Hucurât Suresi

Medine’de hicrî 8 veya 9. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 18 âyetten oluşan, adını 4. âyette geçen ve “odalar” anlamındaki الْحُجُرَات el-hucürât kelimesinden alan Hucürât sûresi, inişe göre 112, resmî sıralamada ise 49. sûredir.

Hucürât sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Feth sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre Feth sûresi iman edip salih ameller işleyenlere yönelik ilahi ödülle bitmekte, bu sûre ise bu dereceyi elde edebilmenin nasıl mümkün olacağına dair prensipler içermektedir. Dahası her iki sûrede de hem islam toplumunun temel değerlerine gönderme yapılmakta, hem de bir huzursuzluk zamanında nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili bilgiler verilmektedir. Her iki sûrede de müminlerin Hz. Peygamberle ilişkileri, kendi içlerinde birlik, beraberlik, sevgi ve merhametin ön planda olması gerektiği de dolaylı ifadelerle dile getirilmektedir.

Hucürât sûresinin ilk âyetlerinde, müminlerin Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçmemesi, Rasûlüllah’ın yanında bağıra çağıra konuşulmaması gerektiği, aksine davranışların insanların amellerini boşa çıkartacağı bildirilmekte, Hz. Peygamber’in odalarının arkasından gürültülü bir şekilde çağrılmasının yanlış olduğu, onun kendilerinin yanlarına gelmesini beklemeleri gerektiği bildirilmektedir.

6. âyetten itibaren, bir fasık bir haber getirirse o haberi araştırmadan hareket edilmesinin birtakım problemlere ve pişmanlıklara neden olacağı, Rasûlüllah’ın onların yanında olduğunu unutmamaları, ona itaat etmeleri gerektiği ifade edilmekte, iki Müslüman topluluğun birbiriyle savaşa tutuşmaları durumunda aralarının sulhu için çalışılması, saldırganlık yapana karşı Allah’ın dediğine gelinceye kadar savaş açılması, sonuçta aralarında adaletle hükmedilmesi gerektiği, çünkü sadece müminlerin kardeş olduğu ifade edilmektedir.

11. âyetten itibaren, Müslümanların birbirleriyle alay etmemeleri, lakap takmamaları, imandan sonra küfrü çağrıştıracak şeylerin son derece kötü olduğu, zandan çok sakınılması gerektiği, gıybet ve casusluğun Müslümana yakışmadığı ve bunlardan mutlak surette uzak durulmasının önemi üzerinde durulmaktadır.

13. âyetten itibaren, insanların bir erkek ve dişi türünden yaratıldığı, asıl değerli olanın takva denen duyarlılık olduğu, iman edenlerin birtakım fedakârlıklar yapması gerektiği, Yüce Allah’a din öğretmeye kalkışılmaması, iyiliklerin başa kakılmaması ve Yüce Allah’ın her bir şeyi hakkıyla bildiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde ümmetin Allah ve Rasûlü ile ilişkisinin nasıl olması gerektiğini, onlarla yani onların buyruklarını aşmamak gerektiğini, sınırı aşanların pişman olacaklarını, seslerini Rasûlüllah’ın yanında kısanların takva imtihanını kazanmış olacağını, onlara yönelik çeşitli ödüllerin verileceğini, odaların arkasından bağıranların tavrının yanlış olduğunu, Nebî (as)’ın yanlarına çıkmasını beklemeleri gerektiğini dile getirmektedir.

a) Ümmetin Hz. Peygamber’le İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 1-2. âyetlerinde müminlere hitap ederek “Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçmeyin. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun” emrini vermekte, seslerini Nebî’nin sesinin üstüne yükseltmemelerini, birbirlerine bağırdıkları gibi ona yüksek sesle konuşmamalarını, yoksa farkına varmadan amellerinin boşa gideceğini haber vermektedir.

ı. Yüce Allah’ın Ve Rasûlü’nün Önüne Geçilmemesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Ey iman edenler! Allah’ın ve Elçisinin önüne geçmeyin! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah semî’dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”;لَا تُقَدِّمُوا lâ tükadimû emri “sakın önüne geçmeyin, hiç kimseni öne geçirmeyin”; بَيْنَ يَدَيِ اللّٰهِ beyne yedeyillâhi tamlaması “Allah’ın önüne”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî emri “ve O’nun Rasûlü’nün, Elçisi’nin (önüne)”; وَاتَّقُوا vettekû emri “ve takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçmemeyle ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Ey iman edenler! Allah’ın ve Elçisinin önüne geçmeyin!” Yüce Allah bu sûrede duyarlı bir toplum oluşturmak gayesiyle çeşitli buyruklar dile getirmekte ve ilk sırada Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçmemeyi ve Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olunması gerektiğini beyan etmektedir.

a) Burada öncelikle bu âyet grubunun inişine neden olan bazı olayları kısaca hatırlatmak istiyoruz. Buna göre Benî Temim’den Rasûlüllah’a bir heyet gelmişti. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer onlara farklı isimlerin emir tayin edilmesinde ihtilaf edip seslerini yüksletmeleri üzerine bu âyet indirildi.(1)

Ayrıca bu âyetlerin “şekk günü kurban kesilmesiyle” veya “kurbanı Rasûlüllah’tan önce kesmeleriyle” ya da “şunun hakkında keşke şöyle şöyle âyet inse şöyle olurdu” gibi sözler söylenmesiyle ilgili indirildiği de rivayet edilmektedir.(2) Esasında âyetlerin iniş sebebini mutlak sûrette bir olayla ilişkilendirmek yerine, genel bir uyarının yapıldığını kabul etmek en doğrusudur.

b) Âyette geçen لَا تُقَدِّمُوا lâ tükaddimû emri geçişli fiil kalıbındaki bu okunuşa göre “(hiçbir şeyi veya hiç kimseyi) öne geçirmeyin” manasına gelmektedir. Bu ifade لَا تَتَقَدَّمُوا lâ tetekaddemû manasında ifadede hafiflik olsun diye biri düşürülerek tek tâ harfi ile لَا تَقَدَّمُوا lâ tekaddemû şeklinde geçişsiz olarak da okunmaktadır. Buna göre mana “kendiniz öne geçmeyin” şeklinde olur.(3)

Geçişli olarak “hiç kimseyi Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçirmeyin”, geçişsiz olarak da Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in “öne geçmeyin” manası söz konusu olmaktadır. Bu emir hem “kendiniz öne geçmeyin” hem de “başkalarını onların önüne geçirmeyin” demektir. Aslında “onların önüne geçme fikrini dahi aklınızın ucundan dahi geçirmeyin” mesajının verildiği anlaşılmaktadır.

c) Bu arada âyette yer alan بَيْنَ يَدَيِ beyne yedey ifadesi de “iki el arası” demek olup “ön” manasında kullanılmaktadır. “Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçmeyin” ifadesi aslında “Rasûlüllah’ın önüne geçmeyin” demektir; zira Yüce Allah’ın burada zikredilmesinin sebebi “tazimdir” ve Rasûlüllah’ın Yüce Allah’ın katındaki yüksek şerefini ve yüce özelliğini bildirmek içindir. Esasında maksadın böyle olduğunun bir delili de devam eden âyetlerdeki buyrukların sadece Rasûlüllah üzerinden yapılmasıdır.

Bu arada maksadın bunun tersi olduğunu da söyleyebiliriz. Çünkü Nisâ’ 4/80’de geçtiği üzere “Kim Rasûl’e itaat ederse Allah’a itaat etmiş olur” âyetindeki mesaj Rasûlüllah’ın bir elçi olarak söyleyip yaptığı şeylerin aslında Yüce Allah’ın buyrukları olduğunu ortaya koymaktır. Feth 48/10’da belirtildiği gibi “Sana (Rasûl’e) biat edenler sadece ve sadece Allah’a biat edenlerdir” beyanında da durum aynıdır.

Enfâl 8/20, 24, 27, 46 gibi pek çok âyette(4) de verilen mesajlardaki temel bilgi bu istikamettedir. Din adına Rasûl’ün söyleyip uyguladığı şeyler onun kendi fikri ve ictihadı değil, aksine Yüce Allah’ın emri ve yasaklarıdır; onlara itibar etmek de aslında Yüce Allah’a itibardır. Dahası, konuyla ilgili âyetlerde Hz. Peygamber’in nebî değil de rasûl sıfatının kullanılmasının muhtemel sebebi de budur.

d) “Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne (keninizi de başkalarını) da geçirmeyin” ifadesi, elbette fiziksel bir manada düşünülemez. Çünkü vahyin indirildiği dönemde Rasûl’ün önüne geçilmemesi anlaşılıyor olsa da Yüce Allah’ın fiziksel manada önüne geçilmemesi hiçbir şekilde anlaşılamaz.

Kaldı ki Rasûlüllah’ın önüne geçilmemesi de o vefat ettikten sonra anlamını kaybetmiş olacağı bu yorum ister istemez tarihsel olmaktan kurtulamaz. Bunun yerine maksadı mecaz olarak kabul etmek ve konuyla ilgili şu âyeti mutlak surette hatırlamak gerekmektedir:

Ahzâb 33/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah ve Rasûlü herhangi bir işe hüküm verdiği zaman, inanmış bir erkek ve kadına işleri konusunda (kendi isteklerine göre) seçme hakkı yoktur. Her kim Allah’a ve Rasûlü’ne isyan ederse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur.” Bu âyette de beyan edildiği gibi, her iki âyette verilmek istenen mesaj aynıdır ve Yüce Allah’ın, dolayısıyla Hz. Peygamber’in verdiği bir hükmün karşısında alternatif aramamak, başka görüşleri onların önüne geçirmemek gerektiği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah ve O’nun prensiplerini aktaran Elçisi Hz. Muhammed bir konuda hüküm verdiği zaman hiçbir mümin erkeğin ve mümin kadının o konuda tercih haklarının bulunmadığı ifade edilmekte, aksi davranış ise apaçık bir sapkınlık olarak nitelendirilmektedir. Zaten İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, maksat Kitap ve sünnete aykırı davranmamak, Yüce Allah’ın kelamından önce söz söylememek demektir.(5)

Bu âyetlerde konunun Yüce Allah ile ilgili olan ilk boyutu doğrudan daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/36 ile ilgilidir. Meselenin Hz. Peygamber’le ilgili olan boyutu ise vahyin indirildiği dönemde fiziksel manada anlaşılsa da artık bu dönemde Hz. Peygamber’in önüne geçmek veya sesleri onun sesinin üzerine çıkarmak, sesi kısmak vs. mümkün olmadığı için mesajı onun ilettiği prensileri aşmamak şeklinde yorumlamak durumundayız.

İşte tam da burada Ahzâb 33/36’da dile getirilen mesaj devreye girmekte ve Yüce Allah’ın emrettiği ve Rasûlü’nün tebliğ ettiği hükümlere karşı müminlerin herhangi bir şekilde farklı hüküm veya çare arama hakkının bulunmadığı gerçeği gündeme gelmektedir.

Mümine düşen görev, Enfâl 8/24’te belirtildiği gibi müslümanca bir teslimiyet göstermek, Yüce Allah’ın ve Elçisi’nin hayat veren davetine icabet etmektir. Bunun dışındaki herhangi bir tavır müslümana yakışmayacağı gibi, başka arayışların akıbeti de perişanlıktan başka bir şey değildir ki zaten âyetin ikinci kısmında verilen mesaj da budur.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah semî’dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah kendisinin ve Rasûlüllah’ın önüne geçilmemesi ve başkalarını onların önüne geçirmemeyle ilgili olarak buyruğunu dile getirdikten sonra, takvâlı olmayı yani sorumluluğunu bilip sorumlu ve duyarlı davranmayı da emretmekte, dahası Yüce Allah’ın yapılıp edilen veya itibar edilmeyip terk edilen her şeyi işittiğini ve her şeyi bildiğini beyan etmektedir.

ıı. Hz Peygamber’le Yüksek Sesle Konuşulmaması

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَرْفَعُوٓا اَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ اَنْ تَحْبَطَ اَعْمَالُكُمْ وَاَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ “Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber’in sesinin üzerine yükseltmeyin! Birbirinize yüksek sesle konuştuğunuz gibi, ona yüksek sesle konuşmayın; (yoksa) farkına varmadan yaptıklarınız boşa gider.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَرْفَعُوٓا lâ tarfe‘û emri “sakın yükseltmeyin”; اَصْوَاتَكُمْ asvâteküm tamlaması “sizin seslenizi”; فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ fevka savti’n-nebiyyi tamlaması “Nebî’nin sesinin üzerine”; وَلَا تَجْهَرُوا ve lâ tacherû emri “ve sakın çok yüksek açıklıkta konuşmayın”; لَهُ lehû ifadesi “onunla ilgili”; بِالْقَوْلِ bi’l-kavli ifadesi “sözlerle ilgili, konuşurken bağırıp çağırmayın”; كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ kecehri ba‘dıküm tamlaması “bir kısmınızın bağırıp çağırması gibi”; لِبَعْضٍ li ba‘dın ifadesi “(diğer) kısma karşı, birbiriniz arasındaki yüksek ses gibi”; اَنْ تَحْبَطَ en tahbeta ifadesi “(yoksa) iptal olur, silinip gider”; اَعْمَالُكُمْ a‘mâlüküm tamlaması “sizin amellerinizin (silinmesi söz konusu olur)”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; لَا تَشْعُرُونَ lâ taş‘urûne fiili ise “farkına varmazsınız, siz farkında değilken” demektir.

Burada Hz. Peygamber’le konuşurken nasıl konuşulması gerektiğine dair uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَرْفَعُوٓا اَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ “Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber’in sesinin üzerine yükseltmeyin!” Yüce Allah kendisinin ve Elçisi’nin önüne geçilmemesi gerektiğini hükme bağladıktan sonra, aynı şekilde “ey iman edenler” hitabını tekrarlayarak yine çok önemli bir uyarıda bulunduğunu hissettirmekte, ilk hitabın da ikincinin de aynı kişilere yönelik olduğunu, “birisi bize, diğeri başkasınadır” şeklinde bir anlayışın hatıra gelmesini engellemeyi amaçlamaktadır.

Aslında Hz. Peygamber’in önüne geçmek şöyle dursun, onunla konuşurken bile haddini aşmamak gerektiği, bağıra çağıra konuşulmasının yasak olduğu hükme bağlanmaktadır.

“Seslerin Hz. Peygamber’in sesinin üzerine yükseltilmemesi” esasında fiziksel manada bir edep öğretmekte, onun yanında edep dışı kabul edilebilecek bir ses tonundan kaçınılması gerektiği ifade edilmektedir. Bu buyruk Lokmân 31/19’da zikredilen “sesini kıs” emriyle de birlikte düşünülebilir. Buna göre bu buyruk diğer insanlarla konuşurken uyulması gereken bir tenbih olurken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu ve muhatap Hz. Peygamber olduğu için çok daha fazla dikkat edilmesi gerekmektedir.

Yüce Allah’ın burada dile getirdiği hükmü vahyin indiriliş sürecinde fiziksel anlamda bir ses tonu ayarlanmasıyla ilişkili olarak anlayabiliriz. Ancak Hz. Peygamber vefat ettikten sonra da bu âyetin hükmünün ebedi olacağı gerçeği göz önüne alınırsa, maksadın ilk âyette de belirttiğimiz üzere Hz. Peygamber’in sözünü bastıracak bir şekilde fikir ve kanaat sahibi olmamak, onun beyanını ikinci plana itecek bir yaklaşım sergilememek gerektiği anlaşılmaktadır.

2. وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ اَنْ تَحْبَطَ اَعْمَالُكُمْ وَاَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ “Birbirinize yüksek sesle konuştuğunuz gibi, ona yüksek sesle konuşmayın; (yoksa) farkına varmadan yaptıklarınız boşa gider.” Yüce Allah ilk cümledeki prensibini ikinci cümlede de sürdürmekte ve müminlerin kendi aralarındaki gürültülü bir ses tonuyla konuşmalarını Hz. Peygamber’le konuşurken terk etmeleri gerektiğini hükme bağlamakta, aksi bir davranışın kişilerin iyilik adına dünya hayatında yapıp ettikleri ne varsa hepsini kaybetmek manasına geleceği uyarısını yapmaktadır.

Hz. Peygamber’in yanında sesini yükseltmeyen ve edepli davrananlara karşı onun da merhametli olduğu Kur’ân’da haber verilmektedir.(6) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir;(7) ancak biz mesajı metin üzerinden anlamaya çalışacağız.

Bu arada اَنْ تَحْبَطَ en tahbeta ifadesininتَحْبَطَ ألا ellâ tahbeta veya تَحْبَطَ كيلاkeylâ tahbeta şeklinde(8) olumsuz bir manada olduğu görüşlerini ise doğru bulmadığımızı belirtmeliyiz. Burada “böyle yaparsanız amelleriniz silinir”(9) şeklinde olumsuzluk zaten cümlenin mana akışında söz konusudur.

a) Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde Hz. Peygamber’in önüne geçilmesini yasaklamakta, ikinci âyetin ilk kısmında seslerin onun sesinin üzerine çıkarılmasını menetmekte, burada ise kendi aralarında yaşadıklerı türden eşit muamele yapmaları noktasında bağıra çağıra konuşup Hz. Peygamber’in durumunu ve konumunu kendi konumlarına indirip bir anlamda “sakıncada veya olumsuz tavırda” eşit davranmayı da yasak kapsamına almaktadır.

Nisâ’ 4/65’te de beyan edildiği gibi, Müslümana yakışan tavır, Hz. Peygamber’in beyanlarına ve kararlarına karşı teslimiyet göstermesi ve verdiği hükümlerle ilgili içinde hiçbir sıkıntı ve burukluk hissetmemesidir.

b) Yüce Allah A‘râf 7/157’de gerçek iman sahiplerini anlatırken onların Hz. Peygamber’e iman ettiğini, ona saygı gösterip yardım ettiklerini, onunla birlikte indirilen nûr’a yani Kur’ân’a tâbi olduklarını beyan etmektedir. Hz. Peygamber’e yönelik bir saygısızlık ve sıkıntıya sebebiyet verecek şeyler kişilerin küfrüne dönüşebilir; sonrasında ise farkına varmadan bütün amellerinin silinmesi söz konusu olabilir.

Zira Mâide 5/5’te de beyan edildiği gibi, imanı sarsacak şekilde herhangi bir hükmü inkâr etmek, kişinin amellerinin silinip gitmesine sebeptir. Mâide 5/12’de de belirtildiği gibi, “peygamberlere saygı göstermek”, İsrailoğullarından alınan sözün içerikleri arasında yer almaktadır. Bunu zedeleyecek her davranış, olumsuz sonuçlar doğmasına sebeptir.

c) Burada kast edilen yasak “sesin yüksekliği”nden öte “Hz. Peygamber’in yanında çok fazla konuşmamak” şeklinde de anlaşılabilir.(10) Zira Hz. Peygamber’in yanında çok konuşanlar onun konuşma süresinden çalmış, onun tebliğine dair kısıtlama getirmiş olabilir. Elbette böyle bir duruma meydan vermemek için kendi aralarında sürdürdükleri türden ucu açık konuşmaları Hz. Peygamber’in yanında yapmamaları gerektiğine dikkat çekildiğini söyleyebiliriz.

Kişiler kendi aralarında olduğu gibi Hz. Peygamber’in yanında da çok fazla ve gürültülü bir şekilde konuşurlarsa bunu alışkanlık haline getirebilir, bir süre sonra karşı tarafı küçük görmeye başlayabilir, dahası çok fazla konuşulup sesini yükselterek farkında olamadan kendisini dinin dışına itecek bir yanlışlığa düşebilir.

Mücâdele 58/12-13’te zikredilen “Hz. Peygamber’le özel görüşme öncesi sadaka takdimi”nin maksatları arasında Hz. Peygamber’i gereksiz yere meşgul etmemek de elbette vardır; hatta bu yaklaşım âyetlerin mesajının güne getirilmesinde de son derece önemli bir noktayı oluşturmaktadır.

d) Âyette yasaklan şeyin insanların kendi aralarında birbirlerine yönelik hitap şekillerini Hz. Peygamber’e de uygulamamaları tembihlemek de olabilir. İnsanlar birbirlerine isimleriyle vs. hitap ederlerken, Hz. Peygamber’e “Ey Allah’ın Rasûlü, ey Allah’ın Nebisi” gibi hitaplarda bulunmaları da bu uyarının kapsamında değerlendirilmektedir.(11)

e) Bu noktada Nûr 24/63’te verilen bilgiyi de hatırlayabiliriz. Âyet şöyledir: “(Ey müminler!) Resul’ün (Elçinin) çağrısını kendi aranızdaki çağrı gibi tutmayın! İçinizden birini siper edinerek sıvışıp gidenleri şüphesiz ki Allah bilmektedir. (Bu sebeple), onun emrine aykırı davrananlar, başlarına bir fitne (sıkıntı) gelmesinden veya kendilerine elem verici bir azap gelmesinden sakınsınlar!” Bu buyruk, Hz. Peygamber’in davetinin, diğer insanların daveti gibi olmadığını, çok daha önemli ve ayrıcalıklı olduğunu göstermektedir.

f) Fussılet 41/26’da da belirtildiği gibi, kâfirler Kur’ân okunurken onun sesini bastırırlar ümidiyle gürültü yapılmasını istemekte, böylece vahyin sesini kısmayı veya etkisizleştirmeyi isterlerdi. İşte sonu böyle bir yanlışa dönüşmesin diye Yüce Allah müminleri uyarmakta ve Hz. Peygamber’in yanında çok fazla ve yüksek sesle konuşmak yerine, din adına onun yapacağı tebliği dinleyip hayatlarına taşımalarının çok daha önemli olduğuna dikkat çekmiş olmaktadır.

Sözü özü şudur: Hz. Peygamber’le konuşurken dikkat edilmelidir. Şimdilerlerde bu dikkat onun sözünü görmezlikten gelecek bir yanlışa düşmemek, onun sözlerini sıradanlaştırmamaktır. Çünkü Hz. Peygamber’in din adına söylediği şeyler ya doğrudan Kur’ân’dandır yani vahiydir ya da vahiyden anlayıp beyan ettiği hikmetli sözlerdir. Müslüman onun sözlerine itibar etmeli, ona ait olduğunda şüphe bulunmayan sözleri hiçbir şekilde görmezlikten gelmemeli, ikinci plana itmemelidir.

g) Bu arada asla ve asla unutulmamalıdır ki, Hz. Peygamber’e nispet edilen sözlerin hepsi onun değildir; hatırı sayılır şekilde zayıf ve uydurmalar da söz konusudur. O zaman yapılması gereken şey, Hz. Peygamber’e nispet edilen sözlerin Kur’ân’a uygunluğuna bakmak ve eğer Kur’ân’a aykırı değillerse o sözlerin Hz. Peygamber’e ait olabileceğine itibar etmektir.

Rasûlüllah (as) Kur’ân’a aykırı konuşmaz; bu nedenle söz Kur’ân’a uygun ise onu kabul etmek gerekir; aykırı ise “o söz Hz. Peygamber’in olamaz” diyerek söze itibar edilmemelidir. Çünkü Hz. Peygamber’e isnat edilen yalanlara inanmak da bu âyetteki tehdidin kapsamına girmektedir; çünkü ona ait olmayan bir sözü onunmuş gibi kabul etmek, başkalarının sözünü onun sözünün üstünde tutmaktır ki bu da tam bir felakettir.

Geçici, sahte ve eksik dünyevi “gücün sözüne” değil, Yüce Allah’ın “sözünün gücüne” itibar ederek, “sesini yükseltmek” değil, “sözünü yükseltmek” esastır. Tevbe 9/41 gereği Yüce Allah’ın kelimesini en yüce söz bilen ve bu doğrultuda sözünü yükselten yiğitlere selam olsun.

b) Ümmetin Duyarlılığı ve Haddi Aşanlar

Yüce Allah, sûrenin 3-5. âyetlerinde Rasûlüllâh’ın yanında seslerini kısanların, kalplerini Allah’ın takvâ ile imtihan ettiğini, bunların arındırdığı kimseler olduğunu, kendilerine ödüller verileceğini, Hz. Peygamber’e odaların arkasından bağırarak seslenenlerin çoğunun aklını kullanmadıklarını ifade etmekte ve “Eğer, sen onlara (yanlarına) çıkıncaya kadar sabretselerdi, elbette kendileri için daha hayırlı olurdu” beyanına yer vermektedir.

ı. Seslerini Kısanların İmtihanı Başaracakları

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَغُضُّونَ اَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ امْتَحَنَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوٰى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah’ın Elçisinin yanında seslerini kısanlar, kalplerini Allah’ın takvâ (duyarlılık) ile imtihan ettiği (arındırdığı) kişilerdir. Onlar için bağışlanma ve büyük bir ödül vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يَغُضُّونَ innellezîne yeğuddûne ifadesi “muhakkak ki kısanlar”; اَصْوَاتَهُمْ asvâtehum tamlaması “onların kendi seslerini”; عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ ‘ınde rasûlillâhi tamlaması “Allah’ın Rasûlü’nün, Allah’ın Elçisi’nin yanında”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ امْتَحَنَ ellezîne’mtehane ifadesi “imtihan ettiği kişerdir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; قُلُوبَهُمْ kulûbehum tamlaması “onların kalplerini”; لِلتَّقْوٰى li’t-takvâ ifadesi “takva ile, takva konusunda”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَغْفِرَةٌ mağfiratün kelimesi “bir bağışlanma; وَاَجْرٌ عَظ۪يمٌ ve ecrun ‘azîm tamlaması ise “ve büyük bir ödül” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in yanında kısık sesle konuşanlara vaadedilen ödüller gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in yanında sesin yükseltilmemesi gerektiğini beyan ettikten sonra, Rasûlüllah’ın yanında seslerini kısanların, kalplerini Allah’ın imtihan ettiği kişiler olduğunu bildirmektedir. Buradaki “imtihan”dan maksat, muhtemelen bu sınavın başarılmasıdır; çünkü böyle davrananlara Feth 48/29’da da ifade edildiği gibi مَغْفِرَة mağfirah “bir bağışlanma” ve اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecr-i ‘azîm yani “büyük bir ödül” vaadedilmektedir. Buradaki güncel mesaj, Hz. Peygamber’in mesajlarına karşı saygılı davrananların ödüllendirileceğidir.

Âyette geçen يَغُضُّونَ yeğuddûne fiili “kısmak” manasına gelmektedir ki bu fiil çeşitli kalıplarda Nûr 24/30, 31 ve Lokmân 31/19’da da geçmektedir. Emir kalıbında bir kez de Mümtehıne 60/10’da zikredilen امْتَحَنَ imtehane fiili beraberinde kullanıldığı kelimeler ve içinde bulunduğu bağlam gereği “denemek”, “sınamak”, “(kalpleri takvâ ile) doldurmak”, “(takvalarını tecrubeyle) ortaya çıkarmak”,(12) “(takvaya ehil olduklarını) anlamak”,(13) “(gönülleri sorumluluk) sınavından geçirmek”,(14) “(kalpleri takvâ ile) perçinlemek”(15) manalarını içermektedir.

Buna göre, Rasûlüllah’ın yanında kısık sesle konuşanların takvâlı yani duyarlı davrandıkları, bu yüzden de Yüce Allah’ın onların kalplerini sorumluluk bilinciyle doldurduğu mesajı verilmekte, bir anlamda bu kişilerin imtihanı kazanmış olacakları müjdelenmektedir.

Taberî ve Râzî bu fiilin anlamının “halis kılmak”, “saflaştırmak”, “arındırmak” şeklinde olduğunu bildirerek maksadın imtihanın kazanılması olduğu fikrine katkı vermiştir.(16) Esasında Feh 48/26’da da bu gibiler için Yüce Allah’ın onlara takvâ kelimesini sebat ettirdiğini, onu onlara adeta bağladığını bildirmektedir. Hacc 22/33’te de beyan edildiği gibi, her kim Yüce Allah’ın değer olarak belirlediği şeylere saygı duyarsa, bu davranış kişilerin kalplerinin takvâsından yani duyarlılıklarındandır.

ıı. Hz. Peygamber’i Rahatsız Etmemek Gerektiği

اِنَّ الَّذ۪ينَ يُنَادُونَكَ مِنْ وَرَآءِ الْحُجُرَاتِ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ وَلَوْ اَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتّٰى تَخْرُجَ اِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Sana odaların arkasından (bağırarak) seslenenlerin çoğu akıl etmezler. Onlar sen (yanlarına) çıkıncaya kadar sabretselerdi, elbette kendileri için daha hayırlı olurdu. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ يُنَادُونَكَ innezîne yünâdûneke ifadesi “muhakkak ki sana seslenenler”; مِنْ وَرَآءِ الْحُجُرَاتِ min verâi’l-hucürâti tamlaması “odaların arkasından”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum ifadesi “onların çoğunluğu”; لَا يَعْقِلُونَ lâ ya‘kılûne fiili “akletmezler”; وَلَوْ اَنَّهُمْ صَبَرُوا ve lev ennehum saberû ifadesi “ve muhakkak ki onlar eğer sabretselerdi”; حَتّٰى تَخْرُجَ hattâ tahruce ifadesi “sen çıkıncaya kadar”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, onların yanlarına”; لَكَانَ le kâne ifadesi “elbette (şöyle) olurdu”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e saygısızca seslenenlerin hatası ve nasıl davranmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يُنَادُونَكَ مِنْ وَرَآءِ الْحُجُرَاتِ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ “Sana odaların arkasından (bağırarak) seslenenlerin çoğu akıl etmezler.” Yüce Allah ümmetin Hz. Peygamber’le olan ilişkisini düzenlediği bu pasajda onunla bağırarak konuşmamak gerektiğini ve saygılı davrananların bulunduğunu beyan ettikten sonra, Nebî (as)’ın odalarının arkasından muhtemelen gürültülü bir şekilde seslenenlerin sorumlu davranmadıklarını, ilahi buyruğa rağmen akıllarını kullanmadıklarını bildirmektedir.

Önceki âyette sorumlu davrananların ödüllendirileceği bildirilmekte, bu âyette ise ilahi uyarıya rağmen buna karşı gelip aykırı davrananların akıllarını kullanmadıkları ifade edilmektedir.

Âyetteki اَكْثَر ekser kelimesi bu gibi âyetlerde “hepsi” manasında bir manada değerlendirilmektedir.(17) Bu nedenle, Hz. Peygamber’e karşı saygısızca davrananların hepsinin aynı şekilde aklını kullanmayanlar olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Burada bir inat ve ısrar söz konusu olduğu için bu şekilde bir nitelendirmede bulunulmaktadır. Eğer bu yanlıştan vazgeçerlerse Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı ise bir sonraki âyette dile getirilmektedir. Sözün burasında şunu beyan edelim: “Saygısızlık yapanlar aklını kullanmayanlardır.”

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْحُجُرَات el-hucürât kelimesi bu sûrenin adı olarak kullanılmakta ve “etrafı çevrildiği için içine girilmekten engellenilen toprak parçası” manasında Hz. Peygamber’in Mescid-i Nebevî’ye bitişik her bir hanımının özel olarak kullandığı dokuz odasıdır.(18)

Rivayete göre Temîmoğullarından bir grup gündüz vakti Rasûlüllah ile görüşmek üzere mescide girmiş ve ona ismiyle hitap etmişlerdi. Daha sonra da Nebî (as) onların yanına gelmiş ve aralarında çeşitli konuşmalar geçmişti.(19) İşte İslâm’ın nezaket ve nezahetini bilmeyenlere bir anlamda yol ve yordam öğretilerek, hem ümmetin peygamberiyle ilişkisinin nasıl olması gerektiği kavratılmak istenmekte, hem de diğer fertlerin de birbirlerini rahatsız etmeyecek şekilde birbirlerine hitap etmeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

2. وَلَوْ اَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتّٰى تَخْرُجَ اِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Onlar sen (yanlarına) çıkıncaya kadar sabretselerdi, elbette kendileri için daha hayırlı olurdu. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah Hz. Peygamber’in odalarının arkasından bağıra çağıra kendisine seslenenlerin akıllarını kullanmadıklarını beyan ettikten sonra, nasıl davranılması gerektiğini de elbette öğretmektedir.

Bu çerçevede eğer bu insanlar Rasûlüllah’ın yanına geldiklerinde öyle kaba saba bir şekilde bağırmayıp da Hz. Peygamber’in odasından çıkıp yanlarına gelmesini bekleselerdi, bunun kendileri için çok daha hayırlı olacağını haber vermektedir. Nihayet insanoğlu uyarıldıktan sonra hatasında ısrar etmez de durumunu düzeltirse Yüce Allah غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatları gereği kendilerini bağışlayacağını müjdelemekte, yani rahmet ve mağfiretinden ümit kesmemek gerektiğini dolaylı olarak hatırlatmış olmaktadır.

Yüce Allah bu âyetiyle aslında evrensel manada bir mesaj vermektedir. Çünkü Hz. Peygamber vefat ettikten sonra da bu âyetin hükmünün veya mesajının devam etmesi gerekmektedir. Buna göre yönetici ya da âlim konumunda olan insanların öyle her an meşgul edilmemesi gerektiği, zamanlarının kıymetli olduğunun unutulmamasının zorunlu olduğu, müsait ve nazik bir şekilde arzu edilen durumun iletilmesinden sonra makul bir şekilde sabredip beklemenin nezaket gereği bir duyarlılık olduğu beyan edilmek istenmektedir.

Esasında daha sonra yorumunu yapacağımız Mücâdele 58/12’deki “Hz. Peygamber’le özel görüşme isteği öncesinde sadaka takdimi” emrindeki asıl maksat da budur.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Hucürât, 1.
• 2 - Taberî, age., XXVI, 117; Semerkandî, age., III, 322. 3 - Semerkandî, age., III, 322; Taberû, age., XXVI, 117; Zemahşerî, age., IV, 340.
• 4 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 5 - Taberî, age., XXVI, 116.
• 6 - Kehf 18/28; Şu‘arâ’ 26/215. 7 - Semerkandî, age., III, 324; Taberî, age., XXVI, 118-119; Zemahşerî, age., IV, 343-346.
  • Kehf 18/28 Şu‘arâ 26/215
• 8 - Taberî, age., XXVI, 119; Râzî, age., XXVIII, 114. 9 - Semerkandî, age., III, 323.
• 10 - Râzî, age., XXVIII, 114.
• 11 - Semerkandî, age., III, 323; Taberî, age., XXVI, 117.
• 12 - Yazır, age., VII, 191. 13 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 514. 14 - İslâmoğlu, age., s. 991. 15 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 577.
• 16 - Taberî, age., XXVI, 120; Râzî, age., XXVIII, 115.
• 17 - Râzî, age., XXVIII, 117. 18 - Zemahşerî, age., IV, 348.
• 19 - Semerkandî, age., III, 324; Taberî, age., XXVI, 121; Zemahşerî, age., IV, 348.