ise onun alabildiğine küçüklüğünü ve gizliliğini ifade etmektedir. Esasında Zilzâl 99/7-8’de geçen “zerre kadar hayır” ve “zerre kadar şer” ifadeleriyle verilmek istenen mesaj da aynıdır. Ayrıca bazı âyetlerde geçen miskâle zerrah ifadesi “en küçük şey” manasını içermektedir.(54)

Burada yer alan ف۪ي صَخْرَةٍ fî sahratin “bir kayanın içinde” ifadesi ilgili fiilin kayaların altında bir yerlerde saklı ve muhafaza altında oluşunu simgelemektedir. Bu arada اَوْ فِي السَّمٰوَاتِ اَوْ فِي الْاَرْضِ ev fi’s-semâvâti ev fi’l-ardı ifadesi de benzer şekilde fiillerin ulaşılamazlığını ifade etme isteğini ortaya koymaktadır. Bütün bunlar söz konusu olsa da sonuçta Yüce Allah onu getireceğini beyan etmektedir.

c) Hz. Lokmân oğluna yaptığı uyarıda esasında Yüce Allah’ın her şeyi ezeli ilmiyle bildiğini, hiçbir şeyin O’nun bilgisinde gizli olamayacağını, yapılan her bir şeyin mahşerde hesaba konu edileceğini oğluna ve bütün muhataplara öğretmek istemesidir.

Bu çerçevede, Hz. Lokmân konuyu “hardal tanesi ağırlığı”yla ilişkilendirerek en küçük bir işin bile hesabının sorulacağını bildirmekte, ayrıca bu işlerin en gizli yerlerde meselâ bir kayanın derinliklerinde bulunsa da veya göklerde uzay boşluklarında savrulmuş olsa da ya da yeryüzünün içlerinde bir yerlerde saklansa da Yüce Allah’ın onu mutlaka getireceğini beyan etmek istemektedir.

Âyetteki يَاْتِ بِهَا اللّٰهُ ye’ti bihellâhu ifadesi yapılan her ne ise onu Yüce Allah’ın getireceğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah’ın bir işi getirmesi onu tartıya getirmesi ve karşılığını vermesi demektir.(55)

d) Bakara 2/33’te “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” konusunu oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Göklerde ve yerde hiçbir şey Yüce Allah’a gizli kalmaz. O kalplerin derinliklerinde olanları da gözlerin haince gizledikleri bakışlardaki niyetleri de bilir. Nihayet Yüce Allah bu bilgisi gereği insanların gönüllerinden geçirdiklerinden de açıkladıklarından da insanları hesaba çekecektir.

2.اِنَّ اللّٰهَ لَط۪يفٌ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah, latîf’tir (en ince işleri görüp bilmektedir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah’ın kudreti her şeye nüfuz etmektedir. Allah işlerin görünen yönlerini bildiği gibi içyüzlerini de gayet iyi bilmektedir.

Kur’ân’da yedi âyette(56) geçen لَط۪يف/اللَّط۪يف latîf/el-latîf sıfatı “lütufkâr, bilgisi derin, her şeye nüfuz eden” anlamlarına gelmektedir. Bu bağlamda söz konusu sıfat bazı âyetlerde Yüce Allah’ın yaratıklarına ve özellikle de kullarına “lütufkâr” olduğu anlamında kullanılmaktadır.(57)

Bu kelimenin kullanıldığında akla ilk gelen anlamı da budur. Fakat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bilgi ve haberle ilgili bir bağlamda, el-habîr kelimesiyle kullanıldığında ise “bilgisi her şeye nüfuz eden, derin bilgiye sahip olan”(58) anlamı devreye girmektedir.(59)

el-Latîf sıfatı özellikle el-habîr sıfatıyla birlikte kullanıldığı bazı yerlerde kesafetin zıddı olan letâfet anlamında gelir. Manevî duyulara letâif, ince nükteye latîfe denmesi de bundandır. “Allah’ın akıl sır ermez bilgisiyle her şeye nüfuz ettiğini,(60) hiçbir şeyin buna engel teşkil edemeyeceğini” ifade eder.(61)

Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere, اللَّط۪يف el-latîf sıfatı الْخَب۪ير el-habîr’den farklıdır. الْخَب۪ير el-habîr daha çok nesnel veya görünen şeylerle ilgili bilgiyi içerirken, اللَّط۪يف el-latîf bunun ötesindekileri ifade etmektedir. Her hâl ü kârda verilmek istenen mesaj bellidir: Yüce Allah her şeyi hakkıyla bilen tek kudrettir ve O’nun bilgisine hiçbir şey de engel olamaz. Hiçbir varlık Yüce Allah’ın bilgisinin dışında ve O’na gizli kalamaz; hiçbir varlık Allah’a sürpriz yapamaz, vesselâm.

ıı. “3, 4, 5 ve 6. Öğüt”: Namaz, İyiliği Emr ve Sabır

يَا بُنَيَّ اَقِمِ الصَّلٰوةَ وَاْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلٰى مَآ اَصَابَكَ اِنَّ ذٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ “Ey yavrucuğum! Namazı kıl; iyiliği emredip (öğütleyip) kötülükten engelle (sakındır); başına gelenlere de sabret! Şüphesiz ki bu, azmetmeye değer işlerdendir.”

Âyetteki يَا بُنَيَّ yâ büneyye hitabı “ey yavrucuğum”; اَقِمِ ekımi emri “ikame et, yap, kıl”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namaz”; وَاْمُرْ ve’mur emri “ve emret”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “iyiliği”; وَانْهَ venhe emri “ve yasakla, menet, engelle”; عَنِ الْمُنْكَرِ ‘ani’l-münkeri ifadesi “çirkinlerden”; وَاصْبِرْ va’sbir emri “ve sabret, ısrarcılık göster”; عَلٰى مَآ اَصَابَكَ ‘alâ mâ esâbeke ifadesi “senin başına gelen şeylere”; اِنَّ ذٰلِكَ inne zâlike ifadesi “muhakkak ki bu (davranış)”; مِنْ عَزْمِ الْاُمُور min ‘azmi’l-umûri tamlaması ise “azim gerektiren işlerden(dir)” demektir.

Burada Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatlerin “üç, dört, beş ve altıncısı” yani “namaz, iyiliği emredip kötülükten menetme ve başa gelen sıkıntılara sabretme” gündeme getirilmektedir.

1.يَا بُنَيَّ اَقِمِ الصَّلٰوةَ “Ey yavrucuğum! Namazı kıl!” Hz. Lokmân oğluna nasihatini diğerlerinde olduğu gibi burada da seslenişini يَا بُنَيَّ yâ büneyye “yavrucuğum” hitabıyla devam ettirmektedir.

İnsanlık tarihi kadar eski olan “namaz ibadeti” Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatlerinde de yer almakta ve Allah’a şirk koşmamak ile Allah’ın bilgisinin eşsiz ve erişilmezliği beyan edildikten sonra, söz namaz kılmaya getirilmektedir. Bakara 2/83’te de yer aldığı gibi, namaz ibadeti en eski kavimlerin dini ibadetlerinde yer almaktadır.

Çünkü Âl-i İmrân 3/96’ta da belirtildiği gibi insanlık için ilk kurulan beyt yani mabed Bekke vâdisinde yani Mekke’de inşa edilmiştir. Mekke’deki mabedin ilk beyt olarak kurulup inşa edilmesi ilk insan neslinin namaz ibadetiyle yükümlü tutulduğunun bir delilidir. İşte Hz. Lokmân da oğluna nasihatleri arasında bedensel ibadetler bağlamında ilk sırada namazı zikretmektedir. Benzer içerikte Bakara 2/125, Meryem 19/55, Hacc 22/26 ve Şûrâ 42/13’ta da bilgiler verilmektedir.

Bakara 2/3’te “namaz”la ilgili detaylı bilgileri aktardığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İmanın ispatı için salih amellere yani bedensel ibadetlere ve aktivitelere ihtiyaç vardır. İşte bedensel ibadetlerin en önemlisi namaz kılmaktır ve hiç kimse namazı küçümseyici veya gereksiz gösterici bir tavra girmemelidir.

2. وَاْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ “İyiliği emredip (öğütleyip) kötülükten engelle (sakındır)!” Hz. Lokmân oğluna nasihleri bağlamında “şirkten uzak tevhid”, “Yüce Allah’ın bilgisi” ve “namaz”dan sonra “iyiliği emredip kötülükten nehyetmesi” gerektiğini beyan etmektedir.

“(O Peygamber), onlara iyiliği emreder, onları kötülükten meneder” mealindeki A‘râf 7/157’de de ele aldığımız üzere, iyiliği emredip kötülükten menetmek bir peygamber ahlakıdır ve Hz. Lokmân da oğluna bu noktada nasihat etmektedir.

Kur’ân’da 39 kez(62) geçen الْمَعْرُوف el-ma‘rûf (ma‘rûf/ma‘rûfeh) kelimeleri ise “iyilik”, “bilinen iyi şey”, “meşru ve yararlı şey”, “güzel, faydalı, örfe uygun olan”, “yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı her bir iş” manasına gelmektedir.(63) Bu kelime dar anlamda Kur’ân’da emredilen bütün hususiyetleri içerir; geniş anlamda ise insanlık yararına olan her bir şey için kullanılabilir.

Kur’ân’da 16 kez(64) zikredilen الْمُنْكَر el-münker/münker kelimeleri “kötülük”, “çirkinlik”, “gayrı meşru”, “zararlı” gibi anlamlar vermektedir. Genellikle الْمَعْرُوف el-ma‘rûf kelimesinin zıddı olarak kullanılan الْمُنْكَر el-münker/münker tek başına da birtakım çirkinlikleri ifade etmektedir.(65)

Emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker görevi başta Hz. Peygamber olmak üzere ümmetin de görevi olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/104, 110 ve Tevbe 9/71, 112’de bu önemli görev ümmetle ilişkilendirilmiştir. Ayrıca Hacc 22/41’de geçmiş ümmetlerin içinde bu görevin yapıldığı beyan edilmektedir.

Risaletin ayrılmaz parçası olan “iyiliği emredip kötülükten nehyetme” görevi peygamberlerden sonra ümmetlerine bırakılmıştır. Bu itibarla risalet fert olarak bitmiştir; ancak toplumsal anlamda ilahi öğretilerin insanlığa ulaştırılması görevi devam etmektedir; âyetlerden anlaşılan budur.

Konuyla ilgili olarak Nebî (as)’ın da şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(66)

3. وَاصْبِرْ عَلٰى مَآ اَصَابَكَ “Başına gelenlere de sabret!” Hz. Lokmân oğluna nasihleri bağlamında “şirkten uzak tevhid”, “Yüce Allah’ın bilgisi”, “namaz” ve “iyiliği emredip kötülükten nehyetme” görevinden sonra “kendisine isabet eden(ler)e sabretmesi” gerektiğini beyan etmektedir.

Hz. Lokmân’ın bu ifadesinden anlaşılan şudur: Bir kişi tevhide dayanarak şirkten uzak durursa, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine güvenirse, namazı kılıp insanlara iyilikleri emredip onları bütün çirkinliklerden ve kötülüklerden menetmeye çalışırsa başına birtakım sıkıntılar, belalar ve zorluklar gelebilir. İşte bu haysiyetli duruş sahibi olanlar Allah yolunda çıktıkları bu izzetli yolculukta elbette bazı azgınların sözlü veya fiili saldırılarına maruz kalabilirler.

Hz. Lokmân da oğlunu bu noktada uyararak evrensel anlamda bir hakikate dikkat çekmekte ve karşılaşılacak sıkıntı ve zorluklara karşı direnç gösterilmesi, kararlı davranılması, hak ve hakikatte ısrarcılık gösterilmesi, sebatkâr bir tavır içerisine girilmesi gerektiğini bütün tebliğcilere hatırlatmaktadır. Bu âyette zikredilen hususları yapanların başına bazı sıkıntıların geleceği beyanıyla uyumlu olacak şekilde Âl-i İmrân 3/21’de de adaleti emredenlerin öldürüldükleri bildirilmektedir.

4. اِنَّ ذٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْاُمُورِ “Şüphesiz ki bu, azmetmeye değer işlerdendir.” Bu ifade Âl-i İmrân 3/186 ve Şûrâ 42/43’te de yer almaktadır. Hz. Lokmân oğluna verdiği bu bilgiler çerçevesinde yapacağı fedakarlıkların sonrasında karşılabileceği sıkıntılara göğüs germenin azim ve kararlılık gerektiren, uğrunda bedel ödemeye değer işlerden olduğunu da kendisine hatırlatmaktadır.

Hem söz konusu filleri yapmak, hem de bunların sonrasında başa gelebilecek sıkıntılara göğüs germek elbette azim ve kararlılık gerektiren fedakarlılar cümlesindendir. Tebliğ yapan her bir davetçi bu gerçeklerle karşılaşacağını bilmeli, henüz davetine başlamadan önce sıkıntıların geleceğini bilip ona göre de tedbirini almalıdır.

ııı. “7 ve 8. Öğüt”: Böbürlenmeme ve Mutedil Yürüyüş

وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحًا اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ “İnsanlara yanağını bükme (kibirli olma) ve yeryüzünde kibirlenerek yürüme! Şüphesiz ki Allah kendini beğenip övünenleri sevmez.”

Âyetteki وَلَا تُصَعِّرْ ve lâ tusa‘‘ır emri “ve sakın kıvırma, eğriltme”; خَدَّكَ haddeke tamlaması “senin kendi boynunu”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; وَلَا تَمْشِ ve lâ temşi emri “ve sakın yürüme”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; مَرَحًا merahan kelimesi “böbürlenerek”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhibbu fiili “sevmemektedir, sevmez”; كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ külle muhtâlin fehûrin tamlaması ise “böbürlenip övünen herkesi” demektir.

Burada Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatlerin “yedi ve sekizincisi” yani “insanlara karşı böbürlenmeme ve yeryüzünde kibirli yürümeme” gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ “İnsanlara yanağını bükme (kibirli olma)!” Bu ifade “kibirlenerek ve onları küçümseyerek insanlardan yüz çevirme” veya “gurura kapılarak insanlara üstünlük taslama” demektir. Hz. Lokmân oğluna bir başka alanda daha öğüt vermekte ve insanlara boyun kıvırmaması gerektiğini kendisinden istemektedir.

Yaptığı görevleri bir üstünlük sebebi sayarak kendini onlardan üstün görmek bir hastalıktır. Müddessir 74/6’da yer aldığı üzere “yaptığını çok ögrerek başa kakma” emrinde olduğu gibi, yapılanın bir menn yani “başa kakma” aracı olarak görmemek gerektiği üzerinde duruluyor demektir.(67)

Hem تُصَعِّرْ tusa‘‘ır kelimesi hem de خَدّ hadd sözcüğü Kur’ân’da sadece burada geçmekte ve toplumsal hayatta çok önemli bir hususa dikkat çeken mana içermektedir. Sa‘r aslında develerin başına gelen bir hastalıktır. Bu durumda develer boyunlarını büker ve öylece kala kalırlar.(68)

Buradan hareketle, insanlara yönelik emirde tıpkı boynunda sa‘r hastalığı bulunan develer gibi hareket etmemeleri, insanlara kibirden kaynaklı bir şekilde boyun kıvırmamaları,(69) kasılmamaları, kasıntılık yapmamaları gerektiği hatırlatılıyorken, bunun tersine olarak tevazu içerisinde insanlara yüzünü çevirmek, onlarla ilgilenmek gerektiği de emrediliyor demektir.(70)

Kendini üstün sanan ve kibri nedeniyle kendisinden başka insanları hor ve hakir görenler esasında deveye benzetilmekte ve kendisi itiraf etmese de böyle bir davranış sahibinin hasta olduğu dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır.

2. وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحًا “Yeryüzünde böbürlenerek yürüme!” Hz. Lokmân oğluna önceki cümlede belirttiği ahlakın devamı olarak bu defa yürüyüşüyle ilgili bir bilgilendirmede bulunmaktadır.

Bir benzeri de Yüce Allah’ın bir buyruğu olarak İsrâ’ 17/37’de yer alan bu cümlede, Hz. Lokmân oğlu üzerinden aslında bütün insanlara hitap etmekte ve böbürlenerek yürümemek gerektiğini herkese ilan etmektedir. Bir kez de İsrâ’ 17/37’de geçen مَرَح merah kelimesi “kibir ve azamet”, “böbürlenmek”, “kuruntulu davranmak”, “çalım satmak”, “aşırı sevinmek”, “şımarmak” gibi manalar içermektedir.(71)

Yürüyüşle ilgili olarak Furkân 25/63’te “vakar ve tevazu”dan, Lokmân 31/19’da ise “mutedil, orta bir yürüyüş”ten söz edilmektedir. Böyle davranmayıp aksine bir tavır içerisine girenlerle ilgili olarak Yüce Allah’ın bir sıfatı devam eden cümlede zikredilmektedir.

Böbürlenerek yürümemek gerektiğiyle ilgili olarak İsrâ’ 17/37’de şu gerekçeye değinilmektedir: “Muhakkak ki sen (böyle davranmakla) ne yeri yarabilirsin ne de boyun dağlara ulaşabilir.” Yüce Allah böbürlenerek yürüyen insan tipine seslenmekte ve yeryüzünde böbürlenerek yürümekle ne yeri yarabileceğini ne de boyunun dağlara ulaşabileceğini beyan etmekte, böyle bir davranışın sadece insanı küçülteceğini söylemek istemektedir.

İnsan yaratılış makamını ve kendisinden istenen görevleri bilmeli, haddini aşmamayı öğrenmelidir. Esasında insanoğlu zayıf ve aciz bir varlıktır; kibretmesinin de şımarmasının da ona herhangi bir faydası olmaz. Aksi durumlarda, yani böbürlenerek yürümesi veya hareket etmesi durumunda ne yeri yarabilir; ne de dağlarla boy ölçüşebilir. Yaptığı hadsizlik sadece kendisinin küçülmesine neden olur; başkalarına da hiçbir şekilde zarar veremez.

Râzî âyetle ilgili şu harika değerlendirmeyi yapmıştır: “Bu ifadeyle söylenmek istenen şudur: Senin altında delemediğin, yaramadığın yer, üstünde de zirvesine ulaşamayacağın dağlar vardır. Dolayısıyla sen, üstünden ve altından bu iki tür cansızla kuşatılmışsın. O halde onlardan da pek çok açıdan zayıfsın. Etrafı kuşatılmış aciz ve zayıf bir varlığın kibirlenmesi uygun düşmez. Buna göre, sanki insana, ‘mütevazı ol, kibirli davranma. Çünkü sen, taşla toprak arasında sıkışıp kalmış, âciz bir yaratıksın’. Kendine ‘her şeyi yapar; her şeye gücü yeter havası verme’ denilmektedir.”(72)

3. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ “Şüphesiz ki Allah kendini beğenip övünenleri sevmez.” Benzerleri Nisâ’ 4/36 ve Hadîd 57/23’te de geçen bu ifadelerde Yüce Allah’ın kendini beğenip övünenleri sevmediği bildirilmektedir. Âyetlerde muhatap Hz. Lokmân’ın oğlu olsa da, maksat evrensel bir mesaj vermek olduğu için Hz. Lokmân hitabında كُلّ küll kelimesini kullanarak böyle olan herkes için son derece önemli bir uyarıda bulunmakta, böylelerini Yüce Allah’ın sevmediğini haber vermektedir.

Kur’ân’da üç kez(73) geçen مُخْتَال muhtâl kelimesi daha çok “davranış ve duruşla” ilgili olarak “kendini beğenen”, “böbürlenen”, “kuruntulu” manasına gelirken, dört kez(74) geçen فَخُور fehûr kelimesi de benzer manada mübalağa kalıbında daha çok “sözlerinde” olmak üzere “çok övünen”, “çok küstahlık yapan”, “çok kibirli” anlamını vermektedir.

İki sıfat birlikte kibirli ve kendini başkalarından üstün gördüğü için başkalarını hor ve hakir gören hasta ruhlu insanlar için olumsuz bir tutumu ortaya koymakta, mütevazı insanlarda böyle sıfatların olmaması gerektiği muhataplara öğretilmek istenmektedir.

Kur’ân’da beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “böbürlenenleri”,(75) ayrıca “kâfirleri”,(76) “zalimleri”,(77) “haddi aşanları”,(78) “bozgunculuk yapmayı, yapanları”,(79) “günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörleri”,(80) “günahkâr hainleri”,(81) “açıktan kötü söz söylemeyi”,(82) “israf edenleri”,(83) “ihanet edenleri”,(84) “kibirli davrananları”,(85) “hain nankörleri”(86) sevmediğini ilan etmektedir.

ıv. “9 ve 10. Öğüt”: Orta Yürüyüş ve Kısık Ses

وَاقْصِدْ ف۪ي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ اِنَّ اَنْكَرَ الْاَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَم۪يرِ “Yürüyüşünde orta hâlli ol, sesini de alçalt! Şüphesiz ki seslerin en çirkini eşeklerin sesidir.”

Âyetteki وَاقْصِدْ vaksıd emri “ve orta yolu tut”; ف۪ي مَشْيِكَ fî meşyike ifadesi “senin yürüyüşünde”; وَاغْضُضْ vağdud emri “ve kıs, alçalt”; مِنْ صَوْتِكَ min savtike ifadesi “senin sesinden”;اِنَّ اَنْكَرَ الْاَصْوَاتِ inne enkera’l-asvâti tamlaması “muhakkak ki seslerin en çirkini”; لَصَوْتُ الْحَم۪يرِ lesavtü’l-hamîri tamlaması ise “elbette merkeplerin, eşeklerin sesi(dir)” demektir.

Burada Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatlerin “dokuz ve onuncusu” yani “yürüyüşte mutedil olma ve sesini kısma” gündeme getirilmektedir.

1.وَاقْصِدْ ف۪ي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ “Yürüyüşünde orta hâlli ol, sesini de alçalt (kıs)!” Hz. Lokmân bu âyette oğluna iki uyarıda daha bulunmaktadır.

a) وَاقْصِدْ ف۪ي مَشْيِكَ “Yürüyüşünde orta halli (tabiî, mudetil) ol!” Hz. Lokmân oğluna önceki âyetteki uyarısıyla ilişkili olacak şekilde hatırlatmada bulunmakta, bu çerçevede “insanlara boyun kıvırmamak” ve “yeryüzünde böbürlenerek yürümemek” gerektiğini ifade ettikten sonra, nasıl yürümesi gerektiğini kendisine bildirmektedir. Kibirli yürümenin karşılığı tevazu içerisinde ve ortalama bir şekilde yürüyüştür. Bu emir, yürüyüşte orta halli yani tutumlu olmaktır, mütevazi olmaktır;(87) yani çabuk ve çok yavaş değil, orta bir şekilde yürümektir.

Esasında buradaki مَشْي meşy kelimesine “hayat yürüyüşü” manası verilirse, o zaman âyetteki maksat davranışlarda ölçülü ve dengeli olmak şeklini alır ki bu mana diğerine göre daha kapsamlıdır. Buna göre insanın hal ve hareketlerindeki ölçülülük hatırlatılıyor demektir.

b) وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ “Sesini alçalt (kıs)!” Bu emir, konuşurken alçak sesle ve nazik bir şekilde konuşmak demektir. Sesin alçaltılması esasında bağırıp çağırmamak, sesi kısarak konuşmak, sesi yükseltmemek demektir ki dua ile ilgili uyarıların yer aldığı A‘râf 7/205 ve İsrâ’ 17/110’da da bu hususa dikkat çekilmektedir. “Sesten kısmak” ifadesinde yer alan مِنْ min edatı sesin tamamen kısılmasını değil, gürültülü bir halden daha alçak bir seviyeye çekilmesidir. Çünkü مِنْ min edatı tamamen sessizliği değil, “bir kısmı” manasında kısık, inmiş ve alçak ses tonunu işaret etmektedir.

2. اِنَّ اَنْكَرَ الْاَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَم۪يرِ “Şüphesiz ki seslerin en çirkini eşeklerin sesidir.” Hz. Lokmân oğluna yönelik nasihatlerinin sonunda tebliğ ve davette bağırıp çağırmaması gerektiğini beyan ettikten sonra, özellikle yüksek sesle yapılan konuşmaların etki meydana getirmeyeceğini, çünkü en yükses sesin merkeplere, eşeklere ait olduğunu ve insanların bundan hoşlanmadığını, bu sesi itici ve yadırgatıcı bulduklarını bildirmektedir. Âyette geçen الْحَم۪ير el-hamîr sözcüğü el-hımâr kelimesinin çoğuludur ve “merkepler, eşekler” manasına gelmektedir.

Burada merkebin sesinden söz edilmesinin sebebi, o dönem insanlarının algısı itibariyledir. Esasında sesin sahibi olan merkep kınanmamakta, muhatabı rahatsız edecek şekilde yüksek sesle konuşmak kınanmaktadır. Merkepler seslerini kendileri tercih etmedikleri için yaratılıştan getirdikleri bu özellikleri elbette kınmanın konusu değildir. Burada mesele bağıra çağıra insanları bastıracağını sanan, sözün gücünden değil de sesin yüksekliğinden medet ummanın yanlışlığını ortaya koymaktır.

Müddessir 74/50-51’de geçtiği üzere, Kur’ân’dan yüz çevirenlerin benzetildiği yaban merkepleri örneğinde de durum aynıdır. Orada da yaban merkebinden değil de onun hızlı kaçışından kaynaklı bir benzetme söz konusudur. Bu arada Cum‘a 62/5’te sözü edildiği gibi, sırtına kutsal kitaplar yüklenen merkeb benzetmesinde de taşıdığı şeyin kıymetinin bilinmemesi kınanmaktadır. Benzer bir durum A‘râf 7/176’da da söz konusudur.

Bu âyetteki mesajla ilgili olarak yapılan bir yorumu burada nakletmekte yarar görmekteyiz:

“Sözünün kalitesini yükselt! Söz etkisini sesin yüksekliğinden değil, taşıdığı hakikatin gücünden alır. Gücün sözüne değil, sözün gücüne itibar et! Gücünü, buyurganlığı ve otoriterliği temsil eden sesten değil, içerikli ve nitelikli sözden al! Burada, adeta 6. âyetteki lehve’l-hadîs yani ‘içeriksiz söze’ gönderme yapılmakta, sözün kalite açığını sesle kapatma (gayreti ve eğilimi) yerilmektedir.”

“Sesini değil, sözünün kalitesini yükselt! Sözün kerameti sesin yüksekliğinden kaynak- lansaydı, eşeğin anırışı sözlerin en etkilisi olurdu. Oysaki durum tamamen bunun aksinedir. Söz gücünü taşıdığı hakikatten alır. Ve hak sözün gücü, çağlar geçse de, gücün sözüne erinde gecinde (eninde sonunda) galip gelir. Tıpkı Lokman’ın hikmetli sözleri gibi.”(88)

Hz. Lokmân'ın âyetleşen öğütlerine göre hayatını yaşayabilen duyarlı, donanımlı, fedakâr, sabırlı, sebatkâr ve kararlı yiğitlere selam olsun.

Dipnotlar

• 1 - Esed, age., s. 836’da 12. not; İslâmoğlu, age., s. 781’de 12. not. 2 - Ebussuûd, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm, VII, 71. 3 - Semerkandî, age., II, 23; Zemahşerî, age., III, 477-478.
• 4 - Bakara 2/129, 151, 231, 251, 269; Âl-i İmrân 3/48, 81, 164; Nisâ’ 4/54, 113; Mâide 5/110; Nahl 16/125; İsrâ’ 17/39; Lokmân 31/12; Ahzâb 33/34; Sâd 38/20; Zuhruf 43/63; Kamer 54/5; Cum‘a 62/2. 5 - Âl-i İmrân 3/81; Kamer 54/5. 6 - Semerkandî, age., I, 179; Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, I, 468. 7 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredâtü Elfâzı’l-Kur’ân, s. 249.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/151 Bakara 2/231 Bakara 2/251 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/81 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/54 Nisâ 4/113 Mâide 5/110 Nahl 16/125 İsrâ 17/39 Lokmân 31/12 Ahzâb 33/34 Sâd 38/20 Zuhruf 43/63 Kamer 54/5 Cum‘a 62/2 Âl-i İmrân 3/81 Kamer 54/5
• 8 - İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 323. 9 - Suyûtî, Mu‘terekü’l-Akrân fî İ‘câzi’l-Kur’ân, Beyrut, trs., II, 77. 10 - Taberî, age., I, 557-558. 11 - İbn Kuteybe, Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân, s. 32. 12 - Semerkandî, age., II, 23.
• 13 - Bakara 2/129, 151, 231; Âl-i İmrân 3/48, 81, 164; Nisâ’ 4/54, 113; Mâide 5/110; Ahzâb 33/34; Cum‘a 62/2. 14 - Bakara 2/251; Sâd 38/20. 15 - Zuhruf 43/63. 16 - İsrâ’ 17/39.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/151 Bakara 2/231 Âl-i İmrân 3/48 Âl-i İmrân 3/81 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/54 Nisâ 4/113 Mâide 5/110 Ahzâb 33/34 Cum‘a 62/2 Bakara 2/251 Sâd 38/20 Zuhruf 43/63 İsrâ 17/39
• 17 - Teğâbun 64/6.
  • Teğâbun 64/6
• 18 - Bakara 2/267; Nisâ’ 4/131; İbrâhim 14/8; Hacc 22/64; Lokmân 31/ 26; Fâtır 35/15; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6; Teğâbun 64/6. 19 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38. 20 - Taberî, age., XXI, 68; Zemahşerî, age., III, 478.
  • Bakara 2/267 Nisâ 4/131 İbrâhîm 14/8 Hacc 22/64 Lokmân 31/26 Fâtır 35/15 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6 Teğâbun 64/6 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 21 - Bakara 2/134, 141, 286; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15. 22 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrâhim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şura 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 23 - Semerkandî, age., III, 24; Zemahşerî, age., III, 478.
• 24 - Şu‘arâ’ 26/214.
  • Şu‘arâ 26/214
• 25 - el-Mev‘ızah kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/275; Âl-i İmrân 3/138; Yûnus 10/57; Hûd 11/120; Nahl 16/125; Nûr 24/34.
  • Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/138 Yûnus 10/57 Hûd 11/120 Nahl 16/125 Nûr 24/34
• 26 - Meryem 19/42, 43, 44, 45.
  • Meryem 19/42 Meryem 19/43 Meryem 19/44 Meryem 19/45
• 27 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 28 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i En‘âm, 3; Semerkandî, age., I, 464; Taberî, age., VII, 255-256.
• 29 - Nisâ’ 4/131; En‘âm 6/144, 151, 152, 153; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Şûrâ 42/13; Ahkâf 46/15. 30 - Semerkandî, age., III, 24: Taberî, age., XXI, 69.
  • Nisâ 4/131 En‘âm 6/144 En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 En‘âm 6/153 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Şûrâ 42/13 Ahkâf 46/15
• 31 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15. 32 - Bakara 2/83; Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15.
  • ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15 Bakara 2/83 Nisâ 4/36 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15
• 33 - Buhârî, Edeb, 2; Müslim, Birr, 1; Ebû Dâvûd, Edeb, 120; İbn Mâce, Edeb, 1.
• 34 - Bakara 2/83; Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15. 35 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/83 Nisâ 4/36 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 36 - Taberî, age., XXI, 70. 37 - Semerkandî, age., III, 24.
• 38 - Benzer rivayetler için bk. Taberî, age., XXI, 70; Zemahşerî, age., III, 479.
• 39 - Furkân 25/52. 40 - “Çalışmak, fedakârlık yapmak” anlamında örnekler için bk. Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 41 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 42 - “Bütün güç” anlamında örnekler için bk. Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 43 - “Savaşmak” anlamında örnekler için bk. Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 44 - Semerkandî, age., III, 24. 45 - Esed, age., s. 836. 46 - Müslim, İmârah, 39; Ebû Dâvûd, Cihâd, 87; Nesâî, Bî‘at, 34; ;İbn Mâce, Cihâd, 40; Ahmed b. Hanbel, I, 129, 131, 400, 409; IV, 426, 432, 436; V, 66, 67, 70, 325, 429. 47 - Buhârî, Ahkâm, 4; Cihâd, 108; Ebû Dâvûd, Cihâd, 87; Tirmizî, Cihâd, 29; Nesâî, Bî‘at, 34; İbn Mâce, Cihâd, 40; Ahmed b. Hanbel, II, 17, 142.
• 48 - Yazır, age., VI, 273.
• 49 - Âl-i İmrân 3/55; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 70; Hûd 11/4; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Sâffât 37/68.
  • Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Sâffât 37/68
• 50 - Bu yedi aşamayla ilgili geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, 2015. 51 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 159, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/13.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/159 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 52 - Semerkandî, age., III, 25.
• 53 - Taberî, age., XXI, 71-72. 54 - Nisâ’ 4/40; Yûnus 10/61; Sebe’ 34/3, 22.
  • Nisâ 4/40 Yûnus 10/61 Sebe' 34/3 Sebe' 34/22
• 55 - Semerkandî, age., III, 25.
• 56 - En‘âm 6/103; Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Şûrâ 42/19; Mülk 67/14. 57 - Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Şûrâ 42/19. Kehf 18/19’da geçen felyetelettaf kelimesi de “lütufkâr olmak, iyi davranmak” anlamına gelmektedir. 58 - Semerkandî, age., III, 476. 59 - En‘âm 6/103; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Mülk 67/14. 60 - Zemahşerî, age., III, 480. 61 - İslâmoğlu, age., s. 811’de 9. not.
  • En‘âm 6/103 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Şûrâ 42/19 Mülk 67/14 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Şûrâ 42/19 En‘âm 6/103 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Mülk 67/14
• 62 - Bakara 2/178, 180, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 240, 263; Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Nisâ’ 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Hacc 22/41; Nûr 24/53; Lokmân 31/15, 17; Ahzâb 33/6, 32; Muhammed 47/21; Mümtehıne 60/12; Talâk 65/2, 6. 63 - Zemahşerî, age., I, 183. 64 - Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Mâide 5/79; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Nahl 16/90; Hacc 22/41, 72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Lokmân 31/17; Mücâdele 58/2. 65 - Mâide 5/79; Nahl 16/90; Hacc 22/72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Mücâdele 58/2.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/228 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Bakara 2/232 Bakara 2/233 Bakara 2/234 Bakara 2/235 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Nisâ 4/5 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/19 Nisâ 4/25 Nisâ 4/114 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Hacc 22/41 Nûr 24/53 Lokmân 31/15 Lokmân 31/17 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/32 Muhammed 47/21 Mümtehine 60/12 Talâk 65/2 Talâk 65/6 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/79 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Nahl 16/90 Hacc 22/41 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Lokmân 31/17 Mücâdele 58/2 Mâide 5/79 Nahl 16/90 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Mücâdele 58/2
• 66 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 67 - Bakara 2/262, 264; Hucürât 49/17. 68 - Taberî, age., XXI, 74; Zemahşerî, age., III, 482. 69 - Semerkandî, age., III, 26; Taberî, age., XXI, 74-75. 70 - Zemahşerî, age., III, 482.
  • Bakara 2/262 Bakara 2/264 Hucurât 49/17
• 71 - Semerkandî, age., II, 327; Taberî, age., XV, 88; Zemahşerî, age., II, 641.
• 72 - Râzî, age., XX, 211.
• 73 - Nisâ’ 4/36; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 74 - Nisâ’ 4/36; Hûd 11/10; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 75 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 76 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 77 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 78 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 79 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 80 - Bakara 2/276. 81 - Nisâ’ 4/107. 82 - Nisâ’ 4/148. 83 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 84 - Enfâl 8/58. 85 - Nahl 16/23. 86 - Hacc 22/38.
  • Nisâ 4/36 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/36 Hûd 11/10 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148 En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38
• 87 - Semerkandî, age., III, 26.
• 88 - İslâmoğlu, age., s. 783’te 24 ve 25. notlar.