Kadir Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olan, 5 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “kadir, kıymet” anlamındaki الْقَدْر el-kadr kelimesinden alan Kadr sûresi, inişe göre 12, resmî sıralamada ise 97. sûredir.

Kadr sûresinin, resmi sıralamada öncesindeki ‘Alak sûresiyle anlam ilişkisi vardır. ‘Alak sûresinin ilk beş âyeti Hz. Peygamber’in peygamberliğinin başladığı bu gecede indirilmiştir. Dolayısıyla bu iki sûrenin peşpeşe sıralanması son derece isabetlidir ve birbirinin devamı gibi bir görüntü arz etmektedirler.

Kadir Gecesi, insanlığın nübüvvet ve risâletle son kez buluşturulduğu gecedir. Bu gece, risâletin başladığı gecedir. İnsanlar bu gecede son peygamberle buluşturulmaya başlanmıştır. Bu itibarla Kadr sûresi, bütünüyle Kadir Gecesi’nin önemini vurgulamakta, bu arada vahyin hayatı şekillendiren yönüne dikkat çekmektedir.

Vahyin seramonik indirilişine değinilen bu sûrede, içinde Kur’ân’ın indirildiği bir gecenin 1000 aydan daha hayırlı olduğu belirtilerek, insana inmesi halinde nasıl bir değer ortaya koyacağının düşünülmesi istenmektedir. Geceleyin inmeye başlayan vahyin bir anlamda insan hayatını gündüze dönüştüreceği mesajı surenin son kelimesinin el-fecr “sabah aydınlığı” şeklinde belirlenmesiyle ortaya konulmak istenmektedir.

Hz. Peygamber’in risâletle buluşturulduğu gece hakkında bilgi verilen bu sûre, Kur’ân’ın hayata kattığı anlamı ve hayatı aydınlatmasını ifade eden bir içerikte programlanmıştır. Vahyin mesajıyla buluşulan her zaman ve zeminin değerleneceği anlayışıyla, yeni bir Kadir anlamı söz konusu edilmektedir. Bu durumda Kadir Gecesi, yakalanmaya çalışılan bir şans olmaktan çıkarılmakta, hayatın içinde ve her anına taşınabilir olarak tanıtılmaktadır.

Şunu söyleyebiliriz: Kadir Gecesi, milâdî 610 yılında bir kez yaşanmıştı; şimdilerde onun yıldönümleri kutlanmaktadır. Bizim yorumumuza göre, Kur’ân ile buluşulan her an kadir ve kıymet kazanmakta, Kur’ân ile meşgul olunan her zaman ve zemin, melek şahitliğine sahne olmaktadır. Kur’ân’ın evrensel mesajı, sonu fecr olan, yani esenlik vaadeden kutlu bir doğumun ve dirilişin müjdecisidir.

Kadr sûresinin ilk bölümünde Kur’ân’ın indiriliş zamanıyla ilgili bilgi verilmekte, bu arada zamanın değeri hakkında soru sorularak, vahiy desteği olmadan, sadece insan idrakiyle bunun bilinemeyeceğine dikkat çekilmektedir.

a) Kur’ân’ın “İnzâl”i

Yüce Allah, sûrenin 1-2 âyetlerinde vahyini sahiplenerek, “Biz onu (Kur’ân’ı) Kadir Gecesi’nde indirmeye başladık” beyanıyla kudretine, vahyinin kaynağına ve indiriliş zamanına değinmekte, Kadir Gecesinin kıymetini bilmek için vahye ihtiyaç olduğunu, bunu kişilerin kendi idrakleriyle kavrayamayacakları “Kadir Gecesi’nin (mahiyetinin) ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!” ifadesiyle bildirmek istemektedir.

ı. Kur’ân’ın İndirilişi

اِنَّآ اَنْزَلْنَاهُ ف۪ي لَيْلَةِ الْقَدْرِ “Şüphesiz ki biz onu (Kur’an’ı) Kadir gecesinde indir(meye başla)dık. ”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik, öğrettik, vahyettik”; ف۪ي لَيْلَةِ الْقَدْرِ fî leyleti’l-kadri tamlaması ise “Kadir Gecesinde” demektir.

1. Yüce Allah Kendisi İçin Neden “Biz” Demektedir?

- Yüce Allah’ın “Biz” Demesi

a) Yüce Allah, Kur’ân’da kendisini ifade bağlamında bazen “Ben”, bazen “O”, bazen de “Biz” zamirlerini kullanmaktadır. Bunun sebebi, O’nun bir insan veya bir cinsiyet sahibi olarak algılanmasını engellemektir. Hiç kimse Yüce Allah’ı hiçbir şeye benzetemez; çünkü O’nun eşi ve benzeri olmadığı gibi,(1) benzeri (!) gibi bir şey de yoktur, olamaz.(2) Yani hiçbir şey Allah’a benzetilemez; dahası benzetildiği (!) var sayılan herhangi bir şey bile, O’nun benzeri (!) gibi olamaz. Bırakın O’na bir şey benzetmeyi, benzetilen şeylerin bile benzeri O’nu ifade edemez; çünkü O yegâne aşkın varlıktır.

Bu hususu şu ifade ne de güzel ortaya koymaktadır:

ما خطر ببالك فالله غير ذلك “Aklına her ne gelirse (bil ki) Allah onun dışındadır (veya Allah onun gibi ya da o Allah gibi değildir).”

Bu arada Yüce Allah için hüve zamirinin kullanılma nedeni de الله Allâh lafzının müzekker oluşudur; yoksa -hâşâ- O’nun erkek oluşu gibi bir şey söz konusu değildir. Zira bir varlık eğer erkek ise dişisi de olacağı için Allah için bu şirktir ve elbette Yüce Allah böyle bir şeyden münezzehtir.

b) Bu genel yaklaşımımıza ilave olarak, Yüce Allah’ın kendisi için “Biz” demesinin muhtemel başka bazı gerekçeleri de şöyle sıralanabilir:

ı. Yüce Allah kendi zatı için “Biz, Bize, Bizim” diyerek, Yûnus 10/12, Enbiyâ 21/90 ve Zümer 39/49’da olduğu gibi kendisine “dua edilmesinde” ve Enbiyâ 21/73’te geçtiği gibi “kendisine kulluk edilmesi, üstünlüğünün tanınması, O’na derin saygı duyulması ve huzurunda boyun bükülmesi” işlemlerinde makamının yüceliğini ve erişilmezliğini insanlara hatırlatmayı hedeflemiş olabilir.

ıı. İnsanlara “biz” diyerek istişarenin ve ortak akıl oluşturmanın önemini kavratmayı amaçlamış olabilir.

ııı. Bununla insanlara tevazuyu, alçak gönüllüğü ve “ben” değil, “biz” demeyi öğretmeyi kast etmiş olabilir.

ıv. Bu arada bazı âyetlerde kâinatı idarede görevlendirdiği meleklere işaret edilmiş de olabilir. Yağmuru yağdırmak, mahlûkatı yaratmak, yeryüzünü canlandırmak, vakti gelenleri öldürmek, mahşer için yeniden diriltmek gibi konularda meleklerin görevlendirilmesi bu noktada örnek olarak zikredilebilir.

v. Ayrıca Yüce Allah, özellikle insanların uyarılması ve bilgilendirilmesi amacıyla “melek elçi görevlendirme sistemi”ne dikkat çekmek için “biz” ifadesini kullanmış olabilir. Elbette her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

c) Âyetin başındaاِنَّا innâ ve اَنْزَلْنَا enzelnâ ifadelerinin nâ “Biz” zamiriyle çoğul olarak getirilmesinin muhtemel bir diğer gerekçesi de şu olabilir: Bilgilendirme çok yüce ve aşkın bir makam tarafından yapılmaktadır; uyarı çok önemlidir; bütün muhatapların buna karşı çok dikkatli davranması hayâtî bir önem arz etmektedir.

Bu bilgilendirmenin şakası yoktur; çünkü bilginin önemli oluşu, göndericinin yüceliğinden kaynaklanmaktadır. “Kur’ân’ı Biz indirdik” demek, onu -Hz. Peygamber dâhil- başkası değil, Yüce Allah bildirdi demektir. Vahiy, insan kaynaklı değildir; aksine Yüce Allah’ın varlıkları bilgilendirme sistemlerinden biridir. Bu nedenle, ifade çok önemlidir.

2. Âyetteki Hû Zamiri

a) اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhü ifadesindeki hü zamiri, ya ‘Alak sûresinin ilk âyetlerini veya bu sûreyi ya da Kur’ân’ı, yani vahyi ifade etmektedir. Bu son ihtimal, gramer açısından hû zamirinin ait olduğu kelimeyi bulmada da yol göstermektedir. Çünkü bu sûreden hemen önce 11. sırada indirilmiş olan Fecr sûresinin ilk âyetlerinde “fecr”e ve “on gece”ye yeminde maksadın “vahiy” olduğu düşünüldüğünde, buradaki zamirin ait olduğu kelime de bulunmuş olur.

b) Sûrenin ilk âyetinin ilk kelimesinde doğrudan isim değil de, hû zamirinin kullanılmasının bazı nedenleri vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir:

ı. Konu herkesin gündeminde olduğu ve herkes tarafından bilindiği için isme gerek yoktur.

ıı. Bilinen bir şeyin isminin değil de zamirinin kullanılması, söz konusu şeyin değerini ve yüceliğini gösterir.

ııı. İsim değil de zamir kullanılması, ayrıca muhatapların dikkatini çekmeyi de amaçlamış olabilir.

3. Vahyin “İnzâl”i Ne Demektir?

اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili, “indirdik, öğrettik, bildirdik” gibi anlamlara gelir. Buradaki öncelikli anlam, Kur’ân’ın ilk âyetlerinin, yani ‘Alak sûresinin ilk beş âyetinin Kadir Gecesi’nde indirilmeye veya öğretilmeye yani vahyedilmeye başlanmasıdır.

a) İnzâl kelimesi, öncelikli olarak “indirmek” anlamına gelir. Bu durumda tıpkı yağmurun indirilmesi gibi, vahyin de yukarıdan, yani ilâhî makamdan indirilişi kastediliyor demektir. Yukarıdan indirmek, indirilen yerin yüceliğini ifade ettiği gibi, inen vahyin değerini de ortaya koymaktadır.

b) İnzâl kelimesi, tıpkı A‘râf 7/26 ve Hadîd 57/25’te olduğu gibi, “vermek, öğretmek, bahşetmek, vahyetmek” anlamlarına da gelir. Bu durumda Kur’ân’ın inzâli, onun öğretilmesi ve ihsan edilmesi demektir.

c) İnzâl kelimesinin, Kehf 18/107 ve Fussılet 41/32’de olduğu gibi, nüzül şeklinde bir de “ikram” anlamı vardır. Bu durumda “Kur’ân’ın inzâli” demek, onun insanlara ikram edilmesi demektir. Mâide 5/3 ve Duhâ 93/11’de ifade edildiği gibi Kur’ân’ın bir “nimet”, Vâkı‘a 56/82’de “rızık” olduğu düşünüldüğünde, ikramın anlamı daha kolay kavranacaktır.

4. Vahyin “İnzâl”i ile “Tenzîl”i Farklı Mıdır?

Genellikle Kur’ân’ın “inzâli” ile “tenzîli”nin farklı şeyler olduğu kabul edilir. İddiaya göre inzâl, Levh-i Mahfûz’dan dünya semasına topluca ve Berat Gecesi gerçekleşen indirmedir; tenzîl ise sonradan peyderpey olan ve Kadir Gecesi başlayan süreçtir. Baştan belirtelim ki, Kur’ân’da, Kur’ân’ın indirilmesinden söz edilen tek gece Kadir Gecesi’dir.

Dühân 44/3’te leyle-i mübârakeh ile kastedilen gece de aynı gecedir, yani Kadir Gecesi’dir. Çünkü hem Kadr sûresinin devam eden âyetlerinde, hem de Dühân sûresinin 3-6. âyetlerinde işlenen konular, büyük ölçüde aynıdır. Her ikisinde de vahyin insanlarla ilgili düzenleyici özelliğine dikkat çekilmektedir.

Kur’ân’ın indirilişi hakkında “topluca indirilişe” delil sayılan Dühân 44/3’te de, “peyderpey indirmeye” delil sayılan Bakara 2/185, Kadr 97/1 ve daha pek çok âyette aynı kelime, yani enzelnâ/enzele/ünzile fiilleri kullanılmaktadır.

Ayrıca tenzîlin “peyderpey indirmeyi” ifade ettiği kabul edilse de, bu kabul, Furkân 25/32 ile uyuşmamaktadır. Çünkü orada kâfirlerin, “Kur’ân’ın topluca indirilmesi” teklifi yer almakta ve nüzzile fiili kullanılmaktadır. Dahası, Âl-i İmrân 3/3 ve 4. âyetlerde Kur’ân’ın indirilişi hakkında hem nezzele, hem de enzele fiili yer almaktadır.

Özetle söyleyelim ki, Kur’ân’ın “inzâli” de, “tenzîli” de, “nüzûlü” de tek indirilişi anlamında kullanılmaktadır. Bunların anlam farkının olduğunu ileri sürerek iki kez indirildiğini iddia etmek, Kur’ânî delilden yoksun bir görüştür.

5. Kur’ân’ın Kadir Gecesi İnzâli

a) ف۪ي لَيْلَةِ الْقَدْرِ “Kadir Gecesi’nde” ifadesindeki fî edatı “…de, içinde” anlamına alınırsa, âyetin tercümesi “Biz onu Kadir Gecesi’nde indirmeye başladık” şeklinde olur. Buna göre mesaj, vahyin indirildiği zamanla ilişkilendirilmiş demektir.

Eğer bu edata “hakkında” anlamı verilirse, bu defa âyet, “Biz onu Kadir Gecesi hakkında indirdik” demek olur. Buna göre ise maksat sûrenin konu içeriğini ortaya koymayla ilişkili kabul edilir. Her iki anlamın da doğru olduğunu belirtmek gerekir.

b) Kadir Gecesi, “kıymet, ölçü gecesi” anlamına gelir. Kâinata kıymet ve ölçünün verildiği gece olan Kadir Gecesi, Kur’ân’ın da insanlarla ilk buluşturulduğu gecedir. Gecenin kıymeti, onda indirilen vahiy nedeniyledir. Bakara 2/185. âyet gereği “Ramazan ayında” ve Dühân 44/3. âyet gereği “mübarek ve bereketli bir gecede” indirilmeye başlanan Kur’ân, aydınlatan bir ışık olarak, karanlıklara inat, bir nur şeklinde Kadir Gecesi’nde ilk defa insanlarla buluşturulmuştur.

ıı. Kadir Gecesi - İdrâk İlişkisi

وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ “Kadir gecesinin ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!”

Âyetteki وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadesi “sana idrak ettiren, bildiren, kavratan ne olabilir ki, sen nerden bilebilirsin ki”; مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ mâ leyletü’l-kadri tamlaması ise “Kadir Gecesinin ne olduğunu” demektir.

Sûrenin ikinci âyetinde Kadir Gecesi’nin kıymetinin idraki meselesi soruya konu edinilmektedir.

1. Buradaki مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke “Sana idrak ettiren ne olabilir ki!” şeklindeki soru, cevabı beklenen bir soru değildir. Cevabı, vahyin desteği olmadan, insan idrakiyle bilinemeyeceği vurgulanan bir sorudur. Çünkü cevap bir sonraki âyette bizzat Yüce Allah tarafından verilmektedir.

Kur’ân’da 13 kez geçen مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke kullanımının ilk geçtiği yer olan Hâkka 69/3’te konuyla ilgili geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. Âyetteki ikinci مَا mâ edatı, farklı anlamlarda değerlendirilen edatlardandır. Buna göre edat hem zaman bildirebilir, hem de mahiyet.

a) مَا mâ edatından maksat “zamanı” manasına gelmesi şeklinde düşünülebilir ki bu durumda iki ihtimal söz konusudr:

ı. İlk ihtimale göre maksat “vahyin indiriliş zamanı”yla ilgili olabilir; ancak bu ihtimal çok sağlıklı görülmemektedir. Çünkü Hz. Peygamber ilk vahyi aldığında çok etkilenmiş, hayatı değişmişti. Onu böylesine derinden etkileyen bir geceyi ve tam zamanını unutmuş olması uzak bir ihtimaldir.

ıı. مَا mâ edatından yani Kadir Gecesi’nden maksat, eğer kâinatın yaratıldığı, şekillendirildiği veya evrenin varedildiği ilk zaman dilimi ise, bu durumda مَا mâ edatı metâ “ne zaman” anlamına alınabilir. Çünkü o zamanı hiçbir insan bilemez.

b) Bir sonraki âyete bakıldığında ise مَا mâ edatının “mahiyet ve değer” anlamına geldiği ve gecenin değeriyle ilişkisi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Çünkü devam eden âyetlerde o gece hakkında çeşitli bilgiler sıralanmakta, vahyin hayata kattığı değerler gündeme getirilmekte ve yaşanan olağanüstülüklerin bir bölümü hatırlatılmaktadır. Bu durumda مَا mâ edatına “mahiyet, değer” anlamı vermek, âyetlerarası anlam ilişkisi bakımından daha doğru gözükmektedir. Bizim tercihimiz de bu yöndedir.

b) Kadir Gecesi’nin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 3-5. âyetlerinde önceki âyette dile getirdiği sorusunu kendisi cevaplamakta, “Kadir Gecesi bin aydan hayırlıdır. Melekler, beraberlerinde er-rûh (vahiy) de varken, her işle ilgili olarak Rablerinin izniyle inerler. Tâ fecrin doğuşuna kadar, o gece esenlik doludur” ifadesi Kadir Gecesi’nin değeri, mahiyeti ve dönüştürücü etkinliği hakkında bilgi vermekte, ayrıca o gecede yaşananlarla ilgili olarak çeşitli açıklamalarda bulunmaktadır.

ı. Hayırlı Oluşu

لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ “Kadir gecesi bin aydan daha hayırlıdır.”

Âyetteki لَيْلَةُ الْقَدْرِ leyletü’l-kadri tamlaması “Kadir Gecesi”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlıdır”; مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ min elfi şehrin tamlaması ise “bin aydan” demektir.

Burada Kadir Gecssi’nin mahiyeti ve değeriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, vahyin şenlendirdiği bir geceyi nasıl hayırlı kıldığını sembolik bir karşılaştırma ile ortaya koymakta, vahyin hayata etkisini gözler önüne sermektedir.

Burada Kadir Gecesi’nin 1000 aydan, yani yaklaşık olarak 83 yıldan veya 30.000 günden daha hayırlı olduğu hatırlatılmaktadır. Bu sürenin ortalama bir insan ömrüne eşdeğer olduğu söylenebilir. 1000 gün, 1000 hafta, 1000 asır denebilecekken, bunların yerine zikredilen 1000 ay ifadesi, insan ömrünü sembolize etmek için özellikle tercih edilmiş olsa gerektir.(3)

Âyette yer alan sayısal ifadenin “çokluk” anlamı verdiği de kabul edilebilir. Bunu şu nedenle söylüyoruz: “Kadir Gecesi 1000 aydan daha hayırlıdır; ancak 1001 aydan daha hayırlı değildir” şeklindeki bir anlam burada söz konusu olamaz. Hayırlı oluş, hayatın anlam kazanmasıyla elde edilmektedir. Bu sağlanınca rakamsal bazı karşılaştırmaların mecaz olduğu kabul edilmelidir.

İçinde Kur’ân’ın nurunun bulunduğu her an, insanın kadir anı olmaktadır diyebiliriz. Kur’ân ile dolu bir hayat Kur’ân’sız bin hayattan ileridir ve değerlidir. Bu nedenle, Kadir Gecesi’nin kıymeti Kur’ân’dan gelmektedir. Kıymet gecede değil, geceyi nitelendiren olaydadır ki o da Kur’ân’ın o gecede vahyedilmeye başlanmasıdır.

İçinde vahyin bulunmadığı geceye Kadir Gecesi denmeyeceği gibi, öyle bir gecenin diğerlerinden herhangi bir farkı da yoktur. Ramazan ayında Kadir Gecesi’ni aramaya çalışmanın en evrensel ve anlaşılabilir şekli, onu bütün zamanlara yaymak ve hayatı Kur’ân ile buluşturma hassasiyetini geliştirmektir.

Hz. Peygamber’in Kadir gecesinin Ramazan’ın son yedi veya on gününde olduğu,(4) faziletiyle ilgili olarak “Faziletine inanarak ve karşılığını Allah’tan bekleyerek Kadir gecesini değerlendiren kişinin geçmiş günahlarının bağışlanacağını”(5) beyan ettiği rivayet edilmektedir. Hz. Ayşe’nin o gece nasıl dua edilmesi gerektiğine dair sorusu üzerine Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Ey Allahım! Sen affedicisini; affı seversin; beni de affet!”(6) Bu duaya her daim “âmîn” diyoruz.

ıı. Meleklerin Vahyi Getirmesi

تَنَزَّلُ الْمَلٰٓئِكَةُ وَالرُّوحُ ف۪يهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ اَمْرٍ “Melekler, beraberlerinde rûh (Kur’an) ile, Rablerinin izniyle her iş için inerler.”

Âyetteki تَنَزَّلُ tenezzelü fiili “iner”; الْمَلٰٓئِكَةُ el-melâiketü kelimesi “melekler”; وَالرُّوحُve’r-rûhu sözcüğü “ve vahiy, Cebrâîl, ruh”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda, beraberlerinde”;بِاِذْنِ رَبِّهِمْ bi izni rabbihim ifadesi “onların Rabbinin izni ile, onların Rabbinin emri ile”; مِنْ كُلِّ اَمْرٍ min külli emrin tamlaması ise “her işle ilgili olarak” demektir.

Burada Kadir Gecesi’nde yaşananlarla ilgili bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyette ele alınması gereken ve mutlaka açıklanması zorunlu olan değişik konular vardır.

1. تَنَزَّلُ tenezzelü “İner(ler)”. Bu fiilin anlamı hakkında farklı açılımlar yapmak durumundayız. Fussılet 41/30-32. âyetlerde, “Rabbimiz Allah’tır deyip istikamet üzere olanlara meleklerin ineceği, kendilerine korku olmadığı, hüzünlenmemeleri gerektiği, cennetlik olacakları, dünya hayatında da âhiret hayatında da dostlarının melekler olduğu, cennette arzu ettikleri her şeyin Yüce Allah’ın bir ödülü ve ağırlaması olarak kendilerine verileceği” açıkça bildirilmekte, yani meleklerin inişinden söz edilmektedir.

Meryem 19/64’te de, bu inişin sürmekte olduğunu ifade eden نتَنَزَّلُ netenezzelü kalıbı kullanılmaktadır. Demek ki meleklerin inişi devam etmektedir. Dolayısıyla, inişi “tek”e indirgemek anlamındaki yorumlar sorunludur.

Vahyin anlam kazandırdığı ve hayatını vahyin şekillendirdiği her insana meleklerin inmesi her zaman mümkündür. Bu durumda, bir gecelik inmekten değil de, vahiy ile buluşulan her dönemde bu birliktelikten söz edilebilir. Zaten âyetin başındaki تَنَزَّلُ tenezzelü fiili, aslında تَتنَزَّلُ tetenezzelü kalıbındadır ve geniş zaman anlamı vermektedir.

Âyeti böyle anlayınca, mesaj evrensel bir özellik kazanır ve her insanın onunla buluşmasının yolu açılır. Aksi takdirde, mesele bir şansa dönüştürülüp, dini hassasiyetlerin bir geceye indirgenmesi yaygınlık kazanır ki böyle bir durum vahyin indiriliş gayesiyle uyuşmaz.

2.الْمَلٰٓئِكَةُ وَالرُّوحُ ف۪يهَا “Beraberlerinde er-rûh (vahiy) de varken melekler (inerler).” Âyettekiالْمَلٰٓئِكَة وَالرُّوح el-melâiketü ve er-rûhu kelimeleri ile ف۪يهَا fîhâ ifadesindeki هَا hâ zamirinin ait olduğu kelime bağlamında iki farklı anlam ihtimali söz konusudur:

a) Âyettekiالْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi “melekler” anlamına gelmektedir; dolayısıyla bu kelime hakkında herhangi bir açıklama yapmaya gerek yoktur.

b) Âyetteki الرُّوح er-rûh kelimesinin çeşitli anlam ihtimalleri vardır:

ı. Âyetteki الرُّوح er-rûh kelimesi “vahiy” anlamına alınabilir. Bunun birtakım delilleri vardır:

- Mü’min 40/15 ve Şûrâ 42/52 gibi âyetlerde geçen er-rûh/rûh kelimesi “vahiy” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla fîhâ ifadesindeki hâ zamirini “melekler”e göndermek ve tercümeyi şöyle yapmak durumundayız: “Melekler, beraberlerinde Kur’ân vahyi de bulunduğu halde Rabblerinin izniyle inerler.”

- Özellikle Nahl 16/2’de “meleklerin ruhu indirdiği”nden söz edilmesi, bu âyetteki er-rûh’un “vahiy” olduğunun bir delilidir.

- Tercihimizin bir başka gerekçesi de, bu sûrenin vahyin indirilişiyle ilgili oluşudur. Bütün sûrede vahyin Kadir Gecesi’nde indirilmesinden söz edilmektedir. Vahyin hayata dair getirdiği ilkeler, meleklerin Yüce Allah’ın izniyle gelişi, vahyin törensel indirilişi, her işle ve herkesle alakalı oluşu, karanlıkları bitirip insanlığı aydınlıkla buluşturması gibi hususlar vahyin özelliklerindendir. Bu nedenle, biz maksadı vahiy ile ilişkilendirmekte ve yorumlarımızı da bu doğrultuda yapmaktayız. Çünkü bu tercihte vahyin Hz. Peygamber’e her zaman indirilişiyle ilgili mesaj da verilmiş olmaktadır.

ıı. Burada geçen الرُّوح er-rûh kelimesi, bazı âlimlerimiz tarafından “Hz. Cebrâil”, âyetteki ف۪يهَا fîhâ ifadesi de “o gecede” şeklinde yorumlanmaktadır. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “Melekler ve rûh (Cebrâîl) o gecede Rablerinin izniyle inerler.” Bu yorum Hz. Peygamber’in vahyi almaya başladığı gece için doğru olsa da, başka sorunlar vardır. Çünkü vahiy Hz. Peygamber’e sadece Kadir gecelerinde indirilmiş değildi; aksine 23 yıl boyunca gece veya gündüz çeşitli mekanlarda indirilmiştir.

- الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh “melekler” ifadesi Hz. Cebrâîl’i de içerdiği için ayrıca “rûh”un zikredilmesine gerek olmayabilir. Gerçi benzer kullanımlar Bakara 2/98 ve Ahzâb 33/7’de söz konusudur. Bu noktada ilgili görüş sahipleri, Cebrâîl (as)’ın vahyi getiren melek olması itibariyle bir ayrıcalığının bulunduğunu belirterek, görüşlerini desteklemeye çalışsalar da bunun bir zorunluluk olmadığı kanaatindeyiz. Âyetin başka türlü anlaşılması mümkün olmasaydı aktardığımız iki âyetin işaretiyle bu izahlar da elbette makul olabilirdi.

Biz ilk görüşü benimsemiş, tercümeyi ve izahlarımızı da o istikamette yapmış olsak da bu ikinci görüşün de saygın bir yaklaşım olduğunu özellikle belirtmeliyiz.

- Hz. Peygamber’den sonra vahyin inişinden elbette söz edilemez. Oysa âyetteki تَنَزَّلُ tenezzelü fiili, bütün zamanları, özellikle de hali ve gelecek zamanı içerecek şekildedir. Âyetin başındaki fiil, geniş zaman ifade ettiği için, meleklerin inişinin devam ettiğini söylemek durumundayız.

Bu durumda, söz konusu inişin devamının, vahyin gerçekleriyle buluşanlara yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Vahiy ile yani onun aydınlık mesajıyla buluşanlara meleklerin inişi devam etmektedir, diyebiliriz. Esasında biraz önce de zikrettiğimiz Meryem 19/64 ile Fussılet 41/30-32. âyetler bunun açık delilidir.

3. Âyettekiبِاِذْنِ رَبِّهِمْ bi izni rabbihim ifadesi, meleklerin inişinin kendiliğinden olmadığını, Yüce Allah’ın emri ve izni sayesinde gerçekleştiğini göstermektedir. Meryem 19/64. âyet bunun delilidir: “Biz, ancak ve ancak Rabbinin emriyle ineriz.”

4. مِنْ كُلِّ اَمْرٍ “Her işle (veya herkesle) ilgili olarak.” Âyetin bu kısmı, “her iş” anlamıyla gelen vahiylerin neye veya kime yönelik olduğunu ortaya koymaktadır.

a) Bu bağlamda Dühân 44/3-6. âyetleri hatırlatmak gerekmektedir. Orada belirtildiği üzere, o gece, ilâhî ölçüde çok önceden bilinen, ancak meleklerin bilgisine o gecede sunulan her işle ilgili hükümler ortaya dökülür, parça parça bildirilir. Sadece bir gecede değil, vahyin indirildiği her anda bu durum devam etmektedir. Bu işlerin bildirilmesi Yüce Allah’ın izni ve kontrolünde gerçekleşmektedir.

b) İbn Abbâs, bu ifadeyi امْرِئٍ مِنْ كُلّ min küllimriin şeklinde okumaktadır.(7) Buna göre, gelen vahiylerin herkesle ilgili olduğunu özellikle belirtmek zorundayız.

c) İnen meleklerin vahiy getirdiğini ve gelen vahyin de anlam olarak inişinin devam ettiğini kabul ettiğimizde, bu defa konu tamamen değişmekte ve evrensel bir boyut kazanmaktadır. Kur’ân’ın metin olarak inişi elbette Hz. Peygamber’in yaşadığı süreçte bitmiştir; ancak onun muhatap alınışı, anlam zenginliği, aydınlatıcı misyonu ise inmeye ve geçerli olmaya devam etmektedir.

Vahyin her insanın hayatını yakından ilgilendiren mesajları vardır. Kur’ân’ı hayatına indirenler bu mesajlarla tanışacaklardır. Vahyi düşünerek okuyanlar onun yeni anlamlarıyla ve vaadettiği yeni ufuklarla buluşacaklar, hakikat nıraları onları kaplayacak ve nihayet Enfâl 8/29’da müjdelendiği gibi Yüce Allah onlar için “doğruyu yanlıştan ayırt edebilme gücü” manasında furkân yaratacaktır.

ııı. Vahyin Esenliği

سَلَامٌ هِيَ حَتّٰى مَطْلَعِ الْفَجْر “O (gece), tan yeri ağarıncaya kadar esenlik (gecesi)dir.”

Âyetteki سَلَامٌ selâmun kelimesi “esenliktir”; هِيَ hiye zamiri “o (gece)”; حَتّٰى مَطْلَعِ الْفَجْر hattâ matle‘ı’l-fecri tamlaması ise “fecrin doğuşuna kadar” demektir.

Burada Kadir Gecesi’yle ilgili çok önemli olan son bir bilgi daha gündeme getirilmektedir.

Bu ifadede şöyle mesaj çeşitlilikleri vardır:

1. Buna göre, esenliğin kaynağı vahiydir; dolayısıyla vahyin esenliği her karanlığın aydınlığa dönüştürülmesini sağlamayı amaçlamaktadır.

2. Râzî’nin dediği gibi, “O gecede fecrin doğuşuna kadar melekler itaatkâr insanlara selam verirler, esenlik dilerler.”(8) Bu anlama göre, meleklerin gelişi aynı zamanda bir esenlik dilemeyi de içermektedir.

3. Vahiy, gece indirilmeye başlanmıştır ki karanlıklar aydınlığa dönüşsün. Bu nedenle, vahyin geliş gayesi, karanlıkların, yerini Kur’ân aydınlığına terk etmesini sağlamaktır. Bu önemli hedefin yakalanmasında şüphesiz bazı sıkıntılar da yaşanacak, belki de tebliğ yapanların hayatının bir bölümü bir anlamda gece mesabesine dönüşebilecektir.

Bazı dönemler sıkıntılar içerse de bunlar geçicidir; yakın veya uzak gelecekte mutlaka huzurla buluşulacaktır. Unutulmamalıdır ki, Yüce Allah’ın rızasını kazanmak için dünya hayatı karanlık gibi görünenlerin âhiret hayatları tıpkı fecrin doğumu gibi aydınlık ve bayram olacaktır.

c) Kadr Sûresi ve Kadir Gecesi Hakkında

Sûrenin âyet âyet tefsirini bu şekilde yaptıktan sonra, sûreye konu edinilen Kadir Gecesi hakkında bazı değerlendirmeler yapmak istiyoruz:

1. Her şeyden önce belirtmeliyiz ki Kadir Gecesi, insanlığın “son peygamber” ile buluşturulduğu ve insanlığın nübüvvetsiz bırakılmadığı kutlu bir gecedir. Bu gece, son peygamberliğin başlangıç gecesidir.

2. Kadir Gecesi, son ilâhî seslenişin yaşandığı, son mektubun gönderilmeye başlanıp ilahi mesajların kaydedildiği satırlarının yazıldığı ilk gecedir.

3. Kadir Gecesi, Kur’ân’ın indirilmeye başlandığı kutsal bir gecedir; kutlu doğumun yaşandığı gecedir. İnsanlığın peygamberle buluşturulduğu bu gece, onun için de muhteşem olan bu vahyin ilk kez indirilmeye başlandığı gecedir. İnşirâh sûresinin ilk âyeti ve orada yer alan leke “senin için” ifadesi, bunun en belirgin delillerinden birisidir.

4. Kadir Gecesi, “kadir ve kıymet”in nasıl anlamlı olabileceğini bildiren gecedir. Yüce Allah’ın kıymet verdiği şey kıymetlidir. Bu nedenle insan da kıymetini bu değerlere sadakatinden almaktadır. Kadir ve kıymeti, kadîr veya kâdir olan Yüce Allah belirler.

5. Kadir Gecesi, vahiy ile hayata “ölçü”nün kazandırıldığı gecedir. Kamer 54/49’da, her şeyin bir kadere, yani bir ölçüye göre yaratıldığı beyan edilmektedir. Bu ifade “kadir”, “kadr” ve “ölçü” birlikteliğinin en güzel delillerinden biridir. Kâinattaki bütün varlıkların sahip kılındığı ölçü ile Kadir Gecesi indirilmeye başlanan Kur’ân’ın ruh ve amaç birlikteliği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

6. Kadir Gecesi, Bakara 2/185’te belirtildiği gibi, Ramazan’a kıymetini veren, kendisi de kıymetini vahiyden alan bir gecedir.

7. Kadir Gecesi, insanlığın vahyin yol göstericiliğiyle, gerçeğin apaçık belgeleriyle ve doğruyu yanlıştan ayırt edebileceği esaslarla buluşturulduğu ilk gecedir. Bakara 2/185’teki hüdâ, beyyinât ve furkân kelimeleri bu anlamları vermektedir.

8. Kadir Gecesi, Bakara 2/185’te geçtiği üzere, Yüce Allah’ın yol göstericiliğinin karşılığında O’nu övmenin, O’na saygı duymanın ve teşekkür etmenin öğütlendiği kutlu bir gecedir. Âyetteki tükebbirû ve teşkürûne kelimeleri bu anlamları vermektedir.

9. Kadir Gecesi, Dühân 44/2. âyetin işaretiyle, apaçık ve açıklayıcı Kitâb’ın, yani Kur’ân’ın evrensel mesajlarının insanlıkla ilk kez buluşturulmaya başlandığı gecedir.

10. Kadir Gecesi, Dühân 44/3 ve Sâd 38/29. âyetlerde ifade edildiği gibi, vahyin hayatı bereketlendirmeye başladığı ilk gecedir.

11. Kadir Gecesi, Yüce Allah’a adanmışlığı öğreten ilk gecedir. Dühân 44/3’te yer alan münzirîne kelimesi, hem uyarıcılığı, hem de adanmışlığı ifade eder. Buradan hareketle, peygamberlerin hem uyarıcı olduğunu, hem de mesajlarını ilettikleri davaya öncelikle kendilerini adadıklarını söylemeliyiz. Demek ki Kadir Gecesi, insanlardan öncelikle kendilerini Yüce Allah’a adamalarını isteyen ve bunu öğreten bir gecedir.

12. Kadir Gecesi, Dühân 44/4 ve Kadr 97/4. âyette de belirtildiği üzere, her iş ve herkesle ilgili ilkelerin tespit edildiği, bu işlemin vahiy ile başlayacağı ilk gecedir.

13. Kadir Gecesi, Dühân 44/5. âyette de dile getirildiği üzere, insanlığın rehbersiz ve sahipsiz bırakılmadığının gösterildiği ilk gecedir. Âyetteki mursilîne kelimesi özellikle bu anlamı vermektedir.

14. Kadir Gecesi, Dühân 44/6. âyette de hatrlatıldığı gibi, Yüce Allah’ın rahmetinin tecelli ettiği bir gecedir. Yüce Allah merhameti gereği kullarına mesaj göndermekte ve peygamber görevlendirmektedir. İşte bu gece, rahmet parıltılarının insanlıkla buluşturulduğu bir gecedir.

15. Kadir Gecesi, vahiy desteği olmadan insan idrakinin kendi başına halledemeyeceği hususlardan biridir. Kadr 97/2. âyetindeki ve mâ edrâke sorusu bunu ifade eder. Bu nedenle, gecenin kadir ve kıymetini bizzat Yüce Allah açıklamakta, muhataplarının bu gerçeği bilmesini istemektedir.

16. Kadir Gecesi, 1000 aydan hayırlı oluşuyla hayatın, içi dolu bir ömre dönüşmesinin yolunu göstermektedir ki, bu yol vahiydir, vahiy ile tanışmaktır, onu tanımaktır, onu anlamak ve ona sarılmaktır. Buna göre hayat, vahiy ile anlamını bulmaktadır. Vahiyden yoksun hayat, mahşerde derin pişmanlıkların yaşanmasına neden olacaktır. Esasında içi vahyin hakikat nurlarıyla dolu olmayan dünya hayatı, âhiret günlerine göre çok sınırlı olacağı gibi, verimsiziliği nedeniyle de çok kısa bir zaman olarak tanıtılacaktır.(9)

17. Kadir Gecesi, vahyin törensel inişine sahne olan ilk gece olduğu için, vahiy ile buluşulan her zamanın bu ayrıcalığa sahip olacağı muhakkaktır. Çünkü Kadr 97/4’te bu inişin sürmekte olduğu, tenezzelü fiilinin geniş zaman kalıbında getirilmesiyle ortaya konulmaktadır. Ayrıca Meryem 19/64 ve Fussılet 41/30’da da benzer ifadeler kullanılmakta ve meleklerin inişinin vahiy ile buluşanlar için devam etmekte olduğunu göstermektedir.

18. Kadir Gecesi, hayatın Yüce Allah’ın izni ve iradesi ile yaşanması gerektiğinin öğretildiği ilk gecedir. Kadr 97/4’te geçen bi izni rabbihim ifadesi bunu ortaya koymaktadır.

19. Kadir Gecesi, Kadr 97/5’te ifade edildiği gibi, esenlik vaadinin gerçekleştiği ilk gecedir. Çünkü vahiy ile buluşulan dönemler esenlik ve aydınlığın yaşanacağı dönemlerdir; bunun en tipik örnek zamanı Kadir Gecesi’dir.

20. Kadir Gecesi, Târık 86/1-3’te dile getirilen “cehalet karanlıklarını delip geçen yıldız”ın ilk doğduğu gecedir. Târık ve necm-i sâkıb, Kur’ân vahyinin aydınlığını ifade eden yıldızdır. Vahyin yıldız olarak tanıtılması, her ikisinin de ışık üretmesi ve onu yansıtması noktasında buluşmaktadır.

21. Kadir Gecesi, ayrıca Fecr 89/1-2’de değinilen fecr “aydınlık” ve leyâl-i ‘aşr “on gece”nin de yer aldığı ayrıcalıklı bir zaman diliminin içerisindeki bir gecedir. Mahşerde şahitliğine müracaat edilecek zaman dilimlerinden birisi de işte bu gecedir.

22. Kadir Gecesi, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkaracak esasların ilk defa insanlıkla buluşturulduğu gecedir. İbrâhim 14/1’de ifade edilen husus budur.

23. Hakkın geldiği ve bâtılın yok olmaya başladığı ilk gece bu gecedir. İsrâ’ 17/81’deki mesaj bunu ilan etmektedir.

24. Kadir Gecesi, insanlık için bir okuma seferberliğinin ve aydınlanmanın başlatıldığı ilk gecedir. Zerreden kürreye her şeyi okumak, anlamak, incelemek ve tanımak üzere ilâhî kitabın ve kâinat kitabının buluşturulması anlamında ilk emrin verildiği gece bu gecedir.

25. Kadr sûresi, insanlığın nasıl bir ışıkla buluşturulduğunu göstermekte, hayata değer veren esasların vahiy ile şekillenenler olduğunu ve vahye dayalı bir ömür geçiren insanların hayatlarında karanlıkların kalmayacağını göstermektedir. Çünkü hayatın rövanşı demek olan âhiret, onlar için yüz akı ve göz aydınlığı oluşturacaktır.

26. Kadr sûresinde, Yüce Allah’ın rızasına kilitlenen ve O’na kenetlenen hayatların her zaman aydınlıklarla buluşacağı ortaya konulmakta, dinî hayatı birer şans gibi değil, doğru değerlerin yaşandığı bir süreç olarak kabul etmenin mümkün olduğu insanların algısına sunulmaktadır. Meleklerin beraberliği işte bu insanlar için daima mümkündür. Fedakâr ve vahye dayalı hayatın sahibi insanlar, bu beraberlikle daima motive edilmektedir.

27. Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Kadir Gecesi’ni inanarak, güvenerek ve sevabını Yüce Allah’tan umarak anlayıp yaşayanların geçmiş günahları bağışlanır.(10) İşte bu hadis, geceyi tanıtmakta ve gecenin önemini hayatın tamamına yaygınlaştırmayı öğütlemektedir. Bu ise, geceye kıymet ve anlamını veren Kur’ân’ı anlamak ve yaşamakla mümkündür.

Hz. Peygamber’in 23 yıllık risalet hayatı boyunca uyguladığı bundan başka bir şey değildi. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in devamlı sünneti de buydu.

Rabbimizden niyazımız bizim de tıpkı Hz. Peygamber’in uyguladığı gibi Kur’ân’ı hayata taşımada başarılı kılmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - İhlâs 112/4. 2 - Şûrâ 42/11.
  • İhlâs 112/4 Şûrâ 42/11
• 3 - İslamoğlu, age., s. 1240’ta 6. not.
• 4 - Buhârî, Sûre-i Kadr, 2, 3, 5; Müslim, Sıyâm, 219; Tirmizî, Savm, 72. 5 - Müslim, Müsâfirîn, 175. 6 - Tirmizî, De‘avât, 84; İbn Mâce, Dua, 5.
• 7 - Ferrâ, age., III, 280.
• 8 - Râzî, age., XXXII, 36.
• 9 - Mü’minûn 23/113-114; Nâzi‘ât 79/46.
  • Mü'minûn 23/114 Nâzi‘ât 79/46
• 10 - Buhârî, Leyle-i Kadr, 1. Gecenin değerine dair bazı rivayetler için bk. Nesâî, Sıyâm, 5; İbn Mâce, Sıyâm, 2.