Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 30-39. âyetlerinde ilk insan neslinin yani Hz. Âdem ve ona düşman olan İblis’in kıssasını ele almakta, konuyla ilgili çeşitli detaylara yer vermektedir.

a) Hz. Âdem ve İblis Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde meleklere “Ben yeryüzünde bir halife tayin edeceğim” dediğini, onların “Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkarmakta ve kan dökmekte olan insanı mı halife kılıyorsun?” diye sorduklarını, bunun üzerine “Sizin bilemeyeceğiniz şeyleri muhakkak ki ben bilirim” dediğini, ardından Âdem’e bütün isimleri öğrettiğini, sonra onları meleklere arz edip “Eğer sözünüzde sâdık iseniz, şunların isimlerini bana bildirin” buyurduğunu beyan etmektedir.

Ardından, meleklerin “Yâ Rab! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz; senin bize öğrettiklerinden başka bizim bilgimiz yoktur. Muhakkak ki sen her şeyi bilensin; hikmet sahibisin” dedikleri, bunun üzerine Yüce Allah’ın “Ey Âdem! Onların isimlerini onlara (meleklere) bildir” diye emrettiği, Âdem onların isimlerini kendilerine bildirince, “Ben size, ‘muhakkak ki göklerin ve yerin gaybını (oralardaki sırları) bilirim. (Bundan da öte), açıkladıklarınızı da gizlemiş olduklarınızı da bilirim’ dememiş miydim?” dediği ifade edilmektedir.

ı. Meleklerin Sorusu ve Aldıkları Cevap

وَاِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلٰٓئِكَةِ اِنّ۪ي جَاعِلٌ فِي الْاَرْضِ خَل۪يفَةً قَالُوٓا اَتَجْعَلُ ف۪يهَا مَنْ يُفْسِدُ ف۪يهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَآءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ اِنّ۪يٓ اَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Hani Rabbin meleklere ‘Ben yeryüzünde bir halife (sorumlu) görevlendireceğim’ demişti. Onlar ‘Biz seni hamdinle (övgüyle) tesbih ediyor (yüceltiyor) ve kutsallıkla anıyorken, yeryüzünde bozgunculuk çıkarmakta ve kan dökmekte olanı (insanı) mı halife görevlendiriyorsun?’ demişlerdi. (Allah da onlara): ‘Şüphesiz ki sizin bilemeyeceğiniz şeyleri ben bilirim.’ demişti.”

Âyetteki وَاِذْ قَالَve iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; لِلْمَلٰٓئِكَةِ li’l-melâiketi ifadesi “meleklere”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; جَاعِل câ‘ılün kelimesi “yapacağım, tayin ediciyim”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; خَل۪يفَة halîfeten sözcüğü “halife, sorumlu”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَتَجْعَلُ e tec‘alü sorusu “görevlendirecek misin, atayacak mısın”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مَنْ يُفْسِدُ men yüfsidü ifadesi “fesatlık çıkarmakta olanı”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَيَسْفِكُ ve yesfikü fiili “ve akıtmakta olanı”; الدِّمَآءَ ed-dimâe kelimesi “kan”;وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “ve biz”;نُسَبِّحُ nüsebbihu fiili “tesbih etmekteyiz”; بِحَمْدِكَ bi hamdike ifadesi “sana hamd ederek, senin övgünle”;وَنُقَدِّسُ ve nukaddisü fiili “ve takdis etmekteyiz, tenzih etmekteyiz”; لَكَ leke ifadesi “seni, senin için”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilmekteyim, bilenim”; مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi ise “sizin bilemeyeceğiniz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğlunu yeryüzünde halife tayin edişi ve meleklerin bunun sebebini sormalarına yönelik verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلٰٓئِكَةِ اِنّ۪ي جَاعِلٌ فِي الْاَرْضِ خَل۪يفَةً “Hani Rabbin meleklere ‘Ben yeryüzünde bir halife (sorumlu) görevlendireceğim’ demişti.” Yüce Allah insanoğlunun nankörlüklerini kınadıktan ve kâinata yerleştirdiği sistemini beyan ettikten sonra yeryüzünde halife tayiniyle ilgili bilgi vermektedir.

Âyetin izahına geçmeden önce Kur’ân’da pek çok ayette geçen “melek” kavramı hakkında bazı açıklamalarda bulunmak istiyoruz.

- Meleklerin Görevleri

Kur’ân’da melekler hakkında çeşitli bilgiler vardır. Sâffât 37/164’te belirtildiği gibi meleklerin belirlenmiş makamlarını “ibadetleri” olarak kabul edersek, öncelikle onların Allah’a kulluktan yüksünmediklerini ve çekinmediklerini belirtmeliyiz. Bu noktada Nisâ’ 4/172. âyet mutlaka hatırlanmalıdır: “Mesih (İsa) ve Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri durmazlar. Her kim, O’na kulluktan geri durup büyüklenirse, (bilsin ki Allah) hepsini zamanı gelince huzuruna toplayacaktır.”

Ayrıca bu bağlamda meleklerin tesbihlerini,(1) secdelerini,(2) müminler(3) ve bütünüyle yeryüzündekiler için(4) bağışlanma dileğinde bulunmalarını, Allah tarafından kendileri için belirlenmiş özel görevlerini de ifade edebiliriz. Bu genel bilgiler ışığında meleklerin şu şekilde bir görev çeşitliliğinden söz edilebilir:

ı. “Savaşçı melekler”(5),

ıı. “Helâkle görevli melekler”(6),

ııı. “Elçi melekler”,(7)

ıv. “Kadir Gecesi inip işleri planlayan melekler”,(8)

v. “Vahiy meleği, elçi melekler”,(9)

vı. “Arş’ı taşıyan melekler”,(10)

vıı. “Ölüm meleği, ölüm melekleri”,(11)

vııı. “Yazıcı melekler”,(12)

ıx. “Koruyucu melekler”,(13)

x. “Zebânîler, güçlü azap melekleri”,(14)

xı. “Cenneti veya cehennemi bekleyen bekçi melekler”,(15)

xıı. “Allah’ın huzurunda saf saf dizili bekleyen melekler”,(16)

xııı. “Allah’ı sürekli tesbih eden melekler”,(17)

xıv. “Mahşerdeki yargılamada Allah’ın emrini bekleyecek olan melekler”,(18)

xv. “Müminlerin bağışlanması için istiğfar eden melekler”,(19)

xvı. “Yeryüzündeki insanlar için istiğfar eden melekler”,(20)

xvıı. “Arş’ın çevresini dolaşan ve tesbih eden melekler”.(21)

Konu kıssalarla ilgili olduğu için şimdi de kıssa konusuna kısaca değinelim. Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

Öncelikle belirtelim ki bu âyette ele alınan konu, yeryüzünde bir halifenin yaratılması değil, aksine yaratılmış insanların halife olarak görevlendirilmesi, belirlenmesi, tayin edilmesidir. Nitekim En‘âm 6/165, Neml 27/62 ve Fâtır 35/39’da verilen bilgilere göre, bütün insanlar yeryüzünün halifesi olarak tanıtılmaktadır.

Tefsirlerimizde ve meallerde yoğunlukla burada geçen جَاعِل câ‘ılün kelimesine “yaratmak”(22) manası verildiği için, âyetteki maksadın ilk insanın yaratılması olduğu üzerinde fikir yürütülmektedir. Esasında bu fiile “yapmak, gerçekleştirmek” manası da verilmektedir.(23) Oysa Hicr 15/26, 28 ve Sâd 38/71’de de zikredildiği gibi, ilk insan türünün yaratılmasından söz edilen âyetlerde câ‘ıl kelimesi değil de hâlık kelimesi kullanılmaktadır. Unutulmamalıdır ki Hicr 15/26, 28 ve Sâd 38/71. âyetlerde ilk insan neslinin nereden yani hani kaynaktan yaratıldığı özellikle beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hicr 15/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Hani Rabbin meleklere ‘Ben (pişmiş) kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan bir insan yaratacağım’ demişti.” Sâd 38/71’de de şöyle buyurmaktadır: “Hani, Rabbin meleklere şöyle demişti: Ben, çamurdan bir insan yaratacağım.” Hicr 15/28 ile Sâd 38/71’de dile getirilen konu yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/30’da ele alınanla aynı değildir. Bu iki âyette “ilk insan türünün yaratılışı ve yaratıldığı nesne, kaynak” ele alınmaktayken, Bakara 2/30’da yaratılmış olan ilk insan neslinin “halife olarak görevlendirilmesi” hakkında bilgi verilmektedir. Hicr 15/29 ve Sâd 38/72’de yaratılmanın peşinden “secde emri” geldiği için, meleklerin soru sorduğu konunun ilk insan türünün yaratılmasıyla ilgili olduğu düşünülmektedir. Oysa Kur’ân’da bunun bir üslup olduğu ve her yerde kronolojik bir sıralamanın takip edilmediği bilinmelidir. Burada da durum aynıdır.

Hz. Âdem, İblis ve meleklerle ilgili secde olayı, insanoğlunun halife olarak görevlendirilmesinden sonraya aittir. İki sûrede konunun peş peşe getirilmesi böyle bir anlayışa yol açmış olabilir. Hâlbuki Bakara 2/30’da kullanılan kelime “görevlendirmek” anlamındaki جَاعِل ca‘ılün, bu iki sûrede ise ilgili kelime “yaratmak” anlamındaki خَالِق halıkun sözcüğüdür. Esasında Sâd 38/27’de Hz. Dâvûd’un yeryüzünde halife olarak görevlendirilmesinde de aynı şekilde جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili kullanılmıştır. Benzer kullanımlar En‘âm 6/165, Neml 27/62 ve Fâtır 35/39’da da söz konusudur.

Yüce Allah Hicr 15/28 ve Sâd 38/71’de meleklere hitaben “Ben yeryüzünde çamurdan bir beşer yaratacağım” buyurduğunu hatırlatmaktadır. Bakara 2/30’da yer alan ve meleklerin meselenin içyüzünü merak ederek sorduğu “yeryüzünde bozgunculuk yapmakta olan ve fesatlık çıkarmakta olan birini mi görevlendireceksin” sorusu bu aşamada değil, sonrasında yani insanın halife olarak görevlendirilmesi aşamasında söz konusu olmuştur; kanaatimiz bu yöndedir.

“Halife, hem ismi fail hem de ismi mef’ul kalıbı. Fail olarak “bir başkasına vekâlet eden”, mef’ul olarak “bir başkasına vekâlet veren”. Bu ikinci anlamda insanın halifeliği nesillerin birbiri ardınca gelişidir. Çoğulu halâiftir. Hulefâ’ ise halîf’in çoğuludur. Halîf ile halîfeh arasında mahiyet farkı vardır: Halîfe, iyi olanın vekili, yardımcısı, sözcüsü, temsilcisi iken; halîf kötü olanın yerine geçen, onu temsil eden, ona vekâlet eden anlamına gelir. Âyette halîfeh her ne kadar tekil gelmişse de, tıpkı ilk atalarının adıyla anılan Türk, Ari, Sami, Mudar kavim ve kabileleri gibi Âdem de tüm insan soyunu sembolize ettiği için insan neslinin tümüne delâlet eder. Kur’ân’ın hiçbir yerinde bu kelime tekil ya da çoğul olarak Allah’a izafetle kullanılmıyor. “Allah’ın halifesi” olmaz. “Ancak kayıp olan veya ölen birisinin halifesi olunur. Oysa Allah ne kayıp olur, ne de ölür”. Ne ki En‘âm 6/165’te yeryüzüne izafetle “yeryüzünün halifeleri” olarak kullanılıyor. Bu kullanımın açıkça gösterdiği şey, birinin yerine vekâlet ve niyabet anlamına değil, tıpkı siyasal alanda kullanıldığı gibi “tedbir” ve “imar” anlamına geldiğidir. Özetle, insan yeryüzünün ‘kalfası’ kılınmıştır.”(24)

2. قَالُوٓا اَتَجْعَلُ ف۪يهَا مَنْ يُفْسِدُ ف۪يهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَآءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ “Onlar ‘Biz seni hamdinle (övgüyle) tesbih ediyor (yüceltiyor) ve kutsallıkla anıyorken, yeryüzünde bozgunculuk çıkarmakta ve kan dökmekte olanı (insanı) mı halife görevlendiriyorsun?’ demişlerdi.” Yüce Allah meleklere hitabında yeryüzünde bir halife kılacağını, yani görevlendireceğini beyan ettikten sonra, bu defa meleklerin dile getirdiği bir soruya ve kendi konumlarına dair sözlerine yer vermektedir.

a)قَالُوٓا اَتَجْعَلُ ف۪يهَا مَنْ يُفْسِدُ ف۪يهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَآءَ “Onlar ‘Yeryüzünde fesat çıkarmakta ve orada kan dökmekte olanı (insanı) mı halife kılıyorsun?’ demişlerdi.” Melekler Yüce Allah’ın halife tayiniyle ilgili kullandığı جَاعِل câ‘ılün kelimesinin şimdiki zaman kalıbını yani tec‘alü kalıbını kullanarak bu görevlendirmeyle ilgili bir beyanda bulunmuşlar, konuyu bir soruyla şekillendirmişlerdi. Sorunun konusu “halife kılınacak insanoğlunun yeryüzünde fesatlık çıkarması ve kan dökmesi” olarak belirlenmişti. Meleklerin bu soruyu sorma zamanları insanların yaratılması ve bir bilinçle henüz buluşturulmadıkları için bulundukları ortamlarda bozgunculuk yapıp kan dökmelerinden sonra veya en azanından aynı anda idi.

Melekler bozgunculuk yapan ve kan döken insanoğlunun halife kılınmasının hikmetini anlayamadıkları için bu soruyu bilgilenme amacıyla sormuşlardı. Onların bu sözleri iradelerinin bulunduğunun apaçık bir delilidir. Zira böyle bir soru ve gerekçeyi öğrenme merakı bir iradenin sonucu olarak görülmelidir. Ancak meleklerin iradeleri olumsuz yöne gitme imkânı ve ihtimali bulunmayan bir mahiyet arz etmektedir.

ı. Meleklerin iradeleriyle ilgili olarak Nahl 16/50’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, üstlerindeki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar.” Yüce Allah bu âyette meleklerin “üzerlerindeki Rablerinden korktuklarını ve emrolundukları her ne varsa onu aynıyla yerine getirdiklerini” haber vermektedir. Konuyla ilgili görülebilecek şekilde Ra‘d 13/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler.” Demek ki melekler aslında konumlarına rağmen yine de Yüce Allah’ın azameti ve kudreti karşısında tabir caizse tirtir titremektedirler.

Meleklerin Yüce Allah’ın her bir emrini harfiyyen yerine getirdikleriyle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/26-27’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Onlar) ‘Rahmân (olan Allah, melekleri) evlât edindi’ dediler. Hâşâ! O, bundan münezzehtir. Bilakis (melekler), lütuf ve ihsana mazhar olmuş kullardır. O’ndan (emir almazdan) önce konuşmazlar; onlar, sadece O’nun emri ile hareket ederler.” Benzer şekilde Tahrîm 66/6’da ise şu ifadeler yer almaktadır: “Ey inananlar! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun. Onun başında, acımasız, güçlü, Allah’ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildiklerini yapan melekler vardır.” En‘âm 6/61’de meleklerin kendilerine verilen emirde herhangi bir eksiklik yapmadıkları beyan edilmektedir.

İşte bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, meleklerin konumları ilahi iradeye bağlanmıştır. Yüce Allah onlara her ne emretmişse onlar onu aynen uygularlar; hiçbir şekilde tereddüt ve eksiklik yapmazlar, yapamazlar. Meryem 19/64’te açıkça “meleklerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın emriyle indikleri” beyan edilerek, onların ilahi iradeye olan sarsılmaz ve sapasağlam bağları ifade edilmektedir. Benzer mesajlar Dühân 44/5 ve Kadir 97/4’te de yer almaktadır. Bu apaçık Kur’ân gerçeğine rağmen, özellikle ölüm meleğinin bazılarının canını almaya geldiğinde muhatap istemediği için görevini yapmadan geri döndüğü şeklindeki ifadeler büsbütün hurafedir; muhatabı yüceltme çabasıdır; korkunç bir hatadır; melekleri ve konuyla ilgili olarak vahyi bilmemek, biliyorsa da bu defa vahyi ve hakikati çarpıtmaktır. Aslında konuyla ilgili kullanımlarda geçen مَا mâ edatı mutlak umum ifade ettiği için onların görevlerinde hiçbir aksaklığın olmadığı dolaylı olarak ortaya konulmuş olmaktadır.

ıı. Meleklerin sorusunda yer aldığı üzere “insanların yeryüzünde fesatlık çıkarıp kan dökmesi” meselesi bazı yorumlarda farklılık arz etmektedir. Bunun muhtemel sebebi, bu âyette ele alınan konunun insanın yaratılmasından önceki bir diyalog olduğunun sanılmasıdır. Oysa daha önce de ifade ettiğimiz üzere, konu yaratılmış olan ilk insan neslinin neler yapıp ettiklerinin görülmesi üzerine dile getirilmiş bir sorudan ibarettir. Aksi takdirde, ya meleklerin insanoğlu hakkında bir su-i zannı söz konusu olacaktır veya onların gaybı bildikleri ifade edilecektir. Melekler için bu ikisi de doğru olmayacağına göre, kast edilen mananın sanıldığı gibi yaratılmadan öncesini değil, yaratılıp belli yanlışlıkları yaptıkları bir aşamada gerçekleşmiş olmalıdır. Hatta bazı yaklaşımlarda dile getirildiği üzere, meleklerin insanları daha önce yaratılmış olan cinlere benzetmesi ise diğerlerinden daha açık ve daha büyük bir yanlışlıktır. Çünkü mahiyeti farklı olan yaratıkların yapıp ettiklerinin diğerleriyle benzeştirilmesi doğru bir mantığın sonucu olamaz.

ııı. Daha önce de belirttiğimiz üzere, meleklerin insanoğluyla ilgili olarak dile getirdiği “yeryüzünde fesatlık çıkarıp kan dökmeleri” bazılarınca gelecekte yaşanacak bir olay olarak sunulmakta ve âyete gelecek zaman manası verilmektedir. Oysa mudârı‘ fiilin başında sîn veya sevfe gibi gelecek zaman manası içeren edatlar yoksa fiile ilk verilmesi gereken mana “şimdiki zaman”dır. Böyle bir edattan yoksun olan fiillere “gelecek zaman” manası vermek kurallara aykırı olduğu gibi yanlış anlamalara da kapı aralamaktadır. Bu sakınca sebebiyle biz de tercümeyi “Yeryüzünde fesat çıkarmakta ve orada kan dökmekte olan insanı mı halife kılıyorsun?” şeklinde vermeyi tercih ettik.

b) وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ “Oysa biz hamdinle seni tesbîh ve seni takdîs etmekteyiz.” Melekler insanoğlunun halife kılınmasıyla ilgili olayın gerekçesini öğrenmek içn sordukları soruya ilave olarak kendi konumlarını da beyan etmişler ve Yüce Allah’ı hamd ile tesbih ettiklerini ve O’nu bütün eksikliklerden uzak tuttuklarını ifade etmişlerdi.

- Tesbîh Kavramı

ح ب س s-b-h kökünden kelimeler Kur’ân’da 92 yerde geçmekte ve “hareket etmek”,(25) “tesbih etmek”,(26) “eksikliklerden münezzeh olmak”(27) ve “meşguliyet”(28) gibi anlamlara gelmektedir.

Tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlar içermektedir. Tesbîh, -insanlar için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(29) Tesbîh, Yüce Allah’ın kötü şeyler işlemekten uzak olduğunu söylemektir. Takdîs de böyledir.(30) Tesbîhin “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Orada da ifade edeceğimiz üzere, varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İnsan da Yüce Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh emrinin bir amacı da budur.

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(31) Diğer varlıkların tesbihinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Esasında, Yüce Allah’ın iradeli müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz müslüman kulları da vardır. İşte kâinatta melekler, insanlar ve cinler hariç diğer mahlûkat iradesiz kullardır. İsrâ’ 17/44’te beyan edildiğine göre, onlar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler. Tesbîh iradesiz varlıkları da içeren bir övgü eylemi olmasına karşın, zikr’de özellikle bilinç şarttır. Tesbîh iradeli, iradesiz bütün yaratıkların, zikr ise iradeli ve akıllı varlıkların övgüsüdür.

İfade ettiğimiz hususlar nedeniyle “tesbih”, kâinattaki iradesiz koroya iradeyle katılmak ve onlardan ayrı düşmemek demektir. Bir anlamda muhteşem kozmik ilâhî koronun birbiriyle uyumlu ses harmonisine katılmak ve elbette bu koroya karşı çatlak ses çıkarmamaktır. Bu koroyu terk edenleri ise derin bir terk ediliş beklemektedir. “Yüce Allah’ın adını tesbih etmek” demek, O’nun farkına varmak ve O’nun istediği gibi yaşamak demektir. İradeli tesbîh, diğerlerine göre çok daha anlamlı ve etkilidir; çünkü bu tesbihle adeta hayat programlanmaktadır.

İsrâ’ 17/44’te geçen es-semâvâtü’s-seb‘u “yedi gök” ifadesi bütün uzay cisimlerini içermektedir. Zira âyetteki es-seb‘u kelimesi rakamsal anlamda “yedi” manasına gelebileceği gibi “çokluk” anlamı da verebilir. Aynı âyetteki el-ard kelimesi de “yeryüzü” manasına gelmekte, böylece bu iki ifade bütün cansız mahlûkatı içermektedir. Ayrıca âyette yer alan مَنْ ف۪يهِنّ men fîhinne ifadesi ise göklerde ve yerde bulunan canlı ve ruhlu varlıklar manasında melekleri, cinleri, insanları vs. içermektedir. Bu haliyle söz konusu üç kullanım bütünüyle iradeli mahlûkatı içermektedir.

İsrâ’ 17/44. âyette sözü edilen tesbîh, göklerin, yeryüzünün ve ikisinde bulunanların Rabbimizin yüceliğini, kudretini ve eşsizliğini anması veya varlıklarını O’nun belirlediği amaca göre sürdürmesi manasına gelmektedir. Canlı ve bilinçli varlıklar gibi cansız ve bilinçsiz varlıklar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler ki onların tesbihi varlıklarını Yüce Allah’ın belirlediği yasalara göre sürdürmeleridir. Esasında gezegenlerin hareketinden söz eden âyetlerde geçen yesbehûne fiili(32) de tesbîh kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve hem “hareket etmek, varlıklarını sürdürmek, yüzmek”, hem de varlıklarını sürdürerek “tesbih etmeleri” manasını içermektedir.

Yüce Allah İsrâ’ 17/44’teki ilk cümlede verdiği mesajı değişik bir ifadeyle ikinci cümlede bir kez daha yinelemekte, varlık kazanan her bir mahlûkun hamd ve övgü ile Allah’ı tesbih ettiğini haber vermektedir. Her bir mahlûk kendisini var eden kudrete şükran duyarak O’nu tesbih etmekte, O’nu övmektedir. Sadece inkârcı insanlar ve cinler bu noktada nankörlük içerisine girmeyi tercih etmişlerdi, bu yanlışı devam ettirmektedirler. Mahlûkat limâ hulika leh denen “yaratılış gayesine uygun olarak” lisân-ı hâliyle “bulundukları halin diliyle” Yüce Allah’ı tesbih etmektedir. Üstelik bu tesbihin içeriğinde yine mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz bir de hamd yani “övgü” vardır. “Varlık bir dildir; O’nu söyler; bir kitaptır O yazar ve O’nu yazar; âlem bir şahittir, O’na şehadet eder.”(33)

Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. Ra‘d 13/13’te geçenالرَّعْد er-ra‘d kelimesi “gök gürültüsü” anlamına gelmekte ve gürlemenin aslında “bulutların tesbihi” olduğu vurgulanmaktadır. Nûr 24/41’de de göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah’ı tesbih ettiği ve saf saf dizili kuşların da bu tesbihe katıldığı beyan edilmektedir. Meleklerin ibadeti ve tesbihiyle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/19-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın gece gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.” Aynı şekilde Zümer 39/75 ve Mü’min 40/7’de verilen mesajlar da benzer içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgilere sahiptir.

Tesbih’te tenzih ve nefiy vardır; yani tesbîh, Yüce Allah’ı eksikliklerden ve olumsuzluklardan uzak tutmak, eksikliklerle onu buluşturmamak demektir. Takdîs’te de bunlar vardır; ayrıca takdîs ve hamd’de ispat vardır; yani Yüce Allah’ı bütün kemâl sıfatlarıyla birlikte bilmek, anmak ve yüceltmek vardır.(34) “Kelime-i tevhid” dediğimiz lâ ilâhe illallâh cümlesi tesbîh ve takdîs’i birlikte içermektedir. Bu cümlede önce tesbîh, sonra takdîs yer almaktadır. Bu doğrultuda bakıldığında, İhlâs sûresinin ilk iki âyeti takdîs, son iki âyeti ise tesbîh’tir, diyebiliriz.

Fâtiha 1/2’de de ele aldığımız üzere, hamd “övgü” anlamına gelen bir kavramdır ve Yüce Allah’ın hakkıdır. Gerçek hamd sadece O’na layıktır ve Yüce Allah’a layık olan hamdi de sadece O bilir ve gerçekleştirebilir. Sûrenin bu âyetinde aslında “ne yaparsa yapsın, kulun bir acziyeti ve tam anlamıyla hamd görevini yerine getirememekten kaynaklanan dolaylı veya gizli bir itirafı” vardır. Adeta “ben kimim ki O’na layıkıyla hamd edeyim; O bütün hamd edenlerin hamdiyle övülmektedir” demek istenmektedir.(35)

Âyette adı geçen üç eylem de (hamd, tesbîh, takdîs) Kur’ân-ı Kerim’de bilinçlisi ve bilinçsizi, iradelisi ve iradesiziyle tüm mahlükatın ortak eylemi olarak zikredilmektedir. Hamd, tesbîh ve takdîs, sadece “konuşan iradeli canlı” olan insana has değildir. İnsan bu evrensel koroya bilinçli olarak katılırsa, insanın sesi evrenin sesiyle uyum arz etmiş olur. Kozmik uyumu bozmanın cezası, doğaya ve doğasına yabancılaşmadır. Hamd, tesbîh ve takdîs’in üçü de namaz ibadetinde Fâtiha, tesbîhât ve secde ile temsil edilmiştir. Tüm varlık kategorilerinin namazda temsil edildiğini ifade etmek için kimi âlimler kıyâm’ı “dağlarla”, rükû‘u “hayvanlarla”, secde’yi de “bitkilerle” yani onların tesbihiyle ilişkilendirerek, namazın bütün mahlûkatı içeren bütüncül bir ibadet olduğunu beyan ederek konuyu yorumlarlar.

3. قَالَ اِنّ۪يٓ اَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ “(Allah da) onlara ‘Şüphesiz ki sizin bilemeyeceğiniz şeyleri ben bilirim’ demişti.” Yüce Allah insanoğlunu halife kılacağını beyan etmesinin ardından, meleklerin bunun gerekçesini öğrenmek için sordukları soruları cevaplamak üzere meleklerin bilemeyecekleri şeyleri kendisinin bildiğini ifade etmektedir. Bağlam dikkate alındığında, burada öncelikli olarak meleklerin bilemedikleri şeyin “insanoğlunun halife kılınmasındaki hikmet” olduğu anlaşılmaktadır. Özel manada konu bu olsa da mutlak anlamda Yüce Allah’ın melekler dâhil bütün mahlûkatın bilemediği her şeyi bildiği âyetin bu cümlesinde dile getirilmiş olmaktadır.

ıı. Hz. Âdem’e İsimlerin Öğretilmesi

وَعَلَّمَ اٰدَمَ الْاَسْمَآءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلٰٓئِكَةِ فَقَالَ اَنْبِؤُ۫ن۪ي بِاَسْمَآءِ هٰٓؤُ۬لَآءِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Allah) Âdem’e bütün isimleri öğretmiş, sonra onları meleklere yöneltip ‘Doğruysanız şunların isimlerini bana bildirin.’ demişti.

Âyettekiوَعَلَّمَ ve ‘alleme fiili “ve öğretmiştir”; اٰدَم âdeme kelimesi “Âdem’e”; الْاَسْمَآء el-esmâe sözcüğü “isimleri”; كُلَّهَا küllehâ kelimesi “bütününü, hepsini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; عَرَضَهُمْ ‘aradahum fiili “onları sunmuştur”; عَلَى الْمَلٰٓئِكَةِ ‘ale’l-melâiketi ifadesi “meleklere”; فَقَالَ fe kâle fiili “ve demişti ki”; اَنْبِؤُ۫ن۪ي enbiûnî emri “bana haber verin”; بِاَسْمَآءِ هٰٓؤُ۬لَآءِ bi esmâi hâülâi tamlaması “şunların isimlerini”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) olanlar iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler, doğru sözlü olanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Âdem’e bütün isimleri öğretmesi, sonrasında meleklere yönelik bir emir gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah meleklerin sorusu üzerine onların bilemeyecekleri şeyleri kendisinin bildiğini beyan ettikten sonra, bu defa Hz. Âdem’e bütün isimleri öğrettiğini, sonrasında onları meleklere sunduğunu, eğer insanların yeryüzünde halifeliğe layık olmadığını düşünmelerinde iddialı iseler, görüşlerinde sadık iseler söz konusu varlıkların isimlerinin ne olduğunu kendisine bildirmelerini emretmektedir.

Âyette zikredilen الْاَسْمَآءَ كُلَّهَا el-esmâe küllehâ “bütün isimler”den maksadın ne olduğu elbette önemlidir. Âlimlerimiz bu konuda çeşitli kanaatler ileri sürmüşlerdir. Buna göre, bazıları bunların “eşyanın nitelikleri”, “her şeyin ismi”, “meleklerin ismi”, “bütün insan neslinin isimleri” olduğunu söylemişlerken, diğer bazıları maksadın insanların konuştuğu diller olduğunu belirtmişlerdir.(36)

Esasında buradaki maksadı o dönemdeki şartlar gereği meleklerin bilemediği türden yaratıkların var edilmesi şeklinde anlamak gerekir. Yoksa bütün yaratılmışların isminin kast edilmediği aşikârdır. “Bütün isimler” ifadesi isme konu olan her bir şey değil de o şartlarda meleklerin bilmekten aciz olduğu şeylerdir. Gündelik hayatta bu türden kullanımlar söz konusudur. Herhangi bir işlemde kullanıldığı gibi sınava hazırlanan bir öğrencinin “her şeyi biliyorum” demesi gibi, yolculuğa çıkmakta olan birinin “her şeyi aldım” ifadesi gibi burada da imtihana konu olan şeylerin hepsinin Hz. Âdem’e öğretildiğini düşünmenin diğer yaklaşıma göre daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

Devam eden cümlede yer alan بِاَسْمَآءِ هٰٓؤُ۬لَآءِ bi esmâi hâülâi “şunların isimlerini” ifadesi öğretilen isimlerin meleklerin bilemediği yep yeni varlıklar olması gerektiğini göstermektedir. Ayrıca âyette zikredilen عَرَضَهُمْ ‘aradahum ifadesindeki هُمْ hum zamiri de bu yaratıkların içerisinde canı ve ruhu olan varlıkların ağırlıkta olmasını gerektirmektedir.(37) Çünkü maksat eğer sadece cansız ve akılsız varlıklar olsaydı zamirin هُمْ hum değil de هَا hâ olması beklenirdi. Yüce Allah bu eyleminde meleklerin bile O bildirmediği sürece herhangi bir şey bilemeyecekleri gerçeğini gözler önüne sermektedir.

ııı. Meleklerin Özrü

قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَآ اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا اِنَّكَ اَنْتَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ “(Melekler): Sen yücesin; bize öğrettiklerinden başka bilgimiz yoktur. Şüphesiz ki yalnızca sen el-‘alîm’sin (her şeyi bilensin); el-hakîm’sin (hükmünde hikmet sahibisin)’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; سُبْحَانَكَ sübhâneke ifadesi “seni tenzih ederiz”;لَا عِلْمَ lâ ‘ılme ifadesi “hiçbir bilgi yok”; لَنَآ lenâ ifadesi “bizim, bizim için”; اِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا illâ mâ ‘allemtenâ istisnası “bize öğrettiğinden başka”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sensin sadece sen”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı “bilen”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hükmünde hikmetli olan” demektir.

Burada meleklerin insanın halife kılınması kararının hikmetini sormalarının sonrasında verdikleri cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Âdem’e meleklerin bilemeyeceği birtakım varlıkların isimlerini öğretip bunları meleklere sunduğunda onların verdiği cevabı dile getirmektedir. Bu çerçevede, melekler söyledikleri sözün hatalı olduğunu anlamışlar ve Yüce Allah’ı her türlü eksiklikten münezzeh tuttuklarını beyan ederek Allah’ın bildirdiğinden başka hiçbir bilgilerinin olmadığını itiraf etmişler, gerçek bilgin olanın, gerçek âlimin Yüce Allah olduğunu ve insanları yeryüzünde halife kılmakla da hükmünde hikmet sahibi olduğunu belirtmişlerdir.

Kur’ân’da 41 kez geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi(38) genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(39) ya da “yüceler yücesi”(40) şeklinde tercüme edilebilir.

Âyette tercih edilen لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı gereği cümle vurgulu mana kazanmakta ve Yüce Allah’ın bildirmesinden başka hiçbir bilginin olmadığı, her bilginin kaynağında Yüce Allah’ın bulunduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Ayrıca âyetin sonundaki اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesinde de benzer bir vurgulu mana söz konusu edildiği için gerçek âlimin sadece ve sadece Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

İlim kavramının anlam bakımından ilişkili olanları şunlardır:

İdrak (bilgi ile karşılaşma, ona ulaşma),

Şuur (kavrama),

Tasavvur (bilginin idrak düzeyindeki sonucu),

Hıfz (ezberleme, koruma),

Zikr/hatırlamak,

Marifet, fehm (anlamak),

Fıkh (maksadı hitaptan anlayabilmek), akletmek,

Dirâyet (aklını kullanmak),

Hıkmet (değerli ve içi dolu sözler söylemek),

İlme’l-yakîn (kesin bilgi),

‘Ayne’l-yakîn (kesin görüş),

Hakka’l-yakîn (bizzat yaşamak),

Zihn, fikr, hads (sezgi), zekâ,

Fıtnat (manayı kestirme gücü),

Hâtır (gerekçe için harekete geçme),

Vehm (tercih edilmiş inanç),

Zann, hayal, bedâhet (zihinde doğrudan oluşan bilgi),

Evveliyât, reviyye (tefekkür sonrası oluşan bilgi),

Kıyâset (daha faydalı olanı bulmak),

Hıbre (tecrübe),

Re’y (kendi görüşü),

Firâset (dıştan, görünenden hareketle içi, görünmeyeni fark edebilme).

Bütün bunlar şu veya bu şekilde bilgi ile alakalı kelimeler ve kavramlar olarak kültürümüzde yer almaktadır.(41)

ıv. Hz. Âdem’in Bilgisi

قَالَ يَآ اٰدَمُ اَنْبِئْهُمْ بِاَسْمَآئِهِمْ فَلَمَّآ اَنْبَاَهُمْ بِاَسْمَآئِهِمْ قَالَ اَلَمْ اَقُلْ لَكُمْ اِنّ۪يٓ اَعْلَمُ غَيْبَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ “(Allah:) ‘Ey Âdem! Onların isimlerini onlara (meleklere) bildir.’ demiş, (Âdem o şeylerin) isimlerini kendilerine bildirince ‘Ben size, şüphesiz ki göklerin ve yerin gaybını (bilinemeyenini) bilirim; açıkladıklarınızı da gizlemiş olduklarınızı da bilirim’ dememiş miydim?’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; يَآ اٰدَمُ yâ âdemu hitabı “ey Âdem”; اَنْبِئْهُمْ enbi’hum emri “onlara haber ver”; بِاَسْمَآئِهِمْ bi esmâihim ifadesi “onların isimlerini”; فَلَمَّآ اَنْبَاَهُمْ fe lemmâ enbeehum ifadesi “onlara haber verince”; بِاَسْمَآئِهِمْ biesmâihim ifadesi “onların isimlerini”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; اَلَمْ اَقُلْ e lem ekul sorusu “demedim mi, dememiş miydim”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَعْلَمُ a‘lemu fiili “gayet iyi bilenim, bilirim”; غَيْبَ السَّمٰوَاتِ ğaybe’s-semâvâti tamlaması “göklerin gaybını, bilinemeyenini”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (gaybını, bilinemeyenini)”; وَاَعْلَمُ ve a‘lemu ifadesi “ve yine iyi bilirim”; مَا تُبْدُونَ mâ tübdûne ifadesi “açıkladığınız şeyleri”; وَمَا كُنْتُمْ ve mâ küntüm ifadesi “ve sizin (şöyle) olduğunuz şeyleri”; تَكْتُمُونَ tektümûne fiili ise “gizlemekte olduğunuz, gizlemiş olduklarınızı da” demektir.

Burada Hz. Âdem’in isimleri bildirmesi ve Yüce Allah’ın meleklere hitaben her şeyi bildiğiyle ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Âdem’e öğrettiği şeylerin isimlerini meleklere haber vermesini emrettikten ve o da bunu gerçekleştirdikten sonra, meleklere hitap ettiğini ve kendilerinin bilemeyeceği şeyleri bildiğini beyan ettiği ifadesini daha da açarak bilgisinin eşsiz ve erişilmez olduğunu belirtmektedir.

Bu âyette Yüce Allah’ın bilgisiyle ilgili çok önemli iki noktaya değinilmektedir. Bunlardan ilki “göklerin ve yerin gaybı”dır; diğeri ise “meleklerin gizlediklerini de açıkladıklarını da bildiği”dir.

1. Yüce Allah’ın “göklerin ve yerin gaybını bilmesi”yle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(42) Bir tanesini aktarmakla yetinelim. Fâtır 35/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Allah, göklerin ve yerin gaybını bilendir. O, kalplerin özünü dahi hakkıyla bilendir.” Benzerleri çeşitli âyetlerde yer almakta olan bu cümlede, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği söylenmek istenmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın “gayb ve şahadeti bilen” olduğu beyan edilerek, bilgisinin her şeyi içerdiğine dikkat çekilmektedir. Ayrıca iki âyette de “gaybı bilen”(43) ifadesi yer almakta, böylece bilgiye konu olan her şeyi Rabbimizin bildiği ortaya konulmaktadır. “Gayb” konusunda Bakara 2/3’te bilgi verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

- Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle konuya dair açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Bu konuya dair bazı âyetleri hatırlatmakta yarar vardır.

ı. Yüce Allah her şeyi bilendir,(44)

ıı. Gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir,(45)

ııı. “Gönüllerin içindekini bilir”,(46)

ıv. “Gözlerin hain (gizli bakış)ını bilir”,(47)

v. “Gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(48) yani O’nun bilgi sistemindedir.

b) Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. Konuyla ilgili bazı âyetler şunlardır:

Ra‘d 13/9-10: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (O’nun ilminde) eşittir.”

Ra‘d 13/13-14: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.” Bu âyetler, söz ister gizli olsun, ister aşikâr Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır.

Enbiyâ’ 21/4: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.”

Enbiyâ’ 21/110: “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir.”

Bu âyetler ışığında şunu açıklıkla belirtebiliriz: Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında kalan hiçbir an ve alan yoktur.

c) Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatler arasında yer alan şu ifade de Yüce Allah’ın bilgisiyle ilgili oldukça dikkat çekicidir:

Lokmân 31/16: “Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu, bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Muhakkak ki Allah latîf’tir (en ince işleri görüp bilmektedir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı gerçeğidir.

d) Kim, nerede, kaç kişiyle baş başa bulunursa bulunsun, Yüce Allah’ın onlarla orada olduğu, dolayısıyla her şeyi bildiği ifade edilmektedir.

Mücâdele 58/6-7: “Allah, onların hepsini dirilteceği gün, (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. (Allah) onların unuttuklarını da bir bir sayıp önlerine koyacaktır. Allah her şeye şahittir. Bilmez misin ki, Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizlice konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı daha az da çok da olsa, onlar her neredeyseler Allah da onlarla beraber oradadır. Sonra Allah, kıyâmet günü onların (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah her şeyi bilendir.”

İnsanların yaptığı eylemler, onların boyunlarına asılan bir kayıt defterine gün be gün, an be an kaydedilmektedir.(49) Bu kayıt alma işi, küçük-büyük ayırımı yapmadan her şeyi satır satır belirleme veya kaydetme şeklinde gerçekleştirilmekte ve bu durum herkes için hayatı boyunca devam ettirilmektedir.(50)

e) Konu Yüce Allah olunca, meselenin hiçbir gizli ve kapaklı yanı olamaz. Yukarıda saydığımız pek çok âyet, bu konudaki ayetlerden sadece bir kısmıdır. Aslında Yüce Allah’ın eşsiz bilgi sahibi olmasının yanında, “gören” ve “gözetleyen” olduğu konusunda da Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Yüce Allah’ın basîr sıfatı, O’nun her şeyi vasıtasız bir şekilde görebildiğini ifade eder. “Gözler O’nu idrak edemezler/göremezler; hâlbuki bütün gözleri O görür/idrak eder”(51) âyeti, tek başına bu gerçeği gözler önüne sermek için yeterlidir.

f) İnsanlar hayır ve şer türü yaptıkları her şeyi görecekler(52) ve yaptıklarının karşılığı kendilerine tastamam verilecektir.(53) Yüce Allah’ın bilme ve görme konusundaki erişilmez ayrıcalıklı halini bilmeyen veya O’nu böyle tanımayanlar, açık veya gizli olarak yaptıkları veya gönüllerinden geçirdikleri şeyleri bir daha görmeyeceklerini ve yapılanların hesabını vermeyeceklerini sanırlar. Oysa böyle bir düşünce son derece hatalıdır.

g) Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı da Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır.

Konuyla ilgili çok ilginç başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’te şu şekildedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları gizlide saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini/layık gördüğünü bağışlayacak, dilediğine/layık gördüğüne ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.” Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir.

h) ‘Âdiyât 100/10’da belirtildiği üzere, kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecek, Târık 86/9’da yer aldığı gibi bütün sırlar açığa çıkartılacaktır. Bakara 2/33, Âl-i İmrân 3/29, Mâide 5/99, Nûr 24/29 ve Ahzâb 33/54’te verilen bilgilerin de doğrudan bu manada olduğunu hatırlatmalıyız.

i) Kur’ân’da pek çok âyette(54) kullanılmakta olan “(Bilin ki) Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir” ifadesi Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır. Kalplerdekinin bilinmesine özellikle dikkat çekilmesinin muhtemel sebebi Âl-i İmrân 3/118’deki şu bilgidir: “… Kinleri ağızlarından taşmaktadır; ancak kalplerinde sakladıkları ise çok daha büyüktür…” Demek ki olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar.

Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (hainlikleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi içermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

j) İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(55) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme de kapılmamalıdır.(56)

k) Yüce Allah’ın bilgisinin eşsiz ve erişilmez oluşuyla ilgili olarak esasında bütün mahlûkatı içerecek şekilde en önemli ifadelerden birisi de Sebe’ 34/2 ve Hadîd 57/4’te yer alandır: “Yerin içine gireni ve ondan çıkanı; gökten ineni, oraya çıkanı bilir.”

l) Yüce Allah’ın bilgisinin erişilmezliği noktasında bilinmesi gereken mesajlardan birisi de Yûnus 10/61’dedir: “Ne zaman sen bir işte bulunsan, ne zaman o işle ilgili olarak Kur’ân’dan bir şey tilâvet etsen ve siz ne zaman bir iş yaparsanız, o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidizdir. Yerde de gökte de zerre ağırlığınca hiçbir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçüğü ve daha büyüğü (hiçbir şey) yoktur ki apaçık kitapta bulunmasın.” Benzer bir mesaj Sebe’ 34/3’te de yer almaktadır.

m) Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(57) Nitekim Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Benzer bir ifade “Yüce Allah’ın gökte ve yerde olan her bir şeyi bildiği” şeklinde Hacc 22/70’de de yer almaktadır. Yâsîn 36/76’daki şu beyan da aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin! Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de söylenmek istenen budur.

Yüce Allah’ın bilgisi sınırsız ve vasıtasız olduğu için, O’na güvenenler mahcup olmayacaklardır. Her şeyi bilenin gönderdiği vahiy ile donanımlı olanlar, O’nun desteğini de arkalarında, beraberlerinde bulacaklardır; yeter ki O’na sığınılmış ve O’ndan yardım beklenmiş olsun. İşte Yüce Allah, konuyla ilgili pek çok âyette Hz. Peygamber’i ve müminleri motive etmekte, vahyi koruma noktasında başkalarının değil, Yüce Allah’ın yardımını esas almanın gerekli olduğunu bildirmektedir. Her şeyi bilen sadece Yüce Allah’tır ve O’nun bilgisi vahyin akışında da muhafazasında da yeterli olacaktır.

Rabbimizin bilmediği hiçbir şey yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “göklerin ve yerin gaybı” ifadesi esasında bilgiye konu olan, ancak insanlar tarafından bilinemeyen her türlü gizemi/sırrı içermektedir.

2. Daha önce de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah göklerin ve yerin gaybını yani her şeyi bildiğini beyan etmesinin yanında, bir de mahlûkatın gizlediklerini de açıkladıklarını da bilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bağlam gereği meleklere hitap ederek onların açığa vurduklarını da içlerinde gizlediklerini de bildiğini haber vermektedir. Açığa vurdukları şey insanın halife kılınmasının hikmetiyle ilgiliydi; ancak neyi gizledikleri noktasında âyette herhangi bir açıklık yoktur. Elbette Yüce Allah gerçeği bilendir; bununla birlikte muhtemeldir ki melekler hilafet makamına kendilerini insanlardan daha layık görüyorlar ve bunu içlerinden geçiriyorlardı.

Meselenin izahını böyle yapmış olmamızın yanında, burada gözden kaçırılmaması gereken bir başka nokta da “meleklerin iradeli varlıklar olduğu” gerçeğidir. Onlar iradelerini kötülükte kullanamasalar da burada anlatılanlar ancak iradeli varlıkların düşünceleri olarak kabul edilmelidir. Bir şeyi açığa vurmak da gizlide bırakmak da bir irade beyanıdır ve melekler bu halleriyle iradeli varlıklar olarak tanımlanmalıdırlar. İnsanlardan farkları iradelerini kötülük ve şerde yani Yüce Allah’ın emir ve rızası dışında kullanamamalarıdır.

b) Secde Emri ve İblis’in Tavrı

Yüce Allah, sûrenin 34-36. âyetlerinde bir zaman meleklere, “Âdem için (Allah’a) secde edin” dediğini, İblis hariç onların da hemen secde ettiklerini, İblis’in yüz çevirdiğini, büyüklük taslayıp böylece kâfirlerden olduğunu beyan etmekte, ardından Hz. Âdem’e “Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçede yerleşip dilediğiniz yerden (ürünlerden) yiyin; sadece şu ağaca yaklaşmayın; yoksa ziyana uğrayanlardan olursunuz” diye emrettiğini haber vermektedir.

Ardından, şeytanın onların ayaklarını kaydırıp içinde bulundukları yerden onları çıkardığı, bunun üzerine hepsine hitaben “Bir kısmınız diğerine düşman olarak ininiz; sizin için yeryüzünde belli bir süre kalma ve yararlanma söz konusudur” dendiği bildirilmektedir.

ı. İblis’in İnkarı ve Kibirliliği

وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ اَبٰى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِر۪ينَ “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik; onlar da hemen secde etmişti. İblis hariç. (Çünkü o) yüz çevirmiş, kibirlenmiş ve kâfirlerden olmuştu.”

Âyettekiوَاِذْ قُلْنَا ve iz kulnâ ifadesi “hani demiştik”; لِلْمَلٰٓئِكَةِ li’l-melâiketi ifadesi “meleklere”; اسْجُدُوا üscüdû emri “secde edin”; لِاٰدَمَ li âdeme ifadesi “Âdem için”; فَسَجَدُوا fe secedû fiili “hemen secde etmişlerdi”; اِلَّآ اِبْل۪يسَ illâ iblîse istisnası “İblis hariç”; اَبٰى ebâ fiili “yüz çevirmişti”; وَاسْتَكْبَرَ vestekbera fiili “ve kibir göstermişti”;وَكَانَ ve kâne ifadesi “ve o (şöyle) olmuştu”; مِنَ الْكَافِر۪ينَ mine’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirlerden” demektir.

Burada meleklere yönelik Hz. Âdem için secde emri ile İblis’in karşı çıkışı ve sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

Hz. Âdem ve İblis kıssası Bakara, A‘râf, Hıcr, İsrâ’, Kehf, Tâhâ ve Sâd sûrelerinde ele alınmakta, her sûrede konunun bir başka yönü dikkatlere sunulmakta, ancak her açıdan tamamen aynı bilgiler tekrarlanmamaktadır.

Bu âyetlerin önceki âyet grubuyla anlam ilişkisi açıktır. Önceki âyetlerde inkârcı ve müşriklerin olumsuz tutumları üzerinde durulmuştu; burada ise söz konusu insan tipinin nereden beslendiğiyle ilgili bilgi verilmektedir. Dahası, Mekkeli müşriklerin müminlere karşı kibir içerisinde davranmalarının nedeninin İblis’i takip etmeleri olduğu anlaşılmaktadır.

1. وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik; onlar da hemen secde etmişti. İblis hariç.” Kur’ân’da bu ifadelerin geçtiği beş âyetin bulunduğunu belirtmeliyiz.(58) Âyetin bu ilk cümlesi hakkında bazı noktalar üzerinde durmak istiyoruz.

a) وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin’ demiştik.” A‘râf 7/12, İsrâ’ 17/61, Kehf 18/50 ve Tâhâ 20/116’de de geçtiği üzere Yüce Allah, Hz. Âdem’in durumu nedeniyle meleklere secde emrini vermiştir. Bu âyetlerde zikredilen secde emrinin nereden kaynaklandığına dair bilgi ise yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/30-34’te yer almaktadır.

- Meleklerin Secdesi

Meleklere yönelik Yüce Allah’a secde emri, meleklerin insanoğlunun hilafetle görevlendirilmesiyle ilgili sorusu ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevapların ardından gerçekleşen emirdir. Konuyla ilgili bilgi veren âyetlerde yer alan اسْجُدُوا لِاٰدَمَ üscüdû li âdeme “Âdem için secde edin” emri ile Hicr 15/29 ve Sâd 38/72’deki قَعُوا لَهُ سَاجِد۪ين ka‘û lehû sâcidîne “Onun için secdeye kapanın” ifadesi aynı hakikatin iki şekilde dile getirilmesinden ibarettir.

Hicr 15/29 ve Sâd 38/72’de sözü edilen secdenin beşere, yani Hz. Âdem’e yönelik olduğu kabul edilmektedir. Oysa konunun işlendiği Bakara 2/30-32’de Hz. Âdem’in bir başarısından söz edilmemektedir. Zaten melekler Hz. Âdem’le de bir diyaloga girmiş değillerdi. Onlar halife kılınma olayında soruyu Yüce Allah’a yöneltmişler, cevabı da esaslı bir şekilde Yüce Allah vermiş ve meleklerin bilmediklerini kendisinin bildiğini onlara söylemiştir. Sonuçta yapılan imtihanda melekler başarı gösterememiş, Hz. Âdem ise kendisine öğretilen isimleri bilmiş ve söylemişlerdi. Burada başarı Yüce Allah’ın öğretmesiyle ilgilidir; dolayısıyla secdenin muhatabı da Yüce Allah’tır. İşte bu nedenle biz âyetin tercümesini “Ona secde edin” şeklinde değil de “Onun için (o başardığı için Allah’a) secdeye kapanın” şeklinde yapmayı tercih ettik. Hz. Âdem meleklerin karşısında sadece bir motifti; asıl bilginin kaynağı Yüce Allah’tır ve secde de sadece ve sadece O’na yapılmalıdır.

Bu cümlede yer alan mesaj hakkında iki yaklaşım söz konusu olabilir:

ı. Geleneksel ve yaygın kabule göre burada sözü edilen secde emri ilk insan türünün yaratılışının hemen ardından gerçekleşen bir emirdir; zaten Hicr 15/29 ve Sâd 38/72’deki فَقَعُوا fe ka‘û ifadesinin başında yer alan fe/fâ harfi de ta‘kîbiyye anlamında “hemen” manası vermektedir. Genelde bu emir bilinen anlamda “önünde eğilmek”, “secde yapmak” manasında anlaşılmaktadır. Bu secdenin muhatabın üstünlüğünü kabul etmek manasına geldiği de ifade edilmektedir.(59)

ıı. Biz ise meselenin böyle şekillenmediğini, insanın yaratılıp yeryüzünde fesatlık çıkarıp kan dökmesinden sonra halife yapılmasıyla ilgili meleklerin sorduğu soruların sonrasında bu emrin verildiğini düşünmekteyiz. Çünkü eğer secde bir boyun bükme anlamına geliyorsa -ki öyledir- öncesinde bir borcun tahakkuk etmesi gerekirdi. Bunun için meleklerin bir şey yapmış olması zorunluydu. İnsanın halife olarak görevlendirileceğiyle ilgili hikmeti sormaları ve sanki insanların bu görevi yapamayacağıyla ilgili bir kanaate sahip olmaları nedeniyle uyarılmışlar, sonuçta secde emrine muhatap kılınmışlardı. Yoksa herhangi bir durum olmadan, sırf ontolojik olarak insanı üstün, melekleri ise daha düşük görmek, sonuçta meleklerin secdeye mecbur kılındıklarını iddia etmek gerçeği yansıtmasa gerektir.

Tekrar vurgulamakta yarar görüyoruz ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen secde emri bilinen anlamda ve fizyolojik bir eylemden ibaret olamaz; çünkü melekler fizyolojik özellikleri olan varlıklar değillerdir. Buradaki secde “boyun bükmek, emre amade olmak” demektir. Bakara 2/58, Nisâ’ 4/154 ve A‘râf 7/161’de İsrailoğulları’nın şehre girerken kapıdan eğilerek geçmeleri emrinde ve Yûsuf 12/100’de secdede nasıl ki “boyun bükmek” kastediliyorsa, burada da benzer bir durum söz konusudur. Yapılması istenen “secde”, bütün varlıkların Yüce Allah’a boyun eğmesinde olduğu gibi(60) “boyun bükmek, emrine amade olmak” manasına gelmektedir.

Bu konudaki âyetlerde emredilen secdenin kimin için yapılması gerektiğini de doğru anlamak gerekmektedir. Esasında bu tür âyetlerde secde emri genellikle beraberinde lâm/li cer harfiyle gelmektedir.(61) Ancak bunun lâm/li cer harfi olmadan getirilen kullanımları da vardır.(62) Buradan hareketle söylemek istediğimiz husus şudur: Yüce Allah “Âdem’e” secde edilmesini emretmemekte, “Âdem için” secde edilmesini istemektedir. Yani secdenin muhatabı Hz. Âdem değil, meleklerin bilemediği isimleri söylemesi nedeniyle ortaya koyduğu farktır. Herkes biliyor ki Hz. Âdem o isimleri kendi başına öğrenmemiş, Yüce Allah’ın talimiyle bu bilgiye sahip kılınmıştır. Öyleyse, Hz. Âdem’in farkı kendi meziyetinden değil, onu bilgilendiren Yüce Allah’tan gelmektedir. Râzî’nin de dediği gibi, Yüce Allah öğretmeseydi elbette o da bilemeyecekti; dolayısıyla ona yönelik secdede asıl muhatap kendisine isimleri öğreten ve secdeye layık olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

b)فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ “Onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç.” Bu cümledekiفَسَجَدُوا fe secedû fiilinin başındaki fâ/fe edatı ta‘kıbiyye manasındadır ve meleklerin hiçbir tereddüt göstermeden hemen secde ettiklerini, yani bu ilâhî emre boyun eğip emre âmâde olduklarını göstermektedir.

ı. Kur’ân’da İblîs kelimesi 11 kez(63) geçmektedir. İblîs, şeytanın sıfatı olarak düşünülebilir. İblîs, belanın şiddeti nedeniyle mağlup olarak ümitsizliğe kapılan varlık demektir.(64) En‘âm 6/44’te ve Rûm 30/49’da geçen müblisûne, müblisîne kelimeleri “ümitsizliğe düşenler”; Rûm 30/12’deki yüblisü fiili ise “ümitsizliğe düşmek” anlamına gelmektedir. Anlaşılıyor ki bu kelime ümitsizlik manasıyla ilişkili olarak şeytana verilen bir sıfattır. Ayrıca “iblîs kelimesi, söz konusu varlığın henüz isyan etmeden önceki ismi iken, azgınlaştıktan sonraki ismi ise şeytân olmuştur” diye de bir yaklaşım vardır. Bu varlık Yüce Allah ile olan ilişkisinde iblîs, Hz. Âdem’le ve insanlarla olan ilişkisinde şeytân diye anılmaktadır.(65)

ıı. İblîs, “hakkı bâtıla karıştıran” veya “belanın şiddeti karşısında ümidini yitiren varlık” manasına geldiği için, bu özellik Bakara 2/34, 36’da da olduğu gibi onun huzurdan kovulmadan önceki ismidir. Kovulduktan sonra ise ona artık şeytân denmektedir. İlâhî emre karşı gelmesinin sebebi, “kibirlenmesi, kâfirlerden olması”(66) ve “kendi yaratılış kaynağı olan ateşi Hz. Âdem’in yaratıldığı topraktan üstün görmesi”(67) şeklinde belirlenmektedir. Bu olumsuz sıfatları sebebiyle İblis secde etmemiş ve ilâhî emirden yüz çevirmiştir.

ııı. Konuyla ilgili âyetlerde de açıklayacağımız üzere, secde konusunda meleklerin hiçbir istisnası olmamıştır. Âyette yer alan اِلَّا illâ edatı İblîs’in bu emre itibar etmediğini ortaya koymaktadır. Bu istisna ifadesi konunun ele alındığı başka âyetlerde de yer almaktadır.(68) Bazıları bu tür kullanımlardan hareketle İblis’in de aslında melek olduğunu, ancak sonradan yoldan çıkıp isyan ettiğini ifade etmektedirler. Kehf 18/50. âyette açık bir şekilde İblis’in cinlerden olduğu ve yoldan çıktığı belirtilmekte olduğu için bu konuda farklı yaklaşımların doğru olamayacağı kanaatini taşımaktayız. Esasında cinler ve dolayısıyla İblis ateşten yaratıldığı için,(69) onların melek kapsamında sayılmasının da doğru olamayacağı düşüncesindeyiz.

ıv. Haklı olarak şöyle bir soru sorulabilir: Neden melekler secdeye muhatap kılınmış olmasına rağmen aynı olayda ve aynı emir kapsamında İblîs secde etmeyen olarak orada zikredilmektedir? Bu soruya şu şekillerde cevaplar verilebilir:

- Öncelikle belirtelim ki “hitap çoğunluğa göre şekillendirilmiş” olabilir. Secde emrinin muhatapları büyük bir çoğunlukla “melekler” olduğu için hitap da onlar üzerinden şekillendirilmiş olabilir ki genelde benzer kullanımlar pek çok konuda söz konusudur.

- Cinlerin, dolayısıyla İblis’in “görünmeyen varlıklar arasında kabul edilmeleri” ikinci gerekçe olarak zikredilebilir.

- Bu iki yaklaşıma ilave olarak, daha farklı bir cevabın daha şu şekilde verilebileceği kanaatindeyiz:

Yüce Allah A‘râf 7/12’de İblis’e özel olarak secdeyi ayrıca emretmişti: “Allah, (İblîs’e) ‘Sana emrettiğim zaman seni secde etmekten alıkoyan neydi?’ diye sormuştu.” İşte bu âyette Yüce Allah’ın meleklerden ayrı olarak İblis’e yönelik olarak da bu emri özellikle verdiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla secde emrine karşı çıkan İblis’in melek olmadığı, kendisine ayrıca ve özel olarak secde emrinin yönlendirildiği bilinmelidir.

2.اَبٰى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِر۪ينَ “(Çünkü o) yüz çevirmiş, kibirlenmiş ve kâfirlerden olmuştu.” Yüce Allah meleklere ve İblis’e verdiği secde emrinin sonrasında bu emre itibar etmeyip gereğini yapmayan İblis’in tavrını işte bu cümlelerde dile getirmektedir: Yüz çevirmiş, kibir göstermiş ve kâfirlerden olmuştur.

Hicr 15/31’de İblis’in durumuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “O, secde edenlerle beraber olmaktan kaçınmıştı.” Yüce Allah İblis’in secde eden meleklerle birlikte hareket etmediğini, kibirli davranarak ilahi emre boyun eğmekten kaçındığını, böylece kulluktan yüz çevirdiğini haber vermektedir.

İblis’in secdeden yüz çevirmesiyle ilgili başka bazı âyetlerde farklı detaylar söz konusudur: Bakara 2/34’te ve Sâd 38/74’te “Büyüklük taslamış ve kâfirlerden olmuştu” ifadesi yer almışken, A‘râf 7/11 ve Hicr 15/31’de sadece “O secde edenlerden olmadı”, İsrâ’ 17/61’de “Çamur olarak yarattığına mı secde edecekmişim!” şeklinde soru cümlesi bulunmakta ve secde etmediği vurgulanmaktadır. Kehf 18/50’de İblis’in cinlerden olduğu ve Rabbinin emrinden çıktığı beyan edilmektedir. Tâhâ 20/116’da ise sadece “yüz çevirdi” anlamındaki اَبٰى ebâ fiili kullanılmaktadır ki bu fiilin farklı içeriklerde Kur’ân’da yedi kez(70) zikredildiğini belirtmek gerekir.

ıı. Bahçedeki Uyarılar

وَقُلْنَا يَآ اٰدَمُ اسْكُنْ اَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِم۪ينَ “Şöyle demiştik: Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçeye yerleşip, dilediğiniz yerden bolca yiyin! Şu ağaca sakın yaklaşmayın; yoksa kaybedenlerden olursunuz.”

Âyettekiوَقُلْنَا ve kulnâ fiili “ve (şöyle) demiştik”; يَآ اٰدَمُ yâ âdemu hitabı “ey Âdem”; اسْكُنْ üskün emri “yerleş”; اَنْتَ ente zamiri “sen”; وَزَوْجُكَ ve zevcüke tamlaması “ve senin eşin”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “bahçeye, cennete”; وَكُلَا ve külâ emri “ve ikiniz de yiyin”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; رَغَدًا rağaden kelimesi “bolca”; حَيْثُ شِئْتُمَا haysü şi’tümâ fiili “dilediğiniz şekilde, dilediğiniz kadar”; وَلَا تَقْرَبَا ve lâ takrabâ emri “ve sakın yaklaşmayın”; هٰذِهِ الشَّجَرَةَ hâzihi’ş-şecerate ifadesi “şu ağaca”; فَتَكُونَا fe tekûnâ fiili “(yoksa şöyle) olursunuz”; مِنَ الظَّالِم۪ينَ mine’z-zâlimîne sözcüğü ise “ziyana uğrayanlardan, zulmedenlerden, haksızlık edenlerden” demektir.

Burada Hz. Âdem ve eşinin bahçeye yerleştirilmesi, bir ağaca yaklaşmamaları gerektiği, aksi takdirde sonuçlarına katlanacakları ve Şeytan’ın onlara yönelik saptırıcı sözleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerde İblis’in ilâhi huzurdan kovulmasının ardından yaşanan bir durum söz konusu edilmektedir.

1. وَقُلْنَا يَآ اٰدَمُ اسْكُنْ اَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا “Şöyle demiştik: Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçeye yerleşip, dilediğiniz yerden (ürünlerden) yiyin!” Çok küçük farklarla A‘râf 7/19’da da yer alan bu cümlede, Yüce Allah Hz. Âdem’e ve eşine hitap etmekte, onların belli bir bahçeye yerleşmelerini emretmektedir. Onların bu bahçenin diledikleri ürünlerinden yiyebileceklerini beyan ederek, yasak ağaca yaklaşmamaları gerektiğini, aksi davranışlarının ağır bir faturasının olacağını bildirmektedir. Her iki âyetteki ortak nokta Hz. Âdem’in ve eşinin özel bir bahçedeki durumları hakkında bilgi verilmesidir.

a) وَقُلْنَا يَآ اٰدَمُ اسْكُنْ اَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ “(Şöyle) demiştik: Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçeye yerleşin.” İslam kültüründe bu bahçenin neresi olduğuyla ilgili derin tartışmalar yapılmış, âyette الْجَنَّة el-cenneh kelimesi kullanıldığı için bunun âhirette müminlere hazırlanmış cennet olduğu yaygın kabul görmüştür. A‘râf 7/10-11. âyetlerde de zikredildiği üzere, Hz. Âdem ve onunla birlikte yaratılmış olan ilk insan nesli bu dünya toprağından ve bu dünyada yaratılmış, buraya yerleştirilmişlerdi. Onların cennette yaratılıp dünyaya gönderildikleri iddiası ise sağlam delillerden yoksun bir yaklaşımdır.

Konunun önemi nedeniyle bu meseleyle ilgili olarak daha önce kaleme aldığımız bir makaleyi(71) burada özetlemek istiyoruz.

- Hz. Âdem’in Çıkartıldığı Cennetin Mahiyeti

ı. “Hz. Âdem’in çıkartıldığı cennet, geleneksel düşüncede müminlere âhiret yurdunda vâdedilen nimet yurdu olarak kabul edilmektedir. İmam Mâtürîdî, Te’vîlât adlı eserinde bu konuyla ilgili olarak şu bilgileri vermiştir: “Bu cennet, bahçelerden veya korulardan biridir. Âdem ile eşinin, vaktiyle orada nimetlendirildiğine inanmaktayız. Burasının tam mekân olarak yerinin tespitinden bahsedilmesine gerek yoktur.”(72) Bu bilgilerin sahibi olan İmam Mâtürîdî, İslâm kültürünün en önemli isimlerindendir. Dolayısıyla hem “bu cennet, âhiretteki cennettir” görüşünü Ehl-i Sünnet’in görüşü olarak vermek, hem de bu mezhebin imamının farklı görüşte olduğunu görmek şaşırtıcı bir durum olsa gerektir.

Hanefî mezhebine mensup insanlar açısından bir başka ilginç durum daha vardır: Çünkü İmam A‘zâm’ın, Hz. Âdem’in yaratıldığı cennetin dünyadaki bir bahçe olduğuna inandığı kaynaklarda nakledilmektedir.(73) Aslında İmam A‘zâm ve İmam Mâtürîdî’nin dile getirdiği bu görüşle pek çok problem kendiliğinden çözüme kavuşmaktadır. Bunlardan bir kısmı şöyledir:

• Yüce Allah, Hz. Âdem’i ve onun neslini yeryüzünde halife olsunlar diye yaratmıştır. Dolayısıyla halifeliği, bir suçun cezası gibi düşünmek doğru değildir. Kaldı ki Hz. Âdem’in, yani insanoğlunun bu dünyadaki varlık gereği dünyayı imar etmektir; dünya insanoğlu için bir sürgün yeri değildir.

• Kur’ân’da Hz. Âdem’in yeryüzünde yaratıldıktan(74) sonra göğe çıkartıldığından söz edilmemektedir. Eğer göğe böyle bir çıkış gerçekleştirilmiş olsaydı, önemine binaen mutlaka bu olaydan bahsedilmesi beklenirdi.

• Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennete sadece mümin ve muttakilerin girebileceği beyan edilmektedir. Hâlbuki İblîs, Hz. Âdem’in çıkartıldığı cennete girebilmiştir.

• Vaadedilen cennet, teklif (yani mükellefiyet, sorumluluk) yeri değildir. Hâlbuki Hz. Âdem ve eşi orada teklife muhatap kılınmışlardır.

• Vaadedilen cennettekiler orada istisnasız bir şekilde diledikleri eşya ile nimetlenmekten mahrum bırakılmayacak olmalarına rağmen, Hz. Âdem ve eşi iskân edildikleri cennette bir ağaca yaklaşmaktan menedilmişlerdi.

• Müminlere vaadedilen cennette isyan meydana gelmeyecektir. Hâlbuki Hz. Âdem ve eşi orada günah işlemişlerdir.

• Kur’ân’a göre cennette boş söz de günaha sokan bir söz de olmayacaktır;(75) hâlbuki onlar orada günah sayılan işler yapmışlardı.

• Müminlere vaadedilen cennetten çıkış olmayacaktır.(76) Hâlbuki Hz. Âdem ve eşi bulundukları yerden çıkartılmışlardır.

Hâsıl-ı kelâm, müminlere âhirette vaadedilen cennetin nitelikleri Hz. Âdem’in çıkartıldığı söylenen “cennet”in nitelikleriyle örtüşmemektedir.(77)

ıı. İmam Mâturîdî, sözü edilen bu cennetin mahiyeti hakkındaki değerlendirmelerini yaptıktan sonra:

اِنَّ لَكَ اَلَّا تَجُوعَ ف۪يهَا وَلَا تَعْرٰى وَاَنَّكَ لَا تَظْمَؤُ۬ا ف۪يهَا وَلَا تَضْحٰى “Şimdi burada acıkmayacaksın, çıplak kalmayacaksın. Susamayacaksın, kuşluk vakti (güneşi)nden etkilenmeyeceksin”(78) âyetlerinden bahisle, Hz. Âdem’in hem acıktığını, hem de çıplak kaldığını ifade ederek, söz konusu cennetin normal bir bahçe olduğu fikrini desteklemiş olmaktadır.(79)

Şeytan, Hz. Âdem’e hitaben: يَآ اٰدَمُ هَلْ اَدُلُّكَ عَلٰى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَا يَبْلٰى “Ey Âdem, sana ebedilik ağacını ve yok olmayacak bir hükümranlığı göstereyim mi?”(80) demiş ve onu kandırmıştı. Şimdi eğer içinde bulundukları cennet müminlere vaadedilen cennet olsaydı, orada yeniden ebedî bir hayat isteğinin ne anlamı kalırdı?

ııı. Reşid Rıza’nın daha farklı bir delil olarak ileri sürdüğü şu ifadeler de ilginç tespitler içermektedir: “Âdem âhiret cennetinde bulundurulmuştu sözünden, âhiretin ilk yurt olması zorunluluğu söz konusu olurdu; (hâlbuki âhiret son yurt demektir). O zaman da dünya ve âhiret için “dâreyn” denmesine gerek kalmazdı.”(81)

Çeşitli âlimlerin kabul ettiği “bu cennetin, dünyadaki bir bahçe oluşu” görüşü Muhammed Esed tarafından da benimsenmiş olmalı ki Esed, ilgili âyeti, “Ey Âdem, dedik: ‘Sen ve eşin bu bahçeye yerleşin ve orada dilediğinizden yiyin’ …” şeklinde tercüme etmiştir. Daha sonra bu bahçede bulunanların çıkartılması veya oradan indirilmesiyle ilgili ifadeleri de, “Buradan çıkıp gidin, hepiniz buradan çıkıp gidin” şeklinde tercüme etmiştir.(82)

Âlûsî ise yukarıda saydığımız görüşlere ilaveten, temizlerin yeri olan cennete isyan ve muhalefetin giremeyeceğine değinmekte, bütün bunların desteğiyle söz konusu cennetin normal bir bahçe olabileceği görüşünün de doğru kabul edilebileceğini belirtmektedir. Ardından bu cennetin, sevap yurdu olan cennetten farklı olarak gökteki ayrı bir cennet olabileceği, daha sonra bu cennetin yok edildiği bildirilmektedir. Ayrıca tasavvuf ehlince kabul edilen başka bir görüşe göre de adına “berzah cenneti” denen bu cennetin yeryüzünde Yâkût dağında, istiva çizgisinin altında bulunduğu ve burasının şu anda mevcut olduğu, âriflerin ruhlarıyla bu cennete bugün bile girdikleri şeklindeki görüşleri de eserinde dile getirmektedir.(83)

ıv. Hz. Âdem’in çıkartıldığı cennetin, müminlere vaadedilen cennet olduğu görüşü tefsir âlimlerinin büyük çoğunluğunun görüşüdür.(84) Bu ilim adamlarının konuyla ilgili ileri sürdükleri delillerin başında الْجَنَّة el-cenneh kelimesinin Kur’ân terminolojisinde lâm-ı tarifli (ma‘rife) olarak âhiretteki cennet anlamında kullanılıyor oluşu ile الهبوط el-hubût/ihbitû kelimesinin “gökten yere inmek” şeklinde bir anlam içeriğine sahip oldu iddiasıdır. Hübût ile ilgili yaklaşımımızı bir sonraki âyette ifade edeceğimiz için benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Önceki başlıkta geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, ma‘rife formunda belirlilik anlamı veren ve müminlere vaadedilen cennet anlamına geldiği ifade edilen الْجَنَّة el-cenneh kelimesinin yine bu şekilde ma‘rife olarak “bahçe” anlamında kullanıldığı âyetler de vardır:اِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَآ اَصْحَابَ الْجَنَّةِ “Biz onlara da, şu bahçe sahiplerine bela verdiğimiz gibi bela verdik...”(85) İşte bu âyetteki اَصْحَابَ الْجَنَّةِ ifadesi “cennetlikler” değil, “bahçe sahipleri” anlamındadır. Benzer bir başka kullanım Kehf sûresinde bahçeleri olan iki adamın karşılaştırılmasında mevcuttur.(86)

v. Bütün bunların yanında, Hz. Âdem’in iskân edildiği ve daha sonra da çıkartıldığı cennetin yeriyle ilgili olarak Tevrat’ın değişik yerlerinde; Yüce Allah’ın ilk insanı yer toprağından yarattıktan sonra doğuya doğru Aden’de onu bir bahçeye koyduğu,(87) dolayısıyla burasının bir dünya bahçesi olduğu, bahçeden bir ırmak çıktığı, ırmağın dört kola ayrıldığı, bahçede çeşitli meyve ağaçlarının bulunduğu, ayrıca bahçede iyiliği ve kötülüğü bilme aracı olan hayat ağacının da bulunduğu, her meyveden yemesinin serbest olduğu, sadece o hayat ağacına yaklaşmasının yasak olduğu, onun meyvesinden yemesi durumunda mutlaka öleceği bildirilmiştir.(88)

Özetle Kur’ân’la çelişmemesi nedeniyle Tevrat’taki bu bilgilerin delaletinin yanı sıra, Fahreddîn Râzî’nin çeşitli deliller getirdiği,(89) Ebû Müslim el-Isfehânî’nin ısrarla üzerinde durduğu ve özellikle en önemli iki Ehl-i Sünnet imamından biri olan İmam Mâtürîdî’nin de işaret ettiği üzere Hz. Âdem’in çıkartıldığı cennetin, dünyada bir bahçe olduğu görüşünün, en az diğer görüş kadar tutarlı, hatta daha çok delile sahip bir görüş olduğu açıkça ortadadır.(90)

vı. Hz. Âdem’in çıkartıldığı cennetle ilgili bu değerlendirmeyi yaptıktan sonra, cennetin şu anda mevcut olup olmadığı meselesi hakkında Topaloğlu’nun şu ifadelerine yer vermek istiyoruz:

“… Cennetin halen mevcudiyeti kabul edildiği takdirde bu defa nerede bulunduğu meselesiyle karşılaşılmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm’de genişliği göklerle yer kadar olduğu ifade edilen cennetin(91) bu âlemdeki mekânı için belirgin bir şey söylemek mümkün değildir. Ebediyet âlemindeki yeri hakkında ise mutlak manada gökte, dördüncü veya yedinci semada yahut yedi semanın üstünde ve arşın altında bulunduğu yolunda rivâyet edilen çeşitli hadislerin doğruluğu tevsik edilmemiştir, (yani güçlü delillerle desteklenmemiştir). Yalnız cennetin yukarda, yükseklerde bulunduğu kanaati yaygındır ...”

Bu ifadelerinin ardından Topaloğlu, İbn Arabî’nin Futûhât’ından nakille âhiretle ilgili şu çok garip değerlendirmesini de aktarmıştır:

“İbnü’l-Arabî, âhiret için Güneş’i, Ay’ı, yıldızları da ihtiva eden bir cehennem âlemi tasavvur etmekte, cenneti de bunun üzerine yerleştirmektedir. Ona göre Güneş’in cisimleri etkilemesi dünya hayatında yukarıdan aşağıya doğru iken, âhirette tıpkı tencerenin altındaki ateş gibi aşağıdan yukarıya doğru olacaktır ve cennetin ısıya muhtaç besinleri cehennemin hararetiyle olgunlaşacaktır.”

Topaloğlu, bu ve benzer değerlendirmelerin İslâmî naslara değil de Müslüman müelliflerin şahsî telakkilerine dayandığını ifadeyle, ilgili görüşler hakkındaki kendi fikrini de beyan etmek suretiyle konuyu ortaya koymuştur.(92) Biz bu değerlendirmelere ilave yapmayacağız; sadece bunları okuyucuların bilgisine sunmuş olmakla yetinmek istiyoruz.

b) فَكُلَا مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا “Dilediğiniz yerden (ürünlerden) yiyin.” Bu cümlede Hz. Âdem ve eşinin iskân edildiği has bahçeden dilediklerini yiyebilecekleri beyan edilmekte, iskân edildikleri bu yurdun her türlü ihtiyacın karşılandığı bir mekân olduğu ifade edilmek istenmektedir. Âyette “yiyin” anlamında كُلَا külâ kelimesinin kullanılmasını, orada sadece yenecek maddelerin bulunduğunu göstermez. Zikr-i cüz’ irâde-i küll, yani “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği “yemek” ifade edilmiş olsa da bunun içilecek şeyleri de kapsamına aldığı belirtilebilir.

2. وَلَا تَقْرَبَا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِم۪ينَ “(Ama) şu ağaca sakın yaklaşmayın; yoksa zalimlerden olursunuz.” A‘râf 7/19’da da geçen bu ifade, Hz. Âdem’in ve eşinin iskân edildiği yerin mahşerdeki “cennet” olmadığının delillerinden birisidir. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi, müminlere vaadedilen cennette hiçbir yasak yoktur; orası yeni bir teklif ve yükümlülük yeri değildir. Yüce Allah her ikisine de hitap ederek kendilerine tanıdığı serbestliğin sınırı olduğunu beyan etmiş ve insanoğlunun durması gereken bir sınırının bulunduğunu ilk insan neslinden itibaren muhataplara öğretmiştir. İnsân 76/12’de belirtildiği üzere, tam hürriyetin bulunduğu tek yer mahşerdeki cennettir.

Bu ağacın ne olduğu konusunda Kur’ân’da herhangi bir açıklık yoktur. Bu nedenle, söz konusu ağaç ve onun meyvesiyle ilgili spekülasyon türü konulara girmeyeceğiz. Burada önemli olan şey, meyvenin ne olduğu değil, Yüce Allah’ın belirlediği sınırlara riayet etmenin gerekliliğidir. Yüce Allah herhangi bir şeyi emretmişse o iyidir, faydalıdır ve yapılabilirdir; yasakladıkları da kötüdür, zararlıdır ve yapılmamalıdır.

Eğer yasaklanan şey yapılırsa bu bir zulümdür; yapanlar da zalimdir. Yüce Allah’ın emirlerini uygulamak “adalet”, emre riayetsizlik ise “yapılması gerekeni yerinden ettiği” için bir “zulüm”dür. İşte Yüce Allah Hz. Âdem’e ve eşine yönlendirdiği bu yasağı dikkate almaları gerektiğini, aksi bir durum söz konusu olursa bunu yapanların zalimlerden olacağını haber vermektedir.

Bu arada kişilerin “zalim” diye nitelendirilmesinin nedeni ilahi bir takdir değil, uyarıları dikkate almayanların kendi hak edişleridir. Zira âyette “zalim kılınmak”tan değil, “zalim olmak”tan söz edilmektedir. Öyleyse hiç kimse yaptığı suçun faturasını kadere mal etmemelidir. Aksine bunun sebebinin kendinden kaynaklandığını, sonucu kendisi hak ettiği için Yüce Allah’ın onu yarattığını bilmelidir.

Burada eğitim açısından da çok önemli bir ilke görmekteyiz: Eğitimciler veya yöneticiler ya da ana-babalar eğitecekleri muhataplarını önce bilgilendirmeli, onlara neleri yapmaları veya yapmamaları gerektiğini öğretmeli, eğer yasaklara veya uyarılara riayet edilmezse sonucun ne olacağı noktasında bilgilendirmede bulunmalıdırlar.

ııı. Uyarı Sonrası Düşülen Durum

فَاَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَاَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا ف۪يهِ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْاَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ اِلٰى ح۪ينٍ “(Ağaçtan yiyince) Şeytan onları(n ayaklarını) kaydırıp bulundukları yerden onları çıkarmıştı (çıkarılmalarına sebep olmuştu). (Bunun üzerine) ‘Bir kısmınız diğerine düşman olarak inin! Sizin için yeryüzünde (bahçe dışında) belirli bir süre kalma ve geçim imkânları vardır.’ demiştik.”

Âyettekiفَاَزَلَّهُمَا fe ezellehumâ fiili “o ikisini kaydırmıştı”; الشَّيْطَان eş-şeytanu kelimesi “şeytan”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “oradan”; فَاَخْرَجَهُمَا fe ahracehumâ fiili “onları çıkarmıştı”; مِمَّا كَانَا mimmâ kânâ ifadesi “oldukları yerden”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde, içinde”; وَقُلْنَا ve kulnâ fiili “ve demiştik ki”; اهْبِطُوا ihbitû emri “inin”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizden bir kısmınız”; لِبَعْضٍ li ba‘dın ifadesi “bir kısmın(ız)a”; عَدُوٌّ ‘adüvvun kelimesi “düşman (olarak)”;وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve sizin için vardır”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; مُسْتَقَرّ müstekarrun kelimesi “kalma, yerleşme”;وَمَتَاعٌ ve metâ‘un sözcüğü “ve geçici yararlanma”; اِلٰى ح۪ينٍ ilâ hînin ifadesi ise “belli bir süreye kadar” demektir.

Burada şeytanın Hz. Âdem’i ve eşini aldatması ve sonrasında kendilerine uygulanan dünyevî ceza gündeme getirilmektedir.

1. فَاَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَاَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا ف۪يهِ “(Yasak ağaçtan yiyince) Şeytan onları(n ayaklarını) kaydırıp içinde bulundukları yerden onları çıkarmıştı (çıkarılmalarına sebep olmuştu.” Yüce Allah Hz. Âdem’e ve eşine yönelik olarak cennete girmelerini ve orada diledikleri kadar yemelerini, ancak bir ağaca yaklaşmamalarını emrettikten sonra, şeytanın onların ayaklarını kaydırdığını, yasaklanan ağaçtan yemelerini sağladığını ve bulundukları nimet yurdundan kendilerini çıkardığını yani çıkarılmalarına neden olduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen اَزَلَّ ezelle fiili “kaydırmak”, “yoldan çıkarmak”, “yanıltmak” gibi anlamlar içermektedir. Dolayısıyla şeytan yasağı işleme noktasında hem Hz. Âdem’i hem de eşini etkilemiş ve bulundukları konumdan çıkarılmalarına sebep olmuştu. Burada yer alan ف۪يهِ fîhi ifadesindeki zamirin hâ değil de hu/hi olması çok manidardır. Çünkü bu zamir eğer özellikle daha önce geçen الْجَنَّة el-cenneh kelimesine gidiyor olsaydı öncelikli olarak hâ şeklinde getirilmesi beklenirdi; oysa zamir hû/hi şeklinde getirildiği için anlaşılıyor ki yaşanan çıkarılma işlemi bir mekândan çıkarılmaktan ziyade bir konumdan düşürülme, bir itibar kaybı yaşatma manasına gelmektedir.(93)

Âyette zikredilen çıkartılma işlemi öncesinde yaşananlarla ilgili olarak A‘râf 7/20-22’de şöyle buyrulmaktadır: “(O sırada) şeytan, birbirine kapalı edep yerlerini kendilerine göstermek için onlara (Âdem’e ve eşine) vesvese vermiş ve ‘Rabbiniz size bu ağacı sırf melek olursunuz veya çok uzun yaşayanlardan olursunuz diye yasakladı’ demiş ve ‘Ben gerçekten sizin iyiliğinizi isteyenlerdenim’ diye yemin etmişti. (Bunun sonucu olarak şeytan) onları hile ile aldatmıştı. (Yasak) ağacın (meyvesini) tattıklarında edep yerleri kendilerine görünmüş ve bahçenin yapraklarıyla üzerlerini örtmeye başlamışlardı. Rableri onlara ‘Ben, sizi o ağaçtan menetmemiş ve size ‘Şeytan sizin açık düşmanınızdır’ dememiş miydim?’ diye seslenmişti.”

Benzer içerikte olmak üzere Tâhâ 20/120-121’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Bu uyarıya rağmen) şeytan, ona (Âdem’e) vesvese verip, ‘Ey Âdem! Sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir saltanatı göstereyim mi?’ demişti. (Âdem ve eşi yasak ağaçtan) yemiş ve ayıp yerleri görünmüştü. Ardından üstlerini bahçenin yaprakları ile örtmeye başlamışlardı. (Bu suretle) Âdem, Rabbine (emrini unutarak) âsi olup hata yapmıştı.”

İşte konuyla ilgili bu üç âyet grubunu birlikte okuyunca o dönemde nelerin yaşandığı hakkında daha detaylı bilgi sahibi olunmaktadır.

Yüce Allah Hz. Âdem’e ve eşine yönelik “ağaca yaklaşmama” emrini verince, şeytan hemen devreye girmişti. Zira A‘râf 7/20’de geçen فَوَسْوَسَ fe vesvese ifadesindeki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasındadır ve “hemen, zaman geçmeden” manasına gelmektedir. Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı durum söz konusudur ve فَاَزَلَّهُمَا fe ezellehumâ “hemen onları kaydırmıştı” buyrularak olayların birbirlerini nasıl takip ettiği ortaya konulmuş olmaktadır. Demek ki önce ilahi uyarı, ardından şeytanın vesvesesi ve nihayet ayaklarının kaydırılması gelmektedir.

Genelde bilindiğinin veya iddia edilenin aksine, Hz. Âdem’i aldatan veya kandıran kişi eşi değil, şeytandır; bunun en belirgin delillerinden biri bu âyette geçen هُمَا hümâ “o ikisini” ifadesidir. Benzer bir ifade A‘râf 7/20’de yine tesniye olarak gelmekte, ayrıca Tâhâ 20/120’de özellikle Hz. Âdem’e vesvese verenin şeytan olduğu ileyhi şeklinde hu/hi zamiri kullanılarak ortaya konulmuş olmaktadır. Bu gerçeklere rağmen, artık Hz. Âdem’i eşinin ayarttığını düşünmemek gerekmektedir. Çünkü aksi durumda kadın karşıtı söylemler güçlenmekte ve aslında yaşanmamış bir olay, kadına karşı şiddetin gerekçelerinden birisini oluşturmaktadır.

2.وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ “Bunun üzerine) ‘Bir kısmınız diğerine düşman olarak inin!’ demiştik.” Yüce Allah şeytanın ayartması sebebiyle bulundukları nimet yurdundan çıkartılan Hz. Âdem’i, eşini ve onları aldatan şeytanı bir itibar kaybına muhatap kılarak bulundukları konumdan inmeleri emrini kendilerine vermiştir.

a) Bu konunun ele alındığı Tâhâ 20/123’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah, cennettekilere hitaben şöyle) demişti: Birbirinize düşman olarak hepiniz oradan (cennetten) inin!” Yüce Allah, nimet yurdunda bulunan Hz. Âdem’e ve eşine yönelik olarak onları oradan çıkarma emri vermiştir. Bu âyetteki hitap tesniye (ikili) olduğu için, öncelikli muhatapların Hz. Âdem ve eşi olduğunu söylemeliyiz. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/36’da, ayrıca Bakara 2/38 ve A‘râf 7/24’te konuyla ilgili hitap cemî‘, yani “çoğul” olarak getirilmekte ve maksadın şeytan da dâhil en az üç kişi olduğu anlaşılmaktadır.

Tâhâ 20/123’te hitabın tesniye (ikili) getirilmesinin muhtemel sebebi, Tâhâ 20/117. âyette dile getirilen “İblîs senin için düşmandır; sakın ha sizi cennetten çıkarmasın; sonra sıkıntı çekersiniz” hitabıdır. Yüce Allah özel olarak Hz. Âdem’i ve eşini uyarmış olmasına rağmen, şeytanın ayartmasına kapılmaları nedeniyle âyetteki zamir tesniye getirilmiş olabilir. Fakat devam eden ifadede yer alan جَم۪يع cemî‘ kelimesi ile بَعْضُكُمْ ba‘duküm ve يَاْتِيَنَّكُمْ ye’tiyenneküm ifadelerindeki zamirin كُمْ küm “siz” şeklinde çoğul gelmesi, asıl maksadın şeytan da dâhil üç kişi olduğunu göstermektedir. Nitekim A‘râf 7/13’te de geçtiği gibi Yüce Allah ihbıt “çık” diyerek İblîs’i cennetten kovduğunu beyan etmektedir.

b) Âyette geçenاهْبِطُوا ihbitû emri hakkında daha doğru bir yoruma ulaşabilmek için kelimenin Kur’ân’daki kullanımlarına yakından bakmak gerekmektedir.

Hz. Âdem’in, eşinin ve İblîs’in cennetten indirilmesi emri,(94) sanıldığı gibi cennetten, yani başka bir âlemden dünyaya indirilmek değil, bulunulan nimet ortamından daha değersiz ve problemli bir alana gönderilmek manasına gelmektedir. Bu kelime Kur’ân’da benzer anlamlarda kullanılmaktadır. Yüce Allah’a derin saygı nedeniyle yerinden yuvarlanan taş için yehbitu fiili kullanıldığı gibi,(95) Hz Nûh’un gemiden karaya çıkması için de ihbıt emri tercih edilmektedir.(96) Ayrıca İsrailoğulları’nın yersiz isteklerine karşılık onları bulundukları ortamdan şehre gönderirken de kullanılan kelime ihbitû emridir.(97)

Kur’ân’daki bütün kullanımlarını zikrettiğimiz hebeta kelimesi, bir âlemden başka bir âleme indirilmek veya sürgün edilmek değil de bulunulan rahat ve huzurlu bir ortamdan başka bir ortama gönderilmek demektir. Kısaca söylemek gerekirse hübût, gökten yere iniş değil, huzur ve refah içerikli bir mekândan, nispeten daha meşakkatli bir mekâna iniş manasına gelmektedir.

c) Âyetteki بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ “Bir kısmınız bir kısmına (birbirinize) düşman (olarak)” ifadesindeki düşmanlıktan kastın ne olduğu da çok önemlidir. Şeytan, A‘râf 7/22 ve Tâhâ 20/117’de hem Hz. Âdem’in hem de eşinin düşmanı olarak tanıtılmaktadır. Dolayısıyla burada sözü edilen husus Hz. Âdem’in ve eşinin İblîs’e yönelik sergilemesi gereken olumsuz tutumdur. Nimet yurdundan çıkartılmalarına neden olmaması için Yüce Allah’ın yaptığı uyarıyı unutmalarına karşılık, artık yeni süreçte bu düşmanlığı unutmamaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır. Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(98) Burada da söz konusu “düşmanlık” hatırlatılmakta ve insanların da şeytanı düşman edinmeleri istenmektedir.

Konunun eşlerin birbirine yönelik boyutu ise bir fitne, yani imtihan sebebi olarak görülmelidir. Teğâbun 64/14’te şöyle bir uyarı vardır: “Ey İman edenler, eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar çıkabilir; onlardan (yani düşman olanlarından) sakının.” Buradan da anlaşılıyor ki bu düşmanlık her eşin birbirine yönelik pozisyonu değildir; ancak düşmanlık ihtimali de vardır. Birbirinin imtihanı olanlar eğer bu imtihanı kaybederlerse dostlukların düşmanlığa dönüşmesi kaçınılmaz olabilir. Âyetin “Hz. Âdem ve eşi boyutu”nun günümüze yansıtılması bu şekilde sağlanabilir. Yoksa Hz. Âdem’in cennetten çıkartılmasına eşinin sebep olduğu, bu nedenle aralarında düşmanlık bulunduğu gibi bir yaklaşım kesinlikle doğru değildir.

3. وَلَكُمْ فِي الْاَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ اِلٰى ح۪ينٍ “Sizin için yeryüzünde (bahçe dışında) belirli bir süre kalma ve geçim imkânları vardır.” Bu ifade A‘râf 7/24’te de geçmektedir. Yeryüzü insanlar için bir sürgün yeri değil, aksine ebedî âhiret hayatını kazanacağı bir imtihan alanıdır. Hz. Âdem’e ve eşine uygulanan bu işlem onların ilâhi bir emre dikkat etmemeleri sonucunda bulundukları nimet mekânından çıkartılmalarından ibarettir. İblis için kullanılan “kovulma”,(99) “aşağılıklardan olma”(100) gibi hitaplar asla Hz. Âdem ve eşi için söz konusu edilmemektedir. Kendilerine “ilahi bir emre riayet etmemenin geçici bir cezası” uygulanmıştır, o kadar.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifade Hz. Âdem ve eşi gibi şeytanın da yeryüzünde yaşadığını ve mensup olduğu cinlerin de bu topraklarda varlıklarını sürdürdüğünü göstermektedir. Kur’ân’da 13 kez(101) geçen مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesi “karar kılınacak yer” veya “karar kılmak” demektir. Burada zikredilen مَتَاع metâ‘un kelimesi Kur‘ân’da 34 kez(102) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. Âyetin sonundaki اِلٰى ح۪ينٍ ilâ hînin ifadesi ise insanlar için ölümlerine kadarki süreyi, İblis için ise kıyamet gününe kadarki zamanı içermektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bütün bu ifadeler dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini göstermek için yer almaktadır.

c) Hz. Âdem’in Tevbesi ve Sonrası

Yüce Allah, sûrenin 37-39. âyetlerinde Hz. Âdem’in Rabbinden birtakım kelimeler aldığını, derhal tevbe ettiğini, Allah’ın tevbeleri çok kabul ettiğini, merhametinin bol olduğunu beyan etmekte, daha sonra kendilerine “Hepiniz oradan (cennetten) inin! Benden size bir hidâyet gelir de her kim hidâyetime tâbi olursa onlar için herhangi bir korku yoktur ve onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir” dediğini bildirmekte, inkâr edip Alah’ın âyetlerini yalanlayanların cehennemlik olduklarını ve orada ebedî kalacaklarını haber vermektedir.

ı. Hz. Âdem’in Tevbe Öğrenimi

فَتَلَقّٰىٓ اٰدَمُ مِنْ رَبِّه۪ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ اِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Âdem, Rabbinden birtakım (öğretici) sözler almıştı ve (Rabbi de) tevbesini kabul etmişti. Şüphesiz ki yalnızca O (Allah), et-tevvâb’dır (tevbeleri çok kabul edendir); er-rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyettekiفَتَلَقّٰىٓ fe telekkâ fiili “almıştı”; اٰدَم âdemu kelimesi “Âdem”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; كَلِمَات kelimâtin sözcüğü “kelimeler”; فَتَابَ عَلَيْهِ fe tâbe ‘aleyhi ifadesi “(Allah) da hemen tevbesini kabul etmişti”; اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur sadece O”; التَّوَّاب et-tevvâbu sıfatı “tevbeleri çokça kabul eden”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli olan” demektir.

Burada Rabbinden aldığı kelimeler doğrutusunda Hz. Âdem’in gerçekleştirdiği tevbesi ve bunun kabul edilişi gündeme getirilmektedir.

1. فَتَلَقّٰىٓ اٰدَمُ مِنْ رَبِّه۪ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ “Âdem, Rabbinden birtakım (öğretici) sözler almıştı ve (Rabbi de) tevbesini kabul etmişti.” Yüce Allah Hz. Âdem’in yaptığı hata sonrasında pişman olduğunu, bu sebeple Rabbinden gelen birtakım kelimelerle özrünü dile getirdiğini, bunun devamında da samimiyetle yapılan bu tevbeyi yani yönelişi kabul ettiğini beyan etmektedir.

a) Bu cümlede اٰدَم âdeme kelimesi mansûb (üstün), كَلِمَات kelimât kelimesi merfû‘ yani “ötre” okunarak şöyle bir anlam da elde edilebilir: “Böylece Âdem’e Rabbinden bazı kelimeler ulaşmıştı ve Rabbi de onun tevbesini kabul etmişti.”(103)

b) Burada geçenتَلَقّٰى telekkâ fiili “birisiyle karşılaşmaya yönelmek”, “gelecek bir şeyi karşılamak”, “kabul etmek”, “almak” gibi anlamlara gelmekte,(104) Hz. Âdem’in aldığı kelimeleri çok iyi alıp bellediğini, onları kabul edip benimsediğini göstermektedir. Hz. Âdem’in Rabbinden aldığı bildirilen kelimeler yol gösterici birtakım prensipler olmalıdır. Zira A‘râf 7/23’te zikredilen şu itiraf cümleleri bu anlamda hatırlanmalıdır:

“(Bunun ardından Âdem ve eşi) şöyle dua etmişlerdi: Ey Rabbimiz! Biz kendimize haksızlık ettik. Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan mutlaka ziyan edenlerden olacağız.” Yüce Allah bu âyette Hz. Âdem’in ve eşinin yaptıkları suçu anladıklarını, bu nedenle pişman olup özür dilediklerini haber vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/37’de Hz. Âdem’in Rabbinden aldığı beyan edilen كَلِمَات kelimât yani “kelimeler”, onun istiğfar ve tevbesini içeren bu itiraf ve yakarış sözleri olabilir.(105)

c) Bu arada âyette geçen تَابَ عَلَيْهِ tâbe ‘aleyhi ifadesi de “tevbeyi yani yönelişi kabul etmek” demektir. Tevbe ile ilgili kelimeler tek başına kullanıldıklarında “yönelmek” manasına gelir. Aynı şekilde Nûr 24/31 ve Tahrîm 66/8’de de olduğu gibi ilâ cer harfiyle kullanılınca bu defa “birine, bir şeye yönelmek” manası devreye girer. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi eğer söz konusu kelime ‘alâ edatıyla kullanılmışsa bu defa “yönelişi kabul etmek” manası söz konusu edilmektedir. İşte bu âyette de durum buna uygundur ve Hz. Âdem’in Rabbinden aldığı, öğrendiği, kavrayıp bellediği prensipler doğrultusunda hareket ettiği, bir anlamda yöneliş manasında tevbe ettiği, bunun sonrasında da Yüce Allah’ın bu tevbeyi kabul ettiği beyan edilmiş olmaktadır.

2. اِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki yalnızca O (Allah), et-tevvâb’dır (tevbeleri çok kabul edendir); er-rahîm’dir (çok merhametlidir).” Bu cümle Bakara 2/54’te, benzerleri ise Bakara 2/128, 160, Nisâ’ 4/16, 64, Tevbe 9/104, 118, Nûr 24/10, Hucurât 49/12 ve Nasr 110/3’te geçmektedir. Âyetteki التَّوَّاب et-tevvâb sıfatı tekil olarak kullanıldığı her yerde Yüce Allah’a nispet edilmekte ve O’nun tevbeleri çokça kabul eden olduğu manasını açıkça içermektedir.

a) Kur’ân’da bu âyetlerde toplam 11 kez geçen التَّوَّاب/تّوَّاب et-tevvâb/tevvâb kelimeleri Yüce Allah’ın tevbeleri, yani yönelişleri çokça kabul ettiği manasını içermektedir. Bu arada bu kelimenin çoğulu olan التَّوَّابين et-tevvâbîne kelimesi ise sadece Bakara 2/222’de geçmekte, kullar için kullanılmakta ve “çokça tevbe edenler”, “Allah’a çokça yönelenler” manasını içermektedir.

b) Âyetteki ikinci sıfat ise Yüce Allah’ın çokça merhamet eden olduğunu gösteren الرَّح۪يم er-rahîm sıfatıdır. Yüce Allah tevbeleri çokça kabulünden hareketle, daha önce yaptıkları bütün dua cümlelerini aslında Yüce Allah’ın merhamet sıfatına iman ettikleri ve O’nun rahmetini bekledikleri için gerçekleştirdikleri anlaşılmaktadır. Demek ki dualarda istenilen ne ise Yüce Allah’ın o konuyla ilgili sıfatını kullanmak doğru bir dua biçimidir.

Yüce Allah âyetin sonunda “fasl zamiri” kullanarak cümleyi vurgulu hale getirmekte ve sadece ve sadece kendisinin “tevbeleri çok kabul eden” olduğunu, ayrıca “merhametinin de bu anlamda yoğun” olduğunu hatırlatarak bağlam gereği Hz. Âdem’in bu samimi yönelişini kabul ettiğini ortaya koymuş olmaktadır.

ıı. Cennetten Çıkartılış

قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَم۪يعًا فَاِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ مِنّ۪ي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “(Onlara) şöyle demiştik: Hepiniz oradan (o bahçeden) inin! Benden size bir hidayet gelir de kim hidayetime uyarsa onlar için herhangi bir korku yoktur ve onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki قُلْنَا kulnâ fiili “demiştik”; اهْبِطُوا ihbitû emri “inin”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”;جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepiniz, topluca”; فَاِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ fe immâ ye’tiyenneküm ifadesi “eğer size gelirse”; مِنّ۪ي minnî ifadesi “benden”; هُدًى hüden kelimesi “hidayet, rehberlik”; فَمَنْ تَبِعَ fe men tebi‘a ifadesi “her kim uyarsa”; هُدَايَ hüdâye tamlaması “benim hidayetime, benim rehberliğime”; فَلَا خَوْفٌ fe lâ havfun ifadesi “hiçbir korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada cennetten kovulma sonrasında devam eden vahiy akışı gereği hidayet rehberliklerine tâbi olanların ödülleri gündeme getirilmektedir.

1.قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَم۪يعًا “(Onlara şöyle) demiştik: Hepiniz oradan (o bahçeden) inin!” Yüce Allah Hz. Âdem’e, eşine ve İblîs’e seslenerek Bakara 2/36. âyette de açıkladığımız üzere cennetten yani o nimet yurdundan inmelerini kendilerine emrettiğini beyan etmektedir. Emrin ikinci kez tekrarlanmasının muhtemel sebebi işlenen hatanın büyüklüğü olabilir.

2. فَاِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ مِنّ۪ي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Benden size bir hidayet gelir de kim hidayetime uyarsa onlar için herhangi bir korku yoktur ve onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah muhataplarına nimet yurdu olan cennetten inme emrini verdikten sonra, bunun bir son olmadığını belirtmek istemekte, imtihanın bir gereği olarak yeni hakikat rehberliklerine kimler uyarsa onları bekleyen güzel akıbeti dile getirmektedir.

a) فَاِمَّا يَاْتِيَنَّكُمْ مِنّ۪ي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ “Benden size bir hidâyet gelir de her kim hidâyetime uyarsa.” Nimet yurdundan çıkarılma bir ceza olsa da bu durum nihai bir son değildir. Çünkü hakikat rehberliklerinin akışı devam ettiği için muhataplara hidayet rehberliği içeren prensipler her geldiğinde her kim onlara uyarsa bu onlar için büyük bir ödülün habercisidir. Bu ifade tarihsel olarak sadece Hz. Âdem ve eşi için değil, evrensel manada bütün insanlık için açılmış bir kapı, sunulmuş bir imkândır.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/123’te şöyle buyrulmaktadır: “Artık benden size bir hidâyet (rehberlik) geldiğinde, kim rehberliğime uyarsa sapmayacak ve sıkıntı çekmeyecektir.” Yüce Allah muhataplara katından hidâyet vesileleri geleceğini haber vermektedir. Burada sözü edilen hidâyet, Yüce Allah’ın gönderdiği her konuyla ilgili hakikatin bilgisi ve belgesidir. Bunun içerisine peygamberlik, risâlet öğretileri, deliller, vahiyler vs. girmektedir. Artık hem insanlar hem de cinler Yüce Allah’tan gelen hidâyet öğretilerini benimsemeli ve onlara tâbi olmalıdır. İlâhî bilgilendirmelerden kasıt onların muhataplar tarafından uygulanmasıdır. “Kıraat ve tilâvet”ten maksat nasıl ki anlaşılıp uygulamak ise hidâyet öğretilerinin gönderilmesinden kasıt da onlara tâbi olup hayatın merkezine alınmalarını sağlamaktır.

b) فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar için herhangi bir korku yoktur ve onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah hidâyet öğretilerine tâbi olanlar için dünyada ve âhirette hiçbir korku olmadığını ve onların üzülmeyeceklerini müjdelemektedir.

Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(106) لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ “Onlara korku yoktur” ifadesi onların gelecekten, mahşerdeki azaptan endişe etmemeleri gerektiğini, وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar hüzünlenmeyeceklerdir” ifadesi ise geçmişten dolayı üzüntü duymayacakları mesajını içermektedir.(107)

Enbiyâ’ 21/103 ve Fâtır 35/34 gibi âyetlerde verilen müjdenin amacı ve anlamı da aynı doğrultuda değerlendirilmelidir. Dünyada birtakım sıkıntılar çekilse de bunların geçiciliği ve mahşerdeki vaadler nedeniyle bunlar sorun olarak görülmemektedir. Zira Nahl 16/97’de “iman edip sâlih amel işleyenlerin güzel bir hayat yaşayacakları” beyan edilmekte, başka âyetlerde(108) de dünya hayatı için çeşitli vaadler dile getirilmektedir.

Yüce Allah’ın bu beyanına sadakat göstermenin sonucunda hidâyet prensiplerini uygulayanlara müjde söz konusudur. Tâhâ 20/117. âyette Yüce Allah’ın Hz. Âdem’e ve eşine yönelik uyarısında yer alan “sakın sizi cennetten çıkarmasın; yoksa sıkıntı çekersiniz” ifadesinin tekrarı burada görülmektedir. Vahyin indiriliş gayesinin insana sıkıntı vermek ve hayatı zindana çevirmek olmadığı Tâhâ 20/2’de açıkça ifade edilmektedir. Yüce Allah bunlarla da uyumlu olacak şekilde bütün muhatapları bilgilendirmekte ve onlara hayatın yol haritasını öğreterek vahyin prensiplerini uygulamanın insan için kurtuluş olduğunu ifade etmektedir.

Hidâyet üzere olmak doğru bir yol haritasını takip etmek demektir. Zira hidayet, Yüce Allah’ın her mahlûk için belirlediği yaratılış prensipleridir. Bu bağlamda insanın hidayeti de fıtratına uygun yaşamasıdır. Bu nedenle, doğru bir hidâyet için el-hâdî olan Yüce Allah’ın “hidâyet” adını verdiği prensiplerini hayatının merkezine almak gerekmektedir. Yüce Allah’ın vahyinden başka hidâyet prensibi ve kaynağı arayanlar sadece mahcup ve mahzun olacaklardır.

İbn Abbâs şunu beyan etmiştir: “Yüce Allah Kur’ân’ı kıraat eden ve içindeki hükümlere tâbi olan kişinin dünyada sapıp şaşırmamasını, âhirette ise sıkıntı çekmemesini üstlenir, bunu garanti eder.”(109) Tercihini ve tavrını Yüce Allah’tan yana belirleyenler Allah’ın dostları oldukları için onların korkması ve hüznü kesinlikle söz konusu olmayacaktır.(110)

Rabbimizden niyazımız odur ki bizi de hidayeti vahyinde arayan, onu Hz. Peygamber örnekliğinde yaşayan ve ilâhî rızayı kazananlardan eylesin.

ııı. İnkarcıların Akıbeti

وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar ateş halkıdır; onlar orada ebedî kalıcıdır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkâr etmiş olanlar”; وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanlamış (olanlar)”;بِاٰيَاتِنَآ biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “cehennem halkı(dır), cehennemlikler(dir)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُونَ hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcılar(dır), ebedîdirler” demektir.

Burada mutlak anlamda Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların feci akıbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendi katından insanlığa hakikatin rehberliği anlamında hidayet esaslarını gönderdiğinde onlara tabi olanları ödülle müjdeledikten sonra, “mesânîlik” gereği bu defa sözü inkârcılara getirmektedir. Hidayet rehberliğinden ilk istifade edenler nasıl ki Hz. Âdem ve eşi idiyse, onlara karşılık olumsuz tavır içerisine ilk giren de İblîs’tir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette maksat İblîs ve onun yolundan giden insan ve cin şeytanlarının feci bir akıbete hazırlanmakta olduklarını beyandır.

Konuyla ilgili olarak Teğâbun 64/10’da şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edip âyetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar cehennem ehlidirler. Orada ebedî kalacaklardır. O, ne kötü sondur (son duraktır)!” Burada Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların mahşerde karşılaşacakları korkunç azap gündeme getirilmektedir. Yüce Allah cehennemliklerin hem hakikatleri inkâr ettiklerini, hem de Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını haber vermektedir. Bu tür âyetlerde “sebep-sonuç ilişkisi”ne dikkat çekilmektedir. Âyetleri yalanlamak “sebep”, azapta hazır bulundurulmak ise “sonuç”tur; zira Kehf 18/49 ve pek çok âyette belirtildiği gibi hiç kimseye haksızlık edilmeyecektir.

Yüce Allah âyetlerini hem inkâr eden hem de yalanlayanların feci akıbetleriyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde bilgiler vermektedir.(111) Bu çerçevede olmak üzere Rûm 30/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenler, âyetlerimizi ve ahiret buluşmasını yalan sayanlar ise işte onlar azapta hazır kılınacaklardır.” İşte pek çok âyette de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların cehennemlikler olacakları ve orada ebedi kalacakları beyan edilmektedir bu konuda pek çok âyette(112) bilgi verilmektedir.

Cennet ve cehennemin ebediliği konusunu çeşitli âyetlerin tefsirinde ele almakta olduğumuz için burada aynı konuyu detaylandırmayacağız. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Cennet de cehennem de var oldukları sürece ebedidirler yani devamlıdırlar; kendilerinden çıkış olmayacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Ra‘d 13/13. 2 - Nahl 16/49. 3 - Mü’min 40/7. 4 - Şûrâ 42/5. 5 - Bedir’de savaşan melekler hakkında bk. Âl-i İmrân 3/124-125; Enfâl 8/9. Ordu olan melekler için bk. Müddessir 74/31. 6 - Bunlara “resül/rusül” denmektedir. Bk. Hûd 11/69-70. 7 - Hz. Meryem’e gelen melekler için bk. Âl-i İmrân 3/42, 45. Bunların içinde gelen Hz. Cebrâîl için de rasûl kelimesi kullanılmıştır. Bk. Meryem 19/17. 8 - Kadir 97/4. 9 - Bakara 2/97; Mâide 5/110; Nahl 16/2; Şu‘ara 26/193-194. Ayrıca elçi melekler için bk. Hacc 22/75; Fâtır 35/1. 10 - Hâkka 69/17. 11 - En‘âm 6/61, 93; Enfâl 8/50; Nahl 16/28, 32; Secde 34/11. 12 - Kâf 50/17-18; İnfitâr 82/10-12. 13 - En‘âm 6/61; Ra‘d 13/11; İnfitâr 82/10-12. 14 - Tahrîm 66/6; ‘Alak 96/18. 15 - Zümer 39/71, 73; Mülk 67/8.
  • Ra‘d 13/13 Nahl 16/49 Mü'min 40/7 Şûrâ 42/5 Âl-i İmrân 3/125 Âl-i İmrân 3/124 Enfâl 8/9 Müddessir 74/31 Âl-i İmrân 3/42 Meryem 19/17 Kadir 97/4 Bakara 2/97 Mâide 5/110 Nahl 16/2 Bakara 2/97 Mâide 5/110 Nahl 16/2 Fâtır 35/1 Hâkka 69/17 En‘âm 6/61 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Nahl 16/28 Nahl 16/32 Sebe' 34/11 Kâf 50/18 İnfitâr 82/12 En‘âm 6/61 Ra‘d 13/11 İnfitâr 82/12 Tahrîm 66/6 ‘Alak 96/18 Zümer 39/71 Zümer 39/73 Mülk 67/8
• 16 - Sâffât 37/165. 17 - Sâffât 37/166. 18 - Fecr 89/22. 19 - Mü’min 40/7. 20 - Şûrâ 42/5. 21 - Zümer 39/75.
  • Sâffât 37/165 Sâffât 37/166 Fecr 89/22 Mü'min 40/7 Şûrâ 42/5 Zümer 39/75
• 22 - Semerkandî, age., I, 40; Taberî, age., I, 198. 23 - Taberî, age., I, 198.
• 24 - İslâmoğlu, age., s. 14’te 2. not.
• 25 - Enbiyâ’ 21/33; Yâsîn 36/40; Nâzi‘ât 79/3. 26 - Bakara 2/30; Âl-i ‘Imrân 3/41; A‘râf 7/206; Ra‘d 13/13; Hicr 15/98; İsrâ’ 17/44; Meryem 19/11; Tâhâ 20/33, 130; Enbiyâ’ 21/20, 79; Nûr 24/41; Furkân 25/58; Secde 32/15; Ahzâb 33/42; Sâd 38/18; Sâffât 37/143, 166; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Fussilet 41/38; Şûrâ 42/5; Feth 48/9; Kâf 50/39, 40; Tûr 52/48, 49; Vâkı‘a 56/74, 96; Hadîd 57/1; Haşr 59/1, 24; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1; Kalem 68/28; Hâkka 69/52; İnsân 76/26; A‘lâ 87/1; Nasr 110/3. 27 - Bakara 2/32, 116; Âl-i ‘Imrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/30; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Zümer 39/4, 17, 67; Sâffât 37/159, 180; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 28 - Müzzemmil 73/7. 29 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not. 30 - Râzî, age., XXIX, 205.
  • Enbiyâ 21/33 Yâsîn 36/40 Nâzi‘ât 79/3 Bakara 2/30 Âl-i İmrân 3/41 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 Meryem 19/11 Tâhâ 20/33 Tâhâ 20/130 Enbiyâ 21/20 Enbiyâ 21/79 Nûr 24/41 Furkân 25/58 Secde 32/15 Ahzâb 33/42 Sâd 38/18 Sâffât 37/143 Sâffât 37/166 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Fussilet 41/38 Şûrâ 42/5 Fetih 48/9 Kâf 50/39 Kâf 50/40 Tûr 52/48 Tûr 52/49 Vâkı‘a 56/74 Vâkı‘a 56/96 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Haşr 59/24 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1 Kalem 68/28 Hâkka 69/52 İnsân 76/26 A‘lâ 87/1 Nasr 110/3 Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/30 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Zümer 39/4 Zümer 39/17 Zümer 39/67 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29 Müzzemmil 73/7
• 31 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Nûr 24/41; Hadîd 57/1; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Nûr 24/41 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 32 - Enbiyâ’ 21/33; Yâsîn 36/40.
  • Enbiyâ 21/33 Yâsîn 36/40
• 33 - İslâmoğlu, age., s. 537’de 5. not.
• 34 - Tesbih, takdis ve hamd hakkında geniş bilgi için bk. Razî, age., II, 171-174. 35 - Hamd hakkında geniş açıklamalar için bk. Râzî, age., I, 218-222.
• 36 - Semerkandî, age., I, 41; Taberî, age., I, 215; Zemahşerî, age., I, 129.
• 37 - Zemahşerî, age., I, 130.
• 38 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 39 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 40 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 41 - Bu kavramlar hakkında geniş bilgi için bk. Râzî, age., I, 205-208.
• 42 - Bakara 2/33; Hûd 11/123; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Neml 27/65; Fâtır 35/38; Hucurât 49/18. 43 - Sebe’ 34/3; Cin 72/26.
  • Bakara 2/33 Hûd 11/123 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Neml 27/65 Fâtır 35/38 Hucurât 49/18 Sebe' 34/3 Cinn 72/26
• 44 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 45 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/3, 48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucurât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 46 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 47 - Mü’min 40/19. 48 - En‘âm 6/59.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/3 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59
• 49 - İsrâ’ 17/13. 50 - Kehf 18/49; Kamer 54/52-53.
  • İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kamer 54/53
• 51 - En‘âm 6/103. 52 - Zilzâl 99/7-8. 53 - Necm 53/39-41.
  • En‘âm 6/103 Zilzâl 99/8 Necm 53/41
• 54 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/22; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/22 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 55 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 56 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 57 - Bakara 2/77, 235, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Enbiyâ’ 21/110; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehine 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/235 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Enbiyâ 21/110 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 58 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116
• 59 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 628.
• 60 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/48, 49; Hacc 22/18; İnşikâk 84/21. 61 - Bakara 2/34; Âl-i İmrân 3/43; A‘râf 7/11, 206; Ra‘d 13/15; Hicr 15/33; Nahl 16/49; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Hacc 22/18; Furkân 25/60; Neml 27/24, 25; Sâd 38/75; Fussilet 41/37; Necm 53/62; İnsân 76/26. 62 - Âl-i İmrân 3/113; Nisâ’ 4/102; A‘râf 7/12; Hacc 22/77; Rahmân 55/6; İnşikâk 84/21; ‘Alak 96/19.
  • Ra‘d 13/15 Nahl 16/48 Nahl 16/49 Hacc 22/18 İnşikâk 84/21 Bakara 2/34 Âl-i İmrân 3/43 A‘râf 7/11 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/15 Hicr 15/33 Nahl 16/49 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Hacc 22/18 Furkân 25/60 Neml 27/24 Neml 27/25 Sâd 38/75 Fussilet 41/37 Necm 53/62 İnsân 76/26 Âl-i İmrân 3/113 Nisâ 4/102 A‘râf 7/12 Hacc 22/77 Rahmân 55/6 İnşikâk 84/21 ‘Alak 96/19
• 63 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hicr 15/31, 32; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Şu‘arâ’ 26/95; Sebe’ 34/20; Sâd 38/74, 75. 64 - Isfehânî, age., b-l-s maddesi. 65 - İblîs kelimesinin kökeni ve anlam içeriği için bk. Esed, age., s. 270’te 10. not; İslâmoğlu, age., s. 17’de 17. not.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 Hicr 15/32 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Şu‘arâ 26/95 Sebe' 34/20 Sâd 38/74 Sâd 38/75
• 66 - Bakara 2/34. 67 - A‘râf 7/12; Hicr 15/33; İsrâ’ 17/61-62; Sâd 38/76. 68 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hicr 15/31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/74. 69 - A‘râf 7/12; Hicr 15/27, Sâd 38/76; Rahmân 55/15.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74 A‘râf 7/12 A‘râf 7/12 Hicr 15/27 Sâd 38/76 Rahmân 55/15
• 70 - Bakara 2/34; Hicr 15/31; İsrâ’ 17/89, 99; Tâhâ 20/56, 116; Furkân 25/50.
  • Bakara 2/34 Hicr 15/31 İsrâ 17/89 İsrâ 17/99 Tâhâ 20/56 Tâhâ 20/116 Furkân 25/50
• 71 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün Yayınları, İstanbul, 2015, ss. 218-226.
• 72 - Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed el-Mâtürîdî, Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne, Bağdat, 1983, s. 103. Benzer bir bahçe tanımı için ayrıca bk. Mâtürîdî, age., s. 73.
• 73 - Bu konuda bk. İbn Kayyim el-Cevziyye, Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Ferâh, Kahire, baskı tarihi yok, s. 25. 74 - Âl-i İmrân 3/59; Tâhâ 20/55.
  • Âl-i İmrân 3/59 Tâhâ 20/55
• 75 - Tûr 51/23; Vâkı‘a 56/25.
  • Zâriyât 51/23 Vâkı‘a 56/25
• 76 - Hicr 15/48; Zuhruf 43/71. 77 - Reşid Rıza, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Hakîm (el-Menâr), Kahire, 1990, I, 229-230. 78 - Tâhâ 20/118-119. 79 - Mâtürîdî, age., s. 103.
  • Hicr 15/48 Zuhruf 43/71 Tâhâ 20/119
• 80 - Tâhâ 20/120. Benzer bir âyet için bk. Bakara 2/35. 81 - Reşid Rıza, el-Menâr, I, 230. 82 - Esed, age., s. 11-12.
  • Tâhâ 20/120 Bakara 2/35
• 83 - Âlûsî, age., I, 233. 84 - Bu konudaki görüşler için bk. Taberî, age., I, 229; VIII, 139; Semerkandî, age., I, 44; Abdullah b. Ahmed en-Nesefî, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Baskı yeri ve yılı yok, I, 38; Muhammed b. Ahmed, Abdurrahman b. Ebî Bekir el-Mahallî, Tefsîru’l-Celâleyn, Kahire, baskı tarihi yok, I, 9; Ebü’l-Ferac Cemalüddîn Abdurrahman b. Ali. b. Muhammed İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî ‘Ilmi’t-Tefsîr, Beyrut, 1994.I, 65; Muhammed b. Ali b. Muhammed eş-Şevkânî, Fethu’l-Kadîr el-Câmi‘ Beyne’r-Rivâye ve’d-Dirâye fî İlmi’t-Tefsîr, Kahire, 1964, I, 67; Ebû Abdillâh Hüseyin b. Mes’ûd el-Beğavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, Beyrut, 1987, I, 63; Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Vâhıdî, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, Beyrut, 1995, I, 100; Ebû Sa’îd Abdullah Ebû Ömer b. Muhammed Kadı Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Beyrut, 1996, I, 296; Ebu’s-Sûd, age., I, 90; Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf es-Se‘âlebî, el-Cevâhiru’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrut, baskı tarihi yok, I, 50; Abdürrezzak b. Hümâm es-San‘ânî, Tefsîru’l-Kur’ân, Riyad, 1410/1989, I, 43; Abdurrahman b. Kemâl Celâlüddîn es-Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr, Beyrut, 1993, I, 127.
  • Fussilet 41/198 Fussilet 41/43
• 85 - Kalem 68/17. 86 - Kehf 18/32-35. 87 - Kitab-ı Mukaddes, İstanbul, 1997, Tekvin 2: 7-8. 88 - Tevrat, Tekvin 2: 9-16.
  • Kalem 68/17 Kehf 18/35
• 89 - Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, III, 3-4. 90 - Bu konuda benzer bir yaklaşıma sahip olan Bayraktar Bayraklı da konuyla ilgili olarak şunları ifade etmiştir: “cennet, gözden saklanmış, girift ağaçlı bahçe” anlamına da gelir. Bakara 35’te Âdem ve eşinin yerleşmesinin istendiği yer, bu manada bahçedir. Âyetteki, eş-şecerah “ağaç” kelimesi de bu cennetin ağaçlarının, yukarıdan bakıldığında toprağının görülemeyecek kadar iç içe girdiği bir yer olduğunu ifade etmektedir. Burada önemli olan mesele, Allah’ın Hz. Âdem ve eşine “yerleşin” dediği cennet, öldükten sonra gideceğimiz ebedî yerin adı mı, yoksa bu dünyadaki bir cennet midir? Biz, bu cennetin yeryüzündeki bir bahçe olduğu görüşünü benimsediğimizi söylemekle yetineceğiz. Bu cennet, yeryüzünde olup, Hz. Âdem’in cennetten indirilmesi de, bir bölgeden diğer bir bölgeye geçmesi manasınadır… Hz. Âdem topraktan yaratıldığına göre, o, bu dünyada yaratılmış demektir. Ebedî olan cennette şeytanın işi ne? Orada günah işlenir mi? Orada yasaklanacak bir nimet var mıdır? Bütün bu soruların cevabından anlıyoruz ki, Hz. Âdem bu dünyada yaratıldı ve onun yerleşmesinin istendiği yer de bu dünyadaki cennettir… Kısaca Hz. Âdem, ağaçlarının iç içe girdiği ve her çeşit meyvenin bulunduğu bir tabiat çevresi içinde yaratıldı ve orada iskân etmesi istendi. Günah ile İblis’in varlığı da bunun ebedî cennet olmadığına delalet etmektedir” (bk. Bayraklı, age., I, 357-359, üçüncü baskı). 91 - Âl-i İmrân 3/133.
  • Âl-i İmrân 3/133
• 92 - Topaloğlu, “Cennet” maddesi, DİA, VII, 385.
• 93 - Semerkandî, age., I, 44; Taberî, age., I, 239; Zemahşerî, age., I, 131.
• 94 - Bakara 2/36, 38; A‘râf 7/13, 24; Tâhâ 20/123. 95 - Bakara 2/74. 96 - Hûd 11/48. 97 - Bakara 2/61.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/38 A‘râf 7/13 A‘râf 7/24 Tâhâ 20/123 Bakara 2/74 Hûd 11/48 Bakara 2/61
• 98 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 99 - A‘râf 7/13; Hicr 15/35; Sâd 38/77. 100 - A‘râf 7/13. 101 - Bakara 2/36; En‘âm 6/67, 98; A‘râf 7/24; Hûd 11/6; Furkân 25/24, 66, 76; Neml 27/40; Yâsîn 36/38; Kamer 54/3, 38; Kıyâmet 75/12. 102 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • A‘râf 7/13 Hicr 15/35 Sâd 38/77 A‘râf 7/13 Bakara 2/36 En‘âm 6/67 En‘âm 6/98 A‘râf 7/24 Hûd 11/6 Furkân 25/24 Furkân 25/66 Furkân 25/76 Neml 27/40 Yâsîn 36/38 Kamer 54/3 Kamer 54/38 Kıyâmet 75/12 Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 103 - Semerkandî, age., I, 45; Taberî, age., I, 243; Zemahşerî, age., I, 132. 104 - Semerkandî, age., I, 44; Taberî, age., I, 243; Zemahşerî, age., I, 132. 105 - Semerkandî, age., I, 45; Zemahşerî, age., I, 132.
• 106 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 107 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 494. 108 - Mâide 5/66; A‘râf 7/96; Nûh 71/10-12; Cinn 72/16.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13 Mâide 5/66 A‘râf 7/96 Nûh 71/12 Cinn 72/16
• 109 - Taberî, age., XVI, 225; Zemahşerî, age., III, 92. 110 - Yûnus 10/62.
  • Yûnus 10/62
• 111 - Bakara 2/39; Mâide 5/10, 86; Hacc 22/57; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Hadîd 57/19; Teğâbun 64/10. 112 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussilet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdele 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Hacc 22/57 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Hadîd 57/19 Teğâbun 64/10 Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6