A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 40-53. âyetlerinde gerçekleri yalanlayanlar ile hakikati savunanların akıbeti hakkında bilgi verdikten sonra cennetliklerin cehennemliklerle konuşmalarını, sonrasında ise cehennemliklerin yapacağı çeşitli itirafları beyan etmektedir.

a) İyilerin ve Kötülerin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 40-43. âyetlerinde gerçekleri yalanlayıp onlara karşı kibir gösterenlere cennet kapılarının açılmayacağını, halat iğne deliğinden geçinceye kadar cennete giremeyeceklerini, suçlulara cehennem ateşinden döşekler hazırlandığını, üstlerinden de ateş örtülerinin bulunacağını beyan etmektedir. İyilik sahiplerine ise cennet vaadedildiği, yüreklerinden kin ve öfke duygularının sökülüp atılacağı ve hidayete erdirilmeleri nedeniyle Allah’a hamd edecekleri, nihayetinde cennete vâris kılınacakları bildirilmektedir.

ı. Yalanlayanların Korkunç Sonu

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ اَبْوَابُ السَّمَآءِ وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّٰى يَلِجَ الْجَمَلُ ف۪ي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِم۪ينَ لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِنْ فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ينَ “Ayetlerimizi yalanlayıp da onlara karşı kibirlenenlere göğün kapıları açılmayacak ve onlar halat/deve iğne deliğine girinceye kadar cennete de giremeyeceklerdir! Suçluları işte böyle cezalandıracağız! Onların cehennem (ateşin)den yatağı, üstlerinden de (ateşten) örtüleri olacaktır. İşte zalimleri böyle cezalandırırız!”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا innellezîne kezzebû ifadesi “muhakkak ki yalanlamış olanlar, yalanlayanlar”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; وَاسْتَكْبَرُوا ve’stekberû fiili “ve büyüklenmiş (olanlar)”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlara karşı”; لَا تُفَتَّحُ lâ tüfettehu edilgen fiili “açılmaz”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; اَبْوَاب السَّمَاء ebvâbu’s-semâi tamlaması “göğün kapıları”; وَلَا يَدْخُلُونَ ve lâ yedhulûne fiili “ve giremezler”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; حَتّٰى يَلِجَ hattâ yelice fiili “girinceye kadar, geçinceye kadar”; الْجَمَل el- cemelü sözcüğü “deve, halat”;ف۪ي سَمِّ الْخِيَاطِ fî semmi’l-hıyâtı tamlaması “iğnenin deliğine, iğnenin deliğinden”;وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “cezalandırırız”; الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi “suçluları”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مِنْ جَهَنَّمَ min cehenneme sözcüğü “cehennemden”; مِهَاد mihâdün kelimesi “döşek”;وَمِنْ فَوْقِهِمْ ve min favkıhim ifadesi “ve onların üstlerinden de vardır”; غَوَاش ğavâşin kelimesi “örtü(ler)”; وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “cezalandırırız, karşılık veririz”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne sözcüğü ise “zalimleri, haksızlık edenlere” demektir.

Burada cehennemliklerin ne kadar kötü bir akıbetle karşılaşacakları ve hiçbir şekilde cennet yüzü göremeyecekleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ اَبْوَابُ السَّمَآءِ وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّٰى يَلِجَ الْجَمَلُ ف۪ي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِم۪ينَ “Ayetlerimizi yalanlayıp da onlara karşı kibirlenenlere göğün kapıları açılmayacak ve onlar halat/deve iğne deliğine girinceye kadar cennete de giremeyeceklerdir! Suçluları işte böyle cezalandıracağız!” Yüce Allah A‘râf sûresinin 36. âyetinde “mesajlarını yalanlayıp onlara karşı kibir gösterenlerin cehennemlik olduğunu” beyan ettikten sonra, bu âyette böylesi insanlar için başka bazı sonuçları dile getirmektedir:

a) لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ اَبْوَابُ السَّمَآءِ “Göğün kapıları onlara açılmayacak.” Burada sözü edilen “göğün kapıları” ifadesi, cehennemlikler için “ruhlarının yükselmemesi, biraz fırsat bulsalar da yükseklere nüfuz edememeleri, meleklerin sırlarına erememeleri, düşmeleri, dua ve niyazlarının reddedilmesi, üzerlerine feyz ve bereket inmemesi” manalarına alınmaktadır.(1) İnkârcıların yaptığı işler arasında salih ameller bulunmadığı için, göğün kapıları onlara açılmaz. Çünkü en temiz kelimeleri hakka yükselten unsur “salih ameller”dir.(2) “İmanı” olmayanın yaptığı davranışlara “salih amel”, “salih amel”lerle desteklenmeyen inanca da “iman” denmez. İnkârcıların imanı da salih ameli de olmadığı için, onların yükselecek herhangi bir değerinden de söz edilemez. Bu durumda yücelik makamı olan hakkın huzuruna yükseltilecek herhangi bir şey de yok demektir.

Bu arada bir anlam ihtimali olarak şunu da söyleyebiliriz: Kıyâmet 75/27’de beyan edildiği gibi, kötü insanların ruhlarını yükseltmek için melekler bile bunu kimin yapacağını birbirlerine soracaklar ki bunu yapmak istemedikleri anlaşılmaktadır. İşte bu tipler için göğün kapılarının açılmayacağını bilen melekler onların ruhlarını yükseltmek de istemeyeceklerdir.(3) Bir sonraki cümleyi düşündüğümüzde burada sözü edilen göğün kapılarının açılmamasını “cennet kapılarının açılmaması” şeklinde de yorumlamak mümkündür.(4)

b) وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّٰى يَلِجَ الْجَمَلُ ف۪ي سَمِّ الْخِيَاطِ “Onlar halat/deve iğne deliğine girinceye kadar cennete de giremeyeceklerdir!” Âyette “deve” anlamına gelen الْجَمَل el-cemel kelimesi bazı kıraatlere göre “halat” anlamındaki el-cümmel şeklinde okunmaktadır. Yüce Allah, kibirli inkârcıların cennete giremeyeceklerini beyan için bir benzetme, yani darb-ı mesel gündeme getirmektedir.

“Devenin iğne deliğine girmesi” veya “halatın iğne deliğinden geçmesi” benzetilmeye konu edinilmektedir. “Deve” ile “iğne deliği”nin birlikte anılmasına göre, “halat”ın “iğne deliği”nden geçmesi daha anlamlı ve edebi açıdan çok daha etkileyicidir. Zira bir şeyin imkânsızlığı eğer vurgulanacaksa ve bu deve ile ifade edilecekse, bunun için en uygun ifade “deve hendeği geçinceye kadar” denmesidir. الْجَمَل el-cemel kelimesi eğer el-cümmel şeklinde okunursa, maksat halat olur ve halat ile iğne deliği arasında mantık olarak da doğru bir ilişki kurulmuş olur. Genel tercih deve ile ilgili olsa da bizim tercihimiz halatın iğne deliğinden geçmesi şeklindedir. Her ikisinde de verilmek istenen mesaj aynıdır: Kibirli inkârcılar cennete giremeyeceklerdir.(5)

c) وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِم۪ينَ “Suçluları işte böyle cezalandıracağız!” Yüce Allah âyetin sonunda suçluları cezalandıracağını, onlar için hiçbir rahmet kapısının açılmayacağını ve cennete girmelerinin hayal bile edilemeyeceğini beyan etmektedir.

- Mücrim Kavramı

1. Mücrim Kelimesinin Anlamı ve Kur’ân’daki Kullanımı

Mücrim kelimesi, c-r-m kökünden türetilen bir isimdir ve özet olarak “günah, cürüm veya suç işleyen kişi, suçlu” anlamına gelmektedir. الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi, “suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren veya suçu savunan kişiler” demektir.

“De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz.”(6) Bu âyetteki ecramnâ fiili “suç işlemek” anlamına gelmektedir.

“De ki: Eğer onu uydurduysam günahım bana aittir. Fakat ben sizin işlediğiniz günahtan uzağım.”(7) Bu ve benzer âyetlerde geçen ecramû,(8) tücrimûne(9) ve icrâmî(10) kelimeleri fiil olarak da mastar olarak da “suç işlemek, suçlu” anlamına gelmektedir.

Ayrıca Kur’ân’da 52 yerde(11) geçen mücrim/mücrimûn kelimeleri ise kullanıldıkları bütün âyetlerde “suçlu, suçlular” manasını içermektedir.

2. Mücrimlerin Özellikleri

Kelime anlamında da belirttiğimiz gibi, mücrimler sürekli günah veya suç işleyen kadın-erkek herkestir. Kur’ân’da zikredildiğine göre mücrimler “af kapsamı dışında bırakılmışlardır.”(12) Bu insanlar, “yüzü korkudan ve dehşetten dolayı moraranlar, körleşenler” şeklinde tanıtılmakta ve azabın muhatapları olarak sunulmaktadırlar.(13)

Bunların, “başları eğik ve mahcup bir şekilde diriltilecekleri”(14) ve “kendilerinden intikam alınmasını gerektirecek şekilde suç işleyenler oldukları” anlaşılmaktadır.(15) Ayrıca mücrimlerin, “azabın içerisinde çok uzun süre kalacakları”,(16) çünkü “Müslüman olmayı değil, teslim olmamayı tercih ettikleri” belirtilmektedir.(17) Yani bir anlamda mücrimlik, günahtan kaçınmak için Allah’a teslim olmayı değil, günah işlemek için teslimiyetten kaçınmayı ifade etmektedir.(18)

Mücrimler, şımarık Kârûn özelinde “suçlular” şeklinde tanıtılmakta, bunlar için mahşerde günahları nedeniyle sorgulanma ihtiyacı bile hissedilmeyeceği beyan edilmektedir.(19) Öyle anlaşılıyor ki, bunlar insanların en azgınları arasında yer almaktadırlar. Nitekim günahları nedeniyle sorgulanmalarına gerek kalmayacak kişilerin helak edilecekleri(20) ve simalarından tanınacakları ifade edilmektedir.(21)

Toplumda mücrimler, “bozgunculuk yapan liderler ve kendini aldatanlar”,(22) “cinsel sapkınlık yapanlar”,(23) “hakkı istemeyenler”,(24) “Allah’a karşı yalan iftira edenler”,(25) “insanlara inanç özgürlüğü tanımayanlar”(26) ve “insanları yoldan saptıranlar”dır.(27) İnanç ve inananlar bağlamında düşündüğümüzde ise, bunlar müminlere gülen, onların yanına gittiklerinde onlarla alay eden, bu alaycılık sonrasında kafadarlarının yanına keyifle ve eğlenerek dönen, inananları gördüklerinde onlara sapıklık ithamında bulunan kimselerdir.(28)

İşte bütün bu anlattıklarımız ışığında, Yüce Allah’ın çizdiği bu tabloya bakarak, mücrimlerin ilk insan neslinden kıyâmete kadar var olacağı ve hepsinin aynı muameleye tâbi tutulacağı anlaşılmaktadır. Onların mahşerdeki durumlarının nasıl olacağı sorusu orada kendilerine mutlak surette sorulacak ve kendi ağızlarından suçlarını itiraf edeceklerdir. İşte takip eden âyetlerde bu konu ele alınmaktadır.

2. لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِنْ فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ينَ “Onların cehennem (ateşin)den yatağı, üstlerinden de (ateşten) örtüleri olacaktır. İşte zalimleri böyle cezalandırırız!” Âyetle ilgili açıklamalarımızı iki cümle üzerinden yapacağız.

a) لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِنْ فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ “Onların cehennem (ateşin)den yatağı, üstlerinden de (ateşten) örtüleri olacaktır.” Bu cümleye şöyle de meal verilebilir: “Cehennem ateşi onların altlarından döşek, üstlerine yorgan olacak.”(29) Yüce Allah bu âyette cehennemlikleri atacağı ateşin iki özelliğine değinmekte ve onlar için cehennemden döşekler ile üstlerinden ateşten örtüler olacağını haber vermektedir.

Bu âyet cehennem hakkında bilgi içeren Zümer 39/16’yı hatırlatmaktadır. Orada Yüce Allah “cehennemlikler için üstelerinden ateşten gölgeler, altlarından da (ateşten) gölgeler bulunacağı”nı haber vermektedir. Ayrıca azabın şiddeti bağlamında ‘Ankebût 29/55’te şöyle buyrulmaktadır: “O günde azap, onları hem üstlerinden hem ayaklarının altından saracak ve Allah (onlara) ‘Yaptıklarınızı (cezasını) tadın!’ diyecektir.”

Murselât 77/29-34’te konuyla ilgili olarak çeşitli ve kısmen de olsa detaylı denebilecek bilgiler yer almaktadır. Önemine binaen bu âyetlerin meallerini burada özellikle hatırlatmak istiyoruz: “(İnkârcılara şöyle denilecektir): ‘Haydi, yalanlamış olduğunuz şeye doğru yürüyün bakalım! Üç katlı, gölgelemeyen ve ateşten korumayan bir karanlığa doğru yürüyün!’ (Cehennem), kızgın (sarı) alev halatlarına benzeyen, kütükler gibi ateş saçan kıvılcımlar çıkarır. (Cehennemin bu özelliklerini) yalan sayanların, o gün vay haline!”

Bu durumda cehennemin مِهَاد mihâd yani korkunç bir “konak, durak, yer, beşik, yatak ve karar yeri” olduğu bildirilmektedir. İbrâhim 14/29’daki kullanım gereği, cehennemin korkunç bir karar yeri yani son durak olduğu anlaşılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/41’de, ayrıca Bakara 2/206, Âl-i İmrân 3/12, 197, Ra‘d 13/18, Sâd 8/56’da geçen الْمِهَاد el-mihâd/mihâd kelimesi “beşik” anlamındaki el-mehd kelimesiyle aynı kökten gelmekte, beşiğe yerleştirilen döşeği ifade etmektedir. Cehennem elbette beşik-döşek kelimelerinin içerdiği bir rahat ve huzur yeri değildir. Diğer âyetlerde birlikte kullanıldığı بِئْسَ bi’se kelimesinin verdiği anlamdan da istifade ederek, maksadın kâfirlerle alay etmek olduğu anlaşılmaktadır. Dünya hayatında müminlerle alay edenlerin ve kibirli davrananların mahşerde karşılaşacağı akıbet, alaycılıklarına ve kibirlerine uygun şekilde tecelli edecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مِهَاد mihâd kelimesi, cehennemliklerin altlarına konulacak ve beşik gibi döşek manasında “dinlenme yeri” demektir. Üzerlerine ise adına ğâşiyeh kelimesinin çoğulu olan غَوَاش ğavâş kelimesiyle ifade edilen “örtüler” kapatılacaktır. Bu ifade elbette bir alaydır. Çünkü döşeğin de örtünün de insanı bir şeylerden koruması gerekirken, cehennemliklere vaadedilen bu iki unsur onlarla alay edilmeyi amaçlamaktadır.

Cehennem bir dinlenme yeri olmadığı gibi, orada azabı hafifletecek herhangi bir yardımcı unsurdan da söz edilemez. İnkârcılar dünya hayatında hak ve hakiketle, onları tebliğ eden peygamberlerle ve nihayet her şeyin esası olan Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip onlara karşı kibirli davranınca bir anlamda alay etmişlerdi. İşte tam da bu alaycılıklarına uygun olarak bu defa kendileriyle alay edilmekte ve cehennemin yatağından ve örtüsünden söz edilerek sahip olunan inancın ne kadar korkunç bir yanlışlık içerdiği ortaya konulmuş olmaktadır.

b) وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الظَّالِم۪ين “İşte zalimleri böyle cezalandırırız!” Âyetin bu cümlesi bir önceki âyetin sonunu açıklamakta, orada sözü edilen “mücrimler” sıfatının aslında “zalimler” manasına geldiğini ortaya koymaktadır. Mücrimlik yoldan çıkmışlık manasına gelmekte, bir şeyi yerli yerinde değil de farklı yerlerde veya şekillerde kabul edip uygulamak manasına gelmektedir. İşte tam da bu durumda devreye zulüm sıfatı girmektedir. Zira zulüm de “bir şeyi yerinden etmek” manasında adaletin zıddı bir anlam içermektedir. Zâlimler aynı zamanda mücrimlerdir ve Yüce Allah onları ateş azabıyla cezalandıracaktır.

Hem önceki âyetin sonunda geçen el-mücrimîne, hem de bu âyetin sonundaki ez-zâlimîne sözcüklerinin başında eliflâm kullanılarak isim kalıbında getirilmesinin muhtemel sebebi, inançsız insanlarda mücrimliğin ve zalimliğin yerleştiğini göstermesidir. Bu insanlar başka kelimelerle anılmayı hak etmeyecek kadar cürüm ve zulümlere batmışlardır; adeta oralardan beslenir duruma gelmişlerdi. Yüce Allah onların bu kararlılıklarına uygun olarak, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, aynı durumda olan bütün inkârcıları aynı akıbetle buluşturacak ve hepsine hak ettikleri cezayı verecektir.

A‘râf sûresinin 36. âyetinden 41. âyetinin sonuna kadar ele alınan konu bu çerçevede şekillendirilmekte ve sûrenin 11-25. âyetlerinde ele alınan Hz. Âdem ile İblis kıssasında İblis’in yolundan giden inkârcı zalimlerin nasıl bir sonla buluşturulacaklarına dikkat çekilmiş olmaktadır.

ıı. İman Sahiplerinin Ödülleri

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ وَنَزَعْنَا مَا ف۪ي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي هَدٰينَا لِهٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَآ اَنْ هَدٰينَا اللّٰهُ لَقَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقّ وَنُودُوٓا اَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ اُو۫رِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “İman edip iyi işler yapanlara gelince –ki kimseye gücünün üzerinde bir görev yüklemeyiz–,işte onlar da cennet halkıdır; orada ebedî kalacaklardır. (Cennette) altlarından ırmaklar akarken, göğüslerinde (kalplerinde) kinden ne varsa hepsini çıkarıp atmış olacağız. (İşte bu cennetlikler) şöyle diyeceklerdir: ‘Bizi bu (cennete) ulaştıran Allah’a hamdolsun; (çünkü) Allah bize yol göstermeseydi, biz yolumuzu bulamayacaktık. Şüphesiz ki Rabbimizin elçileri gerçeği getirmişler.’ Onlara ‘İşte yaptıklarınıza karşılık miras olarak size verilen cennet burasıdır’ diye seslenilecektir.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû fiili “iman etmiş olanlar, iman edenler”; وَعَمِلُوا ve amilû fiili “ve işledir, yaptılar, işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَات es-sâlihâti kelimesi “iyi, düzeltici işler”; لَا نُكَلِّفُ lâ nükellifü fiili “yüklemeyiz”;نَفْسًا nefsen kelimesi “hiçbir kimseye”; اِلَّا وُسْعَهَا illâ vüs‘ahâ istisnası “onun gücünden başkasını”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ الْجَنَّة ashâbu’l-cenneti tamlaması “cennetlikler(dir), cennet halkıdır”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedî kalıcılar(dır)”; وَنَزَعْنَا ve neze‘nâ fiili “ve çıkarıp attık, çıkarıp atmış olacağız”; مَا ف۪ي صُدُورِهِمْ mâ fî sudûrihim ifadesi “onların kalplerindekini”; مِنْ غِلٍّ min ğıllin sözcüğü “her bir kini”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهِمُ min tahtihim kelimesi “onların altlarından”; الْاَنْهَار el-enhâru sözcüğü “nehirler”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “dediler ki, demiş olacaklar ki”; الْحَمْدُ el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a(dır), Allah içindir”; الَّذ۪ي هَدٰينَا ellezî hedânâ ifadesi “bizi ulaştıran (için)”; لِهٰذَا li hâzâ ifadesi “buna, bu ödül yerine”; وَمَا كُنَّاve mâ künnâ fiili “biz (şöyle) değildik”; لِنَهْتَدِيَ linehtediye ifadesi “yolu bulamazdık”; لَوْلَآ اَنْ هَدٰينَا levlâ en hedânâ ifadesi “bize hidayet etmeseydi, bize yol göstermesiydi, bizi ulaştırmasaydı”; اللّٰهُ ellâhu ifadesi “Allah”; لَقَدْ جَآءَتْ lekad câet fiili “muhakkak ki gelmişti, getirmişt”; رُسُلُ رَبِّنَا rusülü rabbinâ tamlaması “bizim Rabbimizin elçileri”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı sözcüğü “gerçeği, hakkı”; وَنُودُوا ve nûdû edilgen fiili “ve seslenildi, seslenilmiş olacak”; اَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ en tilkümü’l-cennetü ifadesi “işte şu cennet”;اُو۫رِثْتُمُوهَا ûristümûhâ edilgen fiili “siz ona mirasçı kılındınız”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘lemûne ifadesi ise “yapmakta olduğunuz, yaptığınız şeylere karşılık” demektir.

Burada önceki âyet grubunun zıddına olacak şekilde Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği bu defa Hz. Âdem’in izinden giden iyilik sahiplerinin ödülleri gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İman edip iyi işler yapanlara gelince –ki kimseye gücünün üzerinde bir görev yüklemeyiz–,işte onlar da cennet halkıdır; orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah A‘râf sûresinin 35. âyetinde mealen şöyle buyurmuştu: “Ey Âdemoğulları! Kendi içinizden size âyetlerimi anlatacak peygamberler gelirse, duyarlı davranıp kendini ıslah edenlere korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir de.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir mesaj verilmekte, iman edip sâlih ameller işleyenlerin cennetlik olacağı müjdelenmektedir. Cennette kalış süresi hakkında pek çok âyette hem hulûd hem de ebed kelimeleri birlikte kullanılmışken, bazı yerlerde sadece hâlidîne/hulûd sözcüğü tercih edilmektedir. Her ne kadar bazı yerlerde bu tür kullanımlar olsa da, âyetler birlikte okunup anlaşılacağı ve ayetler birbirinin tefsirini oluşturdukları için maksat cennette kalış süresinin de ebedi olduğunu beyandır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا “Hiç kimseye gücünün üstünde bir görev yüklemeyiz” cümlesi benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde(30) geçmektedir. İfadenin kullanıldığı her yerde verilmek istenen mesaj gayet açıktır: Yüce Allah’ın verdiği emirler ve muhatapları sorumlu tuttuğu hususlar hem doğrudur ve insanın yararınadır; hem de yapılması kolaydır. Bu haliyle Kur’ân’da konuyla ilgili geçen bu ve benzer ifadeler aynı zamanda iman ve salih amel işlemeye teşvik manası da içermektedir.

Talâk 65/7’de “her zorluğun sonrasında kolaylık yaratılacağı”, İnşirâh 94/5-6’da ise “her zorlukla birlikte en az bir tür kolaylığın bulunduğu” beyan edilmektedir. Bu genel bilgiyi devam ettirmek üzere, bu defa Leyl 92/4-10’da şöyle ifadeler yer almaktadır: “Muhakkak ki işleriniz çeşitlidir. (Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli tasdik ederse, kolayı ona (daha da) kolaylaştırırız. Kim de cimrilik eder, kendi kendine yeterli olacağını sanır, en güzeli yalanlarsa ona da zoru kolaylaştırırız.” Demek ki Yüce Allah’ın emirleri yapılınca sonuç kolaylaşıyor; yasakları işlenince de aslında zor olan cehenneme giriş kolaylaştırılıyor. Belli ki bütün mesele kulun tercihi ve iradesinde şekillenmektedir.

Yüce Allah hiç kimseye kaldırmayacağı yükü yüklemez; hiç kimseyi gücünün yetmeyeceği şeylerle de sorumlu tutmaz. Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de yer alan bilgiye göre de “Yüce Allah insanlara ne kadar imkân vermişse herkesi verdiği imkân kadar imtihana tabi tutacaktır.” Esasında bu tür ifadelerin hepsi Bakara 2/286’da yer alan bir duanın da kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme; bizi onlarla sorumlu tutma!” Bazı yorumcuların sandığı veya iddia ettiği gibi mahşerdeki sorgulama standart değildir; herkese aynı sorular da sorulmayacaktır. Aksi takdirde, tam bir adaletsizlik ve zulüm söz konusu olurdu ki Rabbimiz hem adaletsizlikten hem de zulümden uzaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, imana ve sâlih amele konu olan her mesele tabiatı itibariyle kolaydır. Zaten dinde zorlamanın olmayacağının ilan edildiği Bakara 2/257’de de verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir. Yüce Allah’ın kolay dediği ve uygulanmasını kullarından istediği iman ve sâlih amelleri işleyenlerin akıbeti, içlerinde ebedi kalacakları cennetler olacaktır, vesselâm.

2.وَنَزَعْنَا مَا ف۪ي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ “(Cennette) altlarından ırmaklar akarken, göğüslerinde (kalplerinde) kinden ne varsa hepsini çıkarıp atmış olacağız.” Bu ve devam eden cümlelerde yer alan fiillerin “geçmiş zaman” kalıbında getirilme sebebi, mahşer şartlarının mutlak surette gerçekleşeceği ve sözü edilen olayların kesin olarak yaşanacağının bildirilmesidir.

Yüce Allah cennetliklere vereceği ödüller bağlamında bu cümlede iki değeri gündeme getirmektedir. Buna göre ilk değer “gönüllerinden kin ve öfkenin sökülüp çıkartılması”, diğeri ise “altlarından ırmaklar akması”dır. “Altlarından ırmaklar akması”yla ilgili fazlaca söylenecek bir şey yoktur; zira bunun görsel bir şölenin parçası olacağı açıktır. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(31) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmakla yetineceğiz. Biz “gönüllerde bulunan kin” hakkında birtakım şeyler söylemek durumundayız.

a) Hıcr 15/47’de de benzeri bulunan bu ifade gereği, Yüce Allah cennetliklerin gönüllerinden bütün çirkinlik içeren duyguları çekip çıkartacak, onları arı duru bir gönülle cennete alacaktır. Âyette geçen غِلّ ğıll kelimesi “kalbe nüfuz eden her tür kin ve nefret duygusu” demektir. Yüce Allah Haşr 59/10’da ilk nesilden sonra gelecek kişilerin dualarını hatırlatırken de benzer bir cümleye yer vermekte ve “Ey Rabbimiz! İman edenlere yönelik olarak kalbimizde hiçbir kin bırakma” ifadesini duamızın konusu edinmemiz gerektiğini bizlere öğretmektedir.

Dünyada öfkesine hâkim olanlar mahşerde de bu tür kin, öfke ve düşmanlık duygularından arındırılmış olacaklardır. Esasında dünyada şeytana ve şeytanlaşmış insanların yaptıklarına karşılık, insanlarda bu tür öfkenin bulunması gereklidir. Ancak anlaşılıyor ki burada sözü edilen kin, bir anlamda yersiz, faydasız ve muhtemelen olmaması gerektiği halde olan türüdür.

b) Cennetliklerin gönüllerinden sökülüp çıkartılmış olacak olan ve “kin, öfke” manasına gelen غِلّ ğıll kelimesinin çoğulu olan el-ağlâl kelimesi, Kur’ân’da verilen bilgilere göre “cehennemliklerin boynuna takılacak halkalar” demektir. Ra‘d 13/5, Yâsîn 36/8, Mü’min 40/71 ve İnsân 76/4’te sözü edilen demir halkalar, işte cehennemliklerin boyunlarına takılacak ve alabildiğine bir aşağılanmanın içine girmiş olacaklardır. Dünya hayatında mecaz veya psikolojik olarak boyunlarına halka takanlar mahşerde ateş azabına atılırken bu şekilde bu defa maddi anlamda zincirlerle bu korkunç felaketi yaşayacaklardır. Zaten Hz. Peygamber’in misyonunun özetlendiği A‘râf 7/157’de sözü edilen “üzerlerinde bulunan demir halkaları parçalaması” ifadesi de mahşerde yaşanacakların habercisi durumundadır.

3. وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي هَدٰينَا لِهٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَآ اَنْ هَدٰينَا اللّٰهُ لَقَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقّ “(İşte bu cennetlikler) şöyle diyeceklerdir: Bizi bu (cennete) ulaştıran Allah’a hamdolsun; (çünkü) Allah bize yol göstermeseydi, biz yolumuzu bulamayacaktık. Şüphesiz ki Rabbimizin elçileri gerçeği getirmişler.” Yüce Allah cennetliklerin oradaki hamdini hatırlatmakta, vahiy ve peygamber olmadan insanların kendi akıllarıyla gerçeği bulamayacağını dolaylı olarak ortaya koymaktadır.

a) وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي هَدٰينَا لِهٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَآ اَنْ هَدٰينَا اللّٰهُ “(Cennetlikler) şöyle diyeceklerdir: Bizi bu (cennete) ileten Allah’a hamdolsun; (çünkü) Allah bize yol göstermeseydi biz yolumuzu bulamayacaktık.” Benzer şekilde mahşerde dile getirilecek bir hamd cümlesi de Yûnus 10/10, Fâtır 35/34 ve Zümer 39/74’te de yer almaktadır. Ayrıca Kasas 28/70 ve Sebe’ 34/1’de de âhirette de hamdin sadece Yüce Allah’a ait olacağı beyan edilmektedir. Yüce Allah cennetliklerin hamdini gündeme getirmekte, burada hamdin konusunu “hidayete erdirilmeleri” olarak belirlemektedir.

Kur’ân’da “hidayet kavramı” konusunu Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada kısaca birkaç hususu hatırlatmakla yetineceğiz. İnsanlar akılları ve iradeleriyle hidayet için çalışırlar; ancak bunun doğru bir sonuç verebilmesi ve işe yaraması için bir kitaba ve peygambere mutlak surette ihtiyaç bulunmaktadır. İşte bu dört unsur bir arada bulununca kişiler hidayeti isterler; ancak her durumda hidayeti Yüce Allah yaratır. İsteyen insan olsa da yaratan Yüce Allah’tır. İşte bu cümlede dikkat çekilen husus budur. Rabbimiz akıl ve irade vermiş, kitap göndermiş ve onun uygulanması için örnek peygamber de görevlendirmiştir.

b) لَقَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقّ “Muhakkak ki Rabbimizin rasülleri/elçileri gerçeği getirmişler.” Cennetliklerin orada dile getireceği ikinci husus, “peygamberlerin kendilerine hakkı ve hakikati getirip öğrettikleridir.” Âyette رُسُل rusül kelimesinin çoğul getirilmesinin nedeni, mahşerdeki bütün ümmetler içerisinden cennetlik olanların bu ifadeyi dile getirecek olmasıdır. Ayrıca cümlenin başındaki لَقَدْ lekad ifadesi bu gerçeğin mutlak surette hakikat olduğuna dikkat çekmek içindir. Cennetlikler elçilerin Yüce Allah’ın mesajlarını getirip tebliğ ettiklerini bu sözleriyle ifade etmiş olacaklardır. A‘râf 7/53 ve Mülk 67/9’da da geçtiği üzere, cennetliklerinkine benzer itiraflar mahşerde cehennemlikler tarafından da dile getirilecektir; ancak bunun onlara hiçbir faydası dokunmayacaktır.

4. وَنُودُوٓا اَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ اُو۫رِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Onlara ‘İşte yaptıklarınıza karşılık miras olarak size verilen cennet burasıdır’ diye seslenilecektir.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri Meryem 19/63, Mü’minûn 23/10-11 ve Zuhruf 43/72’de de geçmektedir. Yüce Allah cennetliklere orada bir şekilde seslenileceğini ve dünyada kazanılan iyiliklerin karşılığı olarak onlara cennetin verileceğini müjdelemektedir. Âyetteki diğer fiiller gibi buradaki نُودُوا nûdû edilgen fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğinin bildirilmesidir.

Âyette yer alan نُودُوا nûdû edilgen fiilinin gerçekte failinin kim olduğu, yani bu seslenişi kimin gerçekleştireceği noktasında herhangi bir netlik yoktur. Ancak âlimlerimiz burada sözü edilen kişilerin “cennetin bekçileri” olduğunu belirtmişlerdir ki(32) Enbiyâ’ 21/103 ve Zümer 39/72-73’teki kullanımlar bunun birer delili olabilir.

“İşte size vaadedilen cennet” ifadesinin benzerleri “muttakilere vaadedilen cennet” şeklinde bazı âyetlerde(33) geçmektedir. Enbiyâ’ 21/103’te ifade edildiği gibi, melekler cennetlikleri selam ile karşılayacak ve onlara “İşte size vaadedilen gün bugündür” diyeceklerdir.

Âyette dikkat çekilen اُو۫رِثْتُمُوهَا ûristümûhâ ifadesi cennete vâris kılınacak kişilerin bulunduğunu bildirmektedir ki bunun benzeri bir ifade Zümer 39/74’te de geçmektedir. Burada önemli olan nokta, cennete nasıl mirasçı olunacağını bilmektir. Âyetin sonundaki “yaptıklarınızın karşılığı olarak” ifadesi cennetin bir sonuç olduğunu, sebebin ise dünya hayatındaki fedakârlıklardan oluştuğunu göstermektedir. Cennet eğer bir “yemek yeri” ise ona varmak için “emek sarf etmek” gerekmektedir. Zira vahye göre “emeksiz yemek olmaz.”

Cennete vâris olmak isteyenlerin bir tek yolu vardır ki bu noktada şu husus çok net bir şekilde bilinmelidir: Yüce Allah Fâtır 35/32’de kitabını kullarına miras bıraktığını haber vermektedir. O kitabın mirasçısı olmayan, yani Allah’ın bıraktığı vahiy mirasına sahip çıkmayan, onu hayatının vazgeçilmezi yapmayan, onunla yaşamayan, onu yaşayıp yaşatmayan insanların, ucu cennete açılan bir yolun yolcusu olamayacaklarını bilmeleri gerekmektedir.

Herhangi bir şeye mirasçı olmak için bir hak ediş sahibi olmak gerekir. Bağınız olmayan kişiye nasıl ki mirasçı olamazsanız, Yüce Allah ile bağı olmayan, O’nun kitabına bağlanmayanlar da Allah’ın cennetine mirasçı olamayacaklarını unutmamalıdırlar. Vahyin çağrısı şudur: Yüce Allah’ın cennetine vâris olmak istiyorsanız Allah ile bağınızı oluşturacak olan hablüllâh’a, yani “Allah’ın ipine, Kur’ân’a” sarılmalısınız. Yüce Allah’ın vahyine mirasçı olmayanlar O’nun cennetine de vâris olamazlar vesselâm. Bu hakikate gönül veren yiğitlerden olamamız duasındayız.

b) Cennetliklerle Cehennemliklerin Konuşmaları

Yüce Allah, sûrenin 44-51. âyetlerinde cennetliklerin cehennemliklerle konuşmalarını, Allah’ın kendilerine vaadettiği cennete kavuştuklarını, onların da cehenneme atılacaklarını söyleyecekerini, aralarında örtü bulunacağını, a‘râftakilerin cennetliklere selam verip cehennemliklere bakınca da zalimlerden olmamaları için Allah’a yakaracaklarını haber vermektedir.

Ardından, cehennemliklere seslenecekleri, çokluklarının ve kibirlerinin kendilerine fayda vermeyeceği, “cennetliklerin rahmete eriştirilmeyecekleri” sözlerinin doğru çıkmayacağı beyan edilmektedir. Daha sonra, cehennemliklerin cennetliklerden su ve rızık vermeleri noktasında yardım isteyecekleri, ancak Allah’ın bu nimetleri onlara imkânsız kılacağı, çünkü onların dinlerini oyun ve eğlenceye dönüştürdükleri, dünya hayatının kendilerini aldattığı, ahireti unutmalarının karşılığında Allah’ın da onları azapta unutacağı bildirilmektedir.

ı. Cennetliklerin Mutluluk İfadeleri

وَنَادٰىٓ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ اَصْحَابَ النَّارِ اَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُوا نَعَمْ فَاَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ اَنْ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى الظَّالِم۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ كَافِرُونَ “Cennet halkı ateş halkına ‘Biz Rabbimizin bize vadettiğini gerçekleşmiş bulduk; siz de Rabbinizin size vadettiğini gerçekleşmiş buldunuz mu?’ diye seslenecekler; onlar da ‘Evet!’ diyeceklerdir. Aralarında bir çağrıcı ‘Allah’ın laneti, (insanları) Allah’ın yolundan alıkoyan, o (yol)u eğri gösteren ve ahireti de inkâr eden zalimlerin üzerine olsun!’ diye seslenecektir.”

Buradaki وَنَادٰىve nâdâ fiili “ve seslendi, seslenmiş olacak”; اَصْحَابُ الْجَنَّة ashâbu’l-cenneti tamlaması “cennetlikler”; اَصْحَابَ النَّارِ ashâbe’n-nâri tamlaması “cehennemliklere”; اَنْ قَدْ وَجَدْنَا en kad vecednâ ifadesi “muhakkak ki biz bulduk diye”;مَا وَعَدَنَا mâ ve‘adenâ ifadesi “bize vaadettiği şeyi”; رَبُّنَا rabbünâ tamlaması “bizim Rabbimizin”; حَقًّا hakkan kelimesi “gerçekleşmiş olarak, hak, doğru şekilde”; فَهَلْ وَجَدْتُمْ fe hel vecedtüm sorusu “siz de buldunuz mu”; مَا وَعَدَ mâ ve‘ade ifadesi “vaad ettiği şeyi”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbinizin”; حَقًّا hakkan kelimesi “gerçek, hak olarak”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, demiş olacaklar ki”; نَعَمْ ne‘am kelimesi “evet”;فَاَذَّنَ fe ezzene fiili “çağırdı, seslendi, seslenmiş olacak”; مُؤَذِّن müezzinun kelimesi “bir çağrıcı”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”;اَنْ لَعْنَةُ اللّٰهِ en la‘netüllâhi tamlaması “Allah’ın laneti”;عَلَى الظَّالِم۪ينَ ‘ale’z-zâlimîne kelimesi “zalimlere(dir), haksızlık edenler üzeri(nedir)”;اَلَّذ۪ينَ يَصُدُّونَ ellezîne yesuddûne ifadesi “onlar çevirenler(dir), engelleyenler(dir)”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”;وَيَبْغُونَهَا ve yebğûnehâ ifadesi “ve onu gösterirler, edinirler, edinenlerdir”; عِوَجًا ‘ıvecen kelimesi “eğri büğrü”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati sözcüğü “ahireti”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi ise “kâfir olanlar(dır), inkâr ediciler(dir)” demektir.

Burada mahşerde iki grup arasında meydana gelecek bir konuşma ve sonunda zalimlerle ilgili lanet ifadesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubundaki fiillerin geçmiş zaman kalıbında gelmesinin nedeni, olayların meydana gelmiş olduğunu değil, mutlak surette gerçekleşeceklerini muhataplara öğretmektir.

1. وَنَادٰىٓ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ اَصْحَابَ النَّارِ اَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُوا نَعَمْ “Cennet halkı ateş halkına ‘Biz Rabbimizin bize vadettiğini gerçekleşmiş bulduk; siz de Rabbinizin size vadettiğini gerçekleşmiş buldunuz mu?’ diye seslenecekler; onlar da ‘Evet!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah kıyamet gününde cennetliklerin cehennemliklere bir anlamda alay ederek sorduğu bir soruya dikkat çekmektedir.

Müşriklerin büyük çoğunluğunun inkâr ettiği mahşere dair olayların gerçek olduğu, iyilere vaadedilen sevap ve cennet ödülü ile kötülere vaadedilen günah ve cehennem karşılıklarının orada gerçekleştiği beyan edilmektedir. “Biz Rabbimizin bize vaadettiği ödülü gerçekleşmiş olarak bulduk; ya siz, siz de Rabbinizin size vaadettiğini gerçekleşmiş olarak buldunuz mu?” sorusu cennetlikler tarafından cehennemliklere yönlendirilecektir. Onların buna cevabı ise “evet” şeklinde olacaktır.

Kur’ân’da altı kez(34) geçen “Eğer doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış!” şeklindeki alaycı sözlerin sahibi olan Mekkeli müşriklere ve onlar gibi olan bütün zamanların inkârcılarına işte bu âyetlerde cevap verilmekte, yaşanacak bir gerçekliğe dikkat çekilmektedir. Mülk 67/27 gibi âyetlerde de olduğu gibi, Yüce Allah melekleri aracılığıyla bu inkârcılara reddettikleri hesap gününün geldiğini haber verecek ve “İşte isteyip durduğunuz gün budur” diyecektir. Hem bu ve benzer âyetlerdeki ifadeler, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen نَعَمْ ne‘am “evet” itirafı aynı manada buluşmaktadır.

2. فَاَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ اَنْ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى الظَّالِم۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ كَافِرُونَ “Aralarında bir çağrıcı Allah’ın laneti, (insanları) Allah’ın yolundan alıkoyan, o (yol)u eğri gösteren ve ahireti de inkâr eden zalimlerin üzerine olsun!” diye seslenecektir.” Yüce Allah, cehennemliklerin dünya şartlarındaki özelliklerine dikkat çekmekte ve aralarından bir seslenicinin söz konusu kişileri zalimlikle nitelendireceğini bildirmektedir.

a) فَاَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ اَنْ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى الظَّالِم۪ينَ “Aralarında bir çağrıcı, ‘Allah’ın lâneti zalimlerin üzerine olsun!’ diye seslenecektir.” Burada sözü edilen seslenicinin kim olduğu konusunda çeşitli kanaatler ileri sürülebilir: Bazı âlimlerimiz bu seslenicinin cennetle cehennem arasında bulunan ve sesini bütün mahlukatın işiteceği bir ünleyici olduğu kanaatindedir.(35) Diğer bazıları bunun içlerinden en bilgili kişi olduğunu,(36) bir kısmı ise bunun İsrâfîl (as) veya Yüce Allah’ın görevlendirdiği özel bir melek olduğunu belirtmişlerdir.(37)

Âyetteki بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi gereği, bunun insanlar arasından ve muhtemelen cennetliklerden birisi olduğu söylenebilir. Söz konusu kelime مُؤَذِّن müezzin şeklinde belirteç edatı olmadan geldiğine ve hakkında tanıtıcı başka bir bilgi de verilmediğine göre, bu seslenicinin kim olduğu çok da önemli görülmemelidir.

Âyette asıl önemli olan nokta, bu seslenicinin ne söyleyeceğidir. Yüce Allah bu kişinin “Allah’ın laneti zalimlerin üzerine olsun” diyeceğini haber vermektedir. Zalimler sûrenin başından beri ele alınan ve İblis’in yolundan giden olumsuz insan tipi olarak yorumlanabilir; esasında A‘râf 7/41. âyette kendilerine cehennemin hazırlandığı bildirilen kişiler de aynı kişilerdir.

- Lanet Kavramı

Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler şunlardır:

1. Şeytan,(38)

2. Kâfirler,(39)

3. Yahudiler,(40)

4. Kâfir İsrailoğulları,(41)

5. Cumartesi yasağını ihlal edenler,(42)

6. Hakkı yalanlayanlar,(43)

7. İmandan sonra küfre giren zalimler,(44)

8. Mutlak anlamda inkârcı zalimler,(45)

9. Münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar,(46)

10. ‘Âd kavmi,(47)

11. Firavun,(48)

12. Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve kadınlar,(49)

13. Allah’a yalan iftira edenler,(50)

14. Allah’a ve Rasûlüne eziyet edenler,(51)

15. Kasten insan öldürenler,(52)

16. Yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve sıla-i rahim yapmayanlar,(53)

17. Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler,(54)

18. Namuslu kadınlara zina iftirası atanlar.(55)

Lanete nelerin sebep olduğu konusunda da kısa bilgi vermek gerekirse şunları söyleyebiliriz: “Gerçekleri gizlemek”,(56) “küfrü ve zulmü tercih etmek”,(57) “münafıklıkta karar kılmak”,(58) “Firavun gibilerin çağrısına alet olup kendini onların peşine takmak”,(59) “şeytana ve şeytansılara uymak”,(60) “kasten insan öldürmek”,(61) “yalancılık yapmak”,(62) “toplumda fesatlık, bozgunculuk çıkarmak”(63) ve “Allah’a iftira etmek”(64) gibi fiiller sahiplerini lanet cezasıyla buluşturacaktır.

Mahşerde bazı insanların birbirine lanet edeceğinden söz eden âyetler de vardır. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/38’de, ayrıca ‘Ankebût 29/25 ve Ahzâb 33/68 gibi âyetlerdeki kullanımlar bunun birer örneğidir. Ayrıca İsrâ’ 17/60’ta geçen “lanetlenmiş ağaç” ifadesi de bu manada hatırlanmalıdır. Bu arada Bakara 2/159, 161, Âl-i İmrân 3/87, Nisâ’ 4/46 ve Ahzâb 33/57 gibi âyetlerde de lanet edenler ve lanete muhatap kılınanlarla ilgili çeşitli bilgiler verilmektedir.

b) اَلَّذ۪ينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ كَافِرُونَ “Onlar (insanları) Allah yolundan alıkoyar ve o yolu eğri gösterirlerdi. Onlar âhiretle ilgili de kâfirdirler.” Yüce Allah bu âyette zalimlerin üç sıfatını hatırlatmaktadır. Âyette üçüncü sırada zikredilen “âhirete karşı kâfirdirler” ifadesi hakkında fazla detay vermeye gerek yoktur. Zira Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü fıtratlarına yazılmış olan “âhirete imanı” örtmüş, onu yok farz ederek yaşamayı tercih etmişlerdi. Diğer iki özellikleriyle ilgili birkaç hususu hatırlatmalıyız:

İlk olarak, bunların “insanları Yüce Allah’ın yolundan alıkoydukları” ifade edilmektedir ki bu konu çeşitli âyetlerde ele alınmaktadır.(65) İnkârcıların ve zalimlerin yaptığı iş, İblis’in yolundan gitmek ve A‘râf 7/30. âyette de belirtildiği gibi, kendilerini doğru yolda sanarak şeytanları dost edinmektir. Yüce Allah Zuhruf 43/36-37’de bu tiplerin vahiyden yüz çevirdiklerini, bu yüzden başlarına şeytanın musallat edildiğini, daha sonra kendilerini hidayet üzere sanarak insanları Allah yolundan saptırdıklarını beyan etmektedir.

Görevini böyle algılayıp insanları hak yoldan saptıran bu tiplerin daha tehlikeli olanı Allah adına yalan iftira edenlerdir. Hûd 11/18-19’da belirtildiği gibi, onlar için mahşerde özel bir yargılanma yaşanacak ve mahşerin şahitleri bu kişilerin lanetlenmişler olduğunu beyan ettikten sonra, bunların dünyada insanları Allah yolundan alıkoyup o yolu eğri gösterdikleri ve âhirete karşı da kâfir davrandıkları haber verilmektedir.

Yüce Allah adına konuşurken veya dini bir sunum yaparken bunları dinleyenler kendilerini Allah’ın kitabından konuşuyor gözüyle dinledikleri halde Allah’ın kitabından konuşmayıp söylediklerini sanki Allah’ın sözüymüş gibi satanlar oldukça fazladır. Bu tipler bunu yaparken de Âl-i İmrân 3/78’de dile getirildiği gibi “söyledikleri Allah’ın kitabındandır sanılsın diye dillerini eğip bükenler” karşıdakilerini aldattıklarının belki de farkına varamayarak korkunç bir hata işlemektedirler. Eğer bilerek ve isteyerek bunu yapıyorlarsa bunun hesabı çok ağır olacaktır; değilse de çok büyük bir hata işleniyor demektir.

İşlenen bu korkunç hatanın peşinden bir diğeri gelmekte, Yüce Allah buna da “Allah’ın yolunu eğri göstermek” demektir. İnkârcılar hakikat yolunu eğri göstermek bir yana, onlar genellikle Allah’ın yoluyla ilgilenmezler bile. Burada asıl eğriliği yapanlar, Allah’ın yolunu anlatırken doğru bilgiden beslenmeyenlerdir. Kur’ân’da 9 kez geçen عِوَج ‘ıvec kelimesi dört yerde(66) mutlak anlamda “eğrilik, yamukluk, tümsek” gibi anlamlara gelirken, beş yerde(67) “Allah’ın yolunun eğri gösterilmesi” içeriğinde kınanan bir muhtevada gelmektedir.

Yüce Allah’ın insanlığa kurtuluş yolu olarak gönderdiği hakikat yolu demek olan Kur’ân, herhangi bir eğrilik ve eksilik taşımamaktadır. Bu gerçeğe rağmen, insanlar kendi kanaatlerini veya başkalarının kanaatlerini din diye sunarak, pek çok insanın dinden soğumasına, dine mesafeli durmasına, dinden çıkmasına, en azından muhabbetinde zedelenmelere sebep olmaktadırlar. Böyle yanlış ve eğri büğrü din sunumlarıyla karşılaşmamak için, insanlar genellikle dini meseleleri konuşmamayı tercih etmekte, soru sormaktan çekinmekte, eskiden bildiği yanlışlarla yaşamayı yeğlemektedirler.

Bütün bunların sebebi, yanlış din sunumu yapmak, insan kaynaklı görüşleri din diye tanıtmak, Rabbimizin sırât-ı müstakîm diye tanıttığı “dosdoğru yolu” eğri büğrü göstermektir. Fıtrat dini olan İslâm’ı beşer dini gibi göstermeye sebep olan bu tutum ve davranışların sahipleri, bu yaptıklarının hesabını Allah’ın huzurunda nasıl vereceklerini iyi düşünmeli, ona göre davranmalıdırlar.

ıı. A‘râftakilerin Her İki Tarafa Sözleri

وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْاَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِس۪يمٰيهُمْ وَنَادَوْا اَصْحَابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ وَاِذَا صُرِفَتْ اَبْصَارُهُمْ تِلْقَآءَ اَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “İki taraf (cennetlikler ve cehennemlikler) arasında bir perde ve a‘rafta herkesi yüzlerinden tanıyan adamlar vardır. (Cennete girmeyi) arzulamalarına rağmen henüz oraya (cennete) giremeyen bu kişiler, cennet halkına ‘Selam üzerinize olsun!’ diye seslenecektir. Gözleri ateş halkı tarafına döndürülünce de ‘Rabbimiz! Bizi zalimler topluluğu ile birlikte bulundurma!’ diyeceklerdir.”

Buradakiوَبَيْنَهُمَا ve beynehumâ ifadesi “ve onların arasında vardır”; حِجَاب hıcâbun kelimesi “perde”; وَعَلَى الْاَعْرَافِ ve ‘ale’l-a‘râfi sözcüğü “A‘râf’ın üzerinde, A‘râf’ta vardır”; رِجَال ricâlün kelimesi “(şöyle) adamlar”; يَعْرِفُونَ ya‘rifûne fiili “tanırlar”;كُلًّا küllen kelimesi “herkesi”;بِس۪يمٰيهُمْ bi sîmâhum ifadesi “onların simalarıyla”;وَنَادَوْا ve nâdevv fiili “ve seslendiler, seslenmiş olacaklar”; اَصْحَابَ الْجَنَّة ashâbe’l-cenneti tamlaması “cennetliklere”; اَنْ سَلَامٌ en selâmun ifadesi “esenlik, selam (olsun) diye”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin üzerinize olsun”;لَمْ يَدْخُلُوهَا lem yedhulûhâ fiili “henüz oraya girmediler”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; يَطْمَعُونَ yatme‘ûne fiili “(cennete girmeyi) arzularlar”; وَاِذَا صُرِفَتْve izâ surifet edilgen fiili “ve döndürüldüğünde”; اَبْصَارُهُمْ ebsâruhum tamlaması “onların gözleri”; تِلْقَاء tilkâe kelimesi “tarafa, tarafında”; اَصْحَابِ النَّارِ ashâbi’n-nâri tamlaması “cehennemliklerin”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, diyecekler ki”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey bizim Rabbimiz”; لَا تَجْعَلْنَا lâ tec‘alnâ duası “bizi yapma, kılma, bizi etme”;مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ me‘a’l-kavmi’z-zâlimîne tamlaması ise “zalimler, haksızlık edenler topluluğuyla birlikte” demektir.

Burada cennet ile cehennem arasında bulunup her iki tarafta bulunanlarla ilgili sözü olan kişiler gündeme getirilmektedir.

1. وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْاَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِس۪يمٰيهُمْ وَنَادَوْا اَصْحَابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ “İki taraf (cennetlikler ve cehennemlikler) arasında bir perde ve a‘rafta herkesi yüzlerinden tanıyan adamlar vardır. (Cennete girmeyi) arzulamalarına rağmen henüz oraya (cennete) giremeyen bu kişiler, cennet halkına ‘Selam üzerinize olsun!’ diye seslenecektir.” Yüce Allah cennetle cehennemin veya cennetliklerle cehennemliklerin arasında örtü olacağını haber vermektedir.

a) وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ “İki taraf (cennetlikler ve cehennemlikler) arasında bir perde vardır.” Bu cümlede geçen حِجَاب hıcâb kelimesi Kur’ân’da sadece burada âhiretle ilişkilendirilmekte, diğer âyetlerde(68) daha çok dünyevî olarak “örtü, perde, manevi engel” gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Buradaki هُمَا humâ zamirinden maksat eğer cennet ve cehennem ise Hadîd 57/13’te bu konuda destek delil vardır. “O gün aralarına (münafıklarla müminler arasına) bir sur çekilir; içerisinde rahmet, dışarısında ise azap vardır.”

Eğer maksat cennetliklerle cehennemliklerse zaten burada anlaşılmayacak bir şey yoktur ki müfessirlerimizin bir kısmı bu kanaattedir. Diğer bazılarına göre ise engelden veya perdeden maksat a‘râf’tır.(69) Maksat bunlardan hangisi olursa olsun, verilmek istenen mesaj açıktır: Mahşer günü cennetliklerle cehennemlikler arasında bir engel veya perde ya da sur olacaktır; ancak bu onların birbirini görmesine mani de olmayacaktır. Dahası hem cennetlikleri hem de cehennemlikleri görüp tanıyanlar a‘râf denilen yerde onlara yönelik hitaplarda bulunacaklardır.

b) وَعَلَى الْاَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِس۪يمٰيهُمْ “A‘râf’ta herkesi simalarından tanıyan adamlar vardır.” Yorumunu yapmakta olduğumuz bu sûreye adını da veren الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesi, horozun ibiği veya atın yelesi gibi “yüksek yer”, “cennetle cehennem arasındaki yüksek surun en tepesi” veya “bilgililer” manasına gelmektedir. Bu kelime gereği “a‘râfta bulunanlar”dan maksat, “iyilikleriyle kötülükleri eşit olanlar, cennetliklerle cehennemlikleri tanıyan melekler, peygamberler, şehitler” şeklinde yorumlanmıştır.(70)

Âyetin devamındaki bitiş cümlesi ile cehennem tarafındakileri görünce söylediklerine bakıldığında a‘râftakiler hakkında şunu söyleyebiliriz: İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre bunlar muhtemelen amellerindeki kusurları nedeniyle cennete sonradan girecek olan Müslümanlardır.(71) Bunlar Yüce Allah’ın emrine bırakılmışlardır; cennete girmeden önce Allah izin verinceye kadar cennet ile cehennem arasında tutulacaklardır.(72)

Durum böyle olunca, diğer ihtimalleri ikinci plana itmenin mümkün olduğunu beyan edebiliriz. A‘râftakiler cennetlikleri de cehennemlikleri de simalarından tanıyacaklardır. Zira Kıyâmet 75/22-25’te de belirtildiği gibi, cennetliklerin yüzleri ışıl ışıl iken, cehennemliklerinki ise asık bir şekil alacaktır. Bu yüz ifadeleri gereği, a‘râftakiler hem cennetlikleri hem de cehennemlikleri simalarından tanımış olacaklardır.

c) وَنَادَوْا اَصْحَابَ الْجَنَّةِ اَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ “(Cennete girmeyi) arzulamalarına rağmen henüz oraya (cennete) giremeyen bu kişiler cennetliklere ‘Esenlik üzerinize olsun!’ diye seslenmiş (olacaklar)dır.” Yüce Allah a‘râftakilerin cennetliklere esenlik dileyeceklerini, fakat çok istemelerine rağmen henüz cennete giremediklerini bildirmektedir. Âyetin sonundaki لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ “Arzulamalarına rağmen henüz oraya (cennete) girememişlerdir” ifadesi, bu kişilerin cennete girme özlemi içerisinde olduklarını, dolayısıyla bunların günahkâr müminler olma ihtimalini güçlendirmektedir.

2. وَاِذَا صُرِفَتْ اَبْصَارُهُمْ تِلْقَآءَ اَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “Gözleri ateş halkı tarafına döndürülünce de ‘Rabbimiz! Bizi zalimler topluluğu ile birlikte bulundurma!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah a‘râftakilerin bakışlarının cehennemlikler tarafına çevrildiğinde durumun vahametinden dolayı yalvaracaklarını ve kendilerinin zalimlerle birlikte bulundurmamasını niyaz edeceklerini haber vermektedir.

Âyette صُرِفَتْ surifet edilgen fiilinin kullanılması, a‘râftakilerin gözlerini kendilerinin değil de başka bir iradenin çevirmesi nedeniyledir; bunun muhtemel sebebi, günahkâr müslümanlara bir çeşit sıkıntı çektirmek olabilir. Zira önceki âyette de belirttiğimiz gibi, a‘râftakilerdan maksat günahkâr müminlerdir ve bakışlarının cehennem tarafına çevrilmesi de onların hak ettikleri akıbetin cehennem olduğunu kendilerine göstermek olabilir. Hiç şüphe yok ki bu da manevi bir azap biçimidir ve cehenneme girmeden günahların karşılığının bir şekilde gösterilmesi burada söz konusu edilmiş olabilir.

ııı. A‘râftakilerin Cehennemlikleri Paylaması

وَنَادٰىٓ اَصْحَابُ الْاَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِس۪يمٰيهُمْ قَالُوا مَآ اَغْنٰى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ اَهٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ اَقْسَمْتُمْ لَا يَنَالُهُمُ اللّٰهُ بِرَحْمَةٍ اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَآ اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ “A‘raf halkı, yüzlerinden tanıdıkları (cehennemdeki) kişilere şöyle seslenecekler: ‘Çokluğunuzun da kibirlenmenizin de size hiçbir yararı olmadı. (Haklarında) ‘Allah’ın merhameti onlara ulaşmaz!’ diye yemin ettiğiniz kişiler bunlar mı?’ (Oysa onlara:) ‘Cennete girin! Size hiçbir korku yoktur ve siz üzülmeyeceksiniz de.’ (denecektir).”

Buradakiوَنَادٰى ve nâdâ fiili “ve seslendi, seslenmiş olacak, seslenecek”; اَصْحَابُ الْاَعْرَاف ashâbu’l-a‘râfi tamlaması “A‘râftakiler”; رِجَالًا ricâlen kelimesi “(şu) adamlara”; يَعْرِفُونَهُمْ ya‘rifûnehum fiili “onları, kendilerini tanıyorlar”;بِس۪يمٰيهُمْ bi sîmâhum ifadesi “onların simalarıyla”; قَالُوا kâlû fiili “dediler, diyecekler ki”;مَآ اَغْنٰى mâ ağnâ fiili “yarar sağlamadı, yarar sağlamayacak, gideremeyecek”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “size, sizden”;جَمْعُكُمْ cem‘uküm tamlaması “sizin çokluğunuz”; وَمَا كُنْتُمْve mâ küntüm ifadesi “ve (şöyle) olmanız”; تَسْتَكْبِرُونَ testekbirûne fiili “büyüklenmiş (olmanız)”; اَهٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ e hâülâillezîne sorusu “bunlar(la ilgili) mi”; اَقْسَمْتُمْ ahsemtüm fiili “yemin etmiştiniz”; لَا يَنَالُهُمُ lâ yenâlühum ifadesi “onlara ulaştırmayacaktır (diye)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِرَحْمَةٍ bi rahmetin kelimesi “merhamet, rahmet”; اُدْخُلُوا üdhulû emri “girin”; الْجَنَّة el-cennete sözcüğü “cennete”;لَا خَوْفٌ lâ havfun ifadesi “herhangi bir korku yoktur, olmayacaktır”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَلَآ اَنْتُمْ ve lâ entüm ifadesi “siz (şöyle) değilsiniz”; تَحْزَنُونَ tahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülmeyeceksiniz de” demektir.

Burada a‘râftakilerin cehennemlik olanlara yönelik birtakım sözleri ve beğenmedikleri kişiler için dünyadaki bazı ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَنَادٰىٓ اَصْحَابُ الْاَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِس۪يمٰيهُمْ قَالُوا مَآ اَغْنٰى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ “A‘raf halkı, yüzlerinden tanıdıkları (cehennemdeki) kişilere şöyle seslenecekler: ‘Çokluğunuzun da kibirlenmenizin de size hiçbir yararı olmadı.” Yüce Allah a‘râftakilerin simalarından tanıdıkları kişilere iki hususu hatırlatacağını haber vermektedir. Buna göre, dünya hayatında kalabalık oluşları ve kibirli davranmaları nedeniyle müminleri beğenmeyip onları hor ve hakir görenlere bu tutumun hiçbir faydasının dokunmadığını ifade edeceklerdir.

مَآ اَغْنٰى mâ ağnâ ifadesindeki مَا mâ edatı, tıpkı Mesed 111/2’de de olduğu gibi hem “olumsuzluk” manası verebilir; hem de “soru” anlamına gelebilir. Olumsuzluk manasına göre tercüme metinde verdiğimiz gibidir. Bu edat eğer soru manasına gelirse bu defa tercüme şöyle olur: “A‘râftakiler, simalarından tanıdıkları kişilere şöyle seslenecekler: Çokluğunuzun ve (haksız yere) büyüklenmenizin size ne faydası oldu ki!?” Buna göre verilmek istenen mesaj, bu tür kalabalıkların ve kibirli davrananların akıbetinin ateş olacağını kendilerine bildirmektir.

“Simalarından tanınmak”, mahşerdeki diriltilmenin hem bedensel olacağını hem de dünyadaki bedensel görüntüyü andıracağını göstermektedir. Kendilerine işaret edilenlerin kimlikleri burada açıklanmadığı için, âyetin kiminle ilgili olarak indirildiği net bir şekilde söylenemez. Ancak bütün zamanlarda dünya hayatında insanları saptıranların ve dolayısıyla müminlerle alay edenlerin mahşerde bu tür bir hitapla karşılaşacakları belirtilebilir. Âyetin Ebû Cehil, Velîd b. Muğîra, Âs b. Vâil ve akranlarıyla ilgili olarak indirildiği söylense de(73) mesajın genel manada bütün insanlık tarihi kadar kapsamlı olduğunda şüphemiz yoktur.

2. اَهٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ اَقْسَمْتُمْ لَا يَنَالُهُمُ اللّٰهُ بِرَحْمَةٍ اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَآ اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ “(Haklarında) ‘Allah’ın merhameti onlara ulaşmaz!’ diye yemin ettiğiniz kişiler bunlar mı?’ (Oysa onlara:) ‘Cennete girin! Size hiçbir korku yoktur ve siz üzülmeyeceksiniz de.’ (denecektir).” Bu âyet iki cümleden oluşmaktadır:

a) اَهٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ اَقْسَمْتُمْ لَا يَنَالُهُمُ اللّٰهُ بِرَحْمَةٍ “(Haklarında) Allah’ın merhameti onlara ulaşmaz!’ diye yemin ettiğiniz kişiler bunlar mı?” Âyetin metninden anlaşılıyor ki, Mekkeli müşrikler veya diğer zamanların inkârcıları çevrelerindeki müminleri küçük görmüşler, Allah’ın rahmet ve merhametini onlara ihsan etmeyeceğini düşünmüşlerdi. İşte a‘râftakiler de onlara bu durumu hatırlatmakta ve Allah’ın rahmetinin kendilerine ulaşmayacağına dair yemin ettikleri kişileri göstererek “bunlar için mi yemin etmiştiniz?” diye soracaklardır. Rivayetlerde bu kişilerin “Suheyb, Bilâl, Ammâr ve Selmân gibi fakir ve zayıf Müslümanlar” olduğu ifade edilmişse de(74) maksadın “alaycı ve inkârcıların hor ve hakir gördüğü bütün kişiler” olduğunu söyleyebiliriz.

b) اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَآ اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ “(Oysa onlara:) ‘Cennete girin! Size hiçbir korku yoktur ve siz üzülmeyeceksiniz de.’ (denecektir).” Bu hitabın benzerleri Hıcr 15/46, Nahl 16/32, Zümer 39/73, Zuhruf 43/70, Kâf 50/34 gibi âyetlerde de geçmektedir. Bu ifadenin a‘râftakilerin sözü olma ihtimali vardır. Buna göre onlar, cehennemliklere söyledikleri sözü devam ettirmekte, inkârcıların beğenmedikleri insanlar için alay ettikleri zayıf müslümanlara Yüce Allah tarafından bu hitabın söylendiğini aktarıyor olabilirler. Demek istedikleri şudur: Bakın siz beğenmeyip ilahi rahmete ulaşmayacağına yemin ettiniz; ama onlar için Yüce Allah “Korkmamak ve hüzünlenmemek üzere cennete girin” demektedir. Bu yoruma göre cennetlikler bu hitabın sonrasında cennete alınmış olacaktır.

Diğer ihtimale göre ise, bu sözü Yüce Allah melekleri vasıtasıyla bu defa a‘râftakilere söylemiş olabilir. Arada bulunup belki de çeşitli manevi sıkıntılar çektikten sonra artık zamanın geldiği ve onların da cennete girmeleri emrinin verildiği belirtilebilir. Bu durumda a‘râfın sonunun cennet olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz; âyetin metni her iki yorum için de müsaittir. Bu arada belirtmekte yarar gördüğümüz bir başka nokta ise, âyette geçen “korku olmaması ve hüznün yaşanmaması”yla ilgili kimlerin bu noktada söz konusu edildiğine dair Kur’ân’da pek çok bilginin verildiğidir.(75)

ıv. Cehennemliklerin Cennetliklerden İstekleri

وَنَادٰىٓ اَصْحَابُ النَّارِ اَصْحَابَ الْجَنَّةِ اَنْ اَف۪يضُوا عَلَيْنَا مِنَ الْمَآءِ اَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِر۪ينَ اَلَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَهُمْ لَهْوًا وَلَعِبًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ نَنْسٰيهُمْ كَمَا نَسُوا لِقَآءَ يَوْمِهِمْ هٰذَا وَمَا كَانُوا بِاٰيَاتِنَا يَجْحَدُونَ “Ateş halkı cennet halkına ‘Su veya Allah’ın size verdiği rızıklardan biraz da bize dökün!’ diye seslenince, (cennetlikler) ‘Allah onları dinlerini bir eğlence ve oyun edinen, dünya hayatı da kendilerini aldatan kâfirlere haram kılmıştır.’ diyeceklerdir. Onlar bu günün karşılaşmasını (bu günle karşılaşmayı) nasıl unutmuş ve ayetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.”

Buradaki وَنَادٰى ve nâdâ fiili “ve seslendi, seslenmiş olacak”; اَصْحَابُ النَّار ashâbu’n-nâri tamlaması “cehennem halkı, cehennemlikler”; اَصْحَابَ الْجَنَّة ashâbe’l-cenneti tamlaması “cennet halkına, cennetliklere”; اَنْ اَف۪يضُوا en efîdû hitabı “dökün diye,”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bizim üzerimize”; مِنَ الْمَآءِ mine’l-mâi kelimesi “sudan”;اَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ ev mimmâ razekaküm ifadesi “veya rızık olarak verdiği şeylerden bir kısmını”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; قَالُوا kâlû fiili “dediler, diyecekler ki”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;حَرَّمَهُمَا harramehumâ fiili “onları (suyu ve rızkı) haram kılmıştır”;عَلَى الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kâfirîne kelimesi “kâfirlere”;اَلَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا ellezîne’ttehazû ifadesi “onlar edinenler(dir)”; د۪ينَهُمْ dînehum tamlaması “onların kendi dinlerini”;لَهْوًا lehven sözcüğü “eğlence”; وَلَعِبًا ve la‘ıben kelimesi “ve oyun”; وَغَرَّتْهُمُ ve ğarrathum ifadesi “ve onları aldatmıştı”; الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı, yakın hayat”; فَالْيَوْمَ fe’l-yevme kelimesi “bugün”;نَنْسٰيهُمْ nensâhum fiili “onları unutacağız”; كَمَا نَسُوا kemâ nesû ifadesi “onlar unuttukları gibi”; لِقَاء likâe sözcüğü “karşılaşmayı”; يَوْمِهِمْ هٰذَا yevmihim hâzâ ifadesi “bu günlerini”; وَمَا كَانُوا ve mâ kânû fiili “(şöyle) oldukları (için)”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtina tamlaması “bizim ayetlerimizi”; يَجْحَدُونَ yechadûne fiili ise “inkâr ediyor (olmaları)” demektir.

Burada A‘râf 7/44. âyetle başlayan pasaj bitmekte, son olarak cehennemliklerin cennetliklerden bir isteği ve onlara verilecek cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَنَادٰىٓ اَصْحَابُ النَّارِ اَصْحَابَ الْجَنَّةِ اَنْ اَف۪يضُوا عَلَيْنَا مِنَ الْمَآءِ اَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Ateş halkı cennet halkına ‘Su veya Allah’ın size verdiği rızıklardan biraz da bize dökün!’ diye seslenince, (cennetlikler) ‘Allah onları dinlerini bir eğlence ve oyun edinen, dünya hayatı da kendilerini aldatan kâfirlere haram kılmıştır.’ diyeceklerdir.” Yüce Allah cehennemliklerin cennetliklerden su veya rızık isteyeceğini haber vermekte, ancak bunun hiçbir şekilde mümkün olmadığı cevabını alacaklarını bildirmektedir.

a) اَنْ اَف۪يضُوا عَلَيْنَا مِنَ الْمَآءِ اَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ “Su veya Allah’ın size verdiği rızıklardan biraz da bize dökün.” Âyette geçen اَف۪يضُوا efîdû emri “akıtmak, dökmek”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesindeki عَلَى ‘alâ edatı da “üzerimize” manasına geldiğine göre, cennetin yukarıda bir yerde, cehennemin ise çukurda bir mekanda olacağı anlaşılmaktadır. Ayrıca burada yer alan iki مِنْ min edatı da oldukça dikkat çekicidir. Çünkü bu edat teb‘îdiyye, yani “bazısı, bir kısmı” manasına gelmekte ve cehennemliklerin cennetliklerden bütün suları veya rızıkları istemeyeceklerini, sadece bir kısmının bile kendilerine yeteceğini söyleyeceklerini göstermektedir. Bu da onların çekeceği azabın şiddeti hakkında bilgi vermektedir.

b) قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Muhakkak ki Allah onları (yani istediklerinizi) kâfirlere haram kılmıştır, diyecekler.” Bu âyetin Ebû Cehil ile ilgili olarak indirildiği rivayet edilmektedir. Buna göre, Ebû Cehil Hz. Peygamber’e bir adam göndermiş ve alay ederek “cennetinin üzümlerinden veya herhangi bir meyvesinden bana yedir” demiş; Hz. Peygamber de Hz. Ebû Bekir’i görevlendirerek ona “Allah bunları kâfirlere haram kılmıştır” âyetini okumasını istemiştir.(76) Burada her ne kadar nüzul sebebi olarak bir kişinin adı geçmişse de maksadın genel olduğunda şüphe yoktur.

Kur’ân’da h-r-m kökünden kelimeler 83 yerde geçmekte ve genel olarak fiil ve isim kalıplarında “haram kılmak, haram, yasak”(77) manasına gelmektedir. Bunun dışında söz konusu kökten gelen kelimeler “sevdirmemek”,(78) “saygın kılmak”,(79) “dokunulmaz”,(80) “ihramlı olmak”,(81) “mahrum kalmış”(82) ve “cezalandırılmak”(83) gibi anlamlarda da kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen حَرَّمَ harrame fiili kavramın literatürümüzdeki “ıstılah” yani “terim” anlamından farklı olarak “engellemek” manasına gelmektedir. Çünkü buradaki حَرَّمَ harrame fiili dinî anlamda “haram kılmak” değildir; çünkü âhirette böyle kavramlar bu içerikte kullanılmaz. Orada teklif, sorumluluk, imtihan yoktur. Âyette kastedilen husus, bir işin imkânsızlığıdır; yani Yüce Allah onlara orada istediklerinin kendilerine ulaşmasını imkânsızlaştırmış, onları istediklerinden mahrum bırakmış olacaktır; dolayısıyla bu âyetteki حَرَّمَ harrame fiili “engellemek, mahrum bırakmak” anlamına gelmektedir.(84)

Yüce Allah mahşer şartlarında azabı hafifletebilecek veya ateştekileri serinletebilecek her ne varsa onu cehennemliklerden uzak tutacağını, onları bu tür nimetlerden mahrum kılacağını beyan etmektedir. Âyetin sonunda cehennemlikler için الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi kullanılarak çok önemli bir inceliğe temas edilmiş olmaktadır. Çünkü kâfirler dünya hayatında gerçeklerin üzerini kapatanlar diye bilinirler. Hatta onlar müminlere dünya hayatında çeşitli eziyetler yaparak nimetlerle buluşmalarını engellemişlerdi. Mahşerde de yaptıklarının karşılığı kendilerine verilmek üzere, dünyada müminlere vermeyip engelledikleri nimetler mahşerde de onlara engellenmiş olacaktır.

2. اَلَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَهُمْ لَهْوًا وَلَعِبًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ نَنْسٰيهُمْ كَمَا نَسُوا لِقَآءَ يَوْمِهِمْ هٰذَا وَمَا كَانُوا بِاٰيَاتِنَا يَجْحَدُونَ “Onlar bu günün karşılaşmasını (bu günle karşılaşmayı) nasıl unutmuş ve ayetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.” Yüce Allah bu âyette kâfirlerin iki özelliğini hatırlatmakta, dinlerini eğlence ve oyuna dönüştürdüklerini bildirmektedir.

a) اَلَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَهُمْ لَهْوًا وَلَعِبًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا “Onlar dinlerini bir eğlence ve oyun edinmiş, dünya hayatı da kendilerini aldatmıştır.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(85) de geçen لَهْو lehv kelimesi “eğlence”, aynı şekilde başka âyetlerde(86) de yer alan لَعِب le‘ıb kelimesi ise “oyun” manasına gelmektedir. En‘âm 6/70’te de zikredildiği üzere, “dinlerini eğlence ve oyun edinmek” ifadesi, dini prensipleri hafife almak, onları hayat tarzına dönüştürmemek, “olsalar da olur, olmasalar da olur” türünden bir tavır geliştirmek, Yüce Allah’a din öğretmeye kalkışmak,(87) dini eksik görüp tamamlamaya cüret etmek,(88) ilâhını hevâ ve heveslerine dönüştürmek veya hevâ ve heveslerini ilâh edinmek(89) vs. vurdumduymaz tutumlardır. Oysa müminlerden de bütün insanlardan da beklenen tavır, ilahi prensiplere gönülden teslim olmaktır.

Bu teslimiyeti göstermemenin sonu ise dini eğlence ve oyuna dönüştürmek, ardından bu düşük hayatın aldatmasına kapılmaktır. Yüce Allah “Sakın ha dünya hayatı sizi aldatmasın; sakın ha çok aldatıcı şeytan sizi aldatmasın!”(90) diye uyarmasına rağmen, bu uyarıya itibar etmeyenler dünya hayatının aldatmasına mağlup olanlardır.

b)فَالْيَوْمَ نَنْسٰيهُمْ كَمَا نَسُوا لِقَآءَ يَوْمِهِمْ هٰذَا وَمَا كَانُوا بِاٰيَاتِنَا يَجْحَدُونَ “Onlar, bu günün karşılaşmasını nasıl unutmuş ve âyetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.” Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri Câsiye 45/34’te yer almaktadır. Dünya hayatının aldatmasına kananlar aynı zamanda Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr eden ve mahşerde Allah’ın huzurunda hesap vereceğini de unutanlardır. İşte âyetin ikinci cümlesinde Yüce Allah bu tiplerin suçunu gündeme getirmekte ve onlar nasıl ki dünya hayatında böyle bir unutma yaşamışlarsa, kendilerinin de azapta unutulacağını kendilerine haber vermektedir.

Kur’ân’da 12 kez(91) geçen ve âyetin sonunda “inkâr etmek” manasındaki يَجْحَدُونَ yechadûne/yechadü fiilleri ise “bir şeyin doğru olduğunu bilmesine rağmen onu inkâr etmek” demektir; zira Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı tutumu tam da bu kelimeyle karşılanabilir.(92) Bu kelimenin söz konusu anlamda kullanıldığının delili Neml 27/14’te şöyledir: “Kendileri bu delillere kesin olarak inandıkları halde, zulüm ve kibirlerinden ötürü onları inkâr etmişlerdi.”

Tâhâ 20/126’da da geçtiği üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen, onları unutanların mahşerde unutulacağını bildirmektedir. Haşr 59/19’da dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı haber verilmektedir. Benzer bir mesaj Secde 32/14’te de yer almaktadır. Tevbe 9/67’de geçtiği üzere, münafıkların Allah’ı unutması sonucunda Yüce Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir. Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır.”

Mahşerdeki azabın ebedi olduğunu gösteren çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23. âyetleri hatırlatmalıyız. Ayrıca Nisâ’ 4/56’da cehenneme atılanların derileri her döküldüğünde hemen yerine yenisinin yaratılacağı beyan edilmekte, Müddessir 74/28’de Sekar cehenneminin kişide yanmadık yer bırakmayacağı ve onu azabın dışına terk etmeyeceği beyan edilmektedir. Ayrıca Furkân 25/65’te cehennem ateşinin sargın olduğu, yakaladığını bırakmadığı hatırlatılmaktadır. Bütün bu âyetler ateş azabının ebedi olduğunun apaçık delillerindendir. Rabbimiz bizi azaba attıklarından ve azapta unuttuklarından eylemesin.

c) İlâhî Mesaj ve Mahşerdeki Pişmanlıklar

Yüce Allah, sûrenin 52-53. âyetlerinde ezeli bilgisi sayesinde kitabını açıkladığını, onun müminlere hidayet ve rahmet olduğunu bildirmektedir. Ardından kötülük sahiplerinin mahşerde dünyada kendilerine peygamberler geldiği şeklinde itiraflarda bulunacakları, şefaat beklentilerinin boşuna olduğu, geri döndürülme isteklerinin de kesinlikle reddedileceği, artık kesin olarak ziyana uğramış olacakları ve iftira ettikleri putların onlardan yok olup gitmiş olacağı bildirilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Kitâb’ı Açıklamış Olması

وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلٰى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Yemin olsun ki onlara, bilgiyle açıkladığımız ve inanan bir toplum için yol gösterici ve rahmet olan bir kitap getirmiştik (göndermiştik).”

Âyetteki وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ ve lekad ci’nâhum ifadesi “yemin olsun ki onlara getirmiştik, vermiştik”; بِكِتَابٍ bi kitâbin ifadesi “(şöyle) bir kitap”;فَصَّلْنَاهُ fassalnâhu ifadesi “onu açıklamıştık”; عَلٰى عِلْمٍ ‘alâ ‘ılmin kelimesi “bir bilgi üzere”; هُدى hüden sözcüğü “yol gösterici olarak, rehber olarak”; وَرَحْمَةً ve rahmeten kelimesi “ve rahmet, merhamet olarak”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir toplum için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmakta (olan)” demektir.

Burada önceki âyetlerle bağlantılı olacak şekilde inkârcılara gelen kitabın çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلٰى عِلْمٍ “Yemin olsun ki onlara, bilgiyle açıkladığımız (açık açık ortaya koyduğumuz) bir kitap getirmiştik (göndermiştik).” Bu âyetle, A‘râf sûresinin ikinci âyetindeki mesaja gönderme yapılmaktadır: İlgili âyet mealen şöyledir: “Kendisiyle (insanları) uyarman ve müminlere gerçeği hatırlatsın diye sana indirilen bu kitaptan dolayı kalbinde hiçbir sıkıntı olmasın.” Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi ise cümleye yemin ve te’kid “pekiştirme” manası katmaktadır.(93)

Yüce Allah’ın kitap indirmesi, “kitabı göndermesi, ulaştırması, vahyetmesi, ikram etmesi, tenezzül buyurması” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kitap derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur. Bu ifade Hûd 11/1-2’deki şu mesajla birebir uyumludur: “Elif, lâm, râ. Bu, âyetleri sapasağlam güvenceye kavuşturulmuş, sonra da her hükmünde hikmetli olup her şeyi bilen (Allah) tarafından açık açık ortaya konulmuştur ki Allah’tan başkasına kulluk yapmayasınız.”

Bu bağlamda Fussılet 41/3-4’teki bilgiler de konuyla ilgili aynı mesajı içermektedir: “(Bu), bilen bir toplum için âyetleri açıklanmış, müjdeleyici ve uyarıcı olarak Arapça okunan bir kitaptır.” Ayrıca Fussılet 41/44’te de benzer bir mesaj yer almaktadır: “Eğer onu (Kur’ân’ı) yabancı bir dilde Kur’ân yapsaydık şöyle derlerdi: ‘Âyetleri (anlayabileceğimiz) bir dille açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı söz mü (geliyor)?’ De ki: O, inananlar için bir yol gösterici ve (gönüllerdeki inançsızlık hastalığı için) şifadır.”

En‘âm 6/38’de bu kitapta hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı, En‘âm 6/114’te bütünüyle “Kitâb”ın, A‘râf 7/174’te “âyetler”in detaylı bir şekilde açıklandığı, Nahl 16/89 ve İsrâ’ 17/12’de ise Kur’ân’da “her şeyin” açık açık anlatıldığı beyan edilmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın neleri haram kıldığıyla ilgili açıklamalar yaptığı En‘âm 6/119’da fessale fiili kullanılarak bu gerçek dile getirilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Bu bağlamda A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/41, 89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Rûm 30/58, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

İşte bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki فَصَّلْنَاهُ عَلٰى عِلْمٍ “Onu bir bilgiyle açıkladık, açık açık ortaya koyduk” ifadesindeki maksadı anlamamız kolaylaşmaktadır. Demek ki Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan, açık açık ortaya koyan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(94) sıfatı gereği “açıklayıcı ve bunun sonucunda apaçık” bir mahiyet arz etmekte, hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(95) Bu yönüyle Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır. Bu yüzden Hz. Peygamber de “hakikati, hidayeti Kur’ân dışında arayanları Yüce Allah’ın saptıracağını”(96) bildirmektedir.

2. هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “İnanan bir toplum için hidayet ve rahmet olarak.” Yüce Allah engin bir bilgiyle açıkladığı kitabının gönderiliş gayesini ise “inanan bir toplum için hidayet rehberi ve rahmet vesilesi olmak” diye belirlemiştir. Anlaşılıyor ki, yol arayanlar Kur’ân’a müracaat etmeli, onun yol göstericilik misyonundan yararlanmalıdır. Vahyin yol göstericiliği Bakara 2/2’de “muttakilerle”, Bakara 2/185 gibi âyetlerde ise “bütün insanlarla” ilişkilendirilmektedir.

Burada ilk muhataplar Mekkeli müşrikler olduğu için onların da inanmasını sağlamak amacıyla vahyin gönderiliş gayesi “mümin olmak isteyen topluluk için hidayet vesilesi” şeklinde de anlaşılabilir. Hem mümin olanlar hem de mümin olmak isteyenler bu bağlamda maksat olmalıdır. Mümin olmak ne kadar önemliyse mümin kalmak da en az o kadar önemlidir. Bu nedenle maksadı iki türlü de anlayabiliriz.

a) Tefsîrimizin Birinci cildi Giriş bölümünde de ifade ettiğimiz gibi, Kur’ân’ın çeşitli isimleri ve sıfatları vardır. Bunlardan birisi de hüdâ, yani Kur’ân’ın “hidayet kaynağı oluşu”dur. el-Hüdâ/hüdâ kelimesi Kur’ân’da 85 kez yer almakta ve bazı âyetlerde “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında Kur’ân’ın isimlerinden birisi olarak kullanılmaktadır.(97) Bakara 2/2 ve 185 gibi âyetlerde vahyin bu yönü açıkça vurgulanmaktadır. Bu manada Kur’ân bir yol haritasıdır. Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir.

b) Kur’ân’ın “rahmet oluşu” ise Yüce Allah’ın merhametinin tecellisi olarak kitabını indirmesi şeklinde belirlenmektedir. er-Rahmeh/rahmeh kelimeleri Kur’ân’da 114 kez geçmektedir. Kur’ân, “insanlığa ve kâinata merhameti tanıtan, ilâhî rahmetin tecellisi bir sesleniş” olduğu için, bu kelime bazı âyetlerde Kur’ân’ın isimlerinden birisi olarak yer almaktadır.(98) Yûnus 10/57 meâlen şöyledir: “Ey insanlar! Size Rabbinizden bir öğüt, kalplerde oluşabilecek her tür (inançsızlık hastalıkları) için bir şifa, inananlar için de bir rehber ve rahmet gelmiştir.” Bu yönüyle Kur’ân, merhametin kaynağı ve sahibi olan Yüce Allah’ın insanlara merhamet ve rahmetinin sonucudur.

ıı. Cehennemlikleri Perişan Yalnızlıkları

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا تَاْو۪يلَهُ يَوْمَ يَاْت۪ي تَاْو۪يلُهُ يَقُولُ الَّذ۪ينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَآءَ فَيَشْفَعُوا لَنَآ اَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذ۪ي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “(Onlar), onun (kitabın) tevilinden (yorumundan) başka bir şey beklemiyorlar. Onun tevili (yorumu, Son Saat) geldiği gün, önceden onu unutmuş olanlar: ‘Elbette Rabbimizin elçileri gerçeği getirmişler. Şimdi şefaat edebilenler var mı ki bize de şefaat etsinler veya (dünyaya) geri gönderilsek de yaptıklarımızın tersini yapabilsek?’ diyeceklerdir. Onlar elbette kendilerine yazık etmişlerdir ve uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır.”

Âyetteki هَلْ يَنْظُرُونَ hel yenzurûne ifadesi “onlar (şundan başka bir şey) mi bekliyorlar, şundan başka ne bekliyorlar”; اِلَّا تَاْو۪يلَهُ illâ te’vîlehû istisnası “onun tevilinden hariç, onun yorumundan başka”; يَوْمَ yevm sözcüğü “o gün”; يَاْت۪ي ye’tî fiili “gelecek”; تَاْو۪يلُهُ te’vîlühû tamlaması “onun yorumu”; يَقُولُ yekûlu fiili “der ki, söyler ki”; الَّذ۪ينَ نَسُوهُ ellezîne nesûhu ifadesi “onu unutanlar”;مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; قَدْ جَآءَتْ kad câet fiili “muhakkak ki gelmişti, getirmişti”; رُسُلُ رَبِّنَاrusülü rabbinâ tamlaması “bizim Rabbimizin elçileri”;بِالْحَقِّ bi’l-hakkı kelimesi “gerçek, gerçek ile, gerçeği”; فَهَلْ لَنَا fe hel lenâ sorusu “bizim için var mı, olacak mı ki”; مِنْ شُفَعَآءَ min şufe‘âe ifadesi “şefaatçiler”;فَيَشْفَعُوا fe yeşfe‘û fiili “şefaat ederler, şefaat edebilecek”; لَنَا lenâ ifadesi “bize”;اَوْ نُرَدُّ ev nüraddü edilgen fiili “veya geri gönderilelim de”;فَنَعْمَلَ fe na‘mele fiili “yapalım”; غَيْرَ الَّذ۪ي ğayrellezî ifadesi “(şunun) dışında”; كُنَّا نَعْمَلُ künnâ na‘melü ifadesi “(daha önce, dünyada) yaptığımız(ın)”; قَدْ خَسِرُوا kad hasirû fiili “muhakkak ki yazık ettiler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehüm tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”;وَضَلَّ ve dalle fiili “ve kayboldu”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyler”; يَفْتَرُونَ yefterûne fiili ise “iftira ediyorlar(dı), iftira etmiş oldukları, uydurmuş oldukları şeyler” demektir.

Burada inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumu ve dile getirecekleri pişmanlıklar gündeme getirilmektedir.

1. هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا تَاْو۪يلَهُ يَوْمَ يَاْت۪ي تَاْو۪يلُهُ يَقُولُ الَّذ۪ينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ “(Onlar), onun (kitabın) tevilinden (yorumundan) başka bir şey beklemiyorlar. Onun tevili (yorumu, Son Saat) geldiği gün, önceden onu unutmuş olanlar: ‘Elbette Rabbimizin elçileri gerçeği getirmişler.’ diyecekler.” Yüce Allah inkârcıların beklediği tek şeyin kitabın te’vîli olduğunu vurgulu ifadeyle haber vermektedir. Âyetteki هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatları bu mana için kullanılmaktadır ki ilk cümle “onlar onun tevilinden başka ne bekliyorlar ki!?” şeklinde de tercüme edilebilir.

Kitâb’ın, yani Kur’ân’ın te’vili, onun haber verdiği mesajlardır. Bağlam dikkate alındığında, maksadın Son Saat, kıyamet veya mahşer olduğu anlaşılmaktadır. Burada sözü edilen te’vîl, “bir şeyi sonucuna götürmek, varacağı yere vardırmak” demektir. Mekkeli müşrikler dünya hayatında gururlu ve kibirli oldukları için bu kitaba inanmamış, “bakalım işin sonu nereye varacak” demişlerdi.(99) İşte burada dikkat çekilen nokta da bu olsa gerektir. Onlar inanmak için ille de bu kitabın gelecekle ilgili (Son Saat, kıyamet, mahşer, amel defteri, terazi, hesap, ödül, azap vs.) haberlerinin gerçekleşmesinden başka bir şey beklemiyorlardı.

Kitabın haber verdiği şeylerin, yani kıyametin ve sonrasında yaşanacak olayların gerçekleşeceği gün, daha önce dünya hayatındayken hakikati unutanlar, ona inanmayıp itibar etmeyenler, ondan yüz çevirenler, dahası bütün bunları göz ardı edenler şunu itiraf edeceklerdir: “Rabbimizin elçileri bize gerçeği getirmişti.” Bazı âlimlerimiz bu itirafın Bedir’de yaşanacağını bildirmişse de(100) mesaj evrensel anlamda bütün inkârcıları ilgilendirdiği için, maksadın bütün inkârcılar ve itiraf yerinin de mahşer olduğunu belirtmek durumundayız.

2. فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَآءَ فَيَشْفَعُوا لَنَآ اَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذ۪ي كُنَّا نَعْمَلُ “Şimdi şefaat edebilenler var mı ki bize de şefaat etsinler veya (dünyaya) geri gönderilsek de yaptıklarımızın tersini yapabilsek?” Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki pişmanlıklarını haber vermeye devam etmekte, şefaatçi arayacaklarını veya dünyaya geri döndürülmek isteyeceklerini dile getirmektedir.

Zümer 39/44’te “şefaat” konusunda oldukça geniş bilgi verecek, konuyu bütün yönleriyle ele almaya çalışacağız. Aynı şeyleri tekrarlamamak için burada sadece inkârcıların kendilerini sıkıntıdan kurtaracak şefaatçiler arayacaklarının hatırlatıldığını ve diğer âyetlerin delaletiyle de Yüce Allah’tan başka hiçbir şefaatçinin olamayacağını, dolayısıyla bekledikleri türden bir şefaatin olmayacağını belirtmekle yetinelim.

Fâtır 35/37 ve Fecr 89/24 gibi çeşitli âyetlerde de zikredildiği üzere, cehennemlikler dünyaya geri çevrilme isteklerinde bulunacaklar, dünya hayatında yapmadıkları salih amelleri yapacakları sözünü vereceklerdir.(101) Şu‘arâ 26/102’de şöyle buyrulmaktadır: “Keşke, bizim için dünyaya bir dönüş daha olsa da müminlerden olsaydık.” Benzer istekler Bakara 2/167 ve Mü’minûn 23/99 gibi âyetlerde de dile getirilmektedir. Ancak azaptan çıkartılmak ve dünyaya geri döndürülmek mümkün olmayacağı için, salih amel işleme sözünün de hiçbir anlamı olmayacaktır. Nitekim Yüce Allah En‘âm 6/28’de bunlara istedikleri fırsatı vermiş olsa da aynı hatayı yapacaklarını haber vermektedir.

3. قَدْ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Onlar elbette kendilerine yazık etmişlerdir ve uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır.” Yüce Allah bu inkârcıların pişmanlıklarının hiçbir fayda vermeyeceğini, kendilerine yazık etmiş olduklarını, Allah’ın peşi sıra tapındıkları varlıkların hepsinin yok olup gideceğini, ortalıkta hiçbir şeyin bulunmayacağını haber vermektedir. İnkârcılar kendileri kendilerine yazık etmiş olmakta, başkasının onlar üzerinde herhangi bir etkisi veya belirleyici fonksiyonu bulunmamaktadır. Çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere,(102) nankör insanlar dünya hayatlarında her neyi Yüce Allah’a iftira etmişlerse mahşer şartlarında onların hiçbirini etraflarında göremeyeceklerdir.

A‘râf 7/43’te de ele aldığımız gibi, Yüce Allah’ın uyarılarını dünyada unutanlar kendilerine peygamberler geldiğini mahşerde itiraf edecekler; ancak bunun onlara hiçbir faydası olmayacaktır. Bu nedenle, mahşer sabahı dünyadaki sapkınlıklarının faturasını başkalarına kesemeyecek, suçu başkalarına ihale edemeyeceklerdir. Dünyadayken güven besledikleri dağlara mahşerde çoktan kar yağmış olacak, güvendiklerinin orada esamesinin bile okunmayacağını anlamış olacaklardır. Fakat bütün bu pişmanlıkların ve bilgilenmiş olmanın kendilerine hiçbir faydası dokunmayacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., VIII, 176; Zemahşerî, age., II, 99; Yazır, age., IV, 38-39. 2 - Fâtır 35/10.
  • Fâtır 35/10
• 3 - Taberî, age., VIII, 175. 4 - Semerkandî, age., I, 515.
• 5 - Semerkandî, age., I, 515; Taberî, age., VIII,178-181; Zemahşerî, age., II, 99.
• 6 - Sebe’ 34/25.
  • Sebe' 34/25
• 7 - Hûd 11/35. 8 - En‘âm 6/124; Rûm 30/47; Mutaffifûn 83/29. 9 - Hûd 11/35. 10 - Hûd 11/35. 11 - En‘âm 6/55, 123, 147; A‘râf 7/40, 84, 133; Enfâl 8/8; Tevbe 9/66; Yûnus 10/13, 17, 50, 75, 82; Hûd 11/52, 116; Yûsuf 12/110; İbrâhim 14/49; hıcr 15/12, 58; Kehf 18/49, 53; Meryem 19/86; Tâhâ 20/74, 102; Furkân 25/22, 31; Şu‘arâ’ 26/99, 200; Neml 27/69; Kasas 28/17, 78; Rûm 30/12, 55; Secde 32/12, 22; Sebe’ 34/32; Yâsîn 36/59; Sâffât 37/34; Zuhruf 43/74; Dühân 44/22, 37; Câsiye 45/31; Ahkâf 46/25; Zâriyât 51/32; Kamer 52/47; Rahmân 55/41, 43; Kalem 68/35; Me‘âric 70/11; Müddessir 74/41; Murselât 77/18, 46. 12 - Tevbe 9/66. 13 - Tâhâ 20/102.
  • Hûd 11/35 En‘âm 6/124 Rûm 30/47 Mutaffifîn 83/29 Hûd 11/35 Hûd 11/35 En‘âm 6/55 En‘âm 6/123 En‘âm 6/147 A‘râf 7/40 A‘râf 7/84 A‘râf 7/133 Enfâl 8/8 Tevbe 9/66 Yûnus 10/13 Yûnus 10/17 Yûnus 10/50 Yûnus 10/75 Yûnus 10/82 Hûd 11/52 Hûd 11/116 Yûsuf 12/110 İbrâhîm 14/49 Hicr 15/12 Hicr 15/58 Kehf 18/49 Kehf 18/53 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Tâhâ 20/102 Furkân 25/22 Furkân 25/31 Şu‘arâ 26/99 Şu‘arâ 26/200 Neml 27/69 Kasas 28/17 Kasas 28/78 Rûm 30/12 Rûm 30/55 Secde 32/12 Secde 32/22 Sebe' 34/32 Yâsîn 36/59 Sâffât 37/34 Zuhruf 43/74 Duhân 44/22 Duhân 44/37 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/25 Zâriyât 51/32 Tûr 52/47 Rahmân 55/41 Rahmân 55/43 Kalem 68/35 Me‘âric 70/11 Müddessir 74/41 Mürselât 77/18 Mürselât 77/46 Tevbe 9/66 Tâhâ 20/102
• 14 - Secde 32/12. 15 - Secde 32/22. 16 - Zuhruf 43/74. 17 - Kalem 68/35. 18 - İslâmoğlu, age., s. 1160’ta 17. not. 19 - Kasas 28/78. 20 - Neml 27/69. 21 - Rahmân 55/39-41.
  • Secde 32/12 Secde 32/22 Zuhruf 43/74 Kalem 68/35 Kasas 28/78 Neml 27/69 Rahmân 55/41
• 22 - En’âm 6/123. 23 - A’râf 7/80-84. 24 - Enfâl 8/8. 25 - Yûnus 10/17. 26 - Tâhâ 20/70-73. 27 - Şu’arâ’ 26/99. 28 - Mutaffifûn 83/29-33.
  • En‘âm 6/123 A‘râf 7/84 Enfâl 8/8 Yûnus 10/17 Tâhâ 20/73 Şu‘arâ 26/99 Mutaffifîn 83/33
• 29 - Öztürk, age., s. 191.
• 30 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 31 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 32 - Semerkandî, age., I, 516.
• 33 - Ra‘d 13/35; Furkân 25/15; Muhammed 47/15.
  • Ra‘d 13/35 Furkân 25/15 Muhammed 47/15
• 34 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 35 - Semerkandî, age., I, 517. 36 - Taberî, age., VIII, 187. 37 - Zemahşerî, age., II, 102; Râzî, age., XIV, 84.
• 38 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 39 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 40 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64. 41 - Mâide 5/78. 42 - Nisâ’ 4/47. 43 - Âl-i İmrân 3/61. 44 - Âl-i İmrân 3/87. 45 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 46 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 47 - Hûd 11/60. 48 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 49 - Feth 48/6. 50 - Hûd 11/18. 51 - Ahzâb 33/57. 52 - Nisâ’ 4/93. 53 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 54 - Bakara 2/159, 161. 55 - Nûr 24/7, 23.
  • Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64 Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Fetih 48/6 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161 Nûr 24/7 Nûr 24/23
• 56 - Bakara 2/159. 57 - Bakara 2/89; Âl-i İmrân 3/86-87; A‘râf 7/44. 58 - Tevbe 9/68. 59 - Hûd 11/60, 99; Kasas 28/42. 60 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 61 - Nisâ’ 4/93. 62 - Âl-i İmrân 3/61; Nûr 24/7. 63 - Ra‘d 13/25. 64 - Hûd 11/17-18.
  • Bakara 2/159 Bakara 2/89 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Tevbe 9/68 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Nisâ 4/93 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Ra‘d 13/25 Hûd 11/18
• 65 - Âl-i İmrân 3/99; Nisâ’ 4/55, 167; A‘râf 7/45, 86; Enfâl 8/47; Tevbe 9/9, 34; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3; Nahl 16/88, 94; Hacc 22/25; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38; Zuhruf 43/37; Muhammed 47/1, 32, 34; Mücâdile 58/16; Münâfikûn 63/2, 5
  • Âl-i İmrân 3/99 Nisâ 4/55 Nisâ 4/167 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Enfâl 8/47 Tevbe 9/9 Tevbe 9/34 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/88 Nahl 16/94 Hacc 22/25 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Zuhruf 43/37 Muhammed 47/1 Muhammed 47/32 Muhammed 47/34 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Münâfikûn 63/5
• 66 - Kehf 18/1; Tâhâ 20/107, 108; Zümer 39/28. 67 - Âl-i İmrân 3/99; A‘râf 7/45, 86; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3.
  • Kehf 18/1 Tâhâ 20/107 Tâhâ 20/108 Zümer 39/28 Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3
• 68 - İsrâ’ 17/45; Meryem 19/17; Ahzâb 33/53; Sâd 38/32; Fussılet 41/5; Şûrâ 42/51.
  • İsrâ 17/45 Meryem 19/17 Ahzâb 33/53 Sâd 38/32 Fussilet 41/5 Şûrâ 42/51
• 69 - Semerkandî, age., I, 517; Taberî, age., VIII, 188; Zemahşerî, age., II, 103; Râzî, age., XIV, 86. 70 - Semerkandî, age., I, 517; Taberî, age., VIII, 190-191; Râzî, age., XIV, 87-89.
• 71 - Taberî, age., VIII, 199. 72 - Zemahşerî, age., II, 103.
• 73 - Semerkandî, age., I, 519; Yazır, age., IV, 44.
• 74 - Semerkandî, age., I, 519; Yazır, age., IV, 44.
• 75 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 76 - Semerkandî, age., I, 519.
• 77 - Bakara 2/85, 173, 194, 275; Âl-i ‘Imrân 3/50, 93; Nisâ’ 4/23, 160; Mâide 5/26, 72, 87; En‘âm 6/119, 138, 139, 140, 143, 144, 145, 146, 148, 150, 151; A‘râf 7/32, 33, 157; Tevbe 9/5, 29, 36, 37; Yûnus 10/59; İbrâhim 14/37; Nahl 16/35, 115, 116, 118; İsrâ’ 17/33; Enbiyâ’ 21/95; Hacc 22/30; Furkân 25/68; Tahrîm 66/1. 78 - Kasas 28/12. 79 - Bakara 2/144, 149, 150, 191, 194, 196, 198, 217; Mâide 5/2, 97; Enfâl 8/34; Tevbe 9/7, 19, 28; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/25; Neml 27/91; Feth 48/25, 27. 80 - ‘Ankebût 29/67; Kasas 28/57. 81 - Mâide 5/1, 95, 96. 82 - Zâriyât 51/19; Me‘âric 70/25. 83 - Vâkı‘a 56/65-67; Kalem 68/27. 84 - Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, h-r-m maddesi.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/194 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/50 Âl-i İmrân 3/93 Nisâ 4/23 Nisâ 4/160 Mâide 5/26 Mâide 5/72 Mâide 5/87 En‘âm 6/119 En‘âm 6/138 En‘âm 6/139 En‘âm 6/140 En‘âm 6/143 En‘âm 6/144 En‘âm 6/145 En‘âm 6/146 En‘âm 6/148 En‘âm 6/150 En‘âm 6/151 A‘râf 7/32 A‘râf 7/33 A‘râf 7/157 Tevbe 9/5 Tevbe 9/29 Tevbe 9/36 Tevbe 9/37 Yûnus 10/59 İbrâhîm 14/37 Nahl 16/35 Nahl 16/115 Nahl 16/116 Nahl 16/118 İsrâ 17/33 Enbiyâ 21/95 Hacc 22/30 Furkân 25/68 Tahrîm 66/1 Kasas 28/12 Bakara 2/144 Bakara 2/149 Bakara 2/150 Bakara 2/191 Bakara 2/194 Bakara 2/196 Bakara 2/198 Bakara 2/217 Mâide 5/2 Mâide 5/97 Enfâl 8/34 Tevbe 9/7 Tevbe 9/19 Tevbe 9/28 İsrâ 17/1 Hacc 22/25 Neml 27/91 Fetih 48/25 Fetih 48/27 ‘Ankebût 29/67 Kasas 28/57 Mâide 5/1 Mâide 5/95 Mâide 5/96 Zâriyât 51/19 Me‘âric 70/25 Vâkı‘a 56/67 Kalem 68/27
• 85 - En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; Enbiyâ’ 21/17; ‘Ankebût 29/64; Lokmân 31/6; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20; Cum‘a 62/11. 86 - Mâide 5/57, 58; En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; ‘Ankebût 29/64; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20. 87 - Hucürât 49/16. 88 - Mâide 5/3. 89 - Furkân 25/43; Câsiye 45/23.
  • En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 Enbiyâ 21/17 ‘Ankebût 29/64 Lokmân 31/6 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 Cum‘a 62/11 Mâide 5/57 Mâide 5/58 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 ‘Ankebût 29/64 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 Hucurât 49/16 Mâide 5/3 Furkân 25/43 Câsiye 45/23
• 90 - Lokmân 31/33; Fâtır 35/5.
  • Lokmân 31/33 Fâtır 35/5
• 91 - En‘âm 6/33; A‘râf 7/51; Hûd 11/59; Nahl 16/71; Neml 27/14; ‘Ankebût 29/47, 49; Lokmân 31/32; Mü’min 40/63; Fussılet 41/15, 28; Ahkâf 46/26. 92 - Semerkandî, age., I, 444.
  • En‘âm 6/33 A‘râf 7/51 Hûd 11/59 Nahl 16/71 Neml 27/14 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Lokmân 31/32 Mü'min 40/63 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/26
• 93 - Taberî, age., VIII, 203.
• 94 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 95 - Kehf 18/1; Zümer 39/28. 96 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 97 - Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/43, 57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13. 98 - En‘âm 6/157; A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ’ 17/82; Neml 27/77; Kasas 28/43; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/97 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/43 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Kasas 28/43 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20
• 99 - Semerkandî, age., I, 520; Taberî, age., VIII, 203-204; Zemahşerî, age., II, 105; Yazır, age., IV, 45.
• 100 - Taberî, age., VIII, 204.
• 101 - En‘âm 6/27; Mü’minûn 23/99-100; Secde 32/12; Fâtır 35/37.
  • En‘âm 6/27 Mü'minûn 23/100 Secde 32/12 Fâtır 35/37
• 102 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Ahkâf 46/28