Mürselât Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 50 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen ve “gönderilenler” anlamındaki الْمُرْسَلَات el-murselât kelimesinden alan Murselât sûresi, iniş sırasına göre 35, resmî sıralamada ise 77. sûredir.

Murselât sûresi resmî sıralamada öncesindeki İnsân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de kıyâmet ve sonrasından söz edilmekte, insanın yaratılışına ve yaratılış gayesine değinilmektedir. Yine her iki sûrede de cennet nimetlerinin çeşitliliği hakkında bilgi verilmekte, Kur’ân’a iman etmenin ve Yüce Allah’ın emirlerine boyun eğmenin önemine vurgu yapılmaktadır. Sûrenin ilk âyetlerinde yer alan yemin ifadeleri, Son Saat’in (kıyametin kopmasının) kesin olarak gerçekleşeceğine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır.

8. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak gerçeklerin bir kısmı çeşitli başlıklar halinde zikredilmekte, insanın yaratılışının ilk aşamaları ve ana rahminin son derece güçlü ve güvenilir bir yer olduğuna değinilmektedir.

25. âyetten itibaren, yeryüzünün çeşitli özellikleri ve dağların durumu ile suyun yaratılış gayesi zikredildikten sonra, bu defa söz cehennemliklere getirilmektedir.

29. âyetten itibaren, cehennemin korkunç yapısına değinilmekte, mahşerde insanlar hakkında hükmün verileceği, kötülerin azaba uğratılacağı, iyilerin ise cennet ödüllerine kavuşturulacağı haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, sûrenin son bölümünde ilâhî emirlere boyun eğmemenin ve Kur’ân’a iman etmemenin çok büyük bir kabahat olduğu ifade edilmektedir. En sonunda, Kur’ân’a inanıp güvenmenin tek çıkar yol olduğu, vahiy adına inanılacak başka söz olmadığı özellikle vurgulanmaktadır.

Bu sûrede on defa yer alan, “Gerçeği yalanlayanların, o gün vay haline!” âyeti, verilen mesajların vurgulanmasını, yalanlanmaması gerektiğini ve önemini kavratmayı amaçlamaktadır. Gaye te’kid yani âyetlerde verilmek istenen mesajı pekiştirmek olduğu için bu cümleler hiçbir şekilde gereksiz birer tekrar ifadeler değillerdir.

Yüce Allah, sûrenin 1-19. âyetlerinde benzerleri başka bazı sûrelerde de olduğu gibi, çeşitli niteliklere yemin etmekte, asıl olarak kıyâmetin kopmasının gerçekleşeceğini muhataplara bildirmekte; ardından kıyâmet ve yargılama ile ilgili bilgilerden bir demet sunmakta ve bu gerçekleri yalanlayanların kendilerine yazık etmiş olacaklarını beyan etmekte, daha sonra ise Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, diğer bütün inkârcılara gözdağı vermek amacıyla genel uygulamasını hatırlatmaktadır.

a) Vahyin Etkinliği ve Son Saat’in Gerçekliği

Yüce Allah sûrenin 1-7. âyetlerinde özür dilemeyi öğretmek veya uyarıda bulunmak için birbiri ardınca gönderilen, esip savuran, yaydıkça yayan, hak ile bâtılı birbirinden ayıran şeylere yemin etmekte, bütün bunların insanların şahitleri olacağını bildirmek istemekte ve “Size vaadedilen şey mutlaka ve mutlaka gerçekleşecektir” ifadesiyle de yeminlerin gerekçesini dile getirmektedir.

ı. Beş Sıfata Yemin

وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا “Yemin olsun: Birbiri ardınca gönderilenlere, esip savuranlara, yaydıkça yayanlara, (hak ile batılı) ayırdıkça ayıranlara ve öğüt bırakanlara (ulaştıranlara) ki.”

Âyetlerdeki وَالْمُرْسَلَاتِ ve’l-murselâti kelimesi “gönderilenlere yemin olsun”;عُرْفًا ‘urfen sözcüğü “peş peşe, art arda”; فَالْعَاصِفَاتِ fe’l-‘âsıfâti kelimesi “estikçe esenlere, estirenlere (yemin olsun)”; عَصْفًا ‘asfen ifadesi “estirme şeklinde”;وَالنَّاشِرَاتِ ve’n-nâşirâti kelimesi “yaydıkça yayanlara yemin olsun”; نَشْرًا neşran kelimesi “yayarak”; فَالْفَارِقَاتِ fe’l-fârikâti kelimesi “ayırdıkça ayıranlara (yemin olsun)”; فَرْقًا farkan kelimesi “ayırarak”;فَالْمُلْقِيَاتِ fe’l-mulkıyâti kelimesi “verenlere, ilka edenlere, atanlara, ulaştıranlara (yemin olsun)”; ذِكْرًا zikran sözcüğü ise “(gerçeği) hatırla(t)mayı, öğüdü, vahyi” demektir.

Burada beş sıfata yemin edilmekte ve bunun gerekçesiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah’ın, bir üslup olarak Kur’ân’da çeşitli varlıklara yemin ettiği bilinmektedir. Yeminlerde, mesajın etkili olmasını sağlamak, Araplardaki yemin geleneğini devam ettirmek, yemin edilen varlıkların önemini ortaya koymak gibi gerekçeler söz konusudur. Aynı gerekçeler bu sûredeki yeminler için de geçerlidir. Yemin edilen varlıklar çeşitlilik arz etse de, maksat hemen hemen aynıdır.

Yorumlarımıza, sûrenin ilk âyet grubunu oluşturan yemin edilen şeyler hakkında müfessirlerimiz tarafından dile getirilen genel kanaatleri aktarmakla başlayacağız. Öncelikle belirtelim ki, âlimlerimize göre, bu beş âyetteki nitelikler aynı varlıklara da, farklı varlıklara da ait olabilir. Bazı âyetlerde bir grup varlığın, diğerlerinde başka varlıkların kastedilmiş olması da elbette muhtemeldir.

Ardından, konuyla ilgili olarak Râzî’den naklederek kısmen dağınık gibi görünen görüşleri beş başlıkta ele alacak, en sonunda ise kendi tercihimizi delilleri ve gerekçeleriyle ifade etmeye çalışacağız.

- Âlimlerimizin Görüşleri

1. Peş Peşe Gönderilenler

وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا “Birbiri ardından gönderilenlere yemin olsun.” Burada gönderilmesinden söz edilen varlıkların neler olduğu konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Bunların “rüzgârlar”, “melekler” veya “peygamberler” olabileceği belirtildiği gibi, “Yüce Allah’ın peş peşe gönderdiği her şey”in bu çerçevede kastedilmiş olmasının da mümkün olduğu beyan edilmektedir.(1)

2. Esip Savuranlar

فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا “Esip savuranlara (yemin olsun).” Bu varlıklar hakkında da bazı âlimlerimiz genel olarak maksadın “rüzgârlar”(2) veya “meleklerin sert ve hızlı gelişleri” olmasının mümkün ve muhtemel olduğunu ifade etmektedirler.(3)

3. Yaydıkça Yayanlar

وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا “Yaydıkça yayanlara yemin olsun.” Âyetteki ifadeden maksat, “rüzgârlar” veya “melekler” olarak görülmüştür. Hatta Taberî bunun “yağmurlar”, Semerkandî ise “mahşerde diriltilme/diriltilenler” olabileceğini birer görüş olarak nakletmektedirler.(4)

4. Doğruyu Yanlıştan Ayıranlar

فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا “(Hak ile bâtılı) birbirinden iyice ayıranlara (yemin olsun).” Buradaki beyandan maksat, “melekler”, “rüzgârlar” veya “Kur’ân” olarak ifade edilmektedir.(5) Semerkandî, bunun “kabirler” olduğu görüşünü de nakletmektedir.(6)

5. Öğüt Verenler

فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا “Gerçeği hatırlatanlara (yemin olsun).” Bu grubun son âyetini oluşturan bu cümlede sözü edilen öğüt vericilerin “melekler” olduğu konusunda yaygın kanaat mevcuttur.(7) Elbette kaynaklarda başka görüşler de vardır.

- Râzî’nin Görüşleri

Âyetleri teker teker açıklarken de ifade ettiğimiz gibi, bu sıfatları çeşitli şekillerde yorumlamak mümkündür. Âlimlerimizin ortaya koyduğu yaklaşımların çeşitliliği bunu göstermektedir. Bu bağlamda, bütün yaklaşımları bir anlamda özetleyen ve özgün yaklaşımlar da ortaya koyan Râzî’nin, âyetleri yorumlama şeklini burada özellikle hatırlatmak istiyoruz.

ı. Maksat “Melekler” Olabilir

Bu yaklaşıma göre âyetlerin anlamı şu şekilde olur: “1. Nimet veya azap için peş peşe gönderilen, 2. Sert ve hızlı hareket eden, 3. Hüküm, rahmet veya azap yayan ya da amel defterlerini açan, 4. Hakkı bâtıldan ayıran ve 5. Peygamberlere zikri getiren meleklere yemin olsun.”

ıı. Maksat “Rüzgârlar” Olabilir

Buna göre âyetlerin anlamı şöyledir: “1. Peş peşe gönderilen, 2. Sert esen, 3. Bitkileri veya bulutları yayan, 4. Allah’ın dostları ile düşmanlarını ayıran ve 5. Böylece felâket haberlerinin gelmesini sağlayan rüzgârlara yemin olsun.”

ııı. Maksat “Vahiy” Olabilir

Bu durumda anlam daha ilginç bir boyut kazanır: “1. Hz. Peygamber’e peyderpey gönderilişine, 2. Diğer inançları bastıran gücüne, 3. Hakikati her tarafa yayan mesajlarına, 4. Hakkı bâtıldan ayıran özelliğine ve 5. Öğüt veren yapısıyla vahye yemin olsun.”

ıv. Maksat “Peygamberler” Olabilir

Aslında 3. madde ile benzeşen bu kanaate göre âyetlerin mesajı şu şekli alır: “1. Ma‘rûfu getiren, 2. Risaletle güçlenip üstün gelen, 3. Dinî gerçekleri yayan, 4. Tevhid ile ilhâdı (iman ile inkârı) ayıran ve 5. Zikre davet eden peygamberlere yemin olsun.”

v. Maksat “İstikamet Sebepleri” Olabilir

Diğerlerinden farklı olarak bu görüş, “Kur’ân’ın muhatabı olan ve insanı istikamet sahibi yapabilen duyguları” içermektedir. Buna göre âyetlerin anlamı şöyledir: “1. Dünyadan yüz çevirip ibadetle Allah’a yönelen, 2. Dünya sevgisini kalbinden silip atan, 3. Bu duygusunu bütün iç-dış organlarına yayan, 4. ‘Allah var, gerisi yalan’ diye gerçeği yanlıştan ayıran ve 5. Kalbine Allah’ın zikrini yerleştiren istikamet sahibi insanlara, onların gönüllerine yemin olsun.”(8)

Beşinci sırada aktardığımız bu ifadelerden de anlaşılabileceği gibi, bu son görüş, her yönüyle işârî/tasavvufî bir yapı arz etmekte, diğer görüşlere göre daha farklı bir mesaj alanı oluşturmayı amaçlamaktadır.

Râzî’nin, diğer görüşleri de içeren bu yaklaşımlarının doğru olduğunu belirtmek gerekir. Murselât sûresinin ilk âyetlerinde yemine konu kelimeler “sıfatlar” halinde getirilip isim zikredilmemesi, bu konuda farklı kanaatlerin ortaya konulabilmesine imkân tanımaktadır. Dolayısıyla, yapılan yorumları herhangi bir şekilde eleştirmek veya yanlışlıkla itham etmek doğru olmaz. Belli ki, bu sıfatlar hakkında söz tükenmez. İşte biz de bu doğrultuda tercihimizi ve gerekçelerini sunmak istiyoruz.

- İlk Beş Âyete Bizim Yaklaşımımız

Âlimlerimizin önümüzü açan birtakım hatırlatmalarından da yararlanarak, özellikle Râzî’nin âyetlere getirdiği yorumlar arasında zikredilen ve “vahye” dikkat çeken yaklaşımından esinlenerek bu âyetleri “vahiy” ile ilişkili olarak anlama imkânımız bulunduğunu özellikle belirtmeliyiz. Sâffât, Zâriyât, Nâzi‘ât surelerinde de olduğu gibi bu âyetlerde de maksadı vahiy ile anlayabileceğimizi belirtmeliyiz.

1.وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا “Birbiri ardından gönderilenlere yemin olsun.” Bu âyetteki عُرْف ‘urf kelimesine “peyderpey, art arda” anlamı verilince, الْمُرْسَلَاتel-murselât, yani “gönderilenler”in vahiy ürünü bilgiler olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Kur’ân, 23 yıllık bir süreçte indirilmiştir; Furkân 25/32’de de hatırlatılan husus budur. Bu nedenle “Kur’ân’ın peyderpey indirilmesi” anlamındaki Tencîmu’l-Kur’ân ifadesi literatürümüze yerleşmiştir.

2. فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا “Esip savuranlara (yemin olsun.” İlk âyeti vahiy ile ilişkilendirince diğerlerini de bu bağlamda açıklamamız mümkündür. Buna göre ikinci âyettekiالْعَاصِفَات el-‘âsıfât kelimesini, vahyin gönüllere müdahalesi, yani küfrün, inkârın ve şirkin oradan sökülüp atılması anlamında kabul edebiliriz. Nitekim Nâzi‘ât sûresinin ilk âyetlerinde de benzer bir durum vardır. Nâzi‘at 79/1. âyetin anlamı şöyledir: “(İnkârcıların yüreklerinden küfrü) şiddetli bir şekilde söküp atanlara yemin olsun!”

Vahyin insan hayatındaki etkisine dikkat çeken bu yaklaşım, aynı zamanda ikinci âyetin başındaki fâ edatının da anlama katkısı olarak anlaşılmalıdır. Çünkü fâ edatı, vâv harfinden farklı olarak, bir işin sonucunu bildiren bir anlama sahiptir. Vahyin gönderilmesinin gerekçesi, kalplerdeki inkârın sökülüp atılmasıdır. Vahyin kapladığı gönülde küfür ve şirk barınamaz; çünkü zıtlar bir arada bulunamaz.

3.وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا “Yaydıkça yayanlara yemin olsun.” Bu âyetteki النَّاشِرَات en-nâşirât “yayanlar” ifadesi, aynı şekilde, vahyin bir başka özelliğini gündeme getirmekte ve gerçekleri yayan yapısını hatırlatmaktadır. İlâhî irade vahyi göndermekle bütün gerçekleri ortaya sermekte, Zâriyât 51/1’de olduğu gibi “vahyin, hidayeti gönüllere saçan” yapısına dikkat çekmektedir.

Bu durumda, vahyin yayılmasını sağlayan veya bu uğurda çalışan herkes, bu âyetteki övgüden nasipkâr olabilecektir. Böylece, başta vahyi getiren melekler olmak üzere bütün peygamberler ve onların yolunu takip edenler âyetin kapsamında var kabul edilir.

4. فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا “(Hak ile bâtılı) birbirinden iyice ayıranlara yemin olsun.” Bu âyetteki الْفَارِقَات el-fârikât kelimesi, başında fâ edatı bulunması nedeniyle, bir önceki âyetteki anlamın açıklayıcısı veya sonucu olarak yorumlanabilir. Buna göre, vahyin gerçekleri yaymasının sonucunda beklenen şey, onun “doğruyu yanlıştan ayırması”dır. İşte الْفَارِقَات el-fârikât kelimesi, vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.

Zaten Kur’ân’ın bir ismi el-furkândır ve 25. sûrenin de ismidir. Bu kelime, Kur’ân’ın hakkı bâtıldan ayırıcılığını ifade etmektedir. Kur’ân, farkı fark ettiren bir kitaptır; doğrunun ve yanlışın kendisiyle ayrıştırıldığı ayraçtır. Bu nedenle, âyetteki bu sıfatı, vahyi nitelendiren bir anlamda kabul etmek isabetlidir.

5. فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا “Gerçeği hatırlatanlara (yemin olsun).” Bu âyettekiالْمُلْقِيَات el-mülkıyât ve ذِكْر zikr kelimelerini de benzer şekilde vahiy ile ilişkilendirmek durumundayız. Kur’ân, peyderpey gönderilip gönüldeki inkârı söküp atmakta, ardından hayatın her alanına ait gerçekleri yayıp, doğruyu yanlıştan ayrıştırıcı bir etki ortaya koymaktadır. Böylece bütün bunların bir öğüt sonucu gerçekleştiğini söylemek kaçınılmaz olmaktadır.

Sâffât 37/3’te de yer aldığı gibi, buradaki maksat, öğüt olan Kur’ân mesajının insanlara ulaştırılmasıdır. “Vahyin ilkası” yani atılması veya bırakılması ifadesi, onun muhataplara ulaştırılması, bir anlamda vahyedilmesi demektir. Müzzemmil 73/5’te de söz konusu kelime bu anlamda yer almaktadır. “Zikrin atılması” onun insanlarla buluşturulmasıdır; dahası onun sayesinde insanların öğüt almasının sağlanmasıdır. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

ıı. Yeminlerin Gerekçesi

عُذْرًا اَوْ نُذْرًا “Özür (imkânı vermek) veya uyarı(da bulunmak) için (gerçeği hatırlatan prensiğler göndermiştir).”

Âyettekiعُذْرًا ‘uzran kelimesi “mazur kılmak için, suçunu örtmek için”; اَوْ نُذْرًا ev nüzran sözcüğü ise “veya uyarmak, korkutmak, sakındırmak için” demektir.

Yüce Allah, sûrenin ilk beş âyetinde dikkat çektiği hakikatleri, bir anlamda niçin söz konusu ettiğini bu âyette ortaya koymaktadır.

Âyeti farklı şekillerde anlamlandırmak mümkündür.

1. Bu iki kelime, sûrenin ilk beş âyetini birden nitelendirebilir ve bütünüyle vahyin gönderilme gerekçesini özetleyebilir. Buna göre anlam şöyledir: “Peyderpey indirilen, söküp atan, yaydıkça yayan, gerçeği yanlıştan ayıran ve öğüt veren bu mesajlar, özürleri ortadan kaldırsın veya uyarıcı olsun diye gönderilmiştir.”

2. Bu iki kelime, sadece beşinci âyeti de nitelendirebilir. Buna göre anlam şöyle olur: “Özür imkânı versin veya uyarı olsun diye öğüt veren vahiylere (yemin olsun).” Bu yaklaşım, esasında En‘âm 6/69 ve A‘râf 7/164’te verilen bilgilerle ilgilidir. Kişiler gerçeği hatırlatma görevlerini yapacaklar; böylece Rablerine karşı görevlerini yaptıklarına dair bir mazeret dile getirmeleri sağlanmış olacaktır.

3.عُذْر ‘uzr kelimesi hakkı kabul edenlere, نُذْر nüzr ise onu iptal edenlere yönelik olarak da anlaşılabilir. Buna göre anlam, “Hakkı onaylayanlar için özür, onu iptal edenler için de uyarı olsun diye (vahiyler gönderilmiştir)” şeklini alır. Öğütten yararlananlar, Allah’ın nimetlerini görünce istiğfar ve tevbe ederek O’na özür beyan edenler olmaktadır. Uyarıyı hak edenler ise Allah’a şükürden gafil olup, nimetleri tabiata nispet eden nankörler halini alır.(9)

4. Bu âyeti, zâlimlerin özür dilemesi için ve Yüce Allah’ın, yaratıkları uyarmasını ifade eden bir anlamda da kabul etmek mümkündür. Buna göre anlam şöyle olur: “Bu vahiyler, zulümleri nedeniyle Allah’tan özür dilesinler diye veya Yaratan’ın azabından kurtulmaları için bir uyarı olarak gönderilmektedir.”(10)

5. Bu ihtimallere ilave olarak,عُذْرًا ‘uzran kelimesi “özrü kaldırmak” anlamına alınabilir.(11)

6. Ayrıca iki kelime arasındaki اَوْ ev edatını “ve, yani” şeklinde “tefsîriyye” olarak da anlamlandırabiliriz. Buna göre âyetin anlamı şu şekli alır: “Bu zikrin veya vahiylerin gönderilme gerekçesi, özürleri bitirmek, bilgisizlik veya habersizlik türünden özür kalmamasını sağlamak, yani son uyarıyı gerçekleştirmektir.”

İster özür beyan ederek istiğfar ve tevbe içerikli olsun, isterse özürleri, yani bahaneleri ortadan kaldırıcı anlamında olsun, âyette verilmek istenen ortak mesaj şudur: Bütün bu yeminlere konu edinilen vahiy eksenli bilgilendirmeler, insanlara yöneliktir ve uyarıcı ilkelerle şekillendirilmişlerdir. Mazeret ileri sürmek, gerçeği bilmekle mümkündür. Gerçeği bilmeyenlerin mazeret ortaya koyma ihtiyacı hissetmeleri söz konusu olamaz.

Bu nedenle, âyetteki asıl amacın “bilgilendirmek” olduğu şüphesizdir. Böylece, vahyin hayata bakan yönünün insanla yakın ilişkisi olduğu, vahyin ulaştırıldığı insanların ondan habersiz olmak veya habersiz kalmak gibi mazeretlerinin geçerli olamayacağı ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. Yeminler - Kıyâmet İlişkisi

اِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ “Size vadedilen (gün) elbette gerçekleşecektir.”

Âyetteki اِنَّمَا تُوعَدُونَ innemâ tû‘adûne edilgen ifadesi “size vaadedilen şey mutlak surette”; لَوَاقِعٌ levâkı‘un kelimesi ise “elbette gerçekleşen(dir), gerçekleşecek olan(dır), gerçekleşecektir” demektir.

Yüce Allah, vahyine yemin ederken, aslında kendi kelâm sıfatına yemin etmekte ve ona dikkat çekmektedir. Nitekim çeşitli âyetlerde yer aldığı gibi,(12) Yüce Allah peyderpey indirdiği vahyine yemin etmekte, onun değerine vurgu yapmakta ve gerçeği fark edebilenler için bunun çok büyük bir yemin olduğunu beyan etmektedir. İşte Yüce Allah, vahyine yaptığı yeminlerin asıl sebebini sûrenin yedinci âyetinde vermektedir.

1. Bu cümle اِنّ inne edatıyla başladığı ve isim cümlesi olarak getirildiği için te’kidli, yani pekiştirilmiş bir anlam vermektedir. Ayrıca وَاقِع vâkı‘un kelimesinin başındaki lâm/le edatı da bu vurguyu güçlendirmektedir. Maksat, vaadedilen hakikatin mutlaka gerçekleşeceği mesajını vermektir.

2. Bu âyet Zâriyât 51/5 ve 6. âyetlerin bir aradaki ifade şeklidir. Yüce Allah orada “insanlara vaadedilen şeyin, yani kıyâmete dair bilgilendirmelerin doğru olduğunu ve hesaba çekilmenin mutlaka gerçekleşeceğini” beyan etmektedir. Burada ise iki âyeti içerecek şekilde “Size vaadedilen şey mutlaka gerçekleşecektir” buyurmaktadır.

3. Âyetteki maksadı “mahşer” olarak algılamak da mümkündür. Nitekim bazı müfessirlerin bu kanaatte olduğu nakledilmektedir. Onlara göre vaadedilen şey, insanların mahşerde karşılaşacakları hayır ve şer anlamındaki her şeydir.(13)

4. Bu âyetteki muhataplar, dar anlamda kıyâmeti ve mahşeri inkâr eden “müşrikler”, geniş anlamda ise “bütün insanlık”tır. Mesajı evrensele taşıdığımızda bu âyetlerin herkesi ilgilendirdiğini ve insanları bilgilendirmeyi amaçladığını ifade etsek de sûrenin devamındaki âyetler muhatap kitlenin öncelikle “inkârcılar” olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü Murselât sûresinde 10 defa, “Yalanlayanların, o gün vay haline!” ifadesi yer almakta ve maksadın asıl olarak “yalanlayıcılar” olduğu anlaşılmaktadır. Mekke’de indirildiği kesin olan bu sûrede böyle bir öncelemenin olması gayet normaldir.

Yüce Allah, Murselât sûresinin ilk grup âyetinde, vahiyle ilgili çeşitli kavramlara ve vahyin hayattaki etkilerini bildiren çeşitli ifadelere yemin ederek, onların önemini hatırlatmaktadır. Asıl amacını ise “kıyâmet ve mahşerin gerçekleşeceğini muhataplara haber vermek” şeklinde belirlemektedir. Vahyin hayatı inşa eden yapısı gereği, inançlı ve istikametli insanlar yetiştirmeyi amaçladığı rahatlıkla söylenebilir.

b) Son Saat’in Bazı Sahneleri

Yüce Allah, sûrenin 8-15. âyetlerinde Son Saat’in birer parçası olarak o gün yıldızların söndürüleceğini, gökyüzünün yarılacağını ve dağların savrulacağını, ayrıca peygamberlerin ümmetleri hakkında mahşerdeki şahitliğini dile getirmektedir.

Ardından, Fasl günü de denilen hüküm gününün mahiyetini sadece Yüce Allah’ın bilebileceği gerçeği hakkında “(Ey Peygamber!) O Ayrılma Günü’nün ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!” ifadesiyle bilgi verilmektedir.

ı. Yıldızların, Gökyüzünün ve Dağların Durumu

فَاِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ وَاِذَا السَّمَآءُ فُرِجَتْ وَاِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ “Yıldızlar silindiği (söndürüldüğü) zaman, gök yarıldığı zaman, dağlar ufalanıp savrulduğu zaman.”

Buradaki فَاِذَا النُّجُومُ fe ize’n-nücûmu ifadesi “yıldızlar (şöyle olduğu) zaman”; طُمِسَتْ tumiset edilgen fiili “söndürüldüğü”; وَاِذَا السَّمَآءُ ve ize’s-semâu ifadesi “gök, gökyüzü, yukarı alem (şöyle olduğu) zaman”; فُرِجَتْ füricet edilgen fiili “yarıldığı, ayrıldığı, parçalandığı”; وَاِذَا الْجِبَالُ ve ize’l-cibâlü ifadesi “dağlar (şöyle olduğu) zaman”; نُسِفَتْ nüsifet edilgen fiili ise “savrulduğu, atrafa saçıldığı” demektir.

Burada Son Saat’le ilgili üç büyük olay gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ “Yıldızlar söndürüldüğü zaman.” Kur’ân’da Son Saat’le ilgili anlatımlarda genellikle edilgen kalıplar kullanılmaktadır. Bunun nedenini Müzzemmil 73/18’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

a) Kur’ân’da, Son Saat’le ilgili bilgilerin verildiği bazı âyetlerde “yıldızlar”ın durumuna da değinilmekte ve çeşitli ifadeler kullanılmaktadır. Buna göre Tekvîr 81/2’de inkedera “dökülmek” fiili yer almaktadır. Elbette yıldızların sönüp dökülmesi ve karartılması Son Saat’in bir parçasıdır.

Yıldızların veya gezegenlerin bu hali, mevcut sistemdeki işlevlerini tamamlamaları anlamındadır. İnfitâr 82/2’deki intesera fiili mahşer için “yeniden yapılanma”yı ifade ederken, Tekvîr 81/2 ve Murselât 77/8’deki kullanımlarda sistemin “yıkılması” dile getirilmektedir.

b) Bu âyetteki طُمِسَتْ tumiset/tams kelimesi Kur’ân’da, “gözlerin silinmesi, yani kör edilmesi”,(14) “yüzlerin silinmesi”(15) ve “malların yok edilmesi”(16) gibi anlamlarda da kullanılmaktadır. Bu kullanımların hemen hemen hepsi benzer bir anlam içeriği oluşturmaktadır, diyebiliriz.

2. وَاِذَا السَّمَآءُ فُرِجَتْ “Gökkubbe yarılıp parçalandığı zaman.” Kök olarak “yükseklik, her şeyin tavanı, üstü” anlamındaki s-m-v/es-sümüvv’den türetilen(17) السَّمَآء es-semâ’ kelimesi, yaygın kullanımda “gök” anlamına gelse de, maksat görsel olarak dünyaya göre yüksekte bulundukları için bütünüyle “uzay” ve muhtemelen “içerdiği gök cisimleri”dir. Âyette السَّمَآءُ es-semâ’ kelimesiyle ilişkilendirilen فُرِجَتْ füricet edilgen fiili Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmektedir ve “yarılmak, parçalanmak” manasına gelmektedir.

Bu âyette, Son Saat’te gerçekleşecek olayların bir diğeri ele alınmakta ve gökkubbenin yarılıp parçalanacağı beyan edilmektedir. Yıldızların durumunda olduğu gibi bu konuda da Kur’ân’da çeşitli ifadeler vardır. Bu ifade, Tekvîr 81/11’deki “açılma”dan, İnfitâr 82/1 ve İnşikâk 84/1’deki “yarılma”dan farklıdır. Çünkü söz konusu âyetlerde, gök sisteminin âhirette yeniden inşa edilmesi sürecinden söz edilmektedir. Burada ise Son Saat sahnelerinden birisi yer almaktadır.

Hiç şüphe yok ki kıyâmet bir yok oluş değil, yeni bir başlangıcın veya dönüşümün ilk aşamasıdır. Meseleye böyle bakıldığında, Kur’ân’da kıyâmet ve âhiret hakkında bilgi verilen âyetlerin anlaşılması daha kolay olacaktır. Enbiyâ’ 21/104, İbrahim 14/48, İnfitâr 82/1-4 ve İnşikâk 84/1-5’te dile getirilen hususlar bunu desteklemektedir.

3. وَاِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ “Dağlar ufalanıp savrulduğu zaman.” Müzzemmil 73/14’te açıklamaya çalıştığımız gibi, Son Saat’te dağlar büyük bir değişim geçirecektir. Nitekim aynı kökten gelen kelimelerin kullanıldığı Tâhâ 20/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sana (Son Saat’te) dağlar(ın durumun)dan soruyorlar. De ki: Rabbim onları şiddetli bir şekilde savuracaktır.”

Kur’ân’da bu olayla ilgili çeşitli sahneler ve dağlarla ilgili çeşitli bilgiler vardır: “Dağların yürütülmesi”,(18) “un ufak edilip savrulması”,(19) “tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(20) “serpilmesi”,(21) “yeryüzü ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpması”,(22) “dağların yüne dönüşmesi”,(23) “etrafa saçılması”,(24) “yürütülüp yerlerinin serap olması”(25) ve “atılmış yün gibi olması”(26) şeklindeki olaylar, Son Saat’in dehşetini ortaya koymaktadır.

Bütün azamet ve ihtişamına rağmen, sarsılmaz gibi duran bu büyük kütlelerin yaşanacak dehşet nedeniyle yün gibi savrulacakları, etrafa saçılacakları, varlıklarını koruyamayacakları ve un ufak olup, toz toprak haline gelecekleri ifade edilmektedir. En büyük nesnelerin bile bu hale geldiği bir olayda kendilerini nasıl bir sonun beklediği hakkında insanlar derin derin düşünmeli ve ibret alarak hazırlıklı olmalıdırlar.

Mevcut sistemin yıkılmasıyla ilgili fiziksel değişimler üç âyette verildikten sonra, yine kıyâmet-âhiret süreciyle ilgili olarak bu defa başka bir olay gündeme getirilmektedir.

ıı. Ayırım Günündeki Şahitlik

وَاِذَا الرُّسُلُ اُقِّتَتْ لِاَيِّ يَوْمٍ اُجِّلَتْ لِيَوْمِ الْفَصْلِ وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ “Elçilere (şahitlik için) vakit verildiği zaman (Son Saat gerçekleşmiş olacaktır). (Bu durum), hangi güne ertelenmiştir? Ayrılma gününe. O ayrılma gününün ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!”

Buradaki وَاِذَا الرُّسُلُ ve ize’r-rusülü ifadesi “elçiler, resüller, peygamberler (şöyle olduğu) zaman”; اُقِّتَتْ ukkıtet edilgen fiili “tehir edildiği zaman”; لِاَيِّ يَوْمٍ lieyyi yevmin ifadesi “hangi güne”; اُجِّلَتْ üccilet edilgen fiili “bırakıldı, ertelendi”;لِيَوْمِ الْفَصْلِ liyevmi’l-fasli ifadesi “Fasl gününe, ayrılma, ayırım gününe”; وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadesi “sana bildiren ne olabilir ki”; مَا يَوْمُ الْفَصْلِ mâ yevmu’l-fasli ifadesi “Fasl gününün ne olduğunu” demektir.

1. Şahitlik Zamanının Belirlenmesi

وَاِذَا الرُّسُلُ اُقِّتَتْ “Elçilere (şahitlik için) vakit verildiği zaman (Son Saat gerçekleşmiş olacaktır).”

Kıyâmetle ilgili fiziksel dönüşümlerden farklı olarak, bu âyette söz konusu süreçte peygamberlerin durumu hakkında bilgi verilmektedir. Öncelikle belirtelim ki âyette zikredilen اُقِّتَتْ ükkıtet edilgen fiili “toplanmak, tehir edilmek, hazırlanmak, buluşma yeri ve zamanı belirlenmek” gibi anlamlar içermektedir.(27)

a) Bu âyetteki mesaj mahşerle ilgili olmalıdır. Râzî’ye göre bu görüş âyetlerin bağlamına uygun düşmemektedir.(28) Onun reddine karşı şunları söyleyebiliriz:

ı. Bu âyette, mahiyet olarak konu değiştiği ve artık insanlarla ilgili bir duruşmada şahitlik söz konusu edildiği için meseleyi kıyâmet-mahşer sürecinde yaşanacak bir olay olarak kabul etmek çok yanlış olmasa gerektir. Nitekim Zemahşerî gibi âlimler, bu vakti peygamberlerin ümmetleri için şahitlik yapma zamanı olarak anlamakta ve maksadı âhiretle ilişkilendirmektedirler.(29)

ıı. Peygamberlerin mahşerde bir araya toplanacağı,(30) ümmetlerinin önünde onların yanlışlıklarının deşifre edilmesi anlamında sorgulanacakları,(31) dahası ümmetleri hakkında şahitlik edecekleri Kur’ân’da beyan edilmektedir.(32) Bu gerçekler doğrultusunda, yorumunu yaptığımız âyetteki maksadı âhiretle ilişkilendirmek doğru bir yaklaşımdır.

ııı. Peygamberlerin de âhirette sorgulanacağı konusunda Hz. Peygamber’den bize gelen bilgiler vardır. Hz. Nûh’la ilgili rivayet bu örneklerden biridir. Ebû Sa‘îd el-Hudrî, Rasûlüllah (as)’ın şöyle buyurduğunu bildirmiştir:

“Kıyâmet günü Nûh (as) getirilecek ve ona, ‘Tebliğ görevini yerine getirdin mi?’ denilecek. ‘Evet, yâ Rabbî’ cevabını verince, bu defa ümmetine, ‘Size tebliğ etti mi?’ diye sorulacak; onlar da, ‘Bize herhangi bir uyarıcı gelmedi’ cevabını vereceklerdir.

ileceksiniz ve şahitlik edeceksiniz” buyurmuş ve “İşte böylece sizi orta (mu‘tedil) bir ümmet yaptık…”(33) âyetini okumuştur.(34)

Bu rivayette sözü edilen şahitliğin, fiilen ve aynı zamanda yaşayanların şahitliği şeklinde değil de, bilgi sahibi olmak anlamında gerçekleşeceği anlaşılmaktadır.

Bütün bu bilgiler ışığında, âyetteki maksadın, “mahşerde yaşanacak şahitlik” olduğunu söyleyebiliriz.

b) Konu “mahşer”le değil de “Son Saat”le ilişkilendirilecekse, bu durumda da âyeti şu şekilde anlamak mümkündür: “Rasüller/elçiler için vakit tayin edildiği zaman” ifadesi, “Rasüllerin/elçilerin, inkârcıları tehdit ettiği Son Saat gerçekleştiği zaman” anlamına gelebilir. Böylece bir taraftan inkârcıların tehdit edildiği bir zamanın bulunduğu hatırlatılmış olur; diğer taraftan da peygamberlerin bu anlamda söyledikleri sözlerin gerçek olduğu ispatlanmış olur.

c) Sûrenin bu bölümünde sözü edilen “yıldızların söndürülmesi, göğün yarılması, dağların parçalanması ve peygamberlere bir vaktin tayin edilmesi” ifadelerinin cevabı olarak burada gizli bir mesajın bulunduğu kabul edilmelidir. Buna göre, söz konusu âyetlerden sonra “(Bütün bunlar gerçekleştiğinde), Son Saat ve kıyâmet meydana gelmiş olacaktır” anlamında bir mesaj var sayılır; çünkü anlam ancak bu şekilde kavranmaktadır.

2. Ertelemenin Sorulması

لِاَيِّ يَوْمٍ اُجِّلَتْ “(Bu durum) hangi güne ertelenmiştir?”

Yüce Allah, peygamberlerin şahitliğinin ertelendiği günü gündeme getirmekte ve bunu bir soru cümlesi olarak ifade etmektedir. Ayrıca âhirette yaşanacakların vahiy desteğinden yoksun olarak sadece insan idrakiyle anlaşılmasının mümkün olamayacağını dile getirmektedir.

Yüce Allah, peygamberlere ümmetleri hakkında şahitlik yapmaları için gün belirlediğini beyan ettikten sonra, bunu soruya konu edinmekte ve cevabını da bizzat kendisi vermektedir.

Soru cümlesi, bir önceki âyetteki mesajla ilgili olarak açıklanmak zorundadır. Buna göre, “peygamberlere ümmetleri hakkında şahitlik yapmaları için belirlenen zamanın hangi güne ertelendiği” sorulmuş kabul edilir. Âyetteki te’cîl, sonradan verilen bir karar olarak görülmemelidir. İlâhî sistem bunu ezelde zaten böyle belirlemiştir.

Buradaki soruyu Murselât sûresinin 8. âyetinden itibaren sayılan hususlarla ilgili görenler de vardır.(35) Oysa bu soruda yer alan konu bir sonraki âyette “Hüküm Günü” şeklinde cevaplandırıldığı için, maksadı âhiretle ilişkili görmek daha doğru gözükmektedir.

3. “Fasl Günü” Ne Demektir?

لِيَوْمِ الْفَصْلِ “Fasl (yani her şeyin ayırt edilip açıklanacağı Ayrılma) Günü’ne.”

a) Önceki âyetteki sorunun cevabı bu âyette verilmekte ve söz konusu gün, “Fasl Günü”, yani “Ayırım Günü”, “Ayrılma Günü” veya “Hüküm Günü” olarak isimlendirilmektedir.

Bu âyet grubunda soruyu soran da cevabı veren de Yüce Allah’tır. Bilinmelidir ki, bunun Kur’ân’da değişik örnekleri vardır. “De ki: ‘Göklerde ve yerde olanlar kimindir?’ De ki: Allah’ındır.”(36) “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ (Cevaben de) de ki: Allah’tır.”(37) “De ki: ‘Sizi göklerden ve yerden kim rızıklandırıyor?’ De ki: Allah.”(38) “Bugün mülk kimindir? O tek ve güçlü olan Allah’ındır.”(39)

Bu örneklerde de olduğu gibi, Yüce Allah hem soruyu soruyor, hem de cevabını kendisi veriyor; bu ifade biçimi bir Kur’ân üslubudur. Bir sonraki âyette olduğu gibi, Kur’ân’daki ve mâ edrâke şeklindeki sorular da bunun değişik bir örneğidir.

b) Âhirette gerçekleştirilecek değerlendirilme veya hüküm verme işlemi hakkında Yüce Allah’ın Kur’ân’da kullandığı kelimelerden biri de الْفَصْلel-fasl ismi veya يَفْصِلُ yefsılü fiilidir. Fasl, “iki şeyden birini diğerinden ayırmak, hakkı bâtıldan ayırt etmek ve bu işin yapıldığı gün” anlamlarına gelmektedir.(40)

İşte bu anlamlardan da esinlenerek, âhiretteki faslın insanlar hakkında hükmün verilmesi, değerlendirme aşamasında insanların birbirlerinden ayrılması veya hükmün ayrıntılı olarak fasl edilmesi anlamına geldiğini söyleyebiliriz. Bu anlamıyla, ilgili kelime Kur’ân’da şu âyetlerde geçmektedir:

ı. “İman edenler, Yahudiler, Sâbiîler, Hıristiyanlar, Mecusiler ve müşrik olanlara gelince, muhakkak ki Allah bunlar arasında kıyâmet gününde (ayrı ayrı) hükmünü verecektir. Çünkü Allah her şeye hakkıyla şahittir.”(41)

ıı. “Muhakkak ki, Rabbin ihtilâf etmekte oldukları şeyler hakkında kıyâmet günü onların aralarında hükmedecektir.”(42)

ııı. “(Durumu gören kâfirler), ‘Âh, yazıklar olsun bize! Bu, ceza günüdür’ derler. (Bunun üzerine kendilerine), ‘İşte bu, yalanlamış olduğunuz hüküm günüdür’ (denilecektir).”(43)

ıv. “Şüphesiz, (hakkı bâtıldan ayıran) hüküm günü, hepsinin bir arada buluşacağı gündür. O gün, Allah’ın acıdıkları hariç, hiçbir dostun hiçbir dosta hiçbir faydası olamaz, kendilerine yardım da edilemez.”(44)

v. “Kıyâmet günü yakınlarınız ve çocuklarınız size fayda vermezler. Çünkü Allah aranızı ayırır. Allah, yaptıklarınızı görendir.”(45)

vı. “Bu, ayırım ve karar günüdür. Sizi de sizden öncekileri de işte bir araya getirdik.”(46)

vıı. Bu âyetlerin dışında, Şûrâ 42/21’de yer alan “Eğer erteleme sözü olmasaydı derhal aralarında hüküm verilirdi” ifadesi, hüküm gününün âhiret sürecine ertelendiğini göstermektedir.

vııı. Âhirette insanların, amellerine göre ayrılacağından söz eden âyetler bağlamında Rûm sûresindeki şu âyet oldukça dikkat çekicidir: “Kıyâmet kopacağı gün, işte o gün (müminlerle inkârcılar) birbirlerinden ayrılacaklardır.”(47) Bu âyette fasl kelimesi değil, ancak aynı anlama gelebilecek yeteferrakûne “birbirlerinden ayrılacaklar” fiili kullanılmaktadır.

ıx. Ayrıca Yâsîn sûresindeki, “Ey suçlular! Bugün bir tarafa ayrılın!”(48) âyeti de bu ayrılma işleminin bir başka hitabını oluşturmaktadır.(49)

Murselât sûresinin yorumunu yaptığımız 13. âyetindeki ifade, Kur’ân’da çeşitli sûrelerde ele alınan yargılama ve hüküm verme günü anlamında mahşeri ifade etmekte, elçilerin şahitliklerinin işte bu güne ertelendiği ortaya konulmaktadır.

4. Fasl Günü - İdrâk İlişkisi

وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ “(Ey Peygamber!) O Ayrılma Günü’nün ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!”

Yüce Allah, bu âyette başta Hz. Peygamber olmak üzere hiçbir insanın, söz konusu Fasl Günü hakkında vahyin desteği olmadan, kendi idrakiyle fikir sahibi olamayacağını bildirmektedir. Kur’ân’da bu tür soru cümleleri, bazı gerçeklerin sadece Yüce Allah’ın bildirmesiyle anlaşılabileceğini ortaya koyan bir ifade üslubudur.

Kur’ân’da 13 kez geçen مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke kullanımının ilk geçtiği yer olan Hâkka 69/3’te konuyla ilgili geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’da bu şekilde sorulan soruların cevabı genellikle bir sonraki âyette hemen verilmekteyken, burada sûrenin ileriki âyetlerine, hatta Kur’ân bütünlüğüne yayılmış bir cevap tekniği devreye sokulmaktadır.

Âhirette yaşanacak hüküm verme işleminin detayları ve azabı hak edenleri bekleyen korkunç manzara hakkında Yüce Allah’ın verdiği bilgilerin dışında hiçbir bilgi gerçeği yansıtamaz. Bu nedenle, konuyu doğru kavrayabilmek için vahye sarılmak ve meseleyi onun öğrettiği gibi anlamaya çalışmak tek çıkar yoldur.

ııı. Yargılamayı Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Murselât sûresinde on kez geçen bu kınama cümlesi, Tûr 52/11 ve Mütaffifûn 83/10’da da zikredilmektedir. Âyetteki yalanlayıcıların konu edindiği hususlar, sûrenin bu âyet grubundaki bilgilerdir. Murselât 77/8. âyetten itibaren, yıldızların söndürülmesi, göğün yarılması, dağların un ufak edilmesi ve peygamberlere şahitlik için vakit belirlenmesi ile “Hüküm veya Ayırım Günü” konuları ele alındığı için, Murselât 77/15. âyette sözü edilen yalancıların işte bunları yalan saydıkları anlaşılmaktadır.

Bu sûrede yer alan الْمُكَذِّب۪ين el-mükezzibîne kelimelerinin başında el takısı, yani eliflâm “belirteç edatı” bulunmaktadır. Bu nedenle el-mükezzibîne “yalanlayanlar” kelimeleri, “öncesinde yer alan bilgileri kabul etmeyenler” şeklinde anlaşılmalıdır. İşte Murselât 77/15. âyette, mahşer günü bu tür bir yalanlama ile huzura gelecek kişilere “yazıklar olsun” mesajı verilmekte, ayrıca “veyl cehennemi”nin de bunlar için hazırlandığı ifade edilmiş olmaktadır.

On tanesi bu sûrede olmak üzere, Kur’ân’da toplam olarak 27 âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesinin, geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. وَيْل veyl kelimesi, Yüce Allah’ın kitabını değiştiren,(50) layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran,(51) Allah’ı anmadığı için kalbini karartan,(52) yalancı ve günaha batan,(53) dindarlarla alay eden,(54) yolsuzluk yapan(55) ve ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan(56) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok kâfirler,(57) müşrikler,(58) zalimler(59) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar(60) için kullanılmaktadır.

Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesi “şiddetli azap” anlamına geldiği gibi cehennemdeki bir vadinin adı olarak da yorumlanmaktadır.(61) Nitekim bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(62) referans göstererek, Rasûlüllah’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.

c) Helâki Hak Edenlerin Âkıbeti

Yüce Allah sûrenin 16-19. âyetlerinde önceki kavimlerin inkârcılarına uygulanan sistemin sonrakilere de uygulanacağını, sonrakilerin de tıpkı önceki inkarcı ve azgınlar gibi helak edileceğini, bunu mücrim denen inkarcı suçlulara yönelik kendisinin gerçekleştireceğini beyan etmekte, bu gerçeği yalanlayanların o gün perişan olacağını haber vermektedir.

ı. Öncekilerin ve Sonrakilerin Helaki

اَلَمْ نُهْلِكِ الْاَوَّل۪ينَ ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْاٰخِر۪ينَ “Biz (bunlar gibi inkârcı olan) öncekileri de helak etmedik mi? Sonra gelenleri de onların peşine takacağız.”

Buradaki اَلَمْ نُهْلِكِ elem nühlik sorusu “helak etmedik mi, yok etmedik mi, cezalandırmadık mı”; الْاَوَّل۪ينَ el-evvelîne kelimesi “öncekileri, öncüleri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra, ardından”;نُتْبِعُهُمُ nütbi‘uhum fiili “onları peşlerine takmaktayız”; الْاٰخِر۪ينَ el-âhırîne kelimesi ise “sonrakileri” demektir.

Bu âyette Yüce Allah, ilk insan neslinden itibaren azabı hak eden ve sonunda da helak ettiği bütün kavimleri, genel bir ifadeyle gündeme getirmektedir.

1. اَلَمْ نُهْلِكِ الْاَوَّل۪ينَ “Biz, (bunlar gibi inkârcı olan) öncekileri helâk etmedik mi?” “Öncekiler”, helak edilen önceki bütün azgınlardır; bunlar bazılarının dediği gibi birkaç nesilden veya birkaç kavimden ibaret sayılmamalıdır.

Âyetteki الْاَوَّل۪ين el-evvelîne kelimesine “öncüler” anlamı da verilebilir ve anlam, “Yalanlayanların öncülerini helak etmedik mi?” şeklini alır.(63) Buna göre, âyette tarihin ilk dönemlerine kadar gidilerek, helak edilen öncekiler söz konusu edilmiş olacağı gibi, vahyin ilk dönemlerinde Hz. Peygamber’e karşı çıkan ve düşmanlıktan beslenen elebaşların tehdit edildiği de kabul edilebilir.

Murselât sûresinin başından sonuna kadar ele alınan konu, Mekkeli müşrikler özelinde risâlet, Son Saat, kıyâmet ve âhireti inkâr edenlere gerçeklerin anlatılmasıdır. Bu âyetteki mesajı özellikle “küfrün önderleri”ne yönelik olarak kabul etmek doğru bir yaklaşımdır. Önceki nesillerden küfrün öncüleri helak edildiği gibi, sonrakilerde de bunu yapanlar aynı âkıbeti yaşayacaklardır. Yani, helak edilecekler öncelikle küfürde öncülük yapanlar olacaktır.

2. ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْاٰخِر۪ينَ “Sonra gelenleri de onların ardına takacağız.” Bu âyetteki الْاٰخِر۪ين el-âhırîne kelimesi, bu son ümmetten olup mahşere kadar gelecek bütün inkârcılardır. Küfrün öncüleri veya önceki kavimler içerisinde inkârcılık yapanlar nasıl helak edildilerse, onlardan sonra gelenler ya da onları takip edenler de benzer şekilde helak edileceklerdir. Bu iki âyet, aynı sebeplerin aynı şartlar altında aynı sonuçları doğuracağını göstermektedir. Buna “determinizm” denmektedir.

Burada şöyle bir soru akla gelebilir: Yüce Allah Enfâl 8/33’te “Sen onların arasındayken, Allah onlara azap etmez” buyurduğuna göre, bu son ümmetin azgın elebaşlarına nasıl azap edilecekti? Bu soruya şöyle cevap verilebilir:

Kureyş müşrikleri topluca olmasa da, elebaşları çok kısa bir süre içerisinde helak edilmişlerdir. Bedir savaşında yaşananlar bunun bir örneğidir. Dahası, Nahl 16/45-47’de sözü edilen azap türlerinin, bu tür insanlar için daima mümkün olduğu da özellikle hatırlanmalıdır.

Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı, sonrakilerin helak edilme yerinin dünya olmasının şart olmadığını da gösterebilir. Buna göre, Yüce Allah küfür önderlerini takip edip kendileri de küfür ve inkâr ehli içerisinde yaşayanları, âhirette azaba uğratacaktır. Âyeti böyle anlarsak, sorulacak herhangi bir soru da kalmaz.

İlâhî bilgilendirmelere, risâlete, kıyâmetin kopacağına, âhirete, hesaba, ödül veya azaba karşı çıkanlar, genellikle, sahip oldukları varlıkların onları dünyada ebedî yaşatacağı zannına kapılırlar. Tekâsür ve Hümeze sûrelerinin ilk âyetleri bu konuda oldukça ufuk açıcıdır. Yüce Allah, işte bu derin yanılgı hakkında onlara bu dünya hayatının geçici olduğunu hatırlatmakta, öncekiler gibi bunların da öleceğini, sonuçta bu dünyanın hiç kimseye kalmayacağını haber vermektedir.

ıı. Mücrimlere Cezayı Kim Verir?

كَذٰلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِم۪ينَ “İşte biz, suçlulara böyle yaparız!”

Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte, işte böyle”; نَفْعَلُ nef‘alü fiili “yapıyoruz, davranıyoruz, davranacağız”; بِالْمُجْرِم۪ينَ bi’l-mücrimîne sözcüğü ise “suçlulara, suçtan beslenenlere, suçla anılanlara, sürekli günaha dalanlara” demektir.

Burada mücrim denilen suçlulara cezayı kimin vereceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 16 ve 17. âyetlerine konu edindiği helak olgusunu, muhatapların mücrim oluşuna bağlamaktadır. A‘râf 7/40’ta ve Müddessir 74/41’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mücrim kelimesi, c-r-m kökünden türetilen bir isimdir ve özet olarak “günah, cürüm veya suç işlemek” anlamına gelmektedir. el-Mücrimîne, “günah, cürüm ve suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren veya suçu savunan kişiler” demektir.

Kelime anlamında da belirttiğimiz gibi bunlar, günah veya suç işleyenlerdir. Kur’ân’da zikredildiğine göre mücrimler, “af kapsamı dışında bırakılmışlardır.”(64) Bu insanlar, “korkudan ve dehşetten dolayı yüzü moraranlar, körleşenler” şeklinde tanıtılmakta ve azabın muhatapları olarak sunulmaktadırlar.(65)

İşte bütün bu anlattıklarımız ışığında Yüce Allah’ın çizdiği bu tabloya bakarak, mücrimlerin ilk insan neslinden kıyâmete kadar var olacağı ve hepsinin aynı muameleye tâbi tutulacağı anlaşılmaktadır.

- Suçlulara Ceza Verilmesi

1. Bu âyette hatırlatılan en önemli konulardan birisi de inkârcıları, yani Yüce Allah’a karşı günah işleyenleri cezalandırmanın insanlara ait olmadığının belirtilmiş olmasıdır. İnsanlara karşı suç işleyenlerin cezasını hukuk belirler. Ancak burada konu inkârcılıktır. Âyetteki نَفْعَلُ nef‘alü fiili, ceza yetkisinin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu ortaya koymaktadır.

Sâffât 37/34’te de yer aldığı üzere, inkârcıların cezası âhirette verilecektir. Eğer inkârcılara dünyada ceza verilecekse, bu da insanlar eliyle değil, çeşitli tabiî âfetler, felâketler veya başka musibetlerle Yüce Allah tarafından verilir. Dünya azabı genellikle muhatabın tevbe etmesini amaçlayan bir içerik arz eder.

Çeşitli şekillerde görülen bu cezalandırmalar bazen bir imtihan olarak, bazen de rezil bir duruma düşürme şeklinde cereyan edebilir. Ne olursa olsun, inkârcılığın cezasını dünyada da, âhirette de sadece Yüce Allah verebilir;(66) başkaları bu alana girme hakkına sahip değillerdir.

2. Müzzemmil 73/11, Müddessir 74/11 ve Kalem 68/44 gibi âyetlerde de ifade edildiği gibi, Yüce Allah inkârcıları kendisinin cezalandıracağını beyan etmekte, ceza verme noktasında başkalarının devreye sokulmaması gerektiğini ilan etmektedir.

3. Yüce Allah’a karşı işlenen günahların karşılığını sadece Allah verebilir; O’nun adına hiç kimse, hiç kimseye, hiçbir şekilde ceza veremez. Özellikle “dinden dönenler öldürülürler” şeklindeki bir kabulün Kur’ân’a uygun olmadığı bu âyetle de ortaya çıkmaktadır.

Bugün dinden dönen, yarın yeniden hidayete erebilir; bu nedenle din adına hiç kimse hiç kimseyi öldüremez. Sadece savaş açanlara karşı savunma yapılması gereklidir. Saldırganlık yapmak bu dinde kesinlikle yasaklanmıştır.

Bakara 2/190’da bu husus şöyle ifade edilmektedir: “Size karşı savaşanlarla siz de Allah yolunda savaşın; fakat asla saldırganlık yapmayın! Muhakkak ki Allah, saldırganlık yapanları sevmez.”

Mümtehıne 60/7-9. âyetlerde de şu ilâhî hüküm yer almaktadır: “Belki de Allah, düşman olarak algıladığınız kimselerle sizin aranıza bir sevgi koyar. Allah’ın buna gücü yeter; çünkü Allah bağışlayandır, merhamet edendir. Allah size, sizinle din savaşı yapmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayan kimselere iyilik yapmanızı ve onlara adaletle davranmanızı yasaklamaz. Allah adaletle davrananları sever. Allah size, yalnızca, sizinle din savaşı yapan, sizi yurtlarınızdan çıkaran ve sizin çıkartılmanıza destek verenlerle dostluk kurmanızı yasaklar; artık kim onlarla dostluk kurarsa, işte onlar zâlimlerin ta kendileridir.”

İşte, Kur’ân’ın başka din mensuplarına veya dinsizlere karşı tutumu bu âyetlerde açıkça ortaya konulmaktadır. İnanmamak bir tercihin sonucudur; dileyen, sonuçlarına katlanmak kaydıyla bu hakkını kullanabilir. Onunla ilgili son kararı Yüce Allah verecektir.

ııı. Helâki Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Sûrenin 15. âyetinde de ifade ettiğimiz gibi, bu âyetteki yalanlama işlemi, önceki ve sonraki suçluların cezalandırılacağı gerçeğini kabul etmeyenleri uyarmayı amaçlamaktadır. Buna göre âyetin mesajı şöyle olur: “Yüce Allah’ın önceki kavimlerden ve sonraki nesillerden oluşan suçluları helak edeceği gerçeğini ve suçluları sadece O’nun cezalandıracağını yalan sayanların o gün vay haline!”

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXIX, 228-229. 2 - Semerkandî, age., III, 531; Taberî, age., XXIX, 229-230; Kurtubî, age., XIX, 101. 3 - Zemahşerî, age., IV, 664; Kurtubî, age., XIX, 101.
• 4 - Taberî, age., XXIX, 230-231; Semerkandî, age., III, 531. 5 - Taberî, age., XXIX, 231-232; Zemahşerî, age., IV, 664; Kurtubî, age., XIX, 101. 6 - Semerkandî, age., III, 531. 7 - Semerkandî, age., III, 531; Taberî, age., XXIX, 232; Zemahşerî, age., IV, 664; Kurtubî, age., XIX, 101.
• 8 - Bu beş görüş için bk. Râzî, age., XXX, 264-267.
• 9 - Zemahşerî, age., IV, 664.
• 10 - Semerkandî, age., III, 531. 11 - Râzî, age., XXX, 268.
• 12 - Necm 53/1; Vâkı‘a 56/75-76; Târık 86/1-3; Fecr 89/1-5.
  • Necm 53/1 Vâkı‘a 56/76 Târık 86/3 Fecr 89/5
• 13 - Semerkandî, age., III, 532; Râzî, age., XXX, 269.
• 14 - Yâsîn 36/66; Kamer 54/37. 15 - Nisâ’ 4/47. 16 - Yûnus 10/88. 17 - Halil b. Ahmed, age., VII, 318-319.
  • Yâsîn 36/66 Kamer 54/37 Nisâ 4/47 Yûnus 10/88
• 18 - Kehf 18/47. 19 - Tâhâ 20/105. 20 - Neml 27/88. Bu âyette, dağların yürümesi, bilimsel bir gerçeğe işaret olarak da anlaşılmaya müsaittir. Ancak, ilk anlam bağlama daha uygundur. 21 - Vâkı‘a 56/5. 22 - Hâkka 69/14; Müzzemmil 73/14. 23 - Me‘âric 70/9. 24 - Murselât 77/10. 25 - Nebe’ 78/20. Bu âyetteki serap oluş, kıyâmetle de mahşerle de ilgili olabilir. Çünkü Nebe’ 19. âyetin devamında gelişi, dağların varlığını kaybetmesini ve seraba dönüşmesini zorunlu kılmaktadır. Bu durumda bu âyet bir hâl cümlesi olabilir ve anlamı, mahşerde dağların olmayıp yerlerinin seraba dönüşmesi olarak yorumlanmış olur. Bu tercih diğer kabule göre daha isabetlidir. 26 - Kâri‘a 100/5.
  • Kehf 18/47 Tâhâ 20/105 Neml 27/88 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Müzzemmil 73/14 Me‘âric 70/9 Mürselât 77/10 Nebe' 78/20 Nebe' 78/19 ‘Âdiyât 100/5
• 27 - Taberî, age., XXIX, 233-234.
• 28 - Râzî, age., XXX, 269. 29 - Zemahşerî, age., IV, 665. 30 - Mâide 5/109. 31 - A‘râf 7/6; Ahzâb 33/7-8; Zuhruf 43/44. Ayrıca özel olarak Hz. İsa için bk. Mâide 5/116-118. 32 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Nahl 16/84, 89.
  • Mâide 5/109 A‘râf 7/6 Ahzâb 33/8 A‘râf 7/6 Ahzâb 33/7 Zuhruf 43/44 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Nahl 16/84 Nahl 16/89
• 33 - Bakara 2/143. 34 - Buhârî, İ‘tisâm bi’s-Sünne, 19. Başka bir rivayette, bu konuda Hz. Nûh’un kavminin ilgili soruya “Bize herhangi bir peygamber gelmedi” cevabını vereceği; Yüce Allah Hz. Nûh’a, “Senin şahitlerin kimler?” diye sorunca da, onun “Muhammed ve ümmeti” diyeceği; bunun üzerine Hz. Peygamber’in, “Onun, görevini tebliğ ettiğine biz şahitlik ederiz” sözünü söyleyeceği nakledilmektedir (Buhârî, Enbiyâ’ 3).
  • Bakara 2/143
• 35 - Esed, age., s. 1221. 36 - En‘âm 6/12. 37 - Ra‘d 13/16. 38 - Sebe’ 34/24. 39 - Mü’min 40/16.
  • En‘âm 6/12 Ra‘d 13/16 Sebe' 34/24 Mü'min 40/16
• 40 - Isfehânî, age., s. 638.
• 41 - Hacc 22/17. 42 - Secde 32/25. 43 - Sâffât 37/20-21. 44 - Dühân 44/40-42. 45 - Mümtehıne 60/3.
  • Hacc 22/17 Secde 32/25 Sâffât 37/21 Duhân 44/42 Mümtehine 60/3
• 46 - Murselât 77/38. 47 - Rûm 30/14. 48 - Yâsîn 36/59. 49 - Mahşerdeki Fasl işleminin ne olduğu hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 558-563.
  • Mürselât 77/38 Rûm 30/14 Yâsîn 36/59
• 50 - Bakara 2/79. 51 - Enbiyâ’ 21/18. 52 - Zümer 39/22. 53 - Câsiye 45/7. 54 - Hümeze 104/1. 55 - Mutaffifûn 83/1. 56 - Mâ‘ûn 107/4. 57 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 58 - Fussılet 41/6. 59 - Zuhruf 43/65. 60 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10. 61 - Semerkandî, age., III, 349. 62 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 63 - İslâmoğlu, age., s. 1208.
• 64 - Tevbe 9/66. 65 - Tâhâ 20/102.
  • Tevbe 9/66 Tâhâ 20/102
• 66 - Sâffât 37/34.
  • Sâffât 37/34