Hicr Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 99 âyetten oluşan, adını 80. âyette geçen ve Hz. Sâlih’ın kavminin adı olan الْحِجْر el-hıcr kelimesinden alan Hıcr sûresi, inişe göre 72, resmî sıralamada ise 15. sûredir.

Hıcr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İbrâhim sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (İbrâhim 1; Hıcr 1) ortak yanlardandır. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına (İbrâhim 5-17, 35-41; Hıcr 26-84), özellikle Hz. İbrâhim kıssasıyla ilgili bilgilere yer verilmesi (İbrâhim 35-41; Hıcr 51-60), kâinat kitabına yönelik ifadeler (İbrâhim 32-33; Hıcr 16-22), şeytanın insanoğlunu saptırmaya çalışmasıyla ilgili beyanları (İbrâhim 22; Hıcr 39-40) iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Hıcr sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, kâfirlerin pişmanlıklarına yer verilmekte, kâfirlerin bu hayatı anlamsız bir şekilde yaşamakta oldukları, her kavmin belli bir süresinin bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Altıncı âyette müşriklerin Hz. Peygamber’e mecnun demeleri sonrasında melek beklentilerine cevap verilmekte, vahyi indiren kudretin onu korumaya da gücünün yeteceği bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, önceki milletlere de peygamberler gönderildiği, kendileriyle alay edildiği, ilâhî sünnetin onlara da uygulandığı, olağanüstülükler görseler de bunun büyü olduğunu söylemiş olacakları bildirilmektedir.

16. âyetten itibaren, göğün süslü yapısı, şeytanların bilgi çalma girişimlerine karşı korunaklılığı, yeryüzünün çeşitli özelliklerle şekillendirilmiş olması, orada insanoğlunun yaşaması için bütün düzenlemelerin yapılması, yağmurun, hazinelerin ve rüzgârların durumu vs. konularda bilgiler verilmekte, diriltenin de öldürenin de nihayet her şeyin sonuna vâris olacak kudretin de Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili bilgiler verildikten sonra, meleklerin durumu ile İblis’in karşı çıkışı ele alınmakta, bu özellikte devam edenler için cehennemin ceza durağı olacağı haber verilmekte, 45. âyetten itibaren bu defa muttakilerin ödüllerine ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına dair müjdeler verilmektedir.

51. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Eykeliler ve nihayet sûreye adını veren Hıcr ashabıyla ilgili kıssalara çeşitli boyutlarda yer verilmektedir. 85. âyetten itibaren de göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin bir anlam ve amaç için yaratıldığı, Hz. Peygamber’e “tekrarlanan yedili” yani bütün Kur’ân’ın vahyedildiği bildirilmektedir.

88. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in dünyalıklara özenmemesi, müminlere merhamet kanatlarını germesi gerektiği, onun apaçık bir uyarıcı olduğu, dinde ayrılıklar peşinde koşanların bunun hesabını verecekleri, müşriklerden yüz çevirmek gerektiği, alay edenlerin hesabını Yüce Allah’ın göreceği, Hz. Peygamber’in muhatapları nedeniyle yüreğinin daraldığı, tesbih ve secde emrinin devam ettiği ve ölüm gelinceye kadar ibadete devamın zorunlu olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 26-50. âyetlerinde insanın yaratılış kaynağını, Hz. Âdem ile İblis’in durumunu, İblis’in kibirli davranışını, insanları saptıracağı sözlerini, nihayet yiğit kullara etki edemeyeceğini, sonrasında İblis’in peşinden gidenlerin cehennemlik olacağını, muttakilerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağını, oradaki huzur ve nimet içindeki hallerini haber vermektedir.

a) İnsanoğlunun Yaratılışı ve Secdeye Karşı Tutum

Yüce Allah, sûrenin 26-31. âyetlerinde insanoğlunu (pişmiş) kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan, cinleri ise dumansız ateşten yarattığını, meleklere böyle bir insan yaratacağını söylediğini, onu yaratıp şekillendirince insanoğlunun bilgisi nedeniyle (Allah’a) secde etmelerini emrettiğini, hepsinin tereddütsüz bir şekilde secdeye kapandığını, ancak İblis’in yüz çevirdiğini ve secde edenlerden olmadığını haber vermektedir.

ı. İnsanların ve Cinlerin Yaratılışı

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ وَالْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نَارِ السَّمُومِ “Yemin olsun ki biz insanı (pişmiş) kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan yarattık. Cini (İblis’i) de daha önce kavurucu ateşten yaratmıştık.”

Buradaki وَلَقَدْ خَلَقْنَا ve lekad halaknâ fiili “yemin olsun ki yaratmıştık”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insanoğlunu”; مِنْ صَلْصَالٍ min salsâlin kelimesi “kupkuru (nemi alınmış), kuru balçıktan, pişmiş çamurdan”;مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ min hamein mesnûnin tamlaması “biçim verilmiş, değiştirilip dönüştürülmüş özlü kara balçıktan”; وَالْجَآنَّ ve’l-cânne kelimesi “cin(ler)i de”; خَلَقْنَاهُ halaknâhu fiili “onu (onları) da yaratmıştık”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; مِنْ نَارِ السَّمُوم min nâri’s-semûmi ifadesi ise “zehirli ateşten” demektir.

Burada insanların ve cinlerin nereden yaratıldığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ “Yemin olsun ki biz insanı (pişmiş) kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan yarattık.” İlk insanın veya ilk insan türünün yaratılışı konusunu ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağız. Şu kadarını hatırlatalım: Kur’ân’da insanın bir elementer, bir de biyolojik yaratılışından söz edilmektedir. Bunların her birinin çeşitli aşamaları da vardır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanın elementer geçmişinin bir aşamasına dikkat çekilmektedir.

a) Âyetin başında yer alan وَلَقَدْ ve lekad ifadesi لَقَدْ وَ اللِّٰه vallâhi lekad manasında hem “muhakkaklık” hem de “yemin” manası içermektedir. Âyetin bu ifadeyle başlaması insanın yaratılışı hakkında Yüce Allah’ın verdiği bilgilerin dışında başka hiçbir bilginin doğru ve geçerli olamayacağı ortaya konulmak istenmektedir.

b) Rahmân 55/14’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) insanı, pişmiş çamur gibi ses çıkaran bir balçıktan yarattı.” İnsanın yaratılışından söz eden âyetlerde bazen fiil خَلَقْنَا haleknâ şeklinde çoğul getirilmiş olsa da yaratıcının tek olduğu unutulmamalıdır. Fiilin çoğul getirilme sebebi, ilahi kudretite dikkat çekmek ve meleklerin istihdamını hatırlatmaktır.

Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesi, başta Hz. Âdem ve ilk nesil olmak üzere, bütünüyle “insanoğlu” manasına gelmektedir. Sperm ve yumurtanın birleşiminden yaratılan her insanın böyle bir geçmişi mutlaka vardır. Çünkü bu hücrelerin oluşmasında doğrudan ve dolaylı olarak toprakla ilgili bir unsur mutlak surette söz konusudur.

c) Burada fark edilmesi gereken en önemli hususlardan birisi, bu ilk aşamalardan itibaren yaratılacak varlığın adının “insan” olduğunun beyan edilmesidir. Evrime inananların sandığı gibi, Kur’ân’da insanın yaratılış aşamalarında hiçbir ara canlıdan veya ara varlıktan söz edilmemektedir. En baştan bu varlığın adı “beşer”(1) veya “insan”(2) olarak belirlenmiştir.

d) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “insanın yaratıldığı nesne” hakkında iki kavramdan söz edilmektedir. Rahmân 55/14 ve Hıcr 15/26, 28, 33’te geçen صَلْصَال salsâl kelimesi “kupkuru (nemi alınmış), kendisine vurulduğu zaman ses çıkaran çamur, kuru balçık, pişmiş çamur”(3) manalarına gelmektedir. İnsanın yaratılışındaki bu özellik, onun hem yaratılışındaki kaynağına işaret etmekte, hem konuşabilen, dil üretebilen yapısına, hem de çok kolay kırılabilen, yani kırılgan özelliğine işaret olsa gerektir.

e) Ayrıca Kur’ân’da sadece Hıcr 15/26, 28, 33’te üç kez geçen حَمَاٍ مَسْنُونٍ hame-i mesnûn tamlaması da insanın salsâl aşamasının kaynağını vermektedir. Buna göre حَمَاٍ hame’ kelimesi “özlü kara balçık, kokuşmuş kara çamur, kara balçık”, مَسْنُون mesnûn sözcüğü ise “biçimlendirilmiş, değiştirilmiş, dönüştürülmüş” anlamını içermektedir. Bu durumda âyette geçen حَمَاٍ مَسْنُونٍ hame-i mesnûn tamlaması, “biçim verilmiş, değiştirilip dönüştürülmüş özlü kara balçık, kokuşmuş kara çamur, kara balçık” manasına gelmektedir.(4)

2. وَالْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نَارِ السَّمُومِ “Cini (İblis’i) de daha önce kavurucu ateşten yaratmıştık.” Yüce Allah bu âyetinde ise cinlerin yaratıldığı kaynağı beyan etmekte ve özellikle de مِنْ قَبْلُ min kablü “daha önce” ifadesi gereği, cinleri insanlardan daha önce yarattığını bildirmektedir.

Âyette geçen الْجَآنّ el-cânn kelimesi “cinlerin atası olan İblis” şeklinde yorumlanmış olsa da,(5) kanaatimizce önceki âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesi bütün insanları içerdiği gibi bunun da bütün cinleri içeren bir cins isim olması şeklindedir. Âyette beyan edildiğine göre, cinlerin yaratıldığı kaynak نَارِ السَّمُومِ nârı’s-semûm şeklinde geçmektedir. Bu tamlama, “kavurucu rüzgârın çıkardığı ateş”, “dumansız ateş”, “zehir gibi işleyen”, “çok sıcak, öldürücü ateş” gibi manalarda yorumlanmaktadır.(6)

Konuyla ilgili olarak Rahmân 55/15’te şu bilgiler yer almaktadır: “Cinleri de ateşten bir karışımdan yarattı.” Bu âyetteki الْجَانّ el-cânn kelimesi de “bütün cinler” manasına geldiği gibi, “cinlerin atası, İblis” manasında da yorumlanmıştır.(7) Rahmân 55/15’te geçtiği üzere, cinlerin yaratıldığı kaynak, “ateşten bir karışım” şeklinde beyan edilmektedir. Burada dikkat çeken hususlardan birisi نَار nâr kelimesinin nekra, yani belirteç edatı olmadan getirilmesidir.مَارِج mâric kelimesi ise “karışan, karışım” gibi anlamlar vermektedir. Bazı âlimlerimiz tarafından bu karışıma “dumanı olmayan ateşten bir alev”, “ateşin özü”, “en güzel ateş” manası verilmiştir.(8)

Bütün bu açıklamalarımızdan sonra özet olarak şunu söyleyelim: Cinler insanlardan önce yaratılmıştır; yaratılış kaynakları “ateşten bir karışım veya dumansız alev”dir. Üç boyutlu olmadıkları için onları herhangi bir şeye benzetmeye ve haklarında ispatlanamayacak iddialarda bulunmaya gerek yoktur. Bu konuda detaylı bilgileri Cinn suresinde vermeye çalışacağız. İnsanların cinlerden önce zikredilme sebebi, vahyin öncelikli muhatabının insanlar olmasıdır.

ıı. Durumun Meleklere Bildirilmesi

وَاِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلٰٓئِكَةِ اِنّ۪ي خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ “Hani Rabbin meleklere ‘Ben kupkuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan bir insan yaratacağım.’ demişti.”

Âyetteki وَاِذْ ve iz edatı “hani”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبُّك rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; لِلْمَلٰٓئِكَة li’l-melâiketi ifadesi “meleklere”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; خَالِق hâlıkun kelimesi “yaratıcıyım, yaratacağım”;بَشَرًا beşeran sözcüğü “bir insan, insan türü”;مِنْ صَلْصَالٍ min salsâlin kelimesi “kupkuru (nemi alınmış), kuru balçıktan, pişmiş çamurdan”;مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ min hamein mesnûnin tamlaması “biçim verilmiş, değiştirilip dönüştürülmüş özlü kara balçıktan” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılışı öncesinde Yüce Allah’ın bunu meleklere bildirmesi gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah bu konuyla ilgili olarak Sâd 38/71’de şöyle buyurmaktadır: “Rabbin meleklere şöyle demişti: Ben, çamurdan bir insan yaratacağım.” Konunun başında hemen belirtelim ki yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/28 ile Sâd 38/71’de sözü edilen mesele Bakara 2/30’da dile getirilenle aynı değildir. Burada ve Sâd 38/71’de “ilk insan türünün yaratılışı ve yaratıldığı nesne, kaynak” ele alınmaktayken, Bakara 2/30’da yaratılmış olan insanın “halife olarak görevlendirilmesi” hakkında bilgi verilmektedir.

Hıcr 15/29 ve Sâd 38/72’de yaratılmanın peşinden “secde emri” geldiği için, meleklerin soru sorduğu konunun ilk insan türünün yaratılmasıyla ilgili olduğu düşünülmektedir. Oysa Kur’ân’da bunun bir üslup olduğu ve her yerde kronolojik bir sıralamanın takip edilmediği bilinmelidir. Burada da durum aynıdır.

2. Hz. Âdem, İblis ve meleklerle ilgili secde olayı, insanoğlunun halife olarak görevlendirilmesinden sonraya aittir. İki sûrede konunun peş peşe getirilmesi böyle bir anlayışa yol açmış olabilir. Hâlbuki Bakara 2/30’da kullanılan kelime “görevlendirmek” anlamındaki جَاعِل ca‘ıl, bu iki sûrede ise ilgili kelime “yaratmak” anlamındaki خَالِق halık sözcüğüdür. Esasında Sâd 38/27’de Hz. Dâvûd’un yeryüzünde halife olarak görevlendirilmesi işleminde de aynı şekilde جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili kullanılmıştır. Konuya bakışımızın böyle olduğunu belirterek meselenin diğer boyutlarıyla ilgili bilgiler vermek istiyoruz.

Yüce Allah bu âyette meleklere hitaben “Ben yeryüzünde çamurdan bir beşer yaratacağım” buyurduğunu hatırlatmaktadır. Bakara 2/30’da yer alan ve meleklerin meselenin içyüzünü merak ederek sorduğu “yeryüzünde bozgunculuk yapacak ve fesatlık çıkaracak birini mi görevlendireceksin” sorusu bu aşamada değil, sonrasında yani insanın halife olarak görevlendirilmesi aşamasında söz konusu olmuştur; kanaatimiz bu yöndedir.

3. Hem Hıcr 15/28’de hem de Sâd 38/71’de ilk insan türü için بَشَر beşer kelimesi kullanılmaktadır. Âlimlerimiz bundan maksadın Hz. Âdem olduğu kanaatindedir.(9) Kelime nekra kullanıldığı için maksadın bir tek insan değil de insan türü olduğunu düşünmekteyiz. Bu kelime, derisi açık ve görünür olduğu için insana isim olarak verilmiştir.(10) Esed bu kelimeye “ölümlü varlık”(11) diyerek âyetleri açıklamıştır.

4. Konuyla ilgili dikkat çeken bir başka nokta ise “yaratmak” anlamında kullanılan خَالِق hâlık/haleka kelimesidir. Bu sözcük “yoktan var etmek” değil de “vardan var etmek, bir şeyden başka bir şey yaratmak, dönüştürmek” gibi anlamlara gelmektedir.

Burada da Hıcr 15/26. âyette açıkladığımız üzere, insanın صَلْصَالٍ مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ denilen “(pişmiş) kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçık”tan yaratıldığı beyan edilmektedir. Bu durumda, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanın yoktan yaratılmadığı, çeşitli özellikleri olan bir kara balçıktan yaratıldığı ifade edilmiş olmaktadır. İnsanın yaratılışını ‘Alak 96/2’de genişçe ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ııı. Secde Emri ve Meleklerin Teslimiyeti

فَاِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ ف۪يهِ مِنْ رُوح۪ي فَقَعُوا لَهُ سَاجِد۪ينَ فَسَجَدَ الْمَلٰٓئِكَةُ كُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ اِلَّآ اِبْل۪يسَ اَبٰىٓ اَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِد۪ينَ “(Allah şöyle demişti): ‘Ona düzgün şekil verip kendisine rûhumdan üflediğim zaman onun için (bana) secde edin!’ Bütün melekler hemen secde etmişlerdi. İblis hariç. (O) secde edenlerle birlikte olmaktan kaçınmıştı.”

Buradakiفَاِذَا سَوَّيْتُهُ fe izâ sevveytühû fiili “ona şekil verdiğim zaman”; وَنَفَخْتُ ve nefahtü fiili “ve üflemiş (olduğum zaman)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “ona”; مِنْ رُوح۪ي min rûhî tamlaması “benim ruhumdan”; فَقَعُوا fe ka‘û emri “hemen (yere) kapanın”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; سَاجِد۪ين sâcidîne kelimesi “secde edenler olarak”; فَسَجَدَ fe secede fiili “hemen secde etmişti”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; كُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ küllühüm ecme‘ûne ifadesi “onların bütünü, hepsi”;اِلَّآ اِبْل۪يسَ illâ iblîse ifadesi “İblis hariç”; اَبٰى ebâ fiili “yüz çevirmişti”; اَنْ يَكُونَ en yekûne ifadesi “olmaktan”; مَعَ السَّاجِد۪ينَ me‘a’s-sâcidîne ifadesi ise “secde edenlerle birlikte” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insan türünü yaratması ve meleklerin onunla ilgili olarak secdesi gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ ف۪يهِ مِنْ رُوح۪ي فَقَعُوا لَهُ سَاجِد۪ينَ “(Allah şöyle demişti): Ona düzgün şekil verip kendisine rûhumdan üflediğim zaman onun için (bana) secde edin!” Yüce Allah Sâd 38/72’de de geçen bu ifadelerinde ilk insan türünü çamurdan/balçıktan yaratıp ona şekil verince kendisine ruhundan da üflediğini beyan etmektedir.

a) فَاِذَا سَوَّيْتُهُ “Ona düzgün şekil verdiğim zaman.” Âyetteki سَوَّيْتُ sevveytü/sevvâ fiili başka âyetlerde(12) de haleka vb. fiillerden sonra gelmekte, dolayısıyla sevvâ fiilinin yaratmanın başlamasını takip eden ikinci aşama olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre sevvâ fiiline “düzenlemek, şekil vermek” gibi anlamlar verebiliriz. Yaratılış başladıktan sonra bir anlamda detayların şekillendirildiği aşamaya tesviye denebilir. Âyetteki hû zamiri beşer kelimesine gitmekte ve insan türünü ifade etmektedir.

b) وَنَفَخْتُ ف۪يهِ مِنْ رُوح۪ي “Ona ruhumdan üflediğim (zaman).” İnsana “Allah’ın ruhundan üflenmesi”, insanoğlunun yaratılışında Yüce Allah’ın bir parçasının bulunduğu manasına gelmez. Bu tamlama tıpkı beytî/beytullâh “Allah’ın evi”, nâkatullâh “Allah’ın devesi”, şe‘âirullâh “Allah’ın sembolleri”, kelâmullâh “Allah’ın kelâmı” ifadelerinde olduğu “Allah’ın yarattığı evi, O’nun sembolleştirdiği devesi, sembolleri, O’nun sıfatı olan kelâmı” gibi anlaşılmalıdır. رُوح۪ي rûhî tamlaması da Allah’ın insanoğlu için yarattığı özel ruh demektir.

“Ruhun Allah’a nispet edilmesi” ruhun kıymeti, yüceliği ve saygınlığı nedeniyledir; yoksa insanoğlunda -hâşâ- Yüce Allah’ın bir parçasının bulunduğu kabul edilemez. Bu ruh insanı insan yapan asıl cevherdir. İnsan bu ruh cevheri sayesinde diğer canlılardan ayrılır; onunla akleder, idrak eder, anlar, karar verir.

Ruhun insana nasıl üflendiği ise herhangi bir nesnel üflemeye benzetilemez; çünkü bunun keyfiyeti bizce bilinememektedir. Bazı âlimlerimiz bunun insanda ruhun yaratılması manasına geldiğini belirtmişlerdir.(13)

c) فَقَعُوا لَهُ سَاجِد۪ينَ “Hemen onun için (bana) secdeye kapanın.” Burada sözü edilen secde emri, diğer sûrelerde dile getirilen ve hem meleklere hem de özel olarak İblis’e yönlendirilen secde emrini içermektedir. Sâd 38/72’de de geçen ve veka‘a, yeka‘u kalıbından gelen ka‘û emri “yere kapanmak” manasını vermekte, sâcidîne kelimesiyle birlikte secde halini almayı içermektedir.

- Meleklerin Secdesi

Bu emir, Bakara 2/30’da dile getirilen meleklerin sorusu ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevapların ardından gerçekleşen emirdir. Konuyla ilgili bilgi veren diğer âyetlerde yer alan اسْجُدُوا لِاٰدَمَ üscüdû li âdeme “Âdem için secde edin” emri ile buradaki قَعُوا لَهُ سَاجِد۪ين ka‘û lehû sâcidîne “Onun için secdeye kapanın” ifadesi aynı hakikatin iki şekilde dile getirilmesinden ibarettir.

Bu arada sözü edilen secdenin beşere, yani Hz. Âdem’e yönelik olduğu kabul edilmektedir. Oysa konunun işlendiği Bakara 2/30-32’de Hz. Âdem’in bir başarısından söz edilmemektedir. Zaten melekler Hz. Âdem’le de bir diyaloga girmiş değillerdi. Onlar halife kılınma olayında soruyu Yüce Allah’a yöneltmişler, cevabı da esaslı bir şekilde Yüce Allah vermiş ve meleklerin bilmediklerini kendisinin bildiğini onlara söylemiştir. Sonuçta yapılan imtihanda melekler başarı gösterememiş, Hz. Âdem ise kendisine öğretilen isimleri bilmiş ve söylemişlerdi.

Burada başarı Yüce Allah’ın öğretmesiyle ilgilidir; dolayısıyla secdenin muhatabı da Yüce Allah’tır. İşte bu nedenle biz âyetin tercümesini “Ona secde edin” şeklinde değil de “Onun için (o başardığı için) secdeye kapanın” şeklinde yapmayı tercih ettik. Hz. Âdem meleklerin karşısında sadece bir motifti; asıl bilginin kaynağı Yüce Allah’tır ve secde de sadece ve sadece O’na yapılmaktadır.

Bu cümlede yer alan mesaj hakkında iki yaklaşım söz konusu olabilir:

ı. Geleneksel ve yaygın kabule göre burada sözü edilen secde emri ilk insan türünün yaratılışının hemen ardından gerçekleşen bir emirdir; zaten فَقَعُوا fe ka‘û ifadesinin başındaki fe/fâ harfi de ta‘kîbiyye anlamında “hemen” manası vermektedir. Genelde bu emir bilinen anlamda “önünde eğilmek”, “secde yapmak” manasında anlaşılmaktadır. Bu secdenin muhatabın üstünlüğünü kabul etmek manasına geldiği de ifade edilmektedir.(14)

ıı. Biz ise meselenin böyle şekillenmediğini, insanın yaratılıp yeryüzünde fesatlık çıkarıp kan dökmesinden sonra halife yapılmasıyla ilgili meleklerin sorduğu soruların sonrasında bu emrin verildiğini düşünmekteyiz. Çünkü eğer secde bir boyun bükme anlamına geliyorsa -ki öyledir- öncesinde bir borcun tahakkuk etmesi gerekirdi. Bunun için meleklerin bir şey yapmış olması zorunluydu.

İnsanın halife olarak görevlendirileceğiyle ilgili hikmeti sormaları ve sanki insanların bu görevi yapamayacağıyla ilgili bir kanaate sahip olmaları nedeniyle uyarılmışlar, sonuçta secde emrine muhatap kılınmışlardı. Yoksa herhangi bir durum olmadan, sırf ontolojik olarak insanı üstün, melekleri ise daha düşük görmek, sonuçta meleklerin secdeye mecbur kılındıklarını iddia etmek gerçeği yansıtmasa gerektir.

2. فَسَجَدَ الْمَلٰٓئِكَةُ كُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ “Bütün melekler hemen secde etmişlerdi.” Bu ifadenin aynısı Sâd 38/73’te de geçmektedir. Orada da açıklayacağımız üzere, Yüce Allah’ın meleklere hitaben gerçekleştirdiği secde emrini, istisna içermeyecek şekilde bütün meleklerin yerine getirdiği beyan edilmektedir.

Melekler iradelerini sadece ve sadece Yüce Allah’ın isteği doğrultusunda kullanacakları için aralarında herhangi bir fire vermemiş, istisna ortaya koymamışlardı. فَسَجَدَ fe secede ifadesinin başındaki fe/fâ edatı ta‘kîbiyye manasına alınmakta ve bu emrin gereğinin hemen yerine getirildiği belirtilmek istenmektedir.

Âyetin sonunda yer alan كُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ küllühüm ecme‘ûne ifadesi ise “bütün hepsi” manasına gelmektedir. Arap edebiyatında bu tür ifadelere lafzî değil, “manevî te’kid” adı verilmektedir. Yâsîn 36/32’de de geçtiği gibi, maksat, sözü edilen meselede hiçbir istisnanın bulunmadığını ortaya koymaktır. İşte bu ifade ile verilen toplu mesaj, bir zamanlar İblis’in de melekler içinde bulunduğu iddiasını çürütmektedir. Çünkü Kehf 18/50’ye göre İblis baştan beri cinlerdendi ve hiçbir zaman da melek geçmişine sahip olmamıştı.

3. اِلَّآ اِبْل۪يسَ اَبٰىٓ اَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِد۪ينَ “İblis hariç. (O) secde edenlerle birlikte olmaktan kaçınmıştı.” Bu istisna ifadesi konunun ele alındığı başka âyetlerde de yer almaktadır.(15) Sâd 38/74’te zikredildiği üzere, Yüce Allah meleklere emrettiği secde emrini hepsinin yerine getirdiğini, İblîs’in buna karşı çıktığını, secde edenlerle birlikte olmaktan kaçınıp yüz çevirdiğini haber vermektedir.

a) اِلَّآ اِبْل۪يسَ “İblis hariç.” Kur’ân’da İblîs kelimesi 11 kez(16) geçmektedir. İblîs, şeytanın sıfatı olarak düşünülebilir. İblîs, “belanın şiddeti nedeniyle mağlup olarak ümitsizliğe kapılan varlık” demektir.(17) En‘âm 6/44’te ve Rûm 30/49’da geçen müblisûne, müblisîne kelimesi “ümitsizliğe düşenler”; Rûm 30/12’deki yüblisü fiili ise “ümitsizliğe düşmek” anlamına gelmektedir.

Anlaşılıyor ki bu kelime “ümitsizlik” manasıyla ilişkili olarak şeytana verilen bir sıfattır. Ayrıca, iblîs söz konusu varlığın henüz isyan etmeden önceki ismi iken, azgınlaştıktan sonraki ismi ise şeytân olmuştur diye de bir yaklaşım vardır. Bu varlık Yüce Allah ile olan ilişkisinde iblîs, Hz. Âdem’le olan ilişkisinde şeytân diye anılmaktadır.(18)

“Rabbin meleklere ‘Âdem için secde edin’ dediğinde hepsi secde ettiler, sadece İblîs hariç”(19) ifadesi nedeniyle, İblîs’in de aslında melek olduğu, isyan ettikten sonra huzurdan kovulduğu kabul edilmektedir. Oysa Kehf 18/50’de İblîs’in secde emrine itibar etmediği, zaten kendisinin cinlerden olduğu ve Yüce Allah’ın emrinden çıktığı ifade edilmektedir. İblis’in ateşten yaratıldığı bilinmektedir.(20) Melekler ise nurdan yaratıldığı kabul edilmektedir. Dolayısıyla yaratılış kaynakları farklı olan bu iki türün birini diğerinden saymak doğru değildir.

İçinde İblîs’in de bulunduğu gruba yönelik olarak verilen secde emrinin böyle şekillenmesinin muhtemel sebebi, muhatapların çok büyük çoğunluğun meleklerden oluşmasıdır. Muhatapların yoğunluğu hangi yönde ise hitap da ona göre şekillenir. Ayrıca melekler ve cinler görünmemekte ortak oldukları için İblis’in de görünmeyen varlık anlamında hitabın muhtevasında var olduğu kabul edilebilir.

Dahası, meleklere hitaben yapılan bu çağrının ayrıca İblîs için de özel olarak tekrarlandığı A‘râf 7/12’de açıkça yer almaktadır. Durum bu kadar net olmasına rağmen, İblîs’in aslında melek olduğu, hatta meleklere hocalık yaptığı, kendisine Azâzîl dendiği maalesef bir hata olarak genel kabul halinde devam etmektedir.

b) اَبٰىٓ اَنْ يَكُونَ مَعَ السَّاجِد۪ينَ “(O) secde edenlerle birlikte olmaktan kaçınmıştı.” Yüce Allah İblis’in secde eden meleklerle birlikte hareket etmediğini, kibirli davranarak ilahi emre boyun eğmekten kaçındığını, böylece kulluktan yüz çevirdiğini haber vermektedir.

İblis’in secdeden yüz çevirmesiyle ilgili başka bazı âyetlerde farklı detaylar söz konusudur: Bakara 2/34’te ve Sâd 38/74’te “Büyüklük taslamış ve kâfirlerden olmuştu” ifadesi yer almışken, A‘râf 7/11’de sadece “O secde edenlerden olmadı” denmektedir. İsrâ’ 17/61’de “Çamur olarak yarattığına mı secde edecekmişim!” şeklinde soru cümlesi bulunmakta ve elbette secde etmediği vurgulanmaktadır.

Kehf 18/50’de İblis’in cinlerden olduğu ve Rabbinin emrinden çıktığı beyan edilmekte, Tâhâ 20/116’da ise sadece “yüz çevirdi” anlamındaki ebâ fiili kullanılmaktadır ki bu fiilin Kur’ân’da yedi kez(21) zikredildiğini belirtmeliyiz.

b) İblis’in Yüce Allah’a Karşı Hadsizliği

Yüce Allah, sûrenin 32-38. âyetlerinde İblis’in neden secde etmediğini sorduğunda “basit yaratılışlı bir beşere secde etmeyeceğini” söylediğini, bunun karşılığında kendisini huzurdan kovduğunu, kıyamet gününe kadar üzerine lanet ettiğini, mahşere kadar süre isteyince kendisine “Bilinen vaktin gününe kadar mühlet verilenlerdensin” deyip ona izin verdiğini beyan etmektedir.

ı. Secde Etmemesinin Sebebi

قَالَ يَآ اِبْل۪يسُ مَا لَكَ اَلَّا تَكُونَ مَعَ السَّاجِد۪ينَ “(Allah ona:) ‘Ey İblis! Secde edenlerle olmayışının sebebi nedir?’ diye sormuştu.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَآ اِبْل۪يسُ yâ iblîsu hitabı “ey İblis”; مَا لَكَ mâ leke ifadesi “neden sen, sana ne oluyor da”; اَلَّا تَكُونَ ellâ tekûne fiili “olmuyorsun”; مَعَ السَّاجِد۪ين me‘a’s-sâcidîne ifadesi ise “secde edenlerle birlikte” demektir.

Burada İblis’in neden secde etmediğiyle ilgili muhatap kılındığı soru gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Âdem’e verdiği bilgiler çerçevesinde yaşanan olayda melekler secde etmelerine rağmen İblis’in secde etmeyerek yüz çevirmesinin sebebini sorduğunu beyan etmektedir. Bu konuda Arâf 7/12’de şöyle buyurulmaktadır. “Ben sana emretmişken seni secde etmemenle ilgili olarak alıkoyan neydi?” Aynı şekilde Sâd 38/75’te de şu ifadeler yer almaktadır: “Ey İblis! İki elimle (kudretimle) yarattığım varlık için secde etmekten seni engelleyen neydi? Büyüklendin öyle mi; yoksa (haksız yere) yücelenen kişilerden mi oldun?”

Esasında Yüce Allah İblis’in neden secde etmediğini gayet iyi bir şekilde bilmesine rağmen, yine de konuyu gündeme taşımış ve yargısız infaz yapılmaması gerektiğini insanlara öğretmek istemiştir. Bir suçla ilgili işlem yapmadan önce muhataba izin ve fırsat tanımak, işlediği suçun nedenini sorup öğrenmek, bir anlamda muhataba kendini savunma imkânı tanımak âyetin güne dair en önemli sonuçları arasında yer almaktadır.

ıı. İblis’in Kibri

قَالَ لَمْ اَكُنْ لِاَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ “(İblis de:) ‘Ben (pişmiş) kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan yarattığın bir beşer (insan) için secde edecek değildim!’ cevabını vermişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَمْ اَكُنْ lem ekün fiili “olmadım, değil(d)im”; لِاَسْجُدَ liescüde fiili “secde etmekte olan”; لِبَشَرٍ libeşerin kelimesi “herhangi bir beşer için, insan için”; خَلَقْتَهُ helaktehû fiili “sen onu yarattın”;مِنْ صَلْصَالٍ min salsâlin kelimesi “kupkuru (nemi alınmış), kuru balçıktan, pişmiş çamurdan”; مِنْ حَمَاٍ مَسْنُونٍ min hamein mesnûn tamlaması “biçim verilmiş, değiştirilip dönüştürülmüş özlü kara balçıktan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İblis’e sorduğu “secde etmeme” sebebine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Âdem’e verdiği bilgi sebebiyle meleklerden ve İblis’ten istediği secde görevini yapmamasının nedenini ona sorduktan sonra İblis’in verdiği cevabı hatırlatmaktadır. Buna göre, İblis “(pişmiş) kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan yaratılan” insanoğlunu beğenmediğini ortaya koymuş ve insanın yaratıldığı nesneyi küçük gördüğünü, dolayısıyla böyle bir şeyden yaratılan bir beşer nedeniyle secdeye kapanmadığını beyan etmiştir.

Konuyla ilgili olarak başka sûrelerde başka ifadeler de yer almaktadır. Bu çerçevede A‘râf 7/12 ve Sâd 38/76’da “Ben ondan üstünüm. Beni ateşten yarattın; onu çamurdan yarattın” cevabını verdiği belirtilmişken, İsrâ’ 17/61-62’de ise şu cümleleri hatırlatılmaktadır: “Ben, çamurdan yarattığın bir kişi için secde eder miyim hiç! Bana üstün kıldığın şuna bakar mısın?” İblis’e göre, yaratılış kaynağı bir varlığın kalitesini de gösterir. Bu nedenle, kendisinin “ateş”ten, insanın ise “çamur”dan yaratıldığını söyleyerek, ateşi topraktan daha hayırlı gördüğünü beyan etmiş olmaktadır. İşte kibrin ve alaycılığın ulaştığı bu boyutun sahibi İblis’tir.

Kendi emeği ve iradesinin bulunmadığı bir meselede kişilerin övünmesi son derece yanlıştır. Yaratıldığı ırkı, mensup olduğu anne ve babayı, cinsiyetini, doğduğu coğrafyayı, doğuş zamanını vs. kendisi belirleyemeyen bir insanın bunlarla övünmesi ne kadar saçma ise, bunun İblis’ten geldiğini bilmemesi de o kadar eksikliktir. İlk ırkçının ve ilk müstekbir denen “kibirli” varlığın İblis olduğu kesindir. Bu nedenle, kıssanın insanlara aktarılmasında bu detayların yer almasının sebebi bu tür yanlışlıklara düşülmemesini sağlamaktır.

Peygamberler tarihinde görüldüğü üzere, müşriklerin peygamberlerle ve onlara iman edenlerle alay etmelerinin arka planında İblis’in izinden gitmek yatmaktadır. Müminlerle alay edip onları aşağılık gören zavallılar İblis’in askeri olduğunu dahi bilememektedirler. Özellikle Firavun ve adamlarının İsrailoğullarına yaptığı aşağılamalar ile Mekkeli müşriklerin Müslümanlara yaptığı eziyetlerin nerelerden beslendiği açıkça ortaya konulmaktadır.

ııı. Huzurdan Kovulması ve Mahşere Kadar Süresi

قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَاِنَّكَ رَج۪يمٌ وَاِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ اِلٰى يَوْمِ الدّ۪ينِ قَالَ رَبِّ فَاَنْظِرْن۪يٓ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَاِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ اِلٰى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ “(Allah) şöyle demişti: ‘Çık oradan! Şüphesiz ki sen kovuldun. Şüphesiz ki hesap gününe kadar lanet(im) senin üzerinedir!’ (İblis) ‘Rabbim! İnsanların diriltilecekleri güne kadar bana zaman ver.’ demişti. (Allah) ‘Şüphesiz ki sen (zaten) bilinen vaktin gününe kadar zaman verilenlerdensin.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; فَاخْرُجْ fahruc emri “çık”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; فَاِنَّكَ fe inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; رَج۪يم racîmun kelimesi “kovulmuş(sun), kovuldun”;وَاِنَّ عَلَيْكَ ve inne ‘aleyke ifadesi “muhakkak ki senin üzerinedir”; اللَّعْنَة el-la‘nete kelimesi “o lanet”; اِلٰى يَوْمِ الدّ۪ينِ ilâ yevmi’d-dîni tamlaması “din gününe kadar, hesap gününe kadar”; قَالَ kâle fiili “(İblis) demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; فَاَنْظِرْن۪ي fe enzırnî duası “bana zaman ver”; اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ilâ yevmi yüb‘asûne ifadesi “(insanların) diriltileceği güne kadar”; قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; فَاِنَّكَ fe inneke ifadesi “muhakkak ki sen”;مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ mine’l-münzarîne kelimesi “mühlet verilenlerden(sin), zaman tanınanlardan(sın)”; اِلٰى يَوْمِ الْوَقْتِ ilâ yevmi’l-vakti tamlaması “vaktin gününe kadar”; الْمَعْلُومِ el-ma‘lûmi kelimesi ise “o bilinen” demektir.

Burada İblis’in huzurdan kovulması, lanetlenmesi ve mahşere kadar kendisine zaman tanınmasıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu ifadelerin büyük oranda benzerleri Sâd 38/77-81’de geçmektedir. Gerekli açıklamaları orada yapacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1. قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَاِنَّكَ رَج۪يمٌ وَاِنَّ عَلَيْكَ اللَّعْنَةَ اِلٰى يَوْمِ الدّ۪ينِ “(Allah) şöyle demişti: Çık oradan! Şüphesiz ki sen kovuldun. Şüphesiz ki hesap gününe kadar lanet(im) senin üzerinedir!” Yüce Allah İblis’e hitap etmiş ve onun nimet yurdu olan o bahçeden çıkmasını, çünkü huzurdan kovulduğunu kendisine ifade etmiştir.

Burada geçen اللَّعْنَة el-la‘neh “o lanet(im)” kelimesi yerine Sâd 38/78’de لَعْنَت۪ي la‘netî “benim lanetim” tamlaması kullanılmaktadır. Bu nedenle “âyetler birbirini açıklar prensibi”nden hareket ederek, biz de tercümeyi “o lanet(im)” şelinde vermeyi tercih ettik. Bu iki âyette Yüce Allah İblis’in davranışları ve sözleri nedeniyle onu bulunduğu nimet ortamından veya huzurdan kovup çıkardığını, mahşere kadar kendisine lanet ettiğini haber vermektedir. Bu konunun ele alındığı A‘râf 7/13’te, İblis’in bulunduğu yerden kovulduğu, bu esnada Yüce Allah’ın kendisine “Orada büyüklenmek senin haddine değildir; sen aşağılıklardansın” dediği beyan edilmektedir.

2.قَالَ رَبِّ فَاَنْظِرْن۪يٓ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَاِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ اِلٰى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ “(İblis) ‘Rabbim! İnsanların diriltilecekleri güne kadar bana zaman ver.’ demişti. (Allah) ‘Şüphesiz ki sen (zaten) bilinen vaktin gününe kadar zaman verilenlerdensin.’ demişti.” A‘râf 7/14-15’te ilk iki âyetin benzeri yer almakta, üç âyet olarak tamamen aynısı ise Sâd 38/79-81’de geçmektedir.

İblis’in hitaplarına bakıldığında Yüce Allah’a رَبِّ rabbi “Ey Rabbim” diye seslendiğini görmekteyiz. Bu durumda, İblis’in, duanın tek adresinin Yüce Allah olduğunu bilmesinin yanında insanların diriltileceği gün olan mahşere iman ettiği de anlaşılmaktadır.

Bu ifadelerde önce İblis’in “İnsanların diriltileceği güne kadar kendisine zaman tanıması” için Yüce Allah’a yönelttiği bir isteği dile getirilmektedir. Bu isteğin değişik bir şekli İsrâ’ 17/62’de şu şekildedir: “Beni kıyamet gününe kadar tehir edersen (bana kıyamet gününe kadar zaman tanırsan), pek azı dışında, onun neslini kendime bağlayacağım (onları kendime itaat ettireceğim)!”

37. ayetin tercümesinde “(zaten)” kelimesine yer vermemizin sebebi, 35. ayette geçen “Şüphesiz ki hesap gününe kadar lanet(im) senin üzerinedir!” ifadedir. Burada Yüce Allah’ın zaten ona diriltilme gününe kadar lanet ettiğini bildirmesi, ona o zamana kadar zaman tanınmış olduğunu göstermektedir. Yoksa İblis isteğini dile getirdikten sonra haşa Yüce Allah’ın aklına böyle bir zaman tanıma izni gelmiş değildir.

Âyette geçen يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ “Bilinen vaktin günü” ifadesi, zamanını sadece Yüce Allah’ın bildiği,(22) bu konudaki bilgisini hiç kimseyle paylaşmadığı mahşer günüdür. Bütün bu anlatılanların ışığında, hem Son Saat’in, sonrasında kıyametin ve mahşerin zamanını hiç kimsenin bilemeyeceği beyan edilmiş olmakta, hem de İblis’in insanları aldatma girişimlerinin o zamana kadar devam edeceği anlaşılmaktadır.

c) İblis’in İnsanoğluna Karşı Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 39-44. âyetlerinde İblis’in insanoğluna yeryüzündeki her şeyi süslü göstererek ihlaslı kullar hariç geri kalan herkesi saptıracağını söylediğini, bunun üzerine ona “İşte bana varan dosdoğru yol budur. Şüphesiz azgınlardan sana uyanlar hariç, (has, ihlaslı) kullarım üzerinde senin hiçbir hakimiyetin yoktur” dediğini beyan etmektedir. Sonrasında cehennemin inkar edenler için vaad edilen bir azap yeri olduğu, yedi kapısının bulunduğu ve her kapıdan girecek belirlenmiş bir grup olacağı haber verilmektedir.

ı. İnsanları Saptırma Kararlılığı

قَالَ رَبِّ بِمَآ اَغْوَيْتَن۪ي لَاُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْاَرْضِ وَلَاُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَع۪ينَ اِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَص۪ينَ “(İblis) şöyle demişti: Rabbim! Beni azdırmana karşılık ben de yeryüzünde onlara (günahları) süsleyeceğim ve içlerinden samimi kulların hariç hepsini mutlaka azdıracağım!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(İblis) demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; بِمَآ اَغْوَيْتَن۪ي bimâ ağveytenî ifadesi “beni saptırmana, azdırmana karşılık”; لَاُزَيِّنَنَّ leüzeyyinenne fiili “mutlaka süslü göstereceğim”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; وَلَاُغْوِيَنَّهُمْ ve leuğviyennehum fiili “ve onları mutlaka saptıracağım”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi “hepsini”;اِلَّا عِبَادَكَ illâ ‘ıbâdeke istisnası “senin (şu) kulların hariç”; مِنْهُم minhum ifadesi “onlardan”; الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesi ise “ihlaslı olanlar” demektir.

Burada İblis’in Yüce Allah’a karşı insanları saptırmayla ilgili sözleri gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَبِّ بِمَآ اَغْوَيْتَن۪ي لَاُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْاَرْضِ وَلَاُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَع۪ينَ “(İblis) şöyle demişti: Rabbim! Beni azdırmana karşılık ben de yeryüzünde onlara (günahları) süsleyeceğim ve hepsini mutlaka azdıracağım!” Yüce Allah İblis’in kendisine karşı söylediği “azgınlık” içerikli sözünü hatırlatmakta ve “yeryüzündeki insanlara bütün günahları ve haramları süslü göstereceğini ve hepsini mutlaka azdıracağını” söylediğini aktarmaktadır.

Âyette yer alan بِمَا bimâ ifadesindeki bâ/bi harfi “yemin”(23) veya “sebebiye” manasına gelmekte, cümle ise “Allah’a yemin olsun”, “O’nun izzeti hakkı için”(24) veya “beni azdırman sebebiyle, beni azdırmana karşılık” manasını vermektedir.

İblis huzurdan kovulmasının sebebinin insanoğlu olduğunu düşünerek,(25) bu defa insanları saptırmak için çalışacağını söylemektedir. Bu doğrultuda yeryüzünde günahları, haramları ve kötülükleri, yani Yüce Allah’a isyanı onlara süslü göstereceğini söyleyerek, saptırma gayreti içerisinde olacağını ifade etmektedir.(26)

Bu arada لَاُزَيِّنَنَّ leüzeyyinenne ve لَاُغْوِيَنَّ leuğviyenne ifadelerinin başındaki lâm/le ile fiillerin sonundaki “şeddeli nûn” harfleri İblis’in bu noktada son derece kararlı olduğunu gösteren te’kid “pekiştirme” unsurlarıdır.

Konuyla ilgili olarak Sâd 38/82’de şu bilgi yer almaktadır: “(İblis), ‘Kudretinin hakkı için (yemin ediyorum ki) hepsini azdıracağım’ demişti.” İblis Rabbimizin yüceliğinin ve yemin edilecek makamın da sadece O’nun makamı olduğunun farkındadır. İşte o makama yemin ederek insanların tamamını saptıracağını söylemektedir.

Burada saptırma işini kendisine nispet eden İblis, A‘râf 7/16-17’de bunu Yüce Allah’a nispet etmekte ve şöyle dediği aktarılmaktadır: “Beni saptırmana karşılık ben de onlar için (insanları saptırmak için) senin dosdoğru yolunun üzerinde oturacağım. Onların önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından geleceğim. Çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın.”

“Saptırma” ifadesinde İblis’in kafasının son derece karışık olduğu anlaşılmaktadır. Zira Sâd 38/82’de bunu “kendisine” nispet etmekte, A‘râf 7/16’da ise “kendisini Yüce Allah’ın saptırdığını” beyan etmektedir. Ancak kendisinin saptırıcı olduğu noktasında herhangi bir tereddüdü yoktur. Çünkü İsrâ’ 17/62’de şöyle bir kararlılık ortaya koyduğu görülmektedir: “Eğer beni kıyamet gününe kadar tehir edersen, insanın zürriyetinden çok az bir kısmı hariç hepsini mutlak surette peşime takacağım.” Şimdi insanlara düşen görev İblis’in bu noktadaki kararlılığını boşa çıkartacak bir hayat yaşamayı başarmalarıdır.

2. اِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَص۪ينَ “İçlerinden samimi kulların hariç” İblis bu istisnasını yaparken belli kalitede insanların bulunduğunu görmekte ve onların yolunu takip edenlerin yiğit kulları saptıramayacağını itiraf etmektedir. İblis’in bu itirafı A‘râf 7/17’de “Çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın” şeklinde kaşılanmaktadır. İblis’in yani şeytanın kimler üzerinde etkisinin olamayacağı ve kimleri saptırabileceğiyle ilgili olarak Nahl 16/99-100’de şu bilgiler yer almaktadır: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine güvenenler üzerinde onun (şeytanın) hiçbir hâkimiyeti yoktur. Onun hâkimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve O’na (Allah’a) ortak koşanlaradır.”

Yüce Allah İsrâ’ 17/65 ve Sâd 38/83’te İblis’e hitap ederek, has (yiğit, samimi, ihlaslı) kulları üzerinde onun hiçbir yetkisinin ve otoritesinin olamayacağını belirtmekte, şeytanın peşine takılanların da kulların içinden azgınlar olduğunu ifade etmektedir. Hz. Mûsâ ve Hz. Yûsuf’un muhlasûne denilen has ve samimi kullardan olduğu belirtilirken,(27) bu kapsama başta peygamberler olmak üzere pek çok insanın girdiğini söyleyebiliriz.(28)

Bu kıssanın bizlere öğretmek istediği en temel mesaj, İblis’i yani şeytanı yalancı çıkarmaya çalışmak ve Rabbimizin “has ve ihlaslı kullarım” dediği yiğitlerin arasına katılmaya gayret etmektir. Bu istisnada çok önemli bir noktaya dikkat çekmek gerekmektedir: Demek ki İblis bile yalandan kaçınmakta, yalandan utanmaktadır. Onun utandığı ve yemin ederken istisnasıyla dikkat çektiği yiğitlerin bulunacağı ifadelerine karşılık, bir Müslümanın yalan konuşması korkunç bir hatadır.

ıı. Yüce Allah’ın Meydan Okuması

قَالَ هٰذَا صِرَاطٌ عَلَيَّ مُسْتَق۪يمٌ اِنَّ عِبَاد۪ي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ اِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاو۪ينَ “(Allah) şöyle demişti: İşte bana ait doğru yol budur. Şüphesiz ki azgınlardan sana uyanlar hariç, kullarım üzerinde senin hiçbir hâkimiyetin yoktur.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; صِرَاط sırâtun sözcüğü “(şöyle) bir yol(dur)”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana, bana varan, bana ait”; مُسْتَق۪يم müstekîmun kelimesi “dosdoğru”; اِنَّ عِبَاد۪ي inne ‘ıbâdî ifadesi “muhakkak ki benim kullarım”; لَيْسَ leyse edatı “yoktur”; لَكَ leke ifadesi “senin için yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlar üzerinde, aleyhlerinde”; سُلْطَان sültânun sözcüğü “herhangi bir delil, hakimiyet, otorite”;اِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ illâ menittebe‘ake istisnası “sana uyan(lar) hariç”; مِنَ الْغَاو۪ينَ mine’l-ğâvîne ifadesi ise “azgınlardan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İblis’in meydan okumasına karşılık verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ هٰذَا صِرَاطٌ عَلَيَّ مُسْتَق۪يمٌ “(Allah) şöyle demişti: İşte bana ait doğru yol budur.” Bu âyeti “Doğru yola iletmek de benim işimdir, bana aittir” şeklinde yorumlayan âlimlerimiz de vardır.(29) Yüce Allah İblis’in saptıramayacağını itiraf ettiği ihlaslı kulların yolunun zâtına varacak dosdoğru yol olduğunu ifade etmiş olmaktadır. Buna göre bazı âlimlerimiz buradaki عَلَيَّ ‘aleyye ifadesinin ileyye manasında olduğu kanaatindedirler.(30) Bazı âlimlerimiz ise عَلَيَّ ‘aleyye kelimesini ‘aliyyun şeklinde okuyarak hak yolun yüce, yüksek değerli bir yol olduğu manasında yorumlar yapmışlardır.(31)

2. اِنَّ عِبَاد۪ي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ اِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاو۪ينَ “Şüphesiz ki azgınlardan sana uyanlar hariç, kullarım üzerinde senin hiçbir hâkimiyetin yoktur.” Yüce Allah İblis’in onun has ve ihlaslı kulları üzerinde hiçbir etkisinin, otoritesinin ve yetkinliğinin bulunamayacağını beyan etmektedir.

a) اِنَّ عِبَاد۪ي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ “Şüphesiz ki kullarım üzerinde senin hiçbir hâkimiyetin yoktur.” Yüce Allah İblis’e cevap vermekte ve has, ihlaslı, yiğit kulları üzerinde onun hiçbir sültanının olamayacağını haber vermektedir.

Kur’ân’da 37 kez(32) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz”, “egemenlik” gibi anlamlar içermektedir. Bu âyetteki سُلْطَان sültân kelimesi nekra yani belirteç edatı olmadan geldiği için mutlak umum manası vererek İblis’in bu yiğit kullar üzerinde hiçbir gücünün olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah İblis’in yani şeytanın kimleri saptıramayacağı ve kimleri azdırabileceğiyle ilgili olarak daha önce de aktardığımz üzere Nahl 16/99-100’de şu bilgileri vermektedir: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine güvenenler üzerinde onun (şeytanın) hiçbir hakimiyeti yoktur. Onun hakimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve O’na (Allah’a) ortak koşanlar üzerindedir.”

Yüce Allah İblis’in saygısızca çıkışları bağlamında İsrâ’ 17/64’te şunları bildirmektedir: “Gücünün yettiği kimseleri dâvetinle (gerçekten, doğrudan) uzaklaştır (şaşırt)! Süvarilerinle ve yayalarınla onları yaygaraya boğ (onların üzerine git)! Malları ve çocukları (aracılığıyla yapacakları kötülüklere) ortak ol! Kendilerine (türlü türlü) vaadlerde bulun! Zaten Şeytan, insanlara, sadece aldatma vaadeder.”

İşte bu fermanın ardından bu defa İblis’in kimler üzerinde etkisinin olamayacağını ise İsrâ’ 17/65’te şu şekilde beyan buyurmaktadır: “Benim (ihlâslı) kullarım üzerinde senin hiçbir gücün (otoriten, etkin) olmayacaktır. (Onları) koruyucu olarak Rabbin (kendilerine) yeter.” İblis’in güç olarak aslında insanlar üzerinde herhangi bir etkinliğinin bulunmadığı Sebe’ 34/21’de de şöyle dile getirilmektedir: “Halbuki onun (İblis’in) onlar üzerinde hiçbir nüfuzu yoktu. Ancak ahirete inananı, şüphe içinde kalandan ayırdedip bilelim diye (ona bu fırsatı vermiştik).”

İblis’in etkileyemeyeceği kişiler Yüce Allah’ın “has kullarım” dediği ve görevlendirdiği “peygamberler” ile peygamberlerin tebliğ ettiği esasları hayatlarına hâkim kılmaya çalışan “sâlihler”, “sıddîklar” ve “hakka şahit olanlar”dan oluşan yiğit insanlardır. İsrâ’ 17/65’in sonunda da yer aldığı üzere “(Onları) koruyucu olarak Rabbin (kendilerine) yeter” ifadesi, tavrını ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyenleri O’nun koruyacağı, sahipleneceği ve kendilerini şeytanın uydusu haline getirmekten muhafaza edeceği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah’a güvenenlere Allah yeter; yeter ki kul bu güveninin gereğini yerine getirsin ve samimi olsun. Bu âyet gereği, Müslümana düşen görev Yüce Allah’ın عِبَاد۪ي ‘ıbâdî yani “has kullarım” dediği yiğit insanların arasında yer alabilmek ve şeytanın çabalarını boşa çıkarabilmektir. Zira şeytan A‘râf 7/27’de “Onların çoğunu sana şükredici bulamayacaksın” demişti. Bunu söyleyen şeytanı yalancı çıkarmak için çalışmak gerekmektedir. Tavrını ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyen, böylece şeytanı yalancı çıkarabilen yiğit kullara selâm olsun.

b) اِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاو۪ينَ “Azgınlardan sana uyanlar hariç,” Bunun ardından bir istisna cümlesi getirilerek “Azgınlardan her kim sana tâbi olursa onlar hariç” buyrulmakta, kimlerin İblis’in peşine takılacağı haber verilmektedir. Bu insanlar zaten kendileri azgınlaştıkları için onlar İblis’i takip edeceklerdir.

Âyette geçen الْغَاو۪ين el-ğâvîne kelimesi Hıcr 15/40. âyette geçen الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne sözcüğünün karşıtı konumundadır. الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesi “ihlaslı, samimi” manasına gelince, الْغَاو۪ين el-ğâvîne sözcüğü de bunun zıddına olacak şekilde “samimiyetsiz, sahtekâr, azgın” gibi anlamlar içermektedir.

İblis’in peşine gidenler bu şekilde yolunu bâtıldan yana belirleyen samimiyetsiz azgınlardır. Çünkü âyette yer alan اتَّبَعَكَ ittebe‘ake ifadesi İblis’e tâbi olanların bizzat insanlar olduğunu göstermekte, İblis’in baskısından veya otoritesinden söz edilmemektedir. Zaten konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/22’de geçtiği üzere, mahşerde kendini savunacak olan şeytanın “benim sizin üzerinizde hiçbir etkim, baskım, otoritem yoktu; sizi sadece davet ettim; siz de hemen geldiniz” diyeceği beyan edilmektedir. Zaten A‘râf 7/18, İsrâ’ 17/63 ve Sâd 38/85’te verilen mesajlar da bu istikamettedir.

Demek ki cehenneme atılmak “sonuç”tur; İblis’e tâbi olmak ise “sebep”tir. Yüce Allah hiç kimseyi hak etmediği sürece cehenneme atmaz. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/00’de şu bilgiler verilmektedir: “Onun hakimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve onu Allah’a ortak koşanlar üzerindedir.” Demek ki şeytanın azdırabileceği kişiler zaten onun dostları ve onu Allah’a ortak koşanlardır.

ııı. Cehennemin Yedi Kapısı

وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ اَجْمَع۪ينَ لَهَا سَبْعَةُ اَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ “Şüphesiz ki cehennem onların hepsine vadolunan yerdir. Onun yedi kapısı vardır. Onlardan her kapı için ayrılmış (birer) grup vardır.”

Buradaki وَاِنَّ جَهَنَّمَ ve inne cehenneme ifadesi “muhakkak ki cehennem”;لَمَوْعِدُهُمْ lemev‘ıdühum ifadesi “elbette onlara vaad olunan yeri(dir)”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi “hepsine”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için vardır”; سَبْعَةُ اَبْوَابٍ seb‘atü ebvâbin ifadesi “yedi kapı”; لِكُلِّ بَابٍ likülli bâbin ifadesi “her kapı için vardır”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; جُزْءٌ مَقْسُومٌ cüz’un maksûmun tamlaması ise “ayrılmış bir parça, bir grup” demektir.

Burada İblis’in ve peşinden gidenlerin akıbetleri hakkındaki bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Şüphesiz ki cehennem onların hepsine vadolunan yerdir.” Yüce Allah bağlam gereği İblis’in ve ona tâbi olanların mahşerdeki buluşma yerinin cehennem olacağını haber vermektedir. Önceki âyette İblis’in ifadelerinde yer alan anlamı kuvvetlendirici edat kullanımlarına karşılık, bu âyette de cümlenin başında “muhakkaklık” ifade eden اِنَّ inne edatı ile لَمَوْعِدُهُمْ lemev‘ıdühüm tamlamasında lâm/le harfi getirilmiştir.

Verilmek istenen mesaj açıktır: İblis ve onun peşine takılan avanesi mutlak sûrette cehenemde buluşturulacaklardır. Hûd 11/17’de de geçtiği gibi inkarcı gruplara vaad edilen yer ateştir. Benzer bir mesaj da Kehf 18/48 ve 58’de yer almaktadır.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/18’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) şöyle buyurmuştu: Haydi, yerilmiş ve kovulmuş olarak defol oradan! İnsanlardan sana kim uyarsa, sizden hepinizi cehenneme dolduracağım.” Aynı şekilde İsrâ’ 17/64’te de şu bilgiler yer almaktadır: “(Bunun üzerine Allah şöyle) buyurmuştu: Defol git! Onlardan (Âdem’in neslinden) kim sana uyarsa, (iyi bilin ki) cehennem hepinizin hak ettiği tastamam karşılığınızdır.”

Bu arada aynı mesajı içermekte olan Sâd 38/85’i de hatırlamak gerekmektedir: “(Bunun üzerine Allah şöyle) buyurmuştu: İşte bu doğru. Ben şu gerçeği söylüyorum: cehennemi seninle ve insanlardan sana uyanlarla hepinizle dolduracağım.”

İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesaj gayet açıktır. İblis ve onun yolundan gidenlerin varıp duracağı son makam cehennem ateşidir ve bu akıbet onların kaderi değil, kendi iradeleriyle tercih ettikleri sapkınlık yolunun zorunlu sonucudur. Rabbimizden niyazımız, bizi İblis’ten ve onun yolundan uzak tutması ve nihayet bu korkunç akıbetten korumasıdır.

2. لَهَا سَبْعَةُ اَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ “Onun yedi kapısı vardır. Onlardan her kapı için ayrılmış (birer) grup vardır.” Âyetin ikinci kısmı “Onlardan her kapı için bir grup ayrılmıştır” veya “Her kapıdan belli bir grup girecektir” ya da “Onlardan her kapının ayrılmış birer payı vardır” şeklinde de tercüme edilebilir.

Yüce Allah, cehennemin yedi kapısı olduğunu beyan ederek, her bir kapıdan girecek özellikte insanların bulunduğunu haber vermektedir. Tefsirlerimizde cehennemin yedi değişik ismi ve her bir tabakaya kimlerin gireceğiyle ilgili bilgiler verilse de(33) biz maksadın bu olmadığı kanaatindeyiz.

Âyette geçen سَبْعَة seb‘ah kelimesi sayısal anlamda “yedi” manasına gelebileceği gibi, bunun “çokluk” manası vermesi de mümkündür. Bu durumda maksat cehennemin oldukça fazla kapısının bulunduğunu beyandır. Hatta âyette geçen اَبْوَاب ebvâb kelimesine de “kapılar” manasının yanında “tabakalar” anlamı da verilebilir. Nitekim Nisâ’ 4/145’teki ifadeye göre “münafıklar cehennemin en alt tabakasında olacaklardır.”

Bu durumda cehennemin pek çok tabakasının bulunduğu beyan edilmiş demektir. İşte dünyadaki hayatlarının karşılığında mahşerdeki hak edişleri azap olanlar için hak ettiklerine yani günahlarının derecesine göre çeşitli tabakalarda cezalandırılacakları, bunun için de çeşitli kapılardan oraya girecekleri haber verilmiş olmaktadır.

Müzzemmil 73/12’de de açıklayacağımız üzere, cehennemin “on”dan fazla ismi Kur’ân’da zikredilmektedir. Bunlar nâr/en-nâr,(34) cehennem,(35) cahîm/el-cahîm,(36) sa‘îr/es-sa‘îr,(37) sekar,(38) el-hutameh,(39) lezâ,(40) hâviyeh,(41) ğayy,(42) sıliyy(43) kelimeleridir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “yedi” sayısının çokluk manasında olduğunu, azabı hak eden kişilerin günah ve azap durumlarına göre bu cehennemlerin kapılarından ilgili tabakalara girecekleri beyan edilmiş olmaktadır.

d) Cennetlikler ve Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 45-50. âyetlerinde takva sahiplerinin cennetlerde ve pınar başlarında güven içinde kalacaklarını, kalplerinde kinden ne varsa hepsini çıkarıp atmış olacağını, birbirlerine kardeş bir şekilde tahtlar üzerinde karşılıklı oturacaklarını, orada hiçbir yorgunluk hissetmeyeceklerini ve oradan çıkartılmayacaklarını haber vermektedir.

Ardından, “(Ey Peygamber!) Kullarıma, benim çok bağışlayıcı ve çok merhametli olduğumu, azabımın da elem verici bir azap olduğunu haber ver” buyrularak, Yüce Allah’ın rahmetine ve azabına dikkat çekilmek istenmektedir.

ı. Bahçeler ve Su Gözelerindeki Güven Ortamı

اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍ اٰمِن۪ينَ “Muttakîler (duyarlı olanlar), mutlaka cennetlerde ve (su) kaynaklarında (olacaklar)dır. (Kendilerine) ‘Güven ve selametle oraya girin!’ (denecektir).”

Âyetteki اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ inne’l-muttakîne ifadesi “muhakkak ki takvalı, duyarlı olanlar”; ف۪ي جَنَّاتٍ fî cennâtin kelimesi “cennetlerde, bahçelerde (olacaklardır)”; وَعُيُونٍ ve ‘uyûnin sözcüğü “ve su gözelerinde”; اُدْخُلُوهَا udhulûhâ emri “oraya girin”;بِسَلَامٍ biselâmin kelimesi “esenlikle”; اٰمِن۪ين âminîne sözcüğü ise “güven içinde olanlar olarak” demektir.

Burada cennetliklerin akıbeti ve onlara yönelik hitap gündeme getirilmektedir.

Âyette önceki âyet grubundaki bilgilerin karşıtı olarak muttakilerin cennetlerdeki ödülleri ve Yüce Allah’ın kendilerine vereceği nimetler hatırlatılmaktadır. Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliği gereği bir konu zıddıyla ele alındığı için bu âyet grubunda söz muttakilere getirilmektedir.

1.اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ “Muttakîler (duyarlı olanlar), mutlaka cennetlerde ve (su) kaynaklarında (olacaklar)dır.” Bu ifadenin değişik içeriklerdeki benzerleri Dühân 44/51, Zâriyât 51/15, Tûr 52/17, Kamer 54/54, Kalem 68/34, Murselât 77/41 ve Nebe’ 78/31’de de geçmektedir. Yüce Allah İblis’in yolundan gidip cehennemlik olanların aksine, bu defa dünya hayatında muttaki olarak yaşayanlara mahşerde cennetler ve su kaynakları vereceğini müjdelemektedir.

Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ/muttakî kavramı, sorumluluğunu bilip ona göre davranan, azaptan korunmaya çalışan, nihayet sorumlu ve duyarlı davranan kişilerle ilgili bir kavramdır. Bağlam gereği buradaki muttaki kavramına İblis’in izini takip edenlerin tersine, şirke, küfre ve Allah’a itaatsizliğe bulaşmayan, ilâhî emir ve yasaklara riayet eden duyarlı kişi, Hıcr 15/40. âyette değinilen “has, ihlaslı kişi”, 42. âyette zikredilen “has kul” manası verebiliriz. İşte bu yiğitler mahşerde cennetlerde ve su gözelerinin yanıbaşında bulunacaklardır.

Kur’ân’da 69 kez geçen جَنَّات cennât kelimeleri “cennetler, bahçeler” anlamına gelmektedir. Bu arada âyette جَنَّات cennât “cennetler”le birlikte zikredilen عُيُونٍ ‘uyûn kelimesi ise Kur’an’da 10 kez(44) zikredilmekte ve “su kaynakları, su gözeleri, pınar başları” manasını içermektedir. Buradan hareketle, Yüce Allah’ın muttakilere çeşitli cennet nimetleri sunacağını, orada hiçbir şeyin eksikliğini hissettirmeyeceğini beyan ettiğini söyleyebiliriz ki devam eden âyetlerde dikkat çekilen temel nokta da bu şekilde belirlenmektedir.

2. اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍ اٰمِن۪ينَ “(Kendilerine) ‘Güven ve selametle oraya girin!’ (denecektir).” Bu ifadenin bir benzeri Kâf 50/34’te geçmektedir. Her iki âyette de birtakım anlam ihtimalleri vardır ki bunlar Kur’ân’ın anlam zenginliğinin çok önemli örneklerinden birisini oluşturmaktadır

a) “Oraya selâmetle girin” ifadesi, azap, ölüm, dünyadaki zorluklar, baskılar, nimetlerin bitmesi, hastalık ve afetlerden korunmuş olarak girmek manasına gelebilir. Müfessirlerimizin genelde kanaati bu mana yönündedir.(45)

b) “Oraya selâmetle girin” ifadesi, “oraya size selâm verilmiş kişiler olarak girin” manasına gelebilir. Bu durumda cennetliklere Yüce Allah’ın ve meleklerin selâm vermiş olduğu kabul edilir.(46) Bu tercihin çeşitli ayetlerden delili vardır.(47)

c) “Oraya selâmetle girin” ifadesi, müminlerin dünyada edindikleri güzel huyları cennette de devam ettirmesi manasına alınabilir. Buna göre Nûr 24/27’de başkalarına ait evlere girerken selâm verme görevinin cennete girerken de yapılması istenmiş olmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Cennete girerken selâm verin.”

d) “Oraya selâmetle girin” ifadesi, cennetliklerin orada birbirlerine selâm vermesi, esenlik dilemesi ve boş lakırdıya dalmamaları manasına da gelebilir.(48) Bu görüşün de ayetlerden delili vardır.(49)

Yüce Allah muttaki olanların cennetlik olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa mahşer şartlarında ve oradaki yargılama sonrasında kendilerine “güvenlik ve esenlik içerisinde oraya girin” denileceğini haber vermekte, bir anlamda müjdelemektedir. Önceki âyette muttakilerin cennetlerde ve su gözelerinin başlarında olduğu beyan edildikten sonra, bu âyette tekrar “cennetlere girin” denilemeyeceği, aksine “cennetlerde kalın, orada yaşayın” manasının kast edildiğini söylemek durumundayız.

Aksi takdirde, âyetler arasında bir sıralama değişikliğinden söz etmek gerekecektir. Bu ifadeyi Yûsuf 12/99’da da belirttiğimiz üzere, Hz. Yûsuf’un zaten Mısır’a gelmiş olan ailesine söylediği “Allah’ın dilemesi sayesinde güven içinde Mısır’a girin, orada kalın, yaşayın” sözüne benzetebiliriz.

Âyette geçen سَلَام selâm kelimesi Kur’ân’da 42 kez geçmekte ve bunların bir bölümünde cennete girecek veya orada bulunmakta olanlara yönelik dile getirilecek “esenlik dileği” manasında yer almaktadır.(50) Bu kelime cennete girerken de orada yaşarken de insanların azaptan kurtulmuş olmalarını, teslimiyet içindeki huzurlu duruşlarını ifade etse gerektir.

Dahası buradaki selâmın cennetliklere Yüce Allah tarafından sözlü olarak iletilecek selâm olma ihtimalinin yanında, bunun melekler tarafından,(51) hatta cennetliklerin birbirlerine yönlendireceği selam(52) olma ihtimali de elbette vardır.

Âyetteki اٰمِن۪ين âminîne sözcüğü ise Kur’ân’da 8 kez(53) geçmekte ve “güven içinde olanlar” manasına gelmektedir. Bu kelime de cennetliklerin orada ölüm, korku, dışarı atılma, korkunç olaylar, atefler, ayrılıklar vs. noktalarındaki güvenlerini içermektedir.(54) Yüce Allah cennetlik olanların oradaki huzurunu, hatta öncesinde cennetlere girerlerken yaşayacakları selamlama ve iyi dilek temennisi ifadelerini bu ve benzer âyetlerde dile getirmektedir.

ıı. Öfkesizlikleri ve Cennetteki Ebedî Hayatları

وَنَزَعْنَا مَا ف۪ي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ اِخْوَانًا عَلٰى سُرُرٍ مُتَقَابِل۪ينَ لَا يَمَسُّهُمْ ف۪يهَا نَصَبٌ وَمَا هُمْ مِنْهَا بِمُخْرَج۪ينَ “(Ayrıca onların) göğüslerinde (kalplerinde) kinden ne varsa hepsini çıkarıp atmış (olacağ)ız. (Birbirlerine) kardeş bir şekilde tahtlar üzerinde karşılıklı olarak kurulup oturmakta (olacaklar)dır. Onlara orada hiçbir yorgunluk dokunmayacak ve onlar oradan asla çıkartılmayacaklardır.”

Buradaki وَنَزَعْنَا ve neza‘nâ fiili “ve çıkarmış (olacağ)ız”; مَا ف۪ي صُدُورِهِمْ mâ fî sudûrihim ifadesi “onların göğüslerindekini”;مِنْ غِلٍّ min ğıllin kelimesi “kalbe nüfuz eden her tür kini”;اِخْوَانًا ıhvânen kelimesi “kardeşler olarak”; عَلٰى سُرُرٍ ‘alâ sürurin kelimesi “sedirlerde, tahtlar üzerinde, koltuklarda”; مُتَقَابِل۪ين mütekâbilîne kelimesi “karşılıklı olarak (oturacaklar)”; لَا يَمَسُّهُمْ lâ yemessühum ifadesi “onlara erişmeyecek, dokunmayacak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; نَصَب nesabun kelimesi “herhangi bir yorgunluk”; وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “ve onlar hiçbir şekilde (şöyle) olmayacak”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; بِمُخْرَج۪ينَ bimuhracîne ifadesi ise “çıkartılanlar, onlar oradan çıkartılmazlar da” demektir.

Burada cennetliklere ikram edilecek nimetlerden bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1. وَنَزَعْنَا مَا ف۪ي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ اِخْوَانًا عَلٰى سُرُرٍ مُتَقَابِل۪ينَ “(Ayrıca onların) göğüslerinde (kalplerinde) kinden ne varsa hepsini çıkarıp atmış (olacağ)ız. (Birbirlerine) kardeş bir şekilde tahtlar üzerinde karşılıklı olarak kurulup oturmakta (olacaklar)dır.” Yüce Allah cennetliklere vereceği ödüller bağlamında bu cümlede iki değeri dile getirmektedir. Buna göre ilk değer “gönüllerinden kin ve öfkenin sökülüp çıkartılması”, diğeri ise “kardeşler olarak divanlar üzerine yaslanmış olmaları”dır.

a) وَنَزَعْنَا مَا ف۪ي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ ““(Ayrıca onların) göğüslerinde (kalplerinde) kinden ne varsa hepsini çıkarıp atmış (olacağ)ız.” Bu ifadenin aynısı A‘râf 7/43’te geçtiği ve gerekli izahları orada yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Âyette geçen نَزَعْنَا neza‘nâ fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilme sebebi, mahşer şartlarının mutlak surette gerçekleşeceğinin ve sözü edilen olayların kesin olarak yaşanacağının bildirilmesidir.

Bu ifade gereği, Yüce Allah cennetliklerin gönüllerinden bütün çirkinlik içeren duyguları çekip çıkartacak, onları arı duru bir gönülle cennete alacaktır. A‘râf 7/43 ve Haşr 59/10. âyette geçen غِلّ ğıll kelimesi “kalbe nüfuz eden her tür kin ve nefret duygusu” demektir. Yüce Allah Haşr 59/10’da ilk nesilden sonra gelecek kişilerin dualarını hatırlatırken de benzer bir cümleye yer vermekte ve “Ey Rabbimiz! İman edenlere yönelik olarak kalbimizde hiçbir kin bırakma” ifadesini duamızın konusu edinmemiz gerektiğini bizlere öğretmektedir.

Dünyada öfkesine hâkim olanlar mahşerde de bu tür kin, öfke ve düşmanlık duygularından arındırılmış olacaklardır. Esasında dünyada şeytana ve şeytanlaşmış insanların yaptıklarına karşılık insanlarda bu tür öfkenin bulunması gereklidir. Ancak anlaşılıyor ki burada sözü edilen kin bir anlamda yersiz, faydasız ve olmaması gerektiği halde olan türüdür. Bu âyet çerçevesinde Hz. Ali’nin kendisi ve bazı isimlerin de bu şekilde olanlardan kılınmak için dua ettiği nakledilmektedir.(55)

b) اِخْوَانًا عَلٰى سُرُرٍ مُتَقَابِل۪ينَ “(Birbirlerine) kardeş bir şekilde tahtlar üzerinde karşılıklı olarak kurulup oturmakta (olacaklar).” Yüce Allah cennetliklerin birbirleriyle muhabbetini ve meveddetini beyan etmek üzere, onların birbirlerinin kardeşleri olacağını ve ödül tahtları üzerine yaslanmış bir şeklide karşılıklı olarak oturacaklarını müjdelemektedir.

ı. اِخْوَان ıhvân kelimesi “kardeşler, arkadaşlar” manasına gelmektedir. Bu kelime, cümlede “hâl” konumunda olduğu için mansûb yani fetha/üstün okunmaktadır. Yüce Allah Zuhruf 43/67’de “mahşer günü muttakiler hariç, dünyadaki dostların birbirlerine düşman olacaklarını” haber vermektedir. İşte bu âyetle de uyumlu olacak şekilde, cennetliklerin muttakilerden oluşacağı ve onların da kardeşlik duyguları içerisinde cennetlerde ağırlanacakları beyan edilmiş olmaktadır. Âl-i İmrân 3/103’te de belirtildiği gibi, dünya hayatında dini değerler bakımından kardeş olanların mahşerde de kardeş kalabilecekleri anlaşılmaktadır.

ıı. عَلٰى سُرُرٍ مُتَقَابِل۪ينَ “Tahtlar üzerinde karşılıklı (otururlarken).” Bu ifadenin bir benzeri Sâffât 37/44’te geçmektedir. Âyetteki سُرُرٍ sürur kelimesi serîr kelimesinin çoğuludur ve “sedirler, tahtlar, koltuklar” anlamlarına gelmekte, beş âyette(56) cennetlikler için kullanılmaktadır. Bu kelime Zuhruf 43/34’te ise “(dünyadaki) tahtlar” anlamında zikredilmektedir. Âyetteki مُتَقَابِل۪ين mütekâbilîne kelimesi ise Kur’ân’da dört kez(57) geçmekte ve cennetliklerin oturup yaslandığı tahtlardaki durumu anlatmak üzere “karşılıklı olarak” manasını vermektedir. Maksat cennetteki tarifsiz ve sınırsız rahatı ve huzuru ifade etmektir.

Vâkı‘a 56/15-16’da da zikredildiği üzere, bu yiğitlerin cennetlerde oturacakları tahtlar, sedirler, sandalyeler veya köşkler karşılıklı olarak sahiplerine “mutluluk ve sürur verici” bir nitelik de arz edecektir. Çünkü سُرُرٍ sürur kelimesinin kök anlamında bu husus vardır. Ayrıca bu tahtların altın, inci, yâkût ve elmas gibi mücevherlerle de işlenmiş olacağı beyan edilmektedir.(58)

Önemli olan husus, bu dünya hayatında süslü ve şatafatlı bir şekilde yaşamak, gününü gün etmek değildir. Akıllı müslüman mahşerdeki mücevher süslü tahtlara oturup yaslanabilmeyi başarandır. Buradaki sahte ve geçici süslere aldanıp ebedî âlemdekileri kaybetmek akılkârı bir tercih ve tutum olamaz. Öte yandan, dünyada birbirinin derdiyle dertlenip yüzlerine bakanlar, mahşerde cennet nimetleri içerisinde birbirilerinin yüzüne bakacak şekilde ağırlanacaklardır. Cennet arkadaşlıklarını buradan başlatabilmek çok büyük bir bahtiyarlıktır.

2. لَا يَمَسُّهُمْ ف۪يهَا نَصَبٌ وَمَا هُمْ مِنْهَا بِمُخْرَج۪ينَ “Onlara orada hiçbir yorgunluk dokunmayacak ve onlar oradan asla çıkartılmayacaklardır.” Yüce Allah cennetliklerin oradaki huzur ve mutluluğunu beyan etmek üzere iki hususa daha dikkat çekmektedir.

a) لَا يَمَسُّهُمْ ف۪يهَا نَصَبٌ “Onlara orada hiçbir yorgunluk dokunmayacaktır.” “Orada bize hiçbir yorgunluk ve hiçbir bıkkınlık dokunmamaktadır” meâlindeki Fâtır 35/35’te de beyan edildiği üzere, Yüce Allah cennetliklere orada hiçbir yorgunluğun erişmeyeceğini, nimetlerinden yararlanırken hiçbir zorluk ve sıkıntı yaşamayacaklarını haber vermektedir.

Cennetlikler orada çeşitli meşguliyetler içerisinde bulunacaklardır ki bu konu Yâsîn 36/55’te belirtilmektedir. Ancak bu meşguliyetlerle ilgili olarak herhangi bir yorgunluk ve bıkkınlık hissetmeyeceklerdir. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/48’de, ayrıca Fâtır 35/35 ve Yâsîn 36/55’te çeşitli bilgiler yer almaktadır.

Ğâşiye 88/8-10’da da ifade edildiği üzere, cennetlikler orada sahip olacakları işlerden mutlu ve memnun olacaklardır. Cennetliklerin meşguliyetlerinden birisi de, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer almaktadır. Âyetteki نَصَب nesab kelimesinin nekra yani belirteç edatı olmadan getirilme sebebi, akla hayale gelebilecek hiçbir yorgunluğun cennetlikleri rahatsız edemeyeceğini beyan etmektir.

Yüce Allah bu âyette cennetliklerin kendilerini mutlu eden çeşitli meşguliyetler içerisinde olacaklarını haber vermekte, adeta cennetin boş boş oturulacak veya yatılacak bir yer olmadığını bildirmektedir. Yâsîn 36/55’teki شُغُل şuğul kelimesi “meşguliyetler” anlamına gelmekte, peşinden zikredilen فَاكِهُون fâkihûne kelimesi ise bu meşguliyetlerin “huzurlu, mutluluk verici, zevkli, neşeli, refah ve surur içinde, keyifli, sevinçli, hoşnut edici nimetler içinde” bir durumda yaşanacağını ortaya koymaktadır.

Cennetliklerin orada boş durmayıp çalışacaklarının en önemli delillerinden birisi de Hâkka 69/21’dir. Orada konu, sûrenin 13. âyetinden itibaren kıyâmet ve mahşerle ilişkilendirilmekte, yaşanacak çeşitli aşamalar sıralanmakta, en sonunda ise ödülü hak edenlerin huzur dolu hayatı dile getirilmektedir. Hem Ğâşiye 88/9’daki, hem de Hâkka 69/21’deki râdıyeh “memnuniyet” ifadesi, aynı gerçeği ortaya koymakta ve razı oluşun yerini ve zamanını “âhiret ve mahşer” olarak belirlemektedir.

Ğâşiye 88/2-7. âyetlerde cehennemliklerin perişan halleri zikredildikten sonra, 8-10. âyetlerde onların mutluluk içerisindeki durumları şu şekilde anlatılmaktadır: “O gün birtakım yüzler de vardır ki mutludurlar. Çabalarından hoşnutturlar. Yüce bir cennettedirler.”

Bu arada Şu‘arâ’ 26/90, Kâf 50/31 ve Tekvîr 81/13’te “cennetin insanlara yaklaştırılması” veya Hâkka 69/23 ve İnsân 76/14’te sözü edilen “meyvelerin hemen uzanılabilecek bir şekilde hazırlanmış oluşu da cennette meşguliyetlerin olacağı gerçeğini değiştirmez. Bu tür ifadelerden anlaşılması gereken, nimetlerle buluşmada ve onları yemede sahiplerinin yorulmayacağıdır. İşte bütün bu âyetlerde verilen bilgiler yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/48’deki mesajın açılımı durumundadır.

b) وَمَا هُمْ مِنْهَا بِمُخْرَج۪ينَ “Onlar oradan asla çıkartılmayacaklardır.” Cehennemden çıkış nasılki mümkün değilse, cennetliklerin de oradan çıkartılmayacağı, ebedî olduğu için ödüllerinin devamlı olacağı anlaşılmaktadır.

“Takvâ sahiplerine vaadolunan cennetin özelliği (şudur): Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, (kötülüklerden) sakınanların (mutlu) sonudur. Kâfirlerin sonu ise ateştir” mealindeki Ra‘d 13/35’te de belirtildiği üzere, cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece süreklidir. Hûd 11/108 ve Vâkı‘a 56/33’te zikredildiği gibi, herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani olmayacak, sahibini yormayacak türden çekillendirilmiş olacaklardır. Ra‘d 13/35’te yer alan “Gölgeleri de devamlıdır” ifadesi gereği, cennette gölgeliklerin olacağı vahyin bildirdiği esaslar arasında yer almaktadır.

Bu konuda sözü daha fazla detaylandırmaya gerek görmemekteyiz. Ancak çok önemli bir hususa burada dikkat çekmek istiyoruz. Mademki cennetin yemişleri de gölgelikleri de devamlıdır ve yine mademki “Yeryüzündeki herkes fânidir; bâkî kalacak olan sadece ve sadece celal ve ikram sahibi olan Rabbinin zatıdır”(59) âyeti vardır, o halde cennet şu anda mevcut mudur? Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimize müracaat edilmesini tavsiye etmekteyiz.

ııı. Yüce Allah’ın Bağışlayıcılığı ve Azap Ediciliği

نَبِّئْ عِبَاد۪يٓ اَنّ۪يٓ اَنَا۬ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ وَاَنَّ عَذَاب۪ي هُوَ الْعَذَابُ الْاَل۪يمُ “Kullarıma, benim el-ğafûr (çok bağışlayıcı), er-rahîm (çok merhametli) olduğumu, azabımın da elem verici bir azap olduğunu bildir.”

Buradaki, نَبِّئْ nebbi’ emri “haber ver”; عِبَاد۪ي ‘ıbâdî tamlaması “benim kullarıma”; اَنّ۪يٓ اَنَا۬ ennî ene ifadesi “muhakkak ki benim sadece ben”; الْغَفُور el-ğafûru sıfatı “çok bağışlayan(ım)”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı “çok merhamet eden(im)”; وَاَنَّ عَذَاب۪ي ve enne ‘azâbî tamlaması “ve benim azabım ise”; هُوَ huve zamiri “işte odur o”; الْعَذَابُ الْاَل۪يمُ el-‘azâbul’lelîmu tamlaması ise “elem verici azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarına yönelik uygulaması bağlamında çeşitli sıfatları gündeme getirilmektedir.

1.نَبِّئْ عِبَاد۪يٓ اَنّ۪يٓ اَنَا۬ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “Kullarıma, benim el-ğafûr (çok bağışlayıcı), er-rahîm (çok merhametli) olduğumu bildir.” Kur’ân’da âyetlerin veya konuların bitiminde Yüce Allah’ın sıfatlarının zikredilmesi genel bir üsluptur.

Buna uygun olarak Yüce Allah Hıcr 15/45-48. âyetlerde zikredilen “muttakiler”le ilgili olarak الْغَفُور el-ğafûr yani “çok bağışlayıcı” ve الرَّح۪يم er-rahîm yani “çok merhametli” olduğunu bildirmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir. Bu iki sıfattan hareketle, Âl-i İmrân 3/133-135’te belirtildiği gibi insanlar muttaki olsalar da birtakım hatalar işlemiş olabilirler; dolayısıyla onların da bağışlanmaya ve merhamet edilmeye daima ihtiyaçları vardır.

Yüce Allah öncelikle muttakiler bağlamında İblis’in çağırdığı yolu reddedip Hakk’ın davetine icabet eden kullarına merhamet edip onları bağışlayacağını müjdelemektedir. Bu arada, maksadın bütün insanlar olma ihtimali de vardır. Bu durumda Yüce Allah kendisini “çok bağışlayan” ve “çok merhametli” şeklinde tanıtarak, bütün insanların tevbe etmelerini yani O’na yönelmeleri gerektiğini, başka arayışlara girmemelerini öğütlemiş olmaktadır.

Âyette yer alan عِبَاد۪ي ‘ıbâdî tamlaması insanların sadece ve sadece Yüce Allah’ın kulları olduğunu, onları kendisinin yarattığını, bu nedenle başka varlıklara tapmamaları gerektiğini hatırlatmaktadır. Bu arada اَنّ۪يٓ اَنَا۬ ennî ene “Benim ben” ifadesi Rabbimizin hak edenler için bu iki sıfatının gereğini yapacağını ortaya koyan pekiştirici bir mana vermektedir.

2. وَاَنَّ عَذَاب۪ي هُوَ الْعَذَابُ الْاَل۪يمُ “Benim azabımın da elem verici bir azap olduğunu (bildir).” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabında bu defa Hıcr sûresinin 31-44. âyetleri arasında yer verdiği İblis’in yolundan gittikleri için kâfir olarak ölenlere yani tevbe etmeyenlere bu duyurusunu yapmaktadır. Buna göre, Yüce Allah’ın azabının şiddetli olduğuهُوَ huve zamiri de kullanılarak “vurgulu” bir şekilde dile getirilmiş olmaktadır.

Âyette yer verilen عَذَاب۪ي ‘azâbî tamlaması azabın Yüce Allah’a nispet edilmesi gerektiğini, başka varlıkların azap etme yetkisinin ve gücünün olmadığını ortaya koymaktadır.

Müfessirlerimiz bu iki âyetin tefsiri bağlamında Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayet nakletmişlerdir. Âyetlerin mesajını özetlemesi bakımından biz de söz konusu rivayetin aktarmak istiyoruz: Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Eğer bir kul Yüce Allah’ın bağışlamasının miktarını, boyutunu, genişliğini bilseydi, (ona güvenerek ve nasıl olsa affediliriz diyerek) artık hiçbir haramdan kaçınmazdı. Aynı şekilde azabının ölçüsünü ve şiddetini de bilseydi (bu defa da ümitsizliği nedeniyle) kendi kendini helak ederdi.”(60)

Rabbimizden niyazımız bizi de bağışlamasından ve merhametinden mahrum bırakmaması, elem verici azabından uzak tutmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Hıcr 15/28; İnsân 76/1; ‘Alak 96/2. 2 - Hıcr 15/26, 33; Sâd 38/71.
  • Hicr 15/28 İnsân 76/1 ‘Alak 96/2 Hicr 15/26 Hicr 15/33 Sâd 38/71
• 3 - Semerkandî, age., II, 266; III, 380; Taberî, age., XIV, 27-28; XXVII, 124-125; Zemahşerî, age., II, 554; IV, 434; Râzî, age., XVIII, 179. 4 - Semerkandî, age., II, 266; Taberî, age., XIV, 29-30; Zemahşerî, age., II, 554; Râzî, age., XVIII, 180.
• 5 - Semerkandî, age., II, 266; Taberî, age., XIV, 30; Râzî, age., XVIII, 180. 6 - Semerkandî, age., II, 266-267; Taberî, age., XIV, 30-31; Râzî, age., XVIII, 180.
• 7 - Semerkandî, age., III, 380; Zemahşerî, age., IV, 434. 8 - Semerkandî, age., III, 380; Taberî, age., XXVII, 126-127; Zemahşerî, age., IV, 434.
• 9 - Semerkandî, age., III, 173; Taberî, age., XXIII, 185. 10 - Yazır, age., VI, 480. 11 - Esed, age., s. 516.
• 12 - Hıcr 15/29; Kehf 18/37; Secde 32/9; Kıyâmet 75/38; İnfitâr 82/7; A‘lâ 87/2.
  • Hicr 15/29 Kehf 18/37 Secde 32/9 Kıyâmet 75/38 İnfitâr 82/7 A‘lâ 87/2
• 13 - Semerkandî, age., III, 173.
• 14 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 628.
• 15 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/74.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74
• 16 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31, 32; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Şu‘arâ’ 26/95; Sebe’ 34/20; Sâd 38/74, 75. 17 - Isfehânî, age., b-l-s maddesi. 18 - İblîs kelimesinin kökeni ve anlam içeriği için bk. Esed, age., s. 270’te 10. not; İslâmoğlu, age., s. 17’de 17. not. 19 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116. 20 - A‘râf 7/12; Sâd 3876; Rahmân 55/15.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 Hicr 15/32 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Şu‘arâ 26/95 Sebe' 34/20 Sâd 38/74 Sâd 38/75 Bakara 2/34 A‘râf 7/11 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 A‘râf 7/12 Rahmân 55/15
• 21 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/89, 99; Tâhâ 20/56, 116; Furkân 25/50.
  • Bakara 2/34 Hicr 15/31 İsrâ 17/89 İsrâ 17/99 Tâhâ 20/56 Tâhâ 20/116 Furkân 25/50
• 22 - Zemahşerî, age., IV, 104.
• 23 - Zemahşerî, age., II, 555. 24 - Taberî, age., XIV, 33. 25 - Semerkandî, age., II, 267. 26 - Taberî, age., XIV, 33.
• 27 - Yûsuf 12/24; Meryem 19/51. 28 - Hıcr 15/40; Sâffât 37/40, 74, 128, 160, 169; Sâd 38/83.
  • Yûsuf 12/24 Meryem 19/51 Hicr 15/40 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Sâd 38/83
• 29 - Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 146; Yazır, age., V, 211. 30 - Taberî, age., XIV, 33. 31 - Taberî, age., XIV, 33; Ferrâ, Me‘âni’l-Kur’ân, II, 89.
• 32 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 33 - Semerkandî, age., II, 268; Taberî, age., XIV, 35; Zemahşerî, age., II, 556.
• 34 - Örnek için bk. Bakara 2/24, 39, 80, 81, 126, 167, 174, 175, 201, 217, 221, 257, 266, 275; Âl-i İmrân 3/10, 16, 24, 103, 116, 131, 151, 183, 185, 191; Nisâ’ 4/145; Mâide 5/29, 37, 72; En‘âm 6/27, 128; A‘râf 7/12, 36, 38, 44, 47, 50; Enfâl 8/14; Tevbe 9/17, 35, 63, 68, 81, 109; Yûnus 10/8; Hûd 11/16, 17, 98, 106, 113; Ra‘d 13/5, 17, 35; İbrâhim 14/30, 50; Hıcr 15/27; Nahl 16/62; Kehf 18/53; Tâhâs 20/10; Enbiyâ’ 21/39, 69; Hacc 22/19, 72; … 35 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, 49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hıcr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6. 36 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16. Kur’ân’da Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri dünyada yakılan ateş manasına gelmektedir. 37 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12. 38 - Kamer 54/48; Müddessir 74/26, 27, 42. 39 - Hümeze 104/4, 5. 40 - Me‘âric 70/15. 41 - Kâri‘a 101/9. 42 - Meryem 19/59. 43 - Meryem 19/70.
  • Bakara 2/24 Bakara 2/39 Bakara 2/80 Bakara 2/81 Bakara 2/126 Bakara 2/167 Bakara 2/174 Bakara 2/175 Bakara 2/201 Bakara 2/217 Bakara 2/221 Bakara 2/257 Bakara 2/266 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/24 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/116 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/145 Mâide 5/29 Mâide 5/37 Mâide 5/72 En‘âm 6/27 En‘âm 6/128 A‘râf 7/12 A‘râf 7/36 A‘râf 7/38 A‘râf 7/44 A‘râf 7/47 A‘râf 7/50 Enfâl 8/14 Tevbe 9/17 Tevbe 9/35 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/81 Tevbe 9/109 Yûnus 10/8 Hûd 11/16 Hûd 11/17 Hûd 11/98 Hûd 11/106 Hûd 11/113 Ra‘d 13/5 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/30 İbrâhîm 14/50 Hicr 15/27 Nahl 16/62 Kehf 18/53 Tâhâ 20/10 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/69 Hacc 22/19 Hacc 22/72 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12 Kamer 54/48 Müddessir 74/26 Müddessir 74/27 Müddessir 74/42 Hümeze 104/4 Hümeze 104/5 Me‘âric 70/15 Kâri‘a 101/9 Meryem 19/59 Meryem 19/70
• 44 - Hıcr 15/45; Şu‘arâ’ 26/57, 134, 147; Yâsîn 36/34; Dühân 44/25, 52; Zâriyât 51/15; Kamer 54/12; Murselât 77/41.
  • Hicr 15/45 Şu‘arâ 26/57 Şu‘arâ 26/134 Şu‘arâ 26/147 Yâsîn 36/34 Duhân 44/25 Duhân 44/52 Zâriyât 51/15 Kamer 54/12 Mürselât 77/41
• 45 - Semerkandî, age., III, 338; Taberî, age., XXVI, 173; Zemahşerî, age., IV, 380. 46 - Zemahşerî, age., IV, 380. 47 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/32; Ahzâb 33/44; Yâsîn 36/58; Zümer 39/73.
  • Ra‘d 13/24 Nahl 16/32 Ahzâb 33/44 Yâsîn 36/58 Zümer 39/73
• 48 - Râzî, age., XXVIII, 179. 49 - Yûnus 10/10; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26.
  • Yûnus 10/10 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26
• 50 - A‘râf 7/46; Yûnus 10/10; Ra‘d 13/24; İbrâhim 14/23; Hıcr 15/46; Nahl 16/32; Meryem 19/62; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Yâsîn 36/58; Zümer 39/73; Kâf 50/34; Vâkı‘a 56/26. 51 - Zemahhşerî, age., II, 557. 52 - Yûnus 10/10; Vâkı‘a 56/26.
  • A‘râf 7/46 Yûnus 10/10 Ra‘d 13/24 İbrâhîm 14/23 Hicr 15/46 Nahl 16/32 Meryem 19/62 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Yâsîn 36/58 Zümer 39/73 Kâf 50/34 Vâkı‘a 56/26 Yûnus 10/10 Vâkı‘a 56/26
• 53 - Yûsuf 12/99; Hıcr 15/46, 82; Şu‘arâ’ 26/46; Kasas 28/31; Sebe’ 34/18; Dühân 44/55; Feth 48/27. 54 - Semerkandî, age., II, 269; Taberî, age., XIV, 36 .
  • Yûsuf 12/99 Hicr 15/46 Hicr 15/82 Şu‘arâ 26/46 Kasas 28/31 Sebe' 34/18 Duhân 44/55 Fetih 48/27
• 55 - Semerkandî, age., II, 269; Taberî, age., XIV, 37; Zemahşerî, age., II, 557; Râzî, age., XVIII, 193.
• 56 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/15; Ğâşiye 88/13 57 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Dühân 44/53; Vâkı‘a 56/16. 58 - Semerkandî, age., III, 392; Taberî, age., XXVII, 172-173; Zemahşerî, age., IV, 448.
  • Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/15 Ğâşiye 88/13 Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Duhân 44/53 Vâkı‘a 56/16
• 59 - Rahmân 55/26-27.
  • Rahmân 55/27
• 60 - Müslim, Tevbe, 23; Semerkandî, age., II, 269; Taberî, age., XIV, 39; Râzî, age., XVIII, 195.