Ahkâf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 35 âyetten oluşan, adını 21. âyette yer alan ve “Ahkâf, Ahkaf bölgesi” anlamındaki الْاَحْقَاف el-ahkâf kelimesinden alan Ahkâf sûresi, inişe göre 86, resmî sıralamada ise 46. sûredir.

Ahkâf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Câsiye sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıçlarının hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Câsiye 1; Ahkâf 1); “vahyin kaynağı” (Câsiye 2; Ahkâf 2); “kâinat kitabından âyetler” (Câsiye 3-5, 12-13; Ahkâf 3-4); “inkârcıların vahye karşı olumsuz tavırları” (Câsiye 6-9; Ahkâf 7-8, 11); “kıssalara yer verilmesi” (Câsiye 16-17; Ahkâf 12, 21-28); “sorumlulukların şahsî oluşunun bildirilmesi” (Câsiye 15; Ahkâf 19); “inkârcıların feci akıbeti” (Câsiye 10-11; Ahkâf 20) gibi konular ele alınmakta ve konu birliktelikleri oluşturulmaktadır.

Ahkâf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu ile başlamakta, göklerin ve yerin bir amaç için yaratılışı ve belli bir süreye kadar devam edeceği, inkârcıların bu gerçeklerden yüz çevirdikleri beyan edilmekte, putların hiçbir güçlerinin bulunmayışı, onlara yalvaranların en büyük sapıklığa düşecekleri, mahşerde puta tapanların kendilerine taptıkları varlıklara veya diğerlerinin birbirlerine düşman olacakları ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, inkârcıların vahye ve Hz. Peygamber’e iftira etmeleri, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin kendisine mahşerde nelerin yapılacağını bilmediği, inkârcılara Yüce Allah’ın hidayet rehberliği sunmayacağı, daha önceden geçen Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın benzer bir içerik arz ettiği, ilahi bildirimler doğrultusunda iman edip istikamet sahibi olanların mahşerde korku ve hüzün içerisinde olmayacakları, bunların dünyada yapıp ettikleri fedakârlıkların karşılığında ebedi olarak cennette kalacakları ifade edilmektedir.

15. âyetten itibaren, insanın ana rahminde kalış süreci ile zorluklar içerisinde dünyaya getirilişi, iyilik sahibi olanların Yüce Allah’a yönelişi, bunların en güzel davranışlarının dikkate alınacağı, kötülüklerinden geçileceği ifade edilmekte, buna karşılık, kötülük yapanların ana babalarıyla olumsuz içerikteki konuşmaları, bunların mahşerde yaşayacağı feci akıbete dair bilgiler verilmektedir.

21. âyetten itibaren, Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd ile ilgili kısa bir kıssaya yer verilmekte, onları helak eden kasırga ifade edilmekte, daha önce nice azgın ve sapkın kavimlerin helak edildiği ele alınmaktadır.

29. âyetten itibaren, cinlerin vahye yönlendirildikleri, vahyi anlayan cinlerin kendi kavimlerini uyardıkları, davete devam ettikleri ifade edilmekte, Yüce Allah’ın gökleri ve yeri yarattığı, yaratmanın kendisini yormadığı, her şeye gücünün yettiği belirtilmektedir.

34. âyetten itibaren, sûrenin son iki âyetinde kâfirlerin ateşe arz edildiklerinde sorgulanacakları, onların gerçekleri itiraf edecekleri ifade edilmekte, azim sahibi peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de sabretmesi gerektiği, inkârcılarla ilgili azap için acele etmemesi gerektiği, onlara vaad edilen mahşeri gördüklerinde dünyada bir saat gibi çok kısa bir süre kaldıklarını sanacakları ve fasıklardan başkasının helak edilmeyecekleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 21-28. âyetlerinde Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın sadece burada geçen birtakım detaylarına dikkat çekmekte, ardından Mekkeli müşriklere yönelik birtakım hatırlatmalara değinmektedir.

a) Hz. Hûd ve Kavmiyle Yaşadıkları

Yüce Allah, sûrenin 21-23. âyetlerinde Hz. Peygamber’in Hz. Hûd’u anmasını, ondan önce ve sonra uyarıcıların gelip geçtiği Ahkaf bölgesindeki kavmini “Allah’tan başkasına kulluk etmeyin! Muhakkak ki, üzerinize gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum” diye uyardığını ifade etmektedir.

Ardından, kavminin “Sen bizi ilahlarımızdan çevirmek için mi bize geldin? Hadi, doğru söyleyenlerden isen, bizi tehdit ettiğin şeyi başımıza getir” dediği, Hz. Hûd’un ise “O konudaki) bilgi sadece ve sadece Allah’ın katındadır. Ben size, bana gönderilen şeyi tebliğ ediyorum. Fakat sizin cahil bir kavim olduğunuzu görüyorum” diye cevap verdiği bildirilmektedir.

ı. Ahkâflılara Yönelik İlahi Bildirimler

وَاذْكُرْ اَخَا عَادٍ اِذْ اَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْاَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِه۪ٓ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّا اللّٰهَ اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Âd (kavmin)in kardeşini (Hud’u) an! Zira o, kendinden önce ve sonra uyarıcıların geçtiği Ahkaf bölgesindeki kavmini ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyin! Şüphesiz ki üzerinize gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum!’ diye uyarmıştı.”

Âyetteki وَاذْكُرْ vezkür emri “ve an, hatırla”; اَخَا عَادٍ ehâ ‘âdin tamlaması “Âd’in kardeşini”; اِذْ iz edatı “hani”; اَنْذَرَ enzera fiili “uyarmıştı”; قَوْمَهُ kavmehû tamlaması “onun kavmini”; بِالْاَحْقَافِ bi’l-ahkâfi ifadesi “Ahkaf’taki”; وَقَدْ خَلَتِ ve kad halet fiili “ve elbette geçmişti”; النُّذُر en-nüzuru kelimesi “uyarıcılar”; مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ ۪ min beyni yedeyhi ifadesi “onun ellerinin arasında, önünde, öncesinde”; وَمِنْ خَلْفِه ve min halfihî ifadesi “ve onun sonrasında”; اَلَّا تَعْبُدُوٓاellâ ta‘büdû emri “kulluk etmeyin diye”; اِلَّا اللّٰهَ illellâhe ifadesi “Allah’tan başkasına”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ ‘azâbe yevmin azîmin tamlaması ise “büyük bir günün azabından” demektir.

Burada Hz. Hûd’un kavmi olan Ahkaf’lılara yönelik tebliğ prensiplerinden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Hz. Hûd’un ve ‘Âd kavminin kıssası hakkında genel bilgileri Hûd 11/50’de vermiştik. Burada kıssanın ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Ayrıca kıssanın çeşitli yönleriyle ilgili olarak da A‘râf 7/65-72, Hûd 11/50-60, Mü’minûn 23/31-41, Şu‘arâ’ 26/123-140, Kamer 54/18-22 ve Fecr 89/6 gibi sûrelerde de çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

1. وَاذْكُرْ اَخَا عَادٍ اِذْ اَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْاَحْقَافِ “Âd (kavmin)in kardeşini (Hud’u) an! Zira o, Ahkaf bölgesindeki kavmini uyarmıştı.” Yüce Allah azgın ve olumsuz insan tipinin yaklaşımlarını beyan ettikten sonra, bir örneklendirmede bulunmakta ve sûreye adını veren Ahkâf kavmini hatırlatmaktadır.

Yorumunu yapacağımız âyet grubunun bağlamla ilişkisiyle ilgili olarak Râzî’nin değerlendirmesini aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Bil ki Yüce Allah, kendisinin birliğini ve peygamberlik müessesesinin hak olduğunu ispat için çeşitli deliller getirip, Mekkeliler de dünya lezzetlerine gömülmüş oldukları ve onlar peşinde gezmeleri sebebiyle, bu delillerden yûz çevirip bunlara iltifat etmeyince, haklarında ‘Kâfirler, cehennemin karşısına getirilip gösterilecekleri gün denilir ki: Siz bütün zevklerinizi dünya hayatınız içinde yaşayıp bitirdiniz’ buyurmuştur.”

“Durum böyle olunca, Âd kavminin, malca, kudretçe ve makamca Mekkelilerden daha ileri olduklarını, buna rağmen küfürlerinin uğursuzluğu sebebiyle, bu azabın kendilerine musallat kılındığını beyân etmiş ve bu kıssayı, Mekkeliler ibret alıp, elde ettikleri dünyalıklarla aldanmayı bıraksınlar ve dini elde etmeye yönelsinler diye zikretmiştir.”

“İşte bundan ötürü Yüce Allah bu kıssayı burada anlatmıştır. Bu da daha önce geçen kısma uygundur. Zira herhangi bir toplumda mevcut olan bir uygulamayı eleştirmek isteyen kimsenin yapacağı iş darb-ı mesel getirmek ve o âdeti sürdüren kimseyi meseldekine benzer bir akıbetin beklediğini düşündürmektir.”(1)

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e hitabında Mekkeli müşriklere Hz. Hûd’un kavmi olan Ahkâf ahalisini yani ‘Âd kavmini hatırlatmasını emretmektedir. Bu kavim Hz. Hûd’un uyarılarına karşı çıkmış, onun tebliğ ettiği değerleri reddetmişlerdi. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve sûrenin adı olarak belirlenen الْاَحْقَاف el-ahkâf kelimesi el-hıkf kelimesinin çoğuludur.

Bu kelime “uzun, eğri büğrü kum yığınları”, “büyük olmayan küçük kum tepecikleri” manasına gelmektedir. İbn Abbâs bu bölgenin Ummân ve Mühre arasında bir vadi olduğunu belirtmişken, başka bazı müfessirler burasının Şam’da bir dağ veya Umman ile Hadramevt arasında bir yer, bütün Yemen toprakları, Şıhr denen ve denize doğru uzanan kum bölgesi olduğunu ifade etmişlerdir.(2)

Hz. Hûd Ahkâflıları yani kardeşleri olan ‘Âd kavmini çeşitli şekillerde uyarmış olmasına rağmen, olumsuz cevaplar almış, istenen ve beklenen sonucu görememişti. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/65-72’de ve Mü’minûn 23/31-41’de Hz. Hûd’un ‘Âd kavmine neleri teblğ ettiği ve kavminin kendisine nasıl tepkiler gösterdiği noktasında oldukça geniş malumat yer almaktadır.

Söz konusu prensipleri içerecek ve özetleyecek şekilde Şu‘arâ’ 26/123-127’de Hz. Hûd’un ‘Âd kavmine karşı tebliğinde şu ifadeler yer almaktadır: “‘Âd (kavmi) de peygamberleri yalanlamışlardı. Kardeşleri Hûd onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) duyarlı olmaz mısınız? Ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı duyarlı olun ve bana itaat edin. Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim, ancak âlemlerin Rabbinedir.”

Benzer ifadeler Hûd 11/50-52’de şu şekilde yer almaktadır: “‘Âd kavmine de kardeşleri Hûd’u (göndermiştik). Onlara şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin. Sizin O’ndan başka ilahınız yoktur. Siz yalan uyduranlardan başkası değilsiniz. Ey kavmim! Ben, ona (peygamberliğe) karşılık sizden bir ücret istemiyorum. Benim ücretim, beni yaratandan başkasına ait değildir. Hâla aklınızı kullanmıyor musunuz? Ey kavmim! Rabbinizden bağışlanma dileyin; sonra da O’na tevbe edin ki üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin ve kuvvetinize kuvvet katsın. Günah işleyerek (Allah’tan) yüz çevirmeyin.”

İşte bu ve benzer âyetlerde pek çok peygamberin din tebliğinde ortaya koyduğu temel değerler söz konusu edildiği için bu noktada kısaca da olsa bu türden bilgilerin hatırlatılmasında fayda görmekteyiz. Farklı sûrelerde konu daha ayrıntılı olarak ele alındığı için burada meseleye sadece kısaca değinilmekte, bu defa diğer sûrelerde olmayan bir boyutu sadece bu sûrede devam eden âyetlerde zikredilmektedir.

2. وَقَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِه۪ٓ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّا اللّٰهَ “Kendinden önce ve sonra uyarıcıların geçtiği (kavmini) ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyin!’ (diye uyarmıştı).” Yüce Allah Hz. Hûd’dan daha önce de ondan sonra da başka uyarıcıların da değişik kavimlere geldiğini beyan ederek peygamberlik sisteminin insanlık tarihi kadar eski olduğuna özellikle dikkat çekmektedir.

Âyette geçen مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِه۪ min beyni yedeyhi ve min halfihî ifadesi “elleri arasından ve arkasından” manasına gelmekte, bu haliyle Hz. Hûd’un kendi zamanında tamamen unutulmuş olan geçmişte, ‘Âd kavmine ne kadar sapmış olduklarını hatırlatması gereken ama hatırlatılmamış olan çok sayıdaki uyarıcı mesaja bir işarettir. Bu çerçevede vahyedilen prensiplere ilaveten önceki milletlerin durumu, hatta tabiat kitabındaki âyetlere de dolaylı göndermesinin yapıldığı söylenebilir.(3)

Yüce Allah bu cümlede hem Hz. Hûd’un hem de önceki ve sonraki bütün uyarıcı peygamberlerin ümmetlerine tebliğ ettiği temel prensibi hatırlatmakta ve bunun tevhid olduğunu beyan etmektedir. Âyetteki اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّا اللّٰهَ “Allah’tan başkasına kulluk etmeyin” beyanında yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı bir hasr/kasr tekniğidir ve Yüce Allah’tan başkasına kesinlikle ve kesinlikle kulluk edilmemesi gerektiği vurgulanmıştır. Bu ifade Nahl 16/36’da beyan edildiği gibi, bütün peygamberlerin en temel tebliğ ilkesidir ve bütün peygamberler de işte bu esası kavimlerine ulaştırmışlardır.

“Bana kulluk ediniz; doğru yol budur’ (demedim mi?)” mealindeki Yâsîn 36/61’de de açıkladığımız üzere, Zâriyât 51/56’da da yer aldığı şekliyle “yaratılışımızın gayesi olarak Yüce Allah’a kulluk etmemiz gerekmektedir.” Bu emir Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; bu nedenle, bütün peygamberler ümmetlerine bu esası tebliğ etmişlerdir.(4)

3. اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Şüphesiz ki üzerinize gelecek büyük bir günün azabından korkuyorum!” Bu ifade aynısıyla bir kez de A‘râf 7/59’da geçmektedir. Hz. Nûh’un bu ifadesinin bir benzeri Hûd 11/26’da عَظ۪يم ‘azîm sıfatının yerine اَل۪يم elîm sıfatı getirilerek zikredilmektedir.

Âyetteki mesajdan anlaşıldığına göre, genelde bütün peygamberler, bağlam gereği ise Hz. Hûd sadece Yüce Allah’a kulluk edilmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bunun gerekçesini işte bu cümlede vermekte ve eğer Allah’tan başkasına ilahlık isnat ederlerse korkunç bir günün azabının onları gelip bulacağını haber vermektedir.

Bu ifade bir peygamberin gerekçesiz konuşmadığını gösterdiği gibi, peygamberlerin de “gemisini terk eden kaptan” edasıyla gerisi tufan demediklerini, kavimlerini düşündüklerini, onları sıkıntıya sokacak her şeyin kendilerini de etkileyeceğini göstermektedir.

Tevbe 9/128’de Hz. Peygamber’in kendi ümmetine olan düşkünlüğü gibi önceki peygamberlerin de kendi ümmetlerine düşkün olduğu anlaşılmaktadır. Yâsîn 36/20-27’de aktarılan “yiğit bir kulun” tutumunda da görülen hassasiyet böyledir. “Ben kendimi kurtarırım; gerisi beni ilgilendirmez” tavrı peygamber tavrı olamaz. Dahası, Yüce Allah kullarını böyle bir açmazın içine düşmekten kurtarmak için hem peygamberler görevlendirmiş hem de kitaplar göndererek onlara rehberlik edilmesini sağlamıştır.

ıı. Ahkâflıların Acele Azap İsteği

قَالُوٓا اَجِئْتَنَا لِتَاْفِكَنَا عَنْ اٰلِهَتِنَا فَاْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Kavmi) ‘Sen bizi ilahlarımızdan çevirmek için mi bize geldin? Doğru söyleyenlerdensen bize vadettiğini bize (başımıza) getir!’ demişti.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişerdi ki”; اَجِئْتَنَا eci’tenâ sorusu “bize geldin mi, getirdin mi”;لِتَاْفِكَنَا lite’fikenâ “bizi çevirmek için”; عَنْ اٰلِهَتِنَا ‘an âlihetinâ ifadesi “bizim ilahlarımızdan”; فَاْتِنَا fe’tinâ emri “bize getir”; بِمَا تَعِدُنَا bimâ ta‘ıdünâ ifadesi “bize vaad ettiğiniz şeyi”; اِنْ كُنْتَ in künte ifadesi “eğer (şöyle) isen”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine’s-sâdikîne ifadesi ise “doğru sözlülerden” demektir.

Burada Ahkaflıların Hz. Hûd’dan acele azap getirmesi istekleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا اَجِئْتَنَا لِتَاْفِكَنَا عَنْ اٰلِهَتِنَا “(Kavmi) ‘Sen bizi ilahlarımızdan çevirmek için mi bize geldin?’ demişti.” Yüce Allah Hz. Hûd’un kavmine tebliğ ettiği tevhid prensibine karşılık onların verdiği cevaba değinmekte ve onun kendi ilahlarına iftira ettiğini söylediklerini, buna karşılık tehdit edildikleri azabı hemen getirmesi için alaycı bir tavırla Hz. Hûd’u bunalttıklarını haber vermektedir.

Bu konu yani inkarcıların peygamberlere yönelik bu çıkışı A‘râf 7/70 ve Yûnus 10/78’de de zikredilmektedir. Pek çok âyette bu kökten gelen kelimelerde olduğu gibi bu âyette de geçen تَاْفِكَ te’fike fiili “çevirmek”, “döndürmek”, “alıkoymak”, “vazgeçirmek”, “soğutmak” gibi anlamlar içermektedir.(5)

Furkân 25/42’de belirtildiği gibi Hz. Hûd’un kavminin bu tavrı daha sonra Mekkeli müşrikler tarafından da takip edilmiştir. Müşriklerin Hz. Peygamber’in onları davet ettiği şeyi nasıl gördükleri Furkân 25/42’de şöyle beyan edilmektedir: “Onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi tanrılarımızın (yolundan) saptıracaktı, (diyorlar).” Benzer bir tepkinin Semûd kavmi tarafından Hz. Sâlih’e verildiği Hûd 11/87’de dile getirilmektedir.

Âyette geçen اٰلِهَتِنَا âlihetinâ “ilahlarımız” tamlaması, onların çok tanrıcı olduğunun da bir delilidir. Müşrikler, Sâd 38/6’da da beyan edildiği gibi, kendileri gibi müşrik olan muhataplarından “ilâhlarını savunmalarını, onlardan istenenin sadece bu olduğunu” söylemiş, kendilerini harekete geçirmeye çalışmışlardı.

Firavun’un İsrailoğullarına Hz. Mûsâ için “Dininizi değiştirmesinden yani ülkede fesatlık çıkarmasından korkuyorum” dediği gibi,(6) müşrikler de onun izini takip ederek Hz. Peygamber’i kendilerince “tehlikeli” ve “saptırıcı” olarak görüyorlardı. Bu sözlerden anlaşılan o ki, bütün peygamberler görevini tam yapıyor, hiçbir gerçeği gizlemiyor, muhatapların gönlünü almak için Yüce Allah’ı darıltmak gibi bir yanlışa asla ve asla tevessül etmiyordu.

2. فَاْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “Doğru söyleyenlerdensen bize vadettiğini bize (başımıza) getir!” Bu ifade yine Ahkâf kavmi tarafından Hz. Hûd’a yönelindirilme şekilde A‘râf 7/70’de de geçmektedir. Âyetin bu son cümlesi ‘Âd kavminin inkârda ne kadar kararlı olduklarının ve ne kadar ileri düzeyde alay ettiklerinin bir göstergesidir.

Kur’ân’da bu konuda başka örnekler de görmekteyiz. Bu bağlamda A‘râf 7/70, 77, Enfâl 8/32, Hûd 11/32, ‘Ankebût 29/29 gibi âyetleri zikredebiliriz. Dahası Kur’ân’da 6 kez(7) geçen “Eğer doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış!” ifadelerindeki maksat da aynı şekilde alaycılık ve istismardır. İnkarcılar kendilerinden emin bir eda ile Hz. Hûd ve müminlerle alay etmiş ve varsa bir azap tehdidi onu getirmesini istemişlerdi.

ııı. Ahkâflılara Hz. Hûd’un Cevabı

قَالَ اِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِ وَاُبَلِّغُكُمْ مَآ اُرْسِلْتُ بِه۪ وَلٰكِنّ۪يٓ اَرٰيكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ “(Hud ise) ‘O bilgi yalnızca Allah’ın katındadır. Ben size, bana gönderilen şeyi ulaştırıyorum. Fakat sizin cahil bir topluluk olduğunuzu görüyorum!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّمَا الْعِلْمُ inneme’l-‘ılmu kelimesi “ancak ve ancak ilim, bilgi”;عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah’ın katında(dır)”; وَاُبَلِّغُكُمْ ve übelliğuküm fiili “ve ben size tebliğ ediyorum”;مَآ اُرْسِلْتُ mâ ursiltü ifadesi “benimle gönderileni”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; وَلٰكِنّ۪يٓ ve lâkinnî ifadesi “ve ancak ben”;اَرٰيكُمْ erâküm ifadesi “sizi görüyorum”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, bir topluluk olarak”; تَجْهَلُونَ techelûne fiili ise “cehalette kalmaktasınız” demektir.

Burada acele azap isteyen Ahkaflılara yönelik olarak Hz. Hûd’un verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِ “(Hud ise) ‘O bilgi yalnızca Allah’ın katındadır.’ demişti.” Yüce Allah bu âyette Hz. Hûd’un kavmine yönelik beyanlarından bir kısmını hatırlatmaktadır.

Yüce Allah Ahkaflıların Hz. Hûd’dan getirmesini istedikleri azabın ne olacağı veya ne türden bir azap olacağı veya ne zaman geleceği bilgisinin kendisinde olmadığını, bu konudaki bilginin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu muhataplarına ilettiğini bildirmektedir.

Âyetin bu cümlesinin bir benzeri önceki âyette de hatırlattığımız üzere Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e ve müminlere yönelik olarak dile getirdiği “Eğer doğru sözlü iseniz o vaad ne zamanmış!” şeklindeki alaycılıklarının cevabı olarak Mülk 67/26’da da geçmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve özellikle Son Saat, Kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacaklarla ilgili mesajların yer aldığı pasajlarda kullanılan اِنَّمَا innemâ edatı bir vurgu edatıdır ve Ahkaflıların istediği türden azabın ne zaman geleceği konusundaki bilgi “gayb”la ilgili olduğu için bunun sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu çok açık ve vurgulu bir şekilde ortaya koymaktadır.

2. وَاُبَلِّغُكُمْ مَآ اُرْسِلْتُ بِه۪ وَلٰكِنّ۪يٓ اَرٰيكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ “Ben size, bana gönderilen şeyi tebliğ ediyorum. Fakat sizin cahil bir kavim olduğunuzu görüyorum.” Yüce Allah Hz. Hûd’un azgın kavmi olan Ahkaflılara hitabına devam ettiğini ve kendisinin gayb alanına dair malumatının olmadığını beyan edercesine, görevinin kendisine gönderilen bilgileri sadece tebliğ olduğunu ifade ettiğini aktarmaktadır. Peygamberler tebliğle yükümlü tutulmuş görevlilerdir; bu yüzden Hz. Hûd da görev alanının tebliğ olduğunu hatırlatmış, bu arada ısrarla sapkınlığı tercih eden kavminin cehalet içinde olduğunu dile getirmeyi de ihmal etmemiştir.

Hz. Hûd’un kavmini cehaletle nitelendirmesinin muhtemel sebepleri, ona yersiz bir şekilde, Yüce Allah’tan başkasının kesinlikle bilemeyeceği sorular sorup(8) söyledikleriyla alay etmeleri, inkârcılıkta ısrar etmeleri, acelecilikleri, acele bir şekilde azap istemeleri, tevhidi reddedip Yüce Allah’tan başkalarına ibadet edip onlardan zarar gelebileceğini düşünmeleri vs. olabilir.(9) Anlaşılıyor ki buradaki cehaletten maksat “hiçbir şey bilmemek” değil, hak ve hakikati bilmelerine rağmen “bilmez gibi davranmak”, hatta “gerçeği bilmesine rağmen onun karşısına dikilmek” şeklinde düşünmek gerekmektedir.

b) ‘Âd Kavminin Kasırga İle Helaki

Yüce Allah, sûrenin 24-25. âyetlerinde ‘Âd kavmi fırtınayı vâdilerine doğru yayılan bir bulut şeklinde görünce “Bu bize yağmur yağdıracak yaygın bir buluttur” dediklerini, Hz. Hûd’un “Hayır! O, sizin acele gelmesini istediğiniz şeydir. İçinde acı azap bulunan bir rüzgârdır!” dediğini ifade etmektedir.

Ardından, o rüzgârın, Yüce Allah’ın emriyle her şeyi yıkıp mahvedeceği, nitekim kasırga gelince onların evlerinden başka bir şeyin görülmez olduğu, işte suç işleyen toplumun bu şekilde cezalandırıldığı beyan edilmektedir.

ı. Kasırga İçeren Azap Bulutları

فَلَمَّا رَاَوْهُ عَارِضًا مُسْتَقْبِلَ اَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هٰذَا عَارِضٌ مُمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِه۪ ر۪يحٌ ف۪يهَا عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Sonunda onu (kasırgayı), vadilerine doğru yayılan bir bulut şeklinde görünce (sevinçle) ‘Bu, bize yağmur yağdıracak yayılan bir buluttur!’ demişlerdi. (Hud ise) ‘Hayır! O, sizin acele istediğiniz şeydir (azaptır). İçinde elem verici azap bulunan bir rüzgârdır!’ (demişti).”

Âyetteki فَلَمَّا رَاَوْهُ fe lemmâ raevhu ifades “onu gördükleri zaman”; عَارِضًا ‘ârıdan kelimesi “gelen bulutu”; مُسْتَقْبِلَ اَوْدِيَتِهِمْ müstakbile evdiyetihim tamlaması “vadileri tarafından, vadileri tarafına, vadilerine doğru”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; عَارِضٌ ‘âridun kelmesi “gelen bulut(tur)”; مُمْطِرُنَا mumtirunâ tamlaması “bize yağmur veren(dir), yağmur verici(dir)”; بَلْ bel edatı “bilakis”; هُوَ huve zamiri “o”; مَا اسْتَعْجَلْتُمْ me’sta‘celtüm ifadesi “acele ettiğiniz şeydir”; بِه۪ bihî ifadesi “hakkında”; ر۪يحٌ rîhun kelimesi “rüzgar(dır)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda vardır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada Ahkaflılara uygulanan azapla ilgili öncelikli olarak yaşadıkları yanılgı ve sonrasındaki durumları gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا رَاَوْهُ عَارِضًا مُسْتَقْبِلَ اَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هٰذَا عَارِضٌ مُمْطِرُنَا “Sonunda onu (kasırgayı), vadilerine doğru yayılan bir bulut şeklinde görünce (sevinçle) ‘Bu, bize yağmur yağdıracak yayılan bir buluttur!’ demişlerdi.” Yüce Allah Ahkafıların Hz. Hûd’dan getirmesini istedikleri azabı siyah bir bulut şeklinde vadilerine doğru yaklaşır vaziyette gördüklerinde durumu anlamadıklarını, bu kasırganın kendilerine yağmur getiren bir bulut olduğunu sandıklarını ve muhtemelen de sevindiklerini haber vermektedir. Çünkü o bulutu gördüklerinde “bu bize yağmur yağdıracak buluttur” sözünden anlaşılan budur.

Âyette geçen رَاَوْهُ raavhu “onu gördüler” ifadesindeki hu zamiri önceki âyette “gelmesi istenen vaad” anlamında “alay edilen şey” yani “azap” beyanına ait olabilir. Bu zamirin “daha sonra tefsir şartıyla zikredilmiş zamir” olarak kendisinden sonra gelen عَارِض ‘ârıd kelimesine ait olduğu da ifade edilmektedir. Buradaki عَارِض ‘ârıd kelimesi ise “bir tarafı görülen” manasında ufukta yerden çıktığı sanılan siyah bir “bulut”,(10) “gökyüzünün bir tarafında gözüküp daha sonra kaybolan, gizli kalan bulut”(11) demektir.

2. بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِه۪ ر۪يحٌ ف۪يهَا عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Hud ise) ‘Hayır! O, sizin acele istediğiniz şeydir (azaptır). İçinde elem verici azap bulunan bir rüzgârdır!’ (demişti).” Hz. Hûd Ahkaflıların sevinerek bakıp bekledikleri bu bulutun esasında daha önce kendisinden getirmesini istedikleri veya bekledikleri azap içerikli bir rüzgâr olduğunu ve bünyesinde elem verici bir azabı barındırdığını haber vermektedir. Bu ifadenin başında bu sözün Hz. Hûd’a ait olduğunu gösteren gizli bir قَالَ kâle fiilinin bulunduğu ifade edilmektedir.(12)

Hz. Peygamber’in buna benzer bir fırtına vs. gördüğünde yüzünün renginin değiştiği, içeri dışarı girip çıktığı, sebebi sorulduğunda ise “Nerden biliyorsunuz, kim bilir belki de Hz. Hûd’un kavminin başına gelen gibi olmayacağı” cevabını verdiği ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti okuduğu rivayet edilmektedir.(13) İşte benzer felaketlere sebep olabilecek şekilde fırtınalı ortamlarda korku hissedilmesinde garipsenecek bir durumun olmadığı bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

ıı. Kasırganın Korkunç Etkisi

تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِاَمْرِ رَبِّهَا فَاَصْبَحُوا لَا يُرٰىٓ اِلَّا مَسَاكِنُهُمْ كَذٰلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِم۪ينَ “O (rüzgâr), Rabbinin emriyle her şeyi yıkar, mahveder. Nitekim (kasırga gelince) evlerinden başka bir şey görülemez olmuştu. İşte biz, suçlu toplumu böyle cezalandırırız.”

Âyetteki تُدَمِّرُ tüdemmiru fiili “yıkmaktadır”; كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeyi”; بِاَمْرِ رَبِّهَا bi emri rabbihâ tamlaması “onun Rabbinin emriyle”; فَاَصْبَحُوا fe asbehû fiili “sabahladılar, dönüştüler”; لَا يُرٰى lâ yürâ edilgen fiili “görülmemektedir”; اِلَّا مَسَاكِنُهُمْ illâ mesâkinuhum istisnası “onların evlerinden başka bir şey”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık veriyoruz, cezalandırıyoruz”; الْقَوْمَ الْمُجْرِم۪ينَ el-kavme’l-mücrimîne tamlaması ise “suçlu olan o toplumu” demektir.

Burada Ahkaflılara verilen helak cezasının şiddeti ve helak sonrası yaşanan görüntü gündeme getirilmektedir.

1.تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِاَمْرِ رَبِّهَا فَاَصْبَحُوا لَا يُرٰىٓ اِلَّا مَسَاكِنُهُمْ “O (rüzgâr), Rabbinin emriyle her şeyi yıkar, mahveder. Nitekim (kasırga gelince) evlerinden başka bir şey görülemez olmuştu.” Yüce Allah ‘Âd kavmine gönderdiği o kasırga içerikli bulutun kendi helak etme emri doğrultusunda her şeyi mahvettiğini, onların evleri hariç geride hiçbir şeyin görünmez olduğunu haber vermektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تُدَمِّرُ tüdemmiru fiili benzer şekilde Furkân 25/36’da da geçmekte ve “şiddetli bir şekilde helak etmek”, “yerle bir etmek”, “kırıp geçirmek”, “imha etmek”, “helak etmek” manasına gelmekte, Ahkaflıların yerle bir edildiklerini, o kadar ki geride evlerinin görüntüsünden başka hiçbir şeyin kalmadığını ifade etmektedir. Bu arada cümlede yer alan اَصْبَحُوا asbehû fiili “dönüşmek” manasına geldiği için onların evlerinden başka geride artık hiçbir şeyin kalmadığı, bir anlamda inkârcıların hepsinin helak edildiği bu şekilde dile getirilmek istenmektedir.

‘Âd kavminin inkârcılarının akıbetiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda üzerlerine uğursuz, sarsıcı, uğultulu ve her şeyi alt üst eden kasırgaların gönderildiği(14) ve köklerinden sökülmüş hurma kütükleri gibi oldukları,(15) kendilerine köklerini kesen bir kasırga gönderildiği,(16) korkunç bir gürültünün onları yakaladığı, sel süprüntüsü haline getirildikleri,(17) üzerlerine azap kamçılarının salındığı,(18) helak edildikleri,(19) dünyada olduğu gibi kıyamet gününde de lanete uğratılacakları(20) ifade edilmektedir.

Burada sayılanları özetleyecek şekilde konuyla ilgili olarak Hâkka 69/6-8’i hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “‘Âd kavmi ise, uğultulu, kasıp kavuran bir fırtına ile mahvedildiler. (Allah) onu (kasırgayı), art arda yedi gece, sekiz gündüz onların üzerine musallat etti. Öyle ki (eğer orada olsaydın) o kavmi, içi boş hurma kütükleri gibi oracıkta yere serilmiş halde görürdün. Şimdi onlardan arda kalan bir şey görüyor musun?” İnanmayanların ve inançsızlıklarını müminlere karşı zulme dönüştürenlerin akıbeti bu şekilde tecelli etmiştir.

2. كَذٰلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِم۪ينَ “İşte biz, suçlu toplumu böyle cezalandırırız.” Yüce Allah Ahkaflıları korkunç bir azapla cezalandırdığını beyan ederek, benzer şekilde suç işleyen, suçtan beslenen, sürekli suçla anılan insanları işte bu şekilde cezalandırmakta olduğunu ifade etmekte, böylece bütün inkarcılara gözdağı vermektedir.

c) Mekkeli Müşriklere Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 26-28. âyetlerinde ‘Âd kavmine Mekkeli müşriklere vermediği kudret ve servet verdiğini, kendilerine kulaklar, gözler ve kalpler ihsan ettiğini, fakat kulaklarının, gözlerinin ve kalplerinin onlara hiçbir fayda sağlamadığını, çünkü Allah’ın âyetlerini bile bile inkâr ettiklerini, alaya aldıkları şeyin kendilerini kuşatmış olacağını bildirmektedir.

Ardından, Mekkeli müşriklerin çevresindeki memleketlerin de helak edildiği, belki doğru yola dönerler diye âyetlerin tekrar tekrar kendilerine açıklandığı ifade edilmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’ın peşi sıra kendilerine yakınlık sağlamak için ilah edindikleri şeylerin kendilerine yardım edemedikleri, aksine onlardan kaybolup gittikleri, bu inancın onların yalanı ve uydurup durdukları şeyler olduğu ifade edilmektedir.

ı. İnkarcıların Duyarsızlığı

وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ ف۪يمَآ اِنْ مَكَّنَّاكُمْ ف۪يهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَاَبْصَارًا وَاَفْـِٔدَةً فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلَآ اَبْصَارُهُمْ وَلَآ اَفْـِٔدَتُهُمْ مِنْ شَيْءٍ اِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Yemin olsun ki, onlara size vermediğimiz güç ve servet vermiştik. Kendilerine işitme (duyusu), gözler ve kalpler vermiştik. Fakat işitme (duyusu), gözleri ve kalpleri kendilerine hiçbir yarar sağlamamıştı. Çünkü Allah’ın ayetlerini (bilerek) inkâr ediyorlardı. Alay ettikleri şey, kendilerini kuşatmış (olacak)tır.”

Âyetteki وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ ve lekad mekkennâhum fiili “yemin olsun ki onları yerleştirmiştik”; ف۪يمَآ اِنْ مَكَّنَّاكُمْ fî mâ in mekkennâküm ifadesi “sizi yerleştirmediğimiz şekilde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “içinde, kendisinde”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, yaratmıştık”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; سَمْعًا sem‘an kelimesi “işitme duyusu, kulaklar”; وَاَبْصَارًا ve ebsâran kelimesi “ve gözler”; وَاَفْـِٔدَةً ve ef’ideten sözcüğü “ve kalpler, gönüller”;فَمَآ اَغْنٰى fe mâ ağnâ fiili “fayda vermemiştir, vermeyecektir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara”; سَمْعُهُمْ sem‘uhum ifadesi “ne onların işitme duyuları, kulakları”; وَلَآ اَبْصَارُهُمْ ve lâ ebsâruhum ifadesi “ne onların gözleri”; وَلَآ اَفْـِٔدَتُهُمْ ve lâ efidetühum ifadesi “ne de onların gönülleri”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şekilde”; اِذْ كَانُوا iz kânû ifadesi “çünkü onlar (şöyle) idiler”; يَجْحَدُونَ yechadûne fiili “inkar ediyorlar, inkâr ettikleri için”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; وَحَاقَ ve hâka fiili “ve kuşatmıştır, kuşatacaktır”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; مَا كَانُوا kânû fiili “(şöyle) oldukları şeyler”; بِه bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; ۪يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay ediyorlar, kendisiyle alay etmiş oldukları şeyler” demektir.

Burada Hz. Hûd’un kavmi olan Ahkaflılara verilen çeşitli nimetler ve onların olumsuz tutumları nedeniyle karşılaşacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ ف۪يمَآ اِنْ مَكَّنَّاكُمْ ف۪يهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَاَبْصَارًا وَاَفْـِٔدَةً “Yemin olsun ki, onlara size vermediğimiz güç ve servet vermiştik. Kendilerine işitme (duyusu), gözler ve kalpler vermiştik.” Yüce Allah, Ahkaflıları helak ettiğini beyan ettikten sonra, onlara vermiş olduğu nimetleri hatırlatmakta, bu bağlamda Mekkeli müşriklerden çok daha güçlü bir şekilde onları Ahkaf bölgesine yerleştirdiğini, onlara imkânlar verdiğini, herkes gibi onlara da işitme, görebilme ve anlayabilme imkânı bahşettiğini ifade etmektedir.

a)وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ ف۪يمَآ اِنْ مَكَّنَّاكُمْ ف۪يهِ “Yemin olsun ki, onlara size vermediğimiz kudret ve serveti vermiştik.” Bu âyetle uyumlu bir mesaj içermesi bakımından esasında ‘Âd kavminin, bir benzeri inşa edilmemiş, sütünlardan oluşan İrem şehrine sahip bir medeniyetin temsilcileri oldukları Fecr 89/7-8’de zikredilmektedir.

Âyette geçen مَكَّنَّا mekkennâ fiili tıpkı En‘âm 6/6, A‘râf 7/10, Yûsuf 12/21, Kehf 18/84, Kasas 28/57 ve Ahkâf 46/26’da da geçtiği gibi “güç ve iktidar vermek, ortam veya zemin hazırlamak, imkan hazırlamak” manalarını içermektedir. Âyette yer alan اِنْ مَكَّنَّاكُمْ in mekkenâküm “Sizi yerleştirmemiştik” ifadesindeki اِنْ in edatının tıpkı En‘âm 6/6’da da geçtiği gibi olumsuzluk anlamı veren مَا mâ manasında olduğu,(21) dolayısıyla Mekkelilere verilmeyen imkânın onlara verildiği, ekonomik olarak çok daha güçlü oldukları belirtilmiş olmaktadır.

Onların akıbeti, sözü edildiği şekliyle felaket olarak şekillendiğine göre, onlardan çok daha zayıf olan Mekkelileri çok daha ağır bir felaketin beklediği bu şekilde dolaylı olarak hatırlatılmış olmaktadır.

Konuyla ilgili bir mukayesenin yapıldığı Sebe’ 34/45’te Mekkelilere göre önceki nesillerin çok daha güçlü olduğu şöyle dile getirilmektedir: “Onlardan öncekiler de (peygamberlerini) yalanlamışlardı. Bunlar, öncekilere verdiklerimizin onda birine bile ulaşamamışlardı. (Bu nedenle onlar), peygamberlerimi yalanlamışlardı. (Ama) benim karşılık olarak verdiğim nasıl olmuştu!” Bu bağlamda kendilerinin de en güçlü insanlar olduğunu sandıkları Fussılet 41/15’te zikredilmektedir.

Önceki nesillerin sonrakilere göre daha güçlü olduklarına dair Meryem 19/74, Fâtır 35/44, Mü’min 40/82, Muhammed 47/13 ve Kâf 50/36 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler verilmektedir. Öncekiler çok daha güçlü olsalar da onların da çeşitli şekillerde helak edildikleri bilinen bir gerçektir. İşte buna dair Fussılet 41/15’te şu bilgi verilmektedir: “Onlar kendilerini yaratan Allah’ın, onlardan daha kuvvetli olduğunu görmediler mi? Onlar bizim âyetlerimizi (mucizelerimizi) inkâr ediyorlardı.”

b) وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَاَبْصَارًا وَاَفْـِٔدَةً “Kendilerine işitme duyusu (kulaklar), gözler ve kalpler vermiştik.” Yüce Allah diğer insanlara olduğu gibi Ahkaflılara da bu organları verdiğini ifade etmektedir. Bu cümle gereği, ‘Âd kavmine diğer özelliklerine ilave olarak her türlü nimetin verildiği bildirilmekte, bu çerçevede hakikati işitebilecekleri kulaklarının, gerçekleri ve delilleri görebilecekleri gözlerinin ve hakkı anlayabilecekleri gönüllerinin olduğu beyan edilmektedir.

İnsanlara bu üç nimetin verilmesiyle ilgili olarak Mü’minûn 23/78’de ve Secde 32/9’da benzer bilgiler zikredilmektedir. İnsanların “sorumlu tutulacağı” gerçeğini unutmamak için onların bilgi edinme yollarının başında gelen “işitme, görme ve algılama” duyuları üçü bir arada zikredilmekte ve bunların adeta birbirinden ayrılmayan üçlü olduğu öğretilmektedir.

İsrâ’ 17/36’da da beyan edildiği gibi, kendileriyle bilgi edindiğimiz bu üç özelliğimiz aynı zamanda sorguya muhatap kılınacaktır. Bu nedenle, nereden ve nasıl bilgi edindiğimiz gibi, kazandığımız bilgi de, gerçekleştirdiğimiz eylemler de çok önemlidir ve hesabın konusudur.

Esasında İnsân 76/2’de hayatın var ediliş gayesinin imtihan olduğu beyan edildikten sonra, insanoğlunun hakikati işitip görebilecek şekilde yaratıldığı özellikle hatırlatılmaktadır. Ayrıca Nûr 24/24, Yâsîn 36/65, Fussılet 41/20-21 gibi âyetlerde insanların organlarının şahitliğinden söz edilirken de bu husus üzerinde durulmaktadır.

İnsanın ana rahmindeki yaratılışından söz eden bazı âyetlerde sadece kulaklar ve gözler,(22) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazılarında ise kalpler de zikredilmektedir.(23) Bu organlar hakikatin öğrenilmesinde etkin olanlardır ve önemine binaen bunlar zikredilmiş olmalıdır. Dinleyebilme, görüp fark edebilme ve nihayet anlayabilme bu organlarla mümkündür. Bu yüzden, bir taraftan yaratılışın fiziksel içeriği verilirken, diğer taraftan insanın bilgi edinme yollarına gönderme yapılmış olmaktadır. Bu arada insanın sorumluluğundan söz edilen İsrâ’ 17/36’da da aynı organlar ve aynı sıralama vardır.

Hümeze 104/7’de ele aldığımız üzere, الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh kelimesi el-fuâd kelimesinin çoğuludur ve insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir.(24) el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(25) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(26) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır. Bu bağlamda söz konusu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncesindeki duymayı ve görmeyi de kapsayacak şekilde düşünme, bilme ve inanma gibi insani yeteneklerin tümüne birden delalet eder.

2. فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلَآ اَبْصَارُهُمْ وَلَآ اَفْـِٔدَتُهُمْ مِنْ شَيْءٍ اِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ “Fakat işitme (duyusu), gözleri ve kalpleri kendilerine hiçbir yarar sağlamamıştı. Çünkü Allah’ın ayetlerini (bilerek) inkâr ediyorlardı.” Yüce Allah Ahkaf kavmine verdiği pek çok nimete rağmen onların kulaklarıyla hakkı dinlemediklerini, gözleriyle delilleri görmediklerini ve gönülleriyle de hakikati anlamaya yanaşmadıklarını, bu nimetlerin onlara hiçbir fayda vermediğini beyan etmekte, gerekçesini de Allah’ın âyetlerini inkar etmeleri şeklinde zikretmektedir.

Sözü edilen organların sahiplerine fayda vermemesi bir taraftan onların doğru bir istikamet için kullanılmadıklarını göstermekte, diğer taraftan da bu imkanlar sayesinde kazandıkları şeylerin hiç birisinin Yüce Allah’tan gelecek azabı kendilerinden savmaya yetmediğini ortaya koymaktadır.

3. وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Alay ettikleri şey, kendilerini kuşatmış (olacak)tır.” Yüce Allah Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd kavminin yani Ahkaf denen bölgede yerleşik olan bu milletin mahşerdeki durumları bağlamında açıklamalarına devam etmekte ve bu kişilerin dünya hayatlarında işledikleri ne kadar kötülük varsa hepsinin ortaya çıkacağını, karşılarına getirileceğini, gözlerinin önüne serileceğini haber vermektedir. Dahası, dünya hayatında kendileriyle alay ettikleri ne kadar değer varsa hepsinin bu kişleri bir azap nedeni olarak çepeçevre kuşatmış olacağını bildirmektedir.

Buradaki mesajın inkârcıların dünyada alay ettikleri şeyin onlara mahşerde isabet edeceğinin bildirilmesi olduğunun delili hem Zümer 39/51’dir; hem Nahl 16/34’teki şu ifadedir: “Sonunda yaptıklarının cezası onlara ulaşmış (olacaktır) ve alay etmekte oldukları şey onları çepeçevre kuşatıverecektir.”

İnkârcı kişilerin dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çeşitli âyetlerde(27) dile getirilmekte, konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir. Âyetteki حَاقَ hâka fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi tehdit edildikleri azabın mutlak sûrette hem dünyada gerçekleştiğini hem de mahşerde gerçekleşeceğini göstermek içindir.

Yüce Allah bu âyette Ahkâflıların yaptığı alaycılığın onların başına bela olduğunu, çünkü alay edip durdukları şeylerin dünyada onların başına geldiğini, mahşerde de çok daha korkunç bir şekilde cezalandırılacaklarını haber vermektedir. Fâtır 35/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer.” Bu cümlede, hakikate karşı kurulan kötü tuzakların sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmektedir.

ıı. Helak Edilen Kavimler

وَلَقَدْ اَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرٰى وَصَرَّفْنَا الْاٰيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Yemin olsun ki biz çevrenizdeki şehirleri (halklarını) helak etmiştik. (Gerçeğe) dönerler diye ayetleri (onlara) tekrar tekrar açıklamıştık.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَهْلَكْنَا ve lekad ehleknâ fiili “yemin olsun ki helak etmiştik”; مَا حَوْلَكُمْ mâ havleküm ifadesi “sizin çevrenizdekileri”; مِنَ الْقُرٰى mine’l-kurâ ifadesi “şehirlerden”; وَصَرَّفْنَا ve sarrafnâ fiili “ve çeşit çeşit açıklamıştık”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ le‘allehum yarci‘ûne ifadesi ise “gerçeğe geri dönerler diye” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin çevrelerinde yaşanmış olan eski helaklerin onlara herhangi bir istikamet kazandırmaması gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرٰى “Yemin olsun ki biz çevrenizdeki şehirleri (halklarını) helak etmiştik.” Yüce Allah Hz. Hûd’un kavminin sergilediği olumsuz tavrı ve sonrasında yaşadıkları dünyevî felaketi hatırlattıktan sonra, sözü tekrar asıl ve öncelikli muhataplar olan Mekkeli müşriklere getirmekte, Ahkaf halkının feci sonundan ders çıkarmamalarına ilave olarak, çevrelerinde daha nice helak edilmiş kavmin kalıntıları olduğunu bildirmektedir.

Âyette geçen حَوْلَكُمْ havleküm ifadesi “mekan ve zaman olarak onlara yakın olan” anlamıyla yorumlansa da evrensel manada dünyanın geri kalan her tarafındaki helaklerin burada dolaylı da olsa kast edildiği söylenebilir. Bu çerçevede âyette her ne kadar helak edilmiş o milletlerin isimleri zikredilmemişse de diğer âyetlerde verilen bilgilerden hareketle sözü edilen الْقُرٰى el-kurâ kelimesinden maksadın Hz. Nûh’un, Hz. Sâlih’in, Hz. Lût’un, Hz. Şu‘ayb’ın kavimleri, ayrıca Firavun ve adamlarının helaki olduğu söylenebilir. Bu çerçevede ülke veya şehir isimleri olarak Yemen, Şam, Me’rib, Sodom, Gomore, Eyke vs şeklinde bazı mekanlar belirlenebilir.(28)

2. وَصَرَّفْنَا الْاٰيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “(Gerçeğe) dönerler diye ayetleri (onlara) tekrar tekrar açıklamıştık.” Kur’ân’da altı kez(29) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ ve dört kez(30) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu fiilleri “tekrar tekrar yapmak”, “sayıp dökmek”, “iyice açıklamak”, “evirip çevirip açıklamak”, “çeşitli şekillerde beyan etmek”, “tekrar tekrar anlatmak” manalarına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir.

Sunulan âyetlerin birinden öğüt almayanlar diğerinden öğüt alsınlar diye âyetler çeşitli şekillerde açıklanmıştır. Bu yeterli cevaplara ve uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini, küfürde ısrarcılıklarını bırakmamışlardır. Demek ki Mekkeli müşriklere yönelik olarak hak ve hakikatin veya sunulan delillerin çok çeşitli şekillerde hatırlatıldığı ifade edilmek istenmekte, bu vesileyle onların gerçeklere geri dönmelerinin arzu edildiği ortaya konulmaktadır.

ııı. Putların Güçsüzlüğü

فَلَوْلَا نَصَرَهُمُ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ قُرْبَانًا اٰلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَذٰلِكَ اِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Kendilerine yakınlık sağlamak için Allah’ın peşi sıra ilah edindikleri şeyler, onlara yardım etselerdi ya! Hayır! (Tapındıkları şeyler) onlardan kaybolup (gitmiştir). İşte bu, onların yalanı ve uydurup durdukları şeydir.”

Âyetteki فَلَوْلَا نَصَرَهُمُ fe levlâ nesarahum ifadesi “hadi onlara yardım etseler ya”; الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا ellezînettehazû ifadesi “edindikleri şeyler, benimsemiş oldukları kişiler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; قُرْبَانًا kurbânen kelimesi “yakınlık”; اٰلِهَة âliheh sözcüğü “ilahlar”; بَلْ bel edatı “aksine”; ضَلُّوا dallû fiili “sapmıştı, kaybolmuştu”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “bu”; اِفْكُهُمْ ifkühum tamlaması “onların iftiraları(dır)”; وَمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ ve mâ kânû yefterûne ifadesi ise “ve uydurmakta oldukları şey(dir)” demektir.

Burada putperestlerin beklentilerinin ne kadar yersiz ve mesnetsiz olduğu gündeme getirilmektedir.

1.فَلَوْلَا نَصَرَهُمُ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ قُرْبَانًا اٰلِهَةً “Kendilerine yakınlık sağlamak için Allah’ın peşi sıra ilah edindikleri şeyler, onlara yardım etselerdi ya!” Yüce Allah inkarcılara seslenmekte ve Allah’ın peşi sıra kendilerini O’na yakınlaştırsınlar diye edindikleri ilahların onlara yardım etmelerini konu edinmekte ve bunu hiçbir şekilde başaramadıklarını beyan etmektedir.

Bu çerçevede âyetin başında zikredilen لَوْلَا levlâ edatı “hadi yapsalardı ya” gibi teşvik içerikli olarak bir imkansızı dile getirmekte ve sözü edilen putların onlara tapanlara hiçbir şekilde yardımlarının dokunmadığını ortaya koymaktadır.

Âl-i İmrân 3/183 ve Mâide 5/27’de de geçen قُرْبَان kurbân kelimesi “yakınlık” manasına gelmekte, bu haliyle âyette bir taraftan Zümer 39/3’e, diğer taraftan da Yûnus 10/18’e bağlı mesajlar içermektedir. Çünkü bu âyetlerde de dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler putlara tapınmalarının gerekçesini kendilerini Allah’a biraz daha yakınlaştırmaları şeklinde belirlemişlerdi.

İşte bu âyette onların bu beklentisinin hiçbir şekilde doğru olmadığı ortaya konulmakta ve ilah sanılan varlıkların onlara tapınanlara hiçbir yardımlarının olamadığı özellikle vurgulanmaktaır. Dahası لَوْلَا levlâ edatı bir taraftan da meydan okuma manasını içerdiği için, “hadi yardım etseler ya” şeklinde de bir mesaj içermektedir.

Bu ifadeyi sadece vahyin indirildiği dönemle, Mekkeli müşriklerle sınırlı görmek doğru ve yeterli bir okuma olamaz. O gün nasıl ki Yüce Allah’ın peşi sıra birtakım varlıklar aracı edinilmiş ve onların yardımı umulmuş idiyse şimdilerde de benzer beklentiler bu defa insanlar aracılığıla dile getirilmektedir. Öyle görünüyor ki Yüce Allah bu âyette bu türden sahip olunan bütün kabulleri reddetmekte, evrensel anlamda şirk denebilecek bütün yaklaşımları şiddetle eleştirmektedir.

2. بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ “Hayır! (Tapındıkları şeyler) onlardan kaybolup (gitmiştir).” Yüce Allah ilah sanılan varlıkların kendilerine tapan kişileri yüzüstü bırakıp gittiklerini, onlara hiçbir şekilde yardımlarının dokunmadığını beyan ederek, müşriklerin bu türden beklentilerinin ne kadar yersiz ve saçma olduğunu ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak kendilerine tapınılan varlıkların putperestleri ölümleri anında terk edecekleri A‘râf 7/37’de şöyle dile getirilmektedir: “Onlar da kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik ederek, ‘Bizden kaybolup gitmişler’ derler.”

Mahşerde yaşanacak durumla ilgili olarak Mü’min 40/74’te de benzeri bulunan bu ifade gereği, Yüce Allah ölüm anında kâfirlere sorulacak soruya onların bu şekilde cevap vereceğini haber vermektedir. Sahte ilahlar kendilerine tapanları daha ölüm anında bile terk etmiş olacaklardır. Putlar putperestlerden kaybolmuş olacaktır. Bu konuda pek çok âyette bilgi verilmektedir.(31)

En‘âm 6/94’te mahşer şartlarında da benzer ifadelerin havada uçuşacağı haber verilmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Andolsun ki, sizi ilk defa yarattığımız gibi teker teker bize geleceksiniz ve (dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bırakacaksınız. Yaratılışınızda ortaklarımız sandığınız şefaatçilerinizi de yanınızda göremeyeceğiz. Andolsun, aranız açılmış ve (ilah) sandığınız şeyler sizden kaybolup gitmiştir.”

“Onlar gerçekten kendilerine yazık etmişler ve uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır” meâlindeki A‘râf 7/53’te de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah bu inkârcıların pişmanlıklarının hiçbir fayda vermeyeceğini, kendilerine yazık etmiş olduklarını, Allah’ın peşi sıra tapındıkları varlıkların hepsinin yok olup gideceğini, ortalıkta hiçbir şeyin bulunmayacağını haber vermektedir. İnkârcılar kendileri kendilerine yazık etmiş olmakta, başkasının onlar üzerinde herhangi bir etkisi veya belirleyici fonksiyonu bulunmamaktadır.

Çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere,(32) nankör insanlar dünya hayatlarında her neyi Yüce Allah’a iftira etmişlerse mahşer şartlarında onların hiçbirini etraflarında göremeyeceklerdir. Mahşer ve ölüm esnasındaki terk etmelerin yanında putların putperstleri daha dünya hayatlarında karşılaştıkları herhangi bir sıkıntıda da terk ettikleri İsrâ’ 17/67’de açıkça ifade edilmektedir.

3. وَذٰلِكَ اِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “İşte bu, onların yalanı ve uydurup durdukları şeydir.” Yüce Allah putperestlerin kendilerini Allah’a yakınlaştırsınlar diye taptıkları putlardan yardım beklentilerinin kendilerinin söylediği bir yalan ve uydurmakta oldukları iftira olduğunu bildirmekte, bu şekildeki beklentilerin delilsiz birer yalan olduğunu, sahiplerini korkunç bir akıbete doğru sürüklediğini haber vermektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra ilah edinmek en korkunç hata olduğu için bunun üzerinden geliştirilen her türlü anlayış da onun gibi bir iftiradan başka bir şey değildir.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXVIII, 26-27. 2 - Semerkandî, age., III, 291; Taberî, age., XXVI, 22-24; Zemahşerî, age., IV, 298; Râzî, age., XXVIII, 27.
• 3 - Esed, age., s. 1030’da 26. not.
• 4 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/2, 26, 50, 61, 84; Yûsuf 12/40; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Yûsuf 12/40 İsrâ 17/23 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 5 - Semerkandî, age., III, 291; Taberî, age., XXVI, 24; Zemahşerî, age., IV, 298; Râzî, age., XXVIII, 27.
• 6 - Mü’min 40/26.
  • Mü'min 40/26
• 7 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 8 - Zemahşerî, age., IV, 299. 9 - Semerkandî, age., III, 291; Taberî, age., XXVI, 25.
• 10 - Semerkandî, age., III, 291; Taberî, age., XXVI, 25. 11 - Zemahşerî, age., IV, 299; Râzî, age., XXVIII, 28. 12 - Zemahşerî, age., IV, 299.
• 13 - Semerkandî, age., III, 291.
• 14 - Fussılet 41/16; Ahkâf 46/25. 15 - Kamer 54/19-20. 16 - A‘râf 7/72; Zâriyât 51/41-42. 17 - Mü’minûn 23/41. 18 - Fecr 89/13. 19 - Şu‘arâ’ 26/139. 20 - Hûd 11/60.
  • Fussilet 41/16 Ahkâf 46/25 Kamer 54/20 A‘râf 7/72 Zâriyât 51/42 Mü'minûn 23/41 Fecr 89/13 Şu‘arâ 26/139 Hûd 11/60
• 21 - Semerkandî, age., III, 292; Taberî, age., XXVI, 28; Zemahşerî, age., IV, 300; Râzî, age., XXVIII, 29.
• 22 - En‘âm 6/46; Yûnus 10/31. 23 - Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/46 Yûnus 10/31 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 24 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 25 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 26 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 27 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 28 - Taberî, age., XXVI, 29; Zemahşerî, age., IV, 302. 29 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 30 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58
• 31 - En’âm 6/24, 94; A’râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Mü’min 40/74; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Mü'min 40/74 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28
• 32 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Ahkâf 46/28