Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 63-73. âyetlerinde Son Saat’in bilinemezliğini, inkarcıların hak ettiği akıbeti, mahşerdeki pişmanlıklarını, isteklerini, müminlere yönelik bazı hatırlatmalarını, bunun gereğini yerine getirenlerin ödüllerini, sorumluluğun insana yüklendiğini, sonuçta insanların bir kısmının cezalandırılıp diğerlerinin ödüllendirileceğini bildirmektedir.

a) Son Saat’in Bilinememesi ve İnkarcıların Feci Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 63-68. âyetlerinde bazı insanların Hz. Peygamber’e Son Saat’in ne zaman gerçekleşeceğinden sorduklarını, onlara “Onun bilgisi sadece Allah katındadır. De ki: Onun bilgisi sadece Allah’ın katındadır. Sana bildiren ne olabilir ki; belki de o saat(in gerçekleşmesi) çok yakın olacaktır” şeklinde cevap vermesini emretmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın kâfirlere lanet ettiği ve onlar için çılgın bir ateş hazırlamış olacağı, orada ebedî olarak kalacakları, kendilerini azaptan koruyacak herhangi bir dost da yardımcı da bulamayacakları bilgisi haber verilmektedir.

Daha sonra, inkarcıların yüzlerinin ateşte evrilip çevrildiği gün “Âh, (eyvâh), yazık bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!” diyecekleri, sonrasında ise şu ifadeleri kullanacakları bildirilmektedir: “Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize itaat ettik de onlar da bizi yoldan saptırdılar. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat (kat kat) azap ver ve onlara büyük bir lânet et (rahmetinden onları kov)’ demiş (olacaklar)dır.”

ı. Son Saat’i Hiç Kimsenin Bilememesi

يَسْـَٔلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللّٰهِ وَمَا يُدْر۪يكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَر۪يبًا “İnsanlar sana o (Son) Saat’ten soruyorlar. De ki: ‘Onun bilgisi yalnızca Allah katındadır.’ Sana bildirecek olan ne olabilir ki belki de o (Son) Saat çok yakın olacak.”

Âyetteki يَسْـَٔلُكَ yes’elüke fiili “sana soruyorlar”; النَّاس en-nâs kelimesi “insanlar”; عَنِ السَّاعَةِ ‘ani’s-sâ‘ah ifadesi “o (Son) Saat’ten”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا عِلْمُهَا innemâ ‘ılmuhâ ifadesi “ancak ve ancak onun bilgisi”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında(dır)”; وَمَا يُدْر۪يكَ ve mâ yüdrîke ifadesi “ve sana bildiren ne olabilir ki”; لَعَلَّ السَّاعَةَ le‘alle’s-sâ‘ate ifadesi “belki de o (Son) Saat”; تَكُونُ tekûnu fiili “(şöyle) olacaktır, gerçekleşecektir”; قَر۪يبًا karîben kelimesi ise “yakında” demektir.

Burada Son Saat’in ne zaman gerçekleşeceğiyle ilgili bilginin sadece Yüce Allah’ın katında olduğu gündeme getirilmektedir.

1. يَسْـَٔلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللّٰهِ “İnsanlar sana o (Son) Saat’ten soruyorlar. De ki: Onun bilgisi yalnızca Allah katındadır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in özel hayatı ve mümin hanımlara yönelik evrensel bir buyruğunu hatırlatıp bu arada Allah’a, Elçisi’ne ve mümin erkek ve kadınlara eziyet edenlerin akıbetine dair bilgiler verdikten sonra, onların dile getirdiği eziyetlerden birisinin de Son Saat’le ilgili sordukları soru olduğunu örneklendirmektedir.

Son Saat’in ne zaman gerçekleşeceğini soranlara cevabı bizzat Yüce Allah Hz. Peygamber’e verdirmekte, onun bilgisinin sadece ve sadece kendi katında olduğunu bildirmektedir. Âyetin bu ilk ksımında iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a) يَسْـَٔلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ “İnsanlar sana o (Son) Saat(’in ne zaman gerçekleşeceğin)den soruyorlar.” Pek çok âyette ele alındığı üzere, konuyla ilgili olarak A‘râf 7/187’de şöyle buyrulmaktadır: “Sana, o (Son) Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Rabbimin katındadır. Onun vaktini O’ndan başkası ortaya koyamaz. O, bütün ağırlığını göklerde ve yerde hissettirecektir (onun bilgisi göklere ve yeryüzüne ağır gelmiştir). (Son Saat) size ancak ve ancak ansızın gelecektir. Sanki sen onu bilebilirmişsin gibi sana soruyorlar. De ki: Onun bilgisi sadece Allah katındadır; fakat insanların çoğu bu gerçeği bilmezler.”

Bu ifadenin bir benzeri Nâzi‘ât 79/42’de de geçmektedir. Son Saat’in, gerçekleşme vaktinin sorulduğu çeşitli alaycı ifadeler Kur’ân’da zikredilmektedir.(1)

Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah şeklinde 40 kez(2) kullanılmaktadır.

Bu kelime sekiz kez(3) eliflâmsız olarak zikredildiği سَاعَة sâ‘ah şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir. السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

İnkârcı insanların Son Saat’in (kıyâmetin) gerçekleşme şekli ve zamanı hakkında alay içeren kanaatleri vardı. Bu kanaatlerini dile getirdikleri alaycı cümlelerinden biri de işte yorumunu yapmakta olduğumuz cümledir: “O (Son) Saat(in gerçekleşmesin)den sana soruyorlar!” Müşriklerin büyük çoğunluğu âhirete inanmadıkları için, diriltilmeyi, bunun öncesinde de Son Saat’i inkâr ediyorlardı.

Ayrıca, “Eğer doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış!”(4) şeklindeki ifadeler de onların alay cümlelerindendir. Müminlerin kıyâmet hususunda yürekleri titrerken, müşriklerden kıyâmete inanmayanlar alay ederek onu acele istiyorlardı. Oysa Son Saat hakkında şüphe yayanlar derin bir yanılgıya gömülmüşlerdir.(5)

Durum böyle olunca, yorumunu yaptığımız âyetten kasıt, bu kâinat sisteminin biteceği “Son Saat”in vaktinin Mekke’de müşrikler, Medine’de ise Yahudiler tarafından Hz. Peygamber’i imtihan etmek için sorulmasıdır.(6) Son Saat’in demir atması bu sistemin artık durması ve bitmesi anlamına gelmektedir. Bu sorunun cevabı Hz. Peygamber’e bırakılmamış, bizzat Yüce Allah tarafından çeşitli cümlelerle verilmiştir:

b) قُلْ اِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللّٰهِ “De ki: Onun bilgisi sadece Allah’ın katındadır.” Benzer ifadeler A‘râf 7/178, Tâhâ 20/15, Lokmân 31/34, Mü’min 40/59 ve Mülk 67/26 gibi âyetlerde de yer almaktadır. Bu cümlede vurgulu ifadelerden birisi olan اِنَّمَا innemâ edatı kullanılmış, Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Yüce Allah’ta olduğu özellikle belirtilmiştir.

Hz. Peygamber’in kendisine Son Saat’i soran Cebrâîl (as)’a “Kendisine soru sorulan, soruyu sorandan daha bilgili değildir” dediği de çok meşhur bir haber olarak eserlerimizde mevcuttur.(7) İşte Kur’ân-Sünnet bütünlüğünün en önemli delillerinden birisi de bu hadis-i şeriftir. Son Saat’in vaktinin bilinememesi insanların daima dikkatli ve hazır olmalarını sağlamaya yöneliktir. Dahası, korkunç bir felaketin vaktinin bilinmesi hayatın anlamını da yitirmesine ve çok tehlikeli zihinsel bir travmaya sebep olacağı için Yüce Allah onun vaktini gizli tutmuş, sadece kendisine saklamıştır.

Bu konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Son Saat mutlaka gelecektir. Herkese, peşine koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onun gizliliğini kaldıracağım.” Bu âyetteki ekâdü fiiline “istemek” manası verilerek, maksadın “Onu gizlemek istiyorum” veya İbn Abbâs’a nispetle “Onu nerdeyse kendimden bile gizleyeceğim” şeklinde olduğu da ifade edilmektedir.(8)

Genellikle alametlerinden bahsedilen kıyâmet hakkında onun “aniden” geleceği defalarca beyan edilmesine ve bu konuda Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin bilgi sahibi kılınmadığı bildirilmiş olmasına rağmen,(9) alametlere dair bir literatür oluşturulması çeşitli istismarları da maalesef beraberinde getirmiştir.

Pek çok âyette de zikredildiği gibi,(10) aniden geleceği beyan edilen Son Saat/kıyâmet hakkında fikir beyan etmek gerçekten büyük cesaret ister. Çünkü kıyâmetin kopma vakti gaybın konusudur. Gaybı da Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık bilemez. Konuyla ilgili âyetlerde geçen بَغْتَة bağteten kelimesi “aniden” anlamını vermektedir.

Aniden gelecek veya gerçekleşecek bir olayın bilinmesi de gelecek alametlerinin olması da mümkün değildir. Çünkü alamet varsa anilik ortadan kalkar. Konuyla ilgili rivayetlerde sözü edilen durumlar da “alamet” değil de “bizzat Son Saat’in kendisi”dir; o anda yaşanacak olaylardır.

2. وَمَا يُدْر۪يكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَر۪يبًا “Sana bildirecek olan ne olabilir ki belki de o (Son) Saat çok yakın olacak.” Bu cümlenin bir benzer Şûrâ 42/17’de yer almaktadır. Bu cümle hakkında çeşitli açıklamalara ihtiyaç vardır. Önemine binaen konuyla ilgili bilgileri yinelemekte yarar görmekteyiz.

a) Yüce Allah Kur’ân’da مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke(11) dediği yerlerde Hz. Peygamber’e sorduğu şeylerin cevabını verirken, مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke dediği yerlerde(12) cevabı vermemektedir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke ifadeleri, “Son Saat”(13) ve insanın peygamber bile olsa “gaybı bilememesi”yle ilgilidir.(14)

İşte, Yüce Allah bildirmediği için O’ndan başka hiçbir varlığın bilemeyeceği konulardan biri de Son Saat’tir ve bu bilinemezlik Ahzâb 33/63 ve Şûrâ 42/17’de zkredilmektedir. Son Saat adı verilen gerçeklik ve ondan sonra yaşanacak olan mahşer âleminin ne zaman gerçekleşeceğini Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceği ifade edilmiş olmaktadır.

b) Yüce Allah muhtemelen kitap ehlinden bazılarının veya müşriklerin gelip alaycı bir üslupla Hz. Peygamber’e sorduğu Son Saat ve Kıyamet’le ilgili soruları ve alaycı bir şekilde dile getirdikleri istekleri(15) cevaplamakta, السَّاعَة es-sa‘ah adını verdiği Son Saat’in vaktini onun da bilemeyeceğini, çünkü kim bilir belki da zamanının çok yakın olduğunu ifade etmektedir. Enbiyâ’ 21/109 ve Cinn 72/25’te de benzer bilinmezlik ifadeleri yer almaktadır.

c) Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Son Saat’in bilgisi sadece Allah’ın katındadır.” Yüce Allah Son Saat’in bilgisinin sadece kendi katında olduğunu vurgulamaktadır. Burada عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi عِلْمُ السَّاعَةِ ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlamasından önce geldiği için, cümleye “vurgu” manası katmakta ve Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Allah’ın katında olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

d) Hz. Ayşe’den gelen bir rivayete göre, Rasûlüllâh (as) kıyâmet konusunda çok düşünür, bu konuyu merak eder ve kıyâmetle ilgili konuşurmuş. Çünkü çevresindekiler onu bu noktada sorularıyla meşgul ederlermiş; o da bu konuda çok düşünürmüş. Hz. Peygamber’in iki parmağını yan yana getirerek “Ben ve Son Saat yan yana iki parmak gibiyiz”(16) buyurmasındaki mana da budur.

İşte Nâzi‘ât 79/43. âyet ilgili bağlamda, konunun muhatabının Hz. Peygamber olmadığını beyan etmek üzere indirilmiştir.(17) Nâzi‘ât 79/42-44’te de daha pek çok âyette de belirtildiği üzere, kıyâmetin nihâî bilgisi sadece Yüce Allah’a aittir ve O bunu yaratıklarından hiç kimseye bildirmemiştir. Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da en doğruyu sadece kendisi bilmektedir.

Son Saat’in melekler ve Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinemeyeceği konusunda Kur’ân’da yer alan bütün âyetleri ve konunun detaylı bir şekilde incelemesini Nâzi‘ât 79/42-44’te yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Son Saat’in bilgisi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır ve O’nun bilgisini Rabbimiz hiç kimseyle paylaşmamıştır. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede “Sana bildiren ne olabilir ki; belki de o saat(in gerçekleşmesi) çok yakın olacaktır” buyurulmaktadır.

ıı. Kafirlere Yönelik Azap Tehdidi

اِنَّ اللّٰهَ لَعَنَ الْكَافِر۪ينَ وَاَعَدَّ لَهُمْ سَع۪يرًا خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “Şüphesiz ki Allah kâfirlere lanet etmiştir ve onlar için çılgın bir ateş hazırlamış (olacak)tır. (Onlar) orada ebedî kalacaklar, (kendilerini azaptan koruyacak) herhangi bir dost da yardımcı da bulamayacaklardır.”

Buradaki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَعَنَ le‘ane fiili “lanet etmiştir, lanet edecektir”; الْكَافِر۪ينَ el-kâfirîne kelimesi “kafirlere, inkarcılara”;وَاَعَدَّ ve e‘adde fiili “ve hazırlamış (olacaktır), hazırlamıştır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; سَع۪يرًا sa‘îran kelimesi “çılgın ateş”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “kalıcıdırlar, kalıcılar olarak”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; لَا يَجِدُونَ lâ yecidûne fiili “bulamazlar”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “ne herhangi bir dost”; وَلَا نَص۪يرًا ve lâ nasîran ifadesi ise “ne de herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada inkarcılar için Yüce Allah’ın laneti, kendileri için içinde ebedi kalacakları azabı hazırlamış olacağı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ اللّٰهَ لَعَنَ الْكَافِر۪ينَ وَاَعَدَّ لَهُمْ سَع۪يرًا “Şüphesiz ki Allah kâfirlere lanet etmiştir ve onlar için çılgın bir ateş hazırlamış (olacak)tır.” Yüce Allah Medine’li inkarcılar başta olmak üzere bütün inkarcılara lanet ettiğini ve kendileri için çılgın, kavurucu bir azap ateşi hazırlamış olacağını haber vermektedir. Daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/57’de “Yüce Allah’ın kimlere lanet etmiş olacağı”yla ilgili bilgileri aktardığımız için, burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah’ın lanet etmesi, hak eden muhataplarını rahmetinden mahrum kılması, onları merhamet alanından kovmasıdır.

Cümlenin başında yer alan لَعَنَ le‘ane fiiliyle sonunda yer alan اَعَدَّ e‘adde “hazırladı” fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın gerçekleştiğini değil, mutlak sûrette yaşanacağını bildirmeyi amaçlamasıdır.

Bu arada belirtelim ki, Kur’ân’da cehennemle ilgili pek çok kelime kullanılmaktadır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen سع۪ير /السع۪ير sa‘îr/es-sa‘îr sözcükleri Kur’ân’da 16 yerde(18) zikredilmekte ve “tutuşmuş, çılgın alev, ateş” anlamına gelmektedir. İşte bu kişiler için mahşerde böyle çılgın ve alevi bol bir ateş hazırlanmış olacağı haber verilmektedir.

2. خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “(Onlar) orada ebedî kalacaklar, (kendilerini azaptan koruyacak) herhangi bir dost da yardımcı da bulamayacaklardır.” Yüce Allah inkarcılar için alevli bir ateş azabı hazırladığını beyan ettikten sonra, onların ateş azabında ebedi kalacaklarını, orada hiçbir dost ve yardımcı bulamayacaklarını haber vermektedir.

a) خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “(Onlar) orada ebedî olarak kalacaklar.” Cehennemin ebedi olduğu hakkında Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23’te de apaçık bilgiler yani “ebed” kavramı kullanılmaktadır. Azabın ebediliği konusu İslâm âlimleri tarafından uzun uzun tartışılmıştır. Bazı âlimler En‘âm 6/128, Hûd 11/107-108 ve Nebe’ 78/23 gibi âyetlerden hareketle, azabın çok uzun sürse de bir süre sonra sona ereceği, diğer bazıları ise bunun hiç bitmeyeceği kanaatindedirler.(19) Bu detaya ve sonuçsuz tartışmalara girmeden sadece bazı hatırlatmalar yaparak konuyu toparlayacağız.

Bakara 2/95’te de ele aldığımız üzere, ebed kavramı Kur’ân’da 28 defa geçmektedir. Bunların dokuzu cennetle,(20) üçü cehennemle ilgili olmak üzere(21) 12 tanesi âhiret şartlarıyla ilgilidir. Geriye kalanlar ise dünya hayatıyla ilişkilidir ve çeşitli kayıtlar içermektedir. Kavramın Kur’ân’daki kullanımlarını inceleyerek bir kanaate ulaşmaya çalışacağız.

Yüce Allah, Bakara 2/95 ve Cum‘a 62/7’de Yahûdilerin ebediyyen ölümü temenni etmeyeceklerini bildirmektedir. Bu ebedilik şüphesiz söz konusu kişilerle ilgilidir ve hayatlarıyla sınırlıdır; onların ölümü ile âyetteki “ebedilik” anlamı bitmiştir.

Mâide 5/24’te İsrailoğulları Hz. Mûsâ’ya hitap etmekte ve “Onlar orada oldukları sürece biz oraya girmeyeceğiz” demektedirler. İşte âyetteki “ebed” kavramı açıkça muhatapların şehirde bulunmalarıyla kayıtlıdır; söz konusu kişiler şehirden çıkınca onların girmeme kararı da bitecektir.

Tevbe 9/83 ve 84’te Hz. Peygamber’in münafıklarla ilişkisi üzerinde durulmakta, onları ebediyyen savaşta yanına almayacağı ve ölenlerinin üzerine ebediyyen dua yapmaması gerektiğiyle ilgilidir. Görüldüğü üzere, burada da konu muhatap münafıkların hayatlarıyla veya tevbe etme zamanlarıyla kayıtlıdır. Onlar ölünce veya tevbe edince hüküm elbette değişecektir.

Tevbe 9/108’de geçen Mescid-i Dırâr’da ebediyyen namaza durmama yasağı da aynı şekilde binanın varlığıyla sınırlıdır. Bina yıkılınca ebedilik de bitmiş olmaktadır.

Kehf 18/20, 35 ve 57’deki kullanımlarda “ebed” kavramı kişilerin hayatlarıyla ve bahçenin varlığıyla kayıtlı kılınmıştır. Kişiler ölünce veya bahçe kaybolunca ebedilikleri de bitmiştir.

Nûr 24/4, 17 ve 21’de geçen “ebed” kavramları aynı şekilde tevbe ile kayıtlıdır. Tevbe etmeleri durumunda iftiracılara uygulanan prosedür değişiklik arz etmektedir.

Ahzâb 33/53’teki “ebed” kavramı Hz. Peygamber’in eşlerinin, yani bizim annelerimizin nikâhlanamayacağıyla ilgilidir ve bu hüküm de elbette onların şahısları ve hayatlarıyla sınırlıdır.

Feth 48/12’de yer alan “Rasûl’ün ve müminlerin ailelerine ebediyyen dönemeyecekleri zannı” da muhatapların hayatlarıyla sınırlıdır. Onlar ölünce ebedilik kavramı onlar için bitmiştir.

Haşr 59/11’de münafıkların yalan sözleriyle ilişkili kılınan ebedilik onların hayatlarıyla kayıtlıdır.

Mümtehıne 60/4’teki ebedilik Hz. İbrahim’in muhataplarıyla ilgilidir ve inkârcılar iman edinceye kadar onlarla müminlerin arasındaki ilişkiyi düzenlemektedir.

İşte Kur’ân’da dünya hayatıyla ilişkilendirilen “ebed” kavramının kullanıldığı âyetlere bakıldığında bunların hepsinin bir şeyle kayıtlı olduğu görülmektedir. Fakat unutulmamalıdır ki mahiyetini bilemesek de cehennemde kalış ebedidir.(22)

Demek ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Kur’ân’da daha pek çok âyette sözü edilen âhiretle ilgili “ebed” kavramı, Yüce Allah’ın bekası gibi bir sonsuzluk anlamı vermez. Cennet de cehennem de elbette ebedîdir; ancak onların ebediliği hiçbir şekilde Yüce Allah’ın bekası gibi ve O’nunla aynılık anlamında sonsuzluk değildir. Çünkü gerçek anlamda sonsuz ve bâkî olan sadece Yüce Allah’tır.(23)

Âhiret şartları devam ettiği sürece cennet de cehennem de ebedîdir; ancak Yüce Allah’ın dilemesi halinde durumun değişme ihtimali de vardır. Bu konuda Hûd sûresinin 107 ve 108. âyetleri son derece açık bir ifadeyle bu süreyi Yüce Allah’ın dilemesi şartına bağlamaktadır.

Âyetlerde verilen açık bilgi ışığında şunu yeniden vurgulayalım: Cennet de cehennem de ebedîdir; ancak bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır. Rabbimiz “öncesi olmamak” anlamında kıdem sıfatına sahip olduğu gibi “sonsuzluk, en sona kalacak kudret” anlamında bekâ sıfatını da başka varlıklarla elbette paylaşmayacaktır. Nasıl ki O varken başka hiçbir şey yoktu, yani el-evvel olan sadece O’ydu; aynı şekilde el-âhır olacak, yani sona kalıp bâkî olacak olan da sadece O’dur. Yüce Allah en doğrusunu bilir.

b) لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “(Kendilerini azaptan koruyacak) herhangi bir dost da yardımcı da bulamayacaklardır.” Yüce Allah inkacıların mahşerdeki çılgın, alevli ateş azabından çıkabilmeleriyle ilgili olarak hiçbir şekilde dostlarının ve yardımcılarının bulunmayacağını beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için O’nun (Rablerinin) peşi sıra ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Yüce Allah Mekkeli müşriklere, inkârcılara ve sonrasında bütün insanlara hitap etmekte, kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunamayacağını haber vermektedir.

İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, herhangi bir yardımcısının ve hiçbir şefaatçilerinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(24) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(25)

ııı. Ateşteki Pişmanlık Cümleleri

يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَآ اَطَعْنَا اللّٰهَ وَاَطَعْنَا الرَّسُولَا “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün ‘Ah (eyvah), yazık bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Elçiye de itaat etseydik!’ diyecekler.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “işte o gün”; تُقَلَّبُ tukallebu edilgen fiili “evrilip çevrilecek(tir)”; وُجُوهُهُمْ vucûhuhum tamlaması “onların yüzleri”; فِي النَّارِ fi’n-nâri ifadesi “ateşte, ateşe”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) derler, diyecekler ki”;يَا لَيْتَنَا yâ leytenâ ifadesi “âh, yazık bize, keşke”; اَطَعْنَا eta‘nâ fiili “itaat etseydik”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَاَطَعْنَا ve et‘anâ fiili “ve yine itaat etseydik”; الرَّسُولَا er-rasûlâ kelimesi ise “ve Rasûl’e, Elçi’ye” demektir.

Burada inkarcıların ateş azabındaki çaresizlikleri ve sonuçsuz yakarışları gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün.” Benzer bir ifade Neml 27/90’da şu şekilde zikredilmektedir: “(Âhirete) kötülükle gelen (veya kötülük getiren) kimseler ise yüzüstü cehenneme atılacaklardır.” Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen تُقَلَّبُ tükallebu edilgen fiili “evrilip çevrilmek”, “darmadağın olmak” gibi anlamlar içermekte ve inkarcıların mahşerde ateş azabına atıldıklarında yüzlerinin ateşte evrilip çevrileceği manasını vermektedir.

Burada geçen وُجُوه vucûh kelimesi insanın aslında bütün varlığını içerdiği için “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği sadece bu kelime zikredilmiş olmaktadır. Neden özellikle bu kelimenin tercih edildiği sorusunun cevabı ise yüzün insan vücudunu temsil eden en ömenli organ olması nedeniyle açıklanabilir.

2. يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَآ اَطَعْنَا اللّٰهَ وَاَطَعْنَا الرَّسُولَا “Âh, (eyvâh), yazık bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Rasûl’e de itaat etseydik!’ diyecekler.” Yüce Allah inkarcıların mahşerde ateş azabında iken çeşitli pişmanlıklar dile getireceklerini haber vermekte, Allah’a ve Rasûlü’ne itaat etmiş olmadıkları için duruma hayıflanacaklarını haber vermektedir.

a) Âyetteki يَا لَيْتَنَا yâ leytenâ ifadesinde iki tane pişmanlık kullanımı vardır: Bunlardan ilki, baştaki يَا yâ edatıdır; diğeri de لَيْتَ leyte kelimesidir. “Âh, eyvâh” gibi anlamlara gelen يَا yâ edatı, bazen bu âyette de olduğu gibi “pişmanlık” anlamı verir. Bazen Yâsîn 36/26’da cennetlik olduğu kendisine müjdelenen kişinin sevinci veya Yûsuf 12/19’da Hz. Yûsuf’u kuyuda bulan su taşıyıcısı görevlinin dediği gibi, “Âa, ne güzel!” şeklinde “sevinç, mutluluk” anlamı verir; bazen de kendi asıl anlamı olarak “ey” anlamı verir.

Tercümelerde genellikle hesaba katılmayan bu edatın anlamı, لَيْتَ leyte “keşke” edatının anlamıyla geçiştirilir. Oysa bu edat, pişmanlığın boyutunu ortaya koyup onu iki katına çıkartmayı amaçlamaktadır. İkisini de anlama katarak, söz konusu ifadeyi “Âh, ne olurdu, keşke biz” veya “Âh, n’olaydık, keşke biz”(26) şeklindeki tercüme bu maksadı ortaya koymaktadır.

b) اَطَعْنَا اللّٰهَ وَاَطَعْنَا الرَّسُولَا “(Keşke) Allah’a itaat etseydik, Rasûl’e de itaat etseydik.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde inkarcıların mahşerdeki pişmanlık ifadelerinden birisini aktarmakta, bunun gerçekleşeceğini haber vermektedir.

Kur’ân, mahşer şartlarında suçluların çeşitli pişmanlıklar yaşayacağı ve birtakım isteklerde bulunacakları hakkında bilgi içermektedir. Buna göre Nahl 16/28’de beyan edildiği gibi âhirette yaşanacaklardan çok önce pişmanlıklar ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir.

En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Mü’minûn 23/99-100, Secde 32/12, Zümer 39/58 ve Şûrâ 42/44’te “dünyaya geri dönüş isteği”; İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”; Şu‘arâ’ 26/203’te “kendilerine biraz daha zaman tanınması”; Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

c) Konuyla ilgili olarak Bakara 2/167’de de, âhirette şu itirafın yapılacağı haber verilmektedir: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık.” Bu âyette derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir.

Ayrıca Furkân 25/27-28’de de şöyle bir pişmanlık dile getirilmektedir: “O gün zalim kişi ellerini ısırıp, ‘Ne olaydı, keşke ben elçiyle beraber bir yol edinseydim! Vâh bana, ne olurdu, keşke ben falanı dost tutmasaydım’ diyecektir.”

d) Mahşerdeki yargılanma esnasında amel defterindeki bilgiler görüldükten sonra, özellikle suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir. Bu konuda da çeşitli bilgilerin verildiği âyetleri sadece hatırlatmakla yetineceğiz.

Mâide 5/37, En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, İbrâhim 14/44, Hıcr 15/2, Mü’minûn 23/99-100, Furkân 25/27-28, Şu‘arâ’ 26/102, Secde 32/12, 20, Fâtır 35/37, Zümer 39/58, Mü’min 40/11, Şûrâ 42/44, Zuhruf 43/77, Münâfikûn 63/10, Mülk 67/10-11, Hâkka 69/25-29, Nebe’ 78/40 ve Fecr 89/24 gibi bazı âyetlere göre cehennemlikler, âhiretteki sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar,(27) ancak bu itiraflar onların akıbetini değiştirmeyecek, bir anlamda sonuç değişmeyecektir.

Nisâ’ 4/42’de mahşerde kâfirlerin ve Hz. Peygamber’e isyan edenlerin ateşe atılmaktansa orada yerle bir olmayı yeğleyecekleri ve Yüce Allah’tan hiçbir şeyi gizleyemeyecekleri beyan edilmektedir.

Bu arada bazı suçlular, işin çehresini değiştirmek ümidiyle âhiret sürecinde gerçekleştirilecek olan sorgulanma ve değerlendirilme aşamalarında kendilerinin dünyadayken doğru yol üzerinde bulunduklarına dair Yüce Allah’a karşı yalan yere yemin edeceklerdir. Ancak, onların yalancı olduklarının ortaya konacağı yine Kur’ân’da bildirilmektedir.(28)

Âhiretteki pişmanlıklar başka bazı istekleri de beraberinde getirecektir. Azabın hafifletilme isteği veya azdıranların azaplarının arttırılması arzusu bunlardan birkaçıdır. Bu arada karşılıklı suçlamalar da adeta havada uçuşacaktır; ancak bunların hiçbirinin sonucu değiştirmeye katkısı olmayacaktır.(29)

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Gerekçesi ne olursa olsun veya içeriği nelerden oluşursa oluşsun, âhirette bu anlamda hiçbir istek dikkate alınmayacaktır. Verilen karar kesinlik arz edecek ve çekilecek sıkıntılardan kurtulmak ise mümkün olmayacaktır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de cehenneme yüzüstü atılıp orada evrilip çevrilenlerin pişmanlıklar dile getirecekleri, dünya hayatlarında Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat etmiş olmayı arzu edecekleri beyan edilmekte, ancak diğer âyetlerdeki bilgilerden anlaşıldığına göre bu tür pişmanlıkların ve özlemlerin hiç kimseye hiçbr şekilde herhangi bir faydası dokunmayacaktır.

e) Bu âyetin sonundaki الرَّسُولَا er-rasûlâ kelimesiyle bir sonraki âyetin sonundaki السَّب۪يلَا es-sebîlâ kelimelerinin sonunun elif sesiyle bitecek çekilde zikredilmesinin sebebi, tıpkı daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/10’da geçen الظُّنُونَا ez-zunûnâ kelimesinde olduğu gibi âyet sonlarındaki kafiye, lafız, ses uyumunun sağlanmasıdır.(30)

ıv. Saptıranlara Yönelik Sonuçsuz Niyazları

وَقَالُوا رَبَّنَآ اِنَّآ اَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَآءَنَا فَاَضَلُّونَا السَّب۪يلَا رَبَّنَآ اٰتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا كَب۪يرًا “(İnkârcılar) ‘Rabbimiz! Biz, liderlerimize ve büyüklerimize itaat ettik (ama) onlar bizi yoldan saptırdılar. Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onlara büyük (bir şekilde) lanet et!’ demiş (olacaklar)dır.”

Buradaki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve dediler ki, demiş (olacaklar) ki”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اِنَّآ innâ ifadesi “şüphesiz ki biz”; اَطَعْنَا eta‘nâ fiili “itaat etmiştik”; سَادَتَنَا sâdetenâ ifadesi “bizim efendilerimize”;وَكُبَرَآءَنَا ve küberâenâ ifadesi “ve bizim büyüklerimize”; فَاَضَلُّونَا fe edallûnâ ifadesi “onlar da bizi saptırdılar”; السَّب۪يلَا es-sebîlâ kelimesi “yoldan, yol bakımından”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اٰتِهِمْ âtihim duası “onlara ver”; ضِعْفَيْنِ dı‘feyni kelimesi “iki katını, kat kat”; مِنَ الْعَذَابِ mine’l-‘azâbi ifadesi “azabtan”; وَالْعَنْهُمْ ve’l‘anhum duası “ve onlara lanet et”; لَعْنًا كَب۪يرًا la‘nen kebîran tamlaması ise “büyük bir lânet ile” demektir.

Burada inkarcıların mahşerdeki itirafları, pişmanlıkları ve kendilerini saptıranlarla ilgili bir de duaları, istekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالُوا رَبَّنَآ اِنَّآ اَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَآءَنَا فَاَضَلُّونَا السَّب۪يلَا “(İnkârcılar) ‘Rabbimiz! Biz, liderlerimize ve büyüklerimize itaat ettik (ama) onlar bizi yoldan saptırdılar’ demiş (olacaklar)dır.” Yüce Allah inkarcıların itiraflarını aktarmaya devam etmekte, yanlış insanlara itaat etmelerinin derin pişmanlıklarını yaşayacaklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سَادَتَنَا sâdetenâ ifadesi “reislerimiz”, “başkanlarımız”, “önderlerimiz”, “liderlerimiz” gibi manalara gelmektedir. Burada geçen sâdeh sözcüğü seyyid kelimesinin çoğuludur. Aynı şekilde Kur’ân’da sadece burada zikredilen كُبَرَآءَنَا küberâenâ ifadesi ise “büyüklerimiz”, “ileri gelenlerimiz” anlamını vermektedir.(31)

Ateş azabına yüzüstü atılıp orada ebedi olarak evrilip çevrilecek olan inkarcılar dünyada Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat etmiş olmamanın pişmanlığını yaşayacaklar ve bu iki doğru değere itaat etmek yerine, şirk, inkar ve küfürde efendilerine ve büyüklerine itaat ettiklerini, onların da kendilerini saptırdığını Yüce Allah’ın huzurunda itiraf edecekler, bir anlamda kendilerini saptıran bu kişileri O’na şikayet edeceklerdir.

2. رَبَّنَآ اٰتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْنًا كَب۪يرًا “Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onlara büyük (bir şekilde) lanet et!’ (demiş olacaklardır).” Yüce Allah inkarcıların mahşerde içinde ebedi kalacakları ateş azabının içerisindeyken pişmanlıklarını ve itiraflarını dile getirenlerin bir de istekte bulunacaklarını haber vermektedir.

Bu çerçevede kendilerini saptıran efendilerine ve büyük sandıkları kişilere azabı iki kat yani kat kat, katlayarak vermesi duasında bulunacaklarını, dahası onlara en büyük laneti uygulamasını, yani onları rahmetinden kovmasını kendisinden niyaz edeceklerini bildirmektedir. “Lanet” konusunu daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/57’de ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

a) Âyette geçen ضِعْفَيْنِ dı‘feyni kelimesi “iki kat” manasına gelse de konuyla ilgili olarak diğer kullanımlardan hareketle maksadın “kat kat”, “katlayarak” şeklinde anlaşılması gerektiği kanaatindeyiz. Eğer maksat “iki kat” şeklinde anlaşılırsa bunun sebebi önce “kendilerinin sapmış olması”, sonra da “başkalarını saptırmaları” olarak ifade edilebilir. Ancak biz maksadı “kat kat” şeklinde anlamaktayız.

Bu meseleyle ilgili olarak A‘râf 7/38’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir.”

İşte bu âyetteki لِكُلٍّ ضِعْفٌ li küllin dı‘fun ifadesi herkese zaten hak ettikleri şekilde azabın katlanacağı manasını içermektedir. Bu konuda Sâd 38/61’de şöyle buyrulmaktadır: “(Saptırılanlar), ‘Ey Rabbimiz! Bunu önümüze (başımıza) kim getirdiyse onun ateşteki azabını kat kat artır’ diyeceklerdir.”

b) Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Fussılet 41/29’dur: “(Cehennemdeki) kâfirler şöyle diyeceklerdir: Ey Rabbimiz! Cinlerden ve insanlardan bizi saptıranları bize göster de aşağılanmışlardan olsunlar diye onları ayaklarımızın altına alalım!” İşte bu âyette de konuyla ilişkili bir mesaj yer almakta, cehennemliklerin kendilerini saptıran insan ve cin sapkınlarını görmek isteyerek kendilerini aşağılamak isteyecekleri bildirilmektedir.

c) Cehennemlikler birbirlerini suçlayacak olsalar da sonuç değişmeyecek, sapanlar da saptıranlar da ateş azabına birlikte gireceklerdir. Hem İbrâhim 14/22, hem Sâffât 37/33, hem de Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

d) Yüce Allah her grup için azabın iki kat veya kat kat olduğunu söylemektedir. Burada azabın iki kat veya kat kat oluşu, herhangi bir haksızlık manası içermez. Çünkü saptıranlar için azabın iki kat oluşu, Nisâ’ 4/85 ve Nahl 16/25’te de geçtiği gibi öncelikle kendilerinin sapması, ardından başkalarını saptırmaları nedenine bağlanabilir. Sapanların da azabı iki kat olacaktır; çünkü onlar da önce başkalarını şuursuzca izleyip akıllarını çalıştırmadıkları yani taklide saplandıkları için, sonra da saptıkları için bu iki kat azabı tadacaklardır.

Benzer şekilde inkârcıların azabının katlanacağı ifadesi Hûd 11/20’de de geçmektedir. Nebe’ 78/26’da azabın amellere denkliğinden, Nebe’ 78/30’da ise cehennemde azabın sürekli artacağından söz edilmektedir. Dahası Cinn 72/17 ve Müddessir 74/17’de azabın artacağı, gittikçe şiddetleneceği ve başka âyetlerde de hiçbir şekilde hafifletilmeyeceği haber verilmektedir.(32)

Bütün bu âyetler arasında herhangi bir çelişki yoktur; çünkü kâfirler dünyada inkârlarını ve zulümlerini sürekli artırdıkları için bu durumlarına uygun olarak kendilerine uygulanacak azap da artarak devam edecektir; yoksa Yâsîn 36/54 ve Kehf 18/49 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmeyecektir.

b) Miminlere Uyarılar ve İnsanların Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 69-73. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve şu uyarıya yer vermektedir: “Siz de Mûsâ’ya eziyet edenler gibi olmayın! (Nihâyet) Allah onu, dedikleri şeyden temize çıkarmıştı. O, Allah katında itibarlı idi. Ey iman edenler! Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun ve doğru söz söyleyin ki Allah işlerinizi düzeltir ve günahlarınızı bağışlar. Kim Allah’a ve Rasûlü’ne itaat ederse büyük bir kurtuluşa ermiş olur.”

Ardından, emanetin yani sorumluluğun göklere, yere ve dağlara teklif edildiği, onların bunu yüklenmekten çekindikleri yani sorumluluğundan korktukları, bunu insanın yüklendiği bildirilmekte, gereğini yerine getirmeyenlerin de çok zalim ve çok cahil oldukları ifade edilmektedir.

Daha sonra, yani sûrenin son âyetinde üstlenilen bu sorumlulukla ilgili olarak önce görevini yapmayan münafıklara ve müşriklere azap edileceği, görevine sadakat gösteren müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği haber verilmektedir.

ı. İman Edenlerin Duyarlı Davranması Gerektiği

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا مُوسٰى فَبَرَّاَهُ اللّٰهُ مِمَّا قَالُوا وَكَانَ عِنْدَ اللّٰهِ وَج۪يهًا يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَد۪يدًا “Ey iman edenler! Siz de Musa’ya eziyet edenler gibi olmayın! (Sonunda) Allah onu, dedikleri şeyden temize çıkarmıştı. O, Allah katında itibarlıydı. Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve doğru söz söyleyin!”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَكُونُوا lâ tekûnû emri “sakın (şunlar gibi) olmayın”; كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا kellezîne âzevv ifadesi “eziyet edenler gibi”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; فَبَرَّاَهُ fe berraehû ifadesi “onu temize çıkarmıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِمَّا قَالُوا mimmâ kâlû ifadesi “onların dediklerinden”; وَكَانَ ve kâne fiili “(o şöyle) olandır”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında”; وَج۪يهًا vecîhen kelimesi “itibarlı, gözde”; يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اتَّقُوا ittekû emri “takvalı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَقُولُوا ve kûlû emri “ve (şöyle) deyin”; قَوْلًا سَد۪يدًا kavlen sedîden tamlaması ise “doğru söz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere yönelik Hz. Peygamber’le olan ilişkilerini doğru düzenlemeye dair çeşitli uyarıları gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا مُوسٰى فَبَرَّاَهُ اللّٰهُ مِمَّا قَالُوا وَكَانَ عِنْدَ اللّٰهِ وَج۪يهًا “Ey iman edenler! Siz de Musa’ya eziyet edenler gibi olmayın! (Sonunda) Allah onu, dedikleri şeyden temize çıkarmıştı. O, Allah katında itibarlıydı.” Yüce Allah ideal bir toplum oluşturmak için müminleri inşa etmekte, Hz. Musa üzerinden bir hatırlatma yaparak müslümanların Hz. Peygamber’le ilişkilerini düzenlemek istemektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا مُوسٰى فَبَرَّاَهُ اللّٰهُ مِمَّا قَالُوا “Ey iman edenler! Siz de Mûsâ’ya eziyet edenler gibi olmayın! (Nihâyet) Allah onu, dedikleri şeyden temize çıkarmıştı.” Yüce Allah âyetin bu kısmında müminlere yönelik bir uyarıya değinmekte, Hz. Mûsâ üzerinden kendilerini bilgilendirmek istemektedir.

ı.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ اٰذَوْا مُوسٰى “Ey iman edenler! Siz de Mûsâ’ya eziyet edenler gibi olmayın!” Bu âyetin öncesiyle konu irtibatı hakkında şunları söyleyebiliriz: Ahzâb 33/37-38’de belirtildiği konu olan Hz. Peygamber’in Hz. Zeynep’le evliliği meselesinde söz söyleyenler olmuş, bu nedenle Yüce Allah bu âyetiyle kendilerini uyarmak isteyerek bu uyarıyı zikretmiş olabilir.

Bu arada Ahzâb 33/57’de geçtiği ve çeşitli detayları orada verdiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in risalet öğretilerine itibar etmeyip, onlarla alay edişleri de bu noktada yapılan eziyetler bağlamında düşünülebilir. Esasında konuya biraz daha etraflı bakılınca Ahzâb 33/28-29’da beyan edildiği gibi Hz. Peygamber’in eşlerinin ondan dünyalık ganimet istemeleri de onu üzen bir gelişme olarak ifade edilebilir.

Konu bağlamı dışında olmak üzere, ümmetin Hz. Peygamber’e eziyeti kapsamında bakıldığında Enfâl 8/1, 41 ve Haşr 59/7’de beyan edildiği gibi, savaşlardan elde “ganimet” ve savaşsız kazanılan fey’ denen kazanımların dağıtımında gönülsüzlük ortaya koymalarıyla da benzer şekilde ona eziyet olarak kabul edilebilir. İşte bütün bu hususlar âyetin vermek istediği mesajın anlam alanında düşünülebilir.

Vahyin indirildiği dönemde ona yönelik olumsuz davranışlardan kaçınılması tarihsel bir bilgidir; ancak evrensel manada onun bize bıraktığı vahyin izinden gitmeyerek, onun örnekliğini hayata taşımayarak yapılabilecek davranışlar da Hz. Peygamber’e ve davasına eziyet olarak dile getirilebilir. İşte Yüce Allah müminleri bu noktada uyarmakta, eziyetten kaçınmaları gerektğini hükme bağlamaktadır.

Âyette verilen emrin bir boyutunda Hz. Mûsâ’dan ve ona yapılan eziyetlerden de dolaylı olarak söz edilmektedir. Bu konuda “Hz. Mûsâ’nın vücuduyla ilgili ayıplarının bulunduğu”, “Kârûn’un bir kadınla ilgili ona iftira atması” iddiaları gibi çeşitli rivayetlerin aktarıldığını hatırlatmalıyız.(33)

Ayrıca temel olarak Kur’ân’da geçen haliyle düşünüldüğünde İsrâiloğullarının Hz. Mûsâ’ya yaptığı ezyetler bağlamında “Bize Allah’ı açıkça göster”(34) demelerini, “Biz bir çeşit yemeğe tahammül edemeyiz”(35) şeklindeki sözlerini, ayrıca “Sen ve Rabbin ikinizi gidin, savaşın; biz burada bekliyoruz”(36) ifadelerini, “kendisinden put yapmasını istemeleri”ni(37) örnek olarak zikredebiliriz.

İşte bu son beyanda da olduğu gibi Hz. Peygamber de sizi savaşa çağırdığında İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya dedikleri türden sözler söyleyerek savaştan geri durmamalarını Yüce Allah müminlere emretmektedir. Hz. Peygamber ümmete bir şey emrettiğinde ona itibar ve itaat etmek ümmet olmanın gereğidir; çünkü onun rasûl olarak verdiği bilgiler, ortaya koyduğu istekler nihayetinde vahyin istekleridir ve Yüce Allah’ın buyruklarıdır. “Rasûl’e itaatin aslında Yüce Allah’a itaat olması”nın(38) anlamı da budur.

Hz. Mûsâ’ya yapılan sözlü eziyetlerle ilgili olarak Kitâb-ı Mukaddes kaynaklı bazı bilgileri aktarabiliriz. “Hz. Musa Habeşli bir kadınla evlilik yapması üzerine dedikodulara maruz kalmıştı(39). İsrâiloğullarının kendilerini Firavun’un zulmünden kurtaran Musa için söyledikleri şu türden sözler de bu cümleden sayılabilir: ‘Mısır’da mezar yok mu ki bizi çölde ölmek için getirdin?’ ‘Çölde ölmektense Mısırlılara kul olmak bizim için daha hayırlıydı.’(40) Yine: ‘Bizi, bütün bu cemaati açlıktan öldürmek için mi çöle çıkardınız?’(41) Bu ve benzer beyanlar meselenin vahyin indirildiği ortamda bilindiğini göstermekte, dolayısıyla daha fazla detaya girilmemektedir.(42)

ıı. فَبَرَّاَهُ اللّٰهُ مِمَّا قَالُوا “(Nihâyet) Allah onu, dedikleri şeyden temize çıkarmıştı.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya yapılan eziyetlerden, ona yönlendirilen incitici sözlerden onu temize çıkarmış, aklamıştı. Bu durumda Hz. Mûsâ’ya iftira atanlar veya onu sözleriyle üzenlerin yaptıkları çirkinlikler kendi başlarına kalmış, müfteri kimlikleriyle anılır olmuşlardı. Bu nedenle, benzer bir hatayı Müslümanların yapmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Zaten Hz. Mûsâ’nın ve dolayısıyla Hz. Peygamber’in Yüce Allah katındaki durumunun ayrıcalığı âyetin son kısmında mesaj olarak verilmek istenmektedir.

b) وَكَانَ عِنْدَ اللّٰهِ وَج۪يهًا “O, Allah katında itibarlı idi.” Yüce Allah çevresindekilerin eziyet ettiği Hz. Mûsâ’nın Allah katında, O’nun nezdinde وَج۪يه vecîh olduğunu bildirmekte, kavminin olumsuz tutum ve davranışlarının onun Yüce Allah katındaki değerini ve konumunu zedelemeyeceğini ortaya koymakta, onun üzerinden Hz. Peygamber’in konumunun da öyle olduğu mesajını dolaylı olarak vermek istemektedir. Zira daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/56’da “Yüce Allah’ın ve meleklerinin Hz. Peygamber’e salat ettikleri” beyanı bu şekilde وَج۪يه vecîh olmanın yani “değerli ve itibarlı oluşun” bir göstergesidir.

Kur’ân’da bir kez de Âl-i İmrân 3/45’te Hz. İsa için kullanılan وَج۪يه vecîh sözcüğü “yüz” manasındaki vech kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve “yüzü olan, yüz sahibi”, “itibarlı”, “şeref sahibi”, “gözde”, “kadir ve kıymet sahibi”, “makam sahibi”(43) gibi manalar içermekte, böylece Hz. Mûsâ’nın ve Hz. İsa’nın hem peygamberlik gibi büyük bir onurla dünyada buluşturulmaları, hem de mahşerde ilahi huzurdaki değerleri ortaya konulmuş olmaktadır.

2. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَد۪يدًا “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve doğru söz söyleyin!” Yüce Allah önceki âyette müminlere hitap ederek onların Hz. Peygamber’i söz ve davranışlarıyla üzmemeleri gerektiğini, yani neler söylememeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette de nasıl davranmaları ve neler söylemeleri gerektiğini emretmektedir.

Bu çerçevede ilk olarak bütün müminlerin Yüce Allah’a karşı takvalı yani sorumlu, duyarlı ve ilahi buyruklar karşısında hassas davranmalarını, aksi bir durumda cezalandırılmaktan korunmalarını istemektedir.

Yüce Allah bu âyette ikinci olarak da müminlerin Hz. Peygamber hakkında daima doğru olanı, hakkı, yararlı ve gerekli olan sözleri söylemelerini emretmektedir. Nisâ’ 4/9’da da geçen قَوْلًا سَد۪يدًا kavl-i sedîd tamlaması “hakka, adalete ve doğruya götüren söz” demektir. Dili korumak ve hakikati söylemesini sağlamak bütün hayırların başıdır.(44) Yerli yerince konuşmak, doğru bilgiler vermek, yalandan kaçınmak mümin olmanın özellikleri arasında yer almaktadır.

Bir süre sonra yalan olduğu ortaya çıkacak sözleri söylemekten behemehal kaçınmaya çalışmak çok önemli bir duyarlılıktır; çünkü aksi durumlarda mahcubiyet kaçınılmaz olacak, küçük düşmekten kurtulmak mümkün olmayacaktır. Müslüman özü ve sözü bir ve doğru olandır; bu nedenle Nisâ’ 4/9’da da zikredildiği gibi Yüce Allah’a karşı sorumluluğunu bilmek ve her konuda hakkı ve doğruyu söylemek bir müslüman kimliği gereğidir.

Doğru ve yerli yerince söz söylemek Nisâ’ 4/9’da da belirtildiği gibi müslümanlık gereğidir. Özellikle Nisâ’ 4/9’daki konu bağlamı dikkate alındığında, bu emrin her konuda takip edilmesi gerektiği gibi müslüman nesillerin yetiştirilmesinde de onları doğru ve yararlı bilgilerle eğitmek gerektiği noktasında da kendini göstermelidir. Bir millet kendi neslini faydalı, doğru ve onları hayata ve istikbale hazırlayacak donanımlara sahip kılmazsa görevini yapmamış olacaktır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de imandan ahlaka, ibadetten âdâba, insan ilişkilerinden çevreyle ilişkilere ve nihayet Yüce Allah ile olan iletişime varıncaya kadar, doğru, faydalı ve yerli yerince sözler söylemek kulluğumuzun ve müslümanlığımızın gereğidir.

ıı. Bağışlanma ve Büyük Kurtuluş

يُصْلِحْ لَكُمْ اَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظ۪يمًا “(Böyle davranırsanız) Allah sizin için işlerinizi düzeltir ve sizin için günahlarınızı bağışlar. Kim Allah’a ve Elçisine gönülden itaat ederse elbette büyük bir kurtuluşa ulaşmış olur.”

Âyetteki يُصْلِحْ yuslıh fiili “düzeltsin, düzeltir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اَعْمَالَكُمْ a‘mâleküm tamlaması “sizin işlerinizi”;وَيَغْفِرْ ve yağfir fiili “ve bağışlasın, bağışlar”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; ذُنُوبَكُمْ zünûbeküm ifadesi “sizin günahlarınızı”; وَمَنْ يُطِعِ ve men yutı‘ ifadesi “ve her kim itaat ederse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, Elçisi’ne”; فَقَدْ فَازَ fe kad fâze fiili “elbette kurtuluşa ermiştir”; فَوْزًا عَظ۪يمًا fevzen ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir kurtuluş şeklinde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere yönelik uyarılarına itibar edenlere verilecek ödüllerin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. يُصْلِحْ لَكُمْ اَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ “(Böyle davranırsanız) Allah sizin için işlerinizi düzeltir ve sizin için günahlarınızı bağışlar.” Yüce Allah müminlere hitabında onlardan yapmalarını istediği şeyleri yerine getirmeleri durumunda onların işlerini düzelteceğini, yoluna koyacağını ve bu arada yaptıkları hatalarını da bağışlayacağını ödül olarak kendilerine müjdelemektedir.

Demek ki Yüce Allah dilini düzeltenin işlerini düzeltmekte, hatalarını da bağışlamaktadır. Özü doğru olanın sözü, sözü doğru olanın da hayatı ve işleri doğru olur. Özü, sözü ve işi doğru olan kişilerin de nihayette hataları bağışlanmış olacaktır.

“Günahlar” manasında bu âyette ذُنُوب zünûb kelimesi kullanılmaktadır. Yüce Allah’ın bu türden günahları bağışlayacağı müjdesi veya bağışlaması için yapılan dualar çeşitli âyetlerde(45) dile getirilmektedir. Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” da affedebileceği pek çok âyette(46) beyan edilmekte, ayrıca dilediğini/layık olanı bağışlayabileceği, dilediğine/layık olana ise azap edebileceği de bildirilmektedir.(47)

2. وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظ۪يمًا “Kim Allah’a ve Elçisine gönülden itaat ederse elbette büyük bir kurtuluşa ulaşmış olur.” Yüce Allah âyetin bu kısmında sözü Allah’a ve Rasûlü’ne itaate getirmekte ve gerçek manada itaat edilmesi gerekenleri beyan ederek bunun sonucunun büyük bir ödülle şekilleneceğini müjdelemektedir. Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaatle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler(48) yer almakta ve konunun önemine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Burada geçen فَوْزًا عَظ۪يمًا fevz-i ‘azîm anlamındaki ifadeler Kur’ân’da 16 kez(49) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübînu şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette(50) geçmektedir. Ayrıca Burûc 85/11’de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîr şeklinde yer almaktadır.

Yüce Allah verdiği beyanları, ilettiği buyruklarını tutanlara vereceği ödül bağlamında bunun en büyük başarı ve kurtuluş olduğunu belirtmektedir. Bu ifade en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir ki kurtuluşun elde edilmesi ifadesi azaptan kurtarmak manasına gelmektedir.

ııı. Sorumluluğun Üstlenilmesi

اِنَّا عَرَضْنَا الْاَمَانَةَ عَلَى السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالْجِبَالِ فَاَبَيْنَ اَنْ يَحْمِلْنَهَا وَاَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْاِنْسَانُ اِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا “Biz emaneti (sorumluluğu) göklere, yere ve dağlara sunmuştuk da onlar bunu yüklenmekten çekinmişler, (sorumluluğundan) korkmuşlardı. Onu insan yüklenmişti. Şüphesiz ki o (insan), çok zalimdir, çok cahildir.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; عَرَضْنَا ‘aradnâ fiili “sunmuştuk”; الْاَمَانَة el-emânete kelimesi “emaneti, sorumluluğu”; عَلَى السَّمٰوَاتِ ‘ale’s-semâvâti ifadesi “göklere”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yere, yeryüzüne”; وَالْجِبَال ve’l-cibâli kelimesi “ve dağlara”; فَاَبَيْنَ fe ebeyne fiili “çekindiler, kaçındılar”; اَنْ يَحْمِلْنَهَا en yahmilnehâ ifadesi “onu yüklenmekten”; وَاَشْفَقْنَ ve eşfakne fiili “ve korktular”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَحَمَلَهَا ve hemelehâ ifadesi “ve onu yüklendi”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “insan, insanoğlu”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o (nankör insan)”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir”; ظَلُومًا zalûmen kelimesi “çok zalim(dir), haksızlık eden(dir)”; جَهُولًا cehûlen kelimesi ise “çok cahil(dir)” demektir.

Burada “emanet” denen sorumluluğun önemini beyan etmek üzere onun mecazi olarak göklere, yere ve dağlara sunulduğu, onların bunun sorumluluğunu yüklenmekten çekindikleri, insanın bunu yüklendiği ve gereğini yerine getirmeyenlerin çok zalim ve çok cahil oldukları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّا عَرَضْنَا الْاَمَانَةَ عَلَى السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالْجِبَالِ فَاَبَيْنَ اَنْ يَحْمِلْنَهَا وَاَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْاِنْسَانُ “Biz emaneti (sorumluluğu) göklere, yere ve dağlara sunmuştuk da onlar bunu yüklenmekten çekinmişler, (sorumluluğundan) korkmuşlardı. Onu insan yüklenmişti.” Yüce Allah müminleri güzel ahlaka teşvik edip Peygamberi’ni de en güzel edeplerle terbiye edince, Allah’ın insana yönelttiği sorumlulukların çok büyük bir görev olduğunu beyan ederek “emânet” meselesini ele almaktadır.

a)اِنَّا عَرَضْنَا الْاَمَانَةَ عَلَى السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالْجِبَالِ “Biz emaneti (sorumluluğu) göklere, yere ve dağlara sunmuştuk.” Yüce Allah الْاَمَانَة el-emâneh kelimesini kullanarak göklere, yeryüzüne ve dağlara bunu arz ettiğini, yani sunduğunu beyan etmektedir.

ı. Oldukça fazla tartışmanın yapıldığı bu âyet hakkında Râzî şöyle açıklamalarda bulunmuştur:

“Teklif, insana tabiatında olanın aksini emretmektir. Bil ki bu çeşit teklif (mükellefiyet), ne gökler ne de yerler için söz konusudur. Çünkü yerler, dağlar ve gökler, yaratıldıkları tabiat üzeredirler. Meselâ ‘dağ’dan hareket etmesi, ‘yer’den yukarı çıkması, ‘gök’ten de aşağı inmesi istenmemiştir. Bu tür bir mükellefiyet meleklerde de yoktur. Çünkü melekler, her ne kadar bazı emir ve yasakların muhatabı iseler de onlarda meselâ biz insanlardaki gibi yeme-içme diye birşey yoktur. Melekler, tıpkı insanın yaratılışına uygun birseyle meşgul olması gibi gece ve gündüz yani ara vermeden devamlı tesbihatta bulunurlar.”

“Âyetteki عَرَضْنَا ‘aradnâ fiilinin anlamıyla ilgili olarak bunun bilinen anlamda ‘sunmak’ veya ‘karşısına getirmek’ gibi anlamlar verebileceği ifade edilebilir.”

“Âyette zikredilen الْاَمَانَة el-emâneh kelimesinden maksadın mükellefiyet yani sorumluluk olduğu ifade edilebilir. Ayrıca bunun muhatabın ‘Lâ ilâhe illallâh’ demesi olduğu, ancak bunun akıldan uzak bir görüş olduğu belirtilmektedir. Çünkü gökler, yer ve dağlar, lisân-ı halleriyle zaten Allah’ın bir olduğunu, Allah’tan başka hiçbir ilah olmadığını söylemektedirler.”

“Bazıları ‘Bu emanet ile organların kastedilmesi de mümkündür. Meselâ ‘göz bir emanettir; muhafaza edilmesi gerekir. Kulaklar da eller de ayaklar da dil de kişinin avret mahalli de vs. böyledir’ derken, kimileri de ma‘rifetullâh yani ‘Allah’ı bilmek’ ile onun kapsamına giren herşeydir’ demişlerdir. Allah en iyi bilendir.”

“Bu arada emanetin sunulduğu muhataplar bağlamında bununla bizzat göklerin, yerin ve dağların kendisi kast edilmiş olabileceği gibi, oralarda bulunanların kast edilmiş olma ihtimali de vardır. Nitekim Yûsuf 12/82’de de “şehre sor” denilirken maksat “şehrin halkına sorulması”dır. Bu ikinci manaya göre âyetin anlamı ‘Biz emaneti, göklerde ve yerde bulunanlara arzettik’ şeklinde bir takdire dönmüş olur.”(51) Eğer bu son mana doğruysa o zaman bundan çekinip korkanların inatla hak ve hakikatten yüz çevirenler olduğunu söylememiz gerekecektir.

ıı. Âyetteki mesaj hakkında şu hususları da özellikle belirtmeliyiz: Kur’ân’da bir kez de Bakara 2/283’te geçmekte olan el-emâneh/emâneh kelimesi “emanet” manasına gelmekte, emânât/el-emânât şeklinde çoğul kalıpta ise Nisâ’ 4/58, Enfâl 8/27, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32’de zikredilmektedir.

Bütün bu âyetlerde söz konusu kelimenin verdiği anlam, bilnen manada “emanet, emanetler” şeklindedir. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve eliflamlı olarak kullanılan الْاَمَانَة el-emâneh kelimesinin daha özel bir manası olsa gerektir.

Buradan hareketle, bazıları bu kelimeye “itaat”(52) anlamı vermişken, bazıları “(akıl ve irade) emaneti” şeklinde yorum getirmiş, bir başka kısmı ise “irade ve ahlaki sorumluluk” yaklaşımında bulunmuşlardır. Hatta bir kısım müfessirimiz bu âyeti “ibadetler” ve “farzlar”la ilişkili olarak izaha kalkışmışlardır(53) ki bu elbette doğru olamaz. Çünkü “emanet” kavramı ibadetlerden de farzlardan da daha geniştir. Kaldı ki Müminûn 23/8 ve Me‘âric 70/32’de emanetlerle sözleşmeler ve ibadetler ayrı ayrı zikredilmektedir.

ııı. Biz bu kavramı “sorumluluk” şeklinde yorumlamak gerektiği kanaatindeyiz. Çünkü sorumluluk yüklenecek şekilde yaratılan insanın fıtrat ve vicdan dediğimiz yaratılış sözleşmesine uygun olmayan davranışlar ortaya koyan, bu yüzden şirk, inkar, küfür ve nifak gibi olumsuzlukları tercih eden insanların çok zalim ve cahil olduğu beyan edilmektedir.

Böylece İsrâ’ 17/70’de belirtildiği gibi “kerim olarak” yaratılan, Tîn 95/4’te dile getirildiği üzere, “en güzel kıvamda yaratılan” insanoğlunun bütüncül olarak hepsinin zalim ve cahil olduğuna değil, bu şekilde olumsuz bir tercih ve tavır ortaya koyanlarına yönelik bir nitelendirmede bulunulmuştur. Zaten tam da bu istikamette olmak üzere bir sonraki âyette de insanların genel olarak hakkı ve hakikati reddedenler ve onlara iman edenler olarak tarif etmekte, ikiye ayırmaktadır.

b) فَاَبَيْنَ اَنْ يَحْمِلْنَهَا وَاَشْفَقْنَ مِنْهَا “Onlar bunu yüklenmekten çekinmişler, (sorumluluğundan) korkmuşlardı.” Âyette geçen ve ebâ fiiliyle aynı kökten gelip bu kalıpta sadece bu âyette kullanılan اَبَيْنَ ebeyne fiili “kaçınmak”, “yanaşmamak”, “çekinmek” manalarını içerirken, yine bu kalıpta sadece bu âyette geçen اَشْفَقْنَ eşfakne fiili ise “korkmak” anlamına gelmektedir.

Yüce Allah, kendilerine emaneti sunduğu göklerin, yerin ve dağların bunu taşımaktan kaçındıklarını ve ondan korktuklarını beyan etmektedir ki maksat lisân-ı halleriyle bunu ortaya koymalarıdır. Çünkü Fussılet 41/11’de beyan edildiği gibi, göklere ve yere hitaben “ister istemez gelin” dendiğinde, onların isteyerek yani boyun eğerek, bir anlamda onların hidayeti dediğimiz şekilde varediliş gayelerine uyarak “isteyerek geldik” demeleri de bu türden mecazi bir konuşmadır.

Buna benzer şekillerde olmak üzere organların mahşerde konuşması,(54) dahası cehennemin dile gelmesi,(55) cehennemlikleri uzaktan görmesi(56) de bu türden konuşmalara örnek olarak zikredilebilir. Bu arada Haşr 59/21’de “vahyin bir dağa indirilmesi durumunda dağın Yüce Allah’a duyduğu derin saygıdan dolayı boyun bükmesi ve paramparça olması” da bu noktada hatırlanabilir.

Göklerin, yerin ve dağların sorumluluktan çekinmeleri ve ondan korkmaları hem bunlar için mecazdır; yani kendi hallerinin manevi ve mecazi olarak dile getirilmesidir; hem de sorumluluğun büyüklüğünü, önemini ve insan iradesiyle olan yakın ilişkisini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Sorumluluğun büyüklüğü karşısında gökler, yer ve dağlar mecazi olarak tevazu göstermişler, böylece el-emâneh denen mükellefiyetin kıymetini dolaylı olarak ortaya koymuşlardır.

Sorumluluğun büyüklüğü onu yükleyenenin büyüklüğünden kaynaklanmaktadır ki şüphesiz bu noktada belirleyici kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Haşr 59/21’de belirtildiği üzere, Kur’ân’ın bir dağa indirilmesinde dağın Yüce Allah’a duyduğu derin saygı nedeniyle boyun bükmesi ve paramparça olması ifadesindeki maksat da aynıdır; yani Kur’ân’ın büyüklüğü, yüceliği ve insana yüklediği muhteşem bir sorumluluğa dikkat çekilmek istenmektedir.

c) وَحَمَلَهَا الْاِنْسَانُ “Onu insan yüklenmişti.” Yüce Allah, göklerin, yerin ve dağların korktukları için yüklenmekten çekindikleri el-emâneh denen sorumluluğu insanoğlunun yüklendiğini beyan etmektedir. Rahmân 55/3-4’te Yüce Allah’ın insanoğunu yarattığı ve ona el-beyânı yani hakkı, hakikatı kavrayabilmeyi, kendisini ifade edebilmeyi vs. öğrettiği bildirilmektedir.

Dahası, ‘Alak 96/4-5’te de insanoğlunu yarattıktan sonra ona hakikatleri kalemle öğrettiğini, böylece bilmedikleri şeyleri bilmesini sağladığını ifade etmektedir. Bu arada Bakara 2/31’de Âdem’e esmâ’ dediği isimleri öğrettiğini de beyan ederek insanın yaratılışının diğer mahlukattan farklı olduğunu ortaya koymuş olmaktadır.

İşte yorumunu yapmakta oldğumuz âyette de aslında dikkat çekilen husus budur ve donanımlı yaratılan insanoğlunun fıtratına uygun olacak şekilde sorumluluğu yüklendiği beyan edilmektedir. Şems 91/7-8’de insanoğluna fucûr ve takvâsının ilham edildiği, Hucürât 49/7’de yaratılışta ona imanın sevdirildiği ve kalbine süslü gösterildiği, küfür, fısk ve isyanın ise çirkin gösterildiği, dahası Rûm 30/30’da fıtrat üzere yarattığı insanın kendi benliği ile dini eşitlediği, bu yüzden yüzünü, benliğini dine çevirmesini istediği dile getirilmektedir.

Bu arada A‘râf 7/172’de ise Yüce Allah insanoğlunu Allah’ı tek ilah olarak kabul edecek şekilde programladığını “elest bezmi” olarak isimlendirmektedir. Bütün bu anlattığımız hususlar aslında yaratılışın ezelde takdir ediliş biçimini ortaya koymakta, sorumlu kılacak varlık olan insanoğlunun buna uygun olarak donanımlı bir hale getirildiği bildirilmiş olmaktadır.

2. اِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا “Şüphesiz ki o (insan), çok zalimdir, çok cahildir.” Yüce Allah sorumluluğunu üstlenen, ancak bunun gereğini yerine getirmeyenleri, yani inkar, şirk ve nifakı tercih edenleri “çok zalim” ve “çok cahil” olmakla nitelendirmektedir.

İnsanoğlu sorumluluğun gereğini tam anlamıyla kavramadığı ve sorumluluğunun gereğini tam anlamıyla yerine getirmediği için, Yüce Allah bu sorumluluğunu yerine getiremeyenleri veya bilerek bunu uygulamayanları ظَلُوم zalûm ve جَهُول cehûl sıfatlarıyla nitelendirmektedir ki her iki sıfat ta mübâlağa denilen “abartı” kalıbında getirilmişlerdir.

Bu âyette geçen ظَلُوم zalûm kelimesi “çok zalim, zulme, haksızlığa çok yatkın, görevini yerine getirmeyen gibi” anlamlar içermektedir ki aslında zulüm adaletin zıddıdır. Adâlet, “bir şeyi yerli yerince yapmaktır”; zulüm ise “bir şeyi yerinden etmektir”. Sorumluluğun gereğini hakkıyla yerine getirmemek bir manada bir şeyi, bir görevi yerine getirmemek, sorumluluğun yerini tam anlamıyla doldurmamak olacağı için, âyette bu türen insanlar için zalûm sıfatı kullanılmaktadır.

Âyette zikredilen جَهُول cehûl sıfatı ise iddiası olduğu üzere bilgili olmayan, aksine çok cahil, hak ettiği akıbeti bilip anlamayan, bu nedenle de kendisine haksızlık eden kişi manalarını içermektedir.

ıv. İnkârcılara Azap, Müminlere Ödül

لِيُعَذِّبَ اللّٰهُ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِك۪ينَ وَالْمُشْرِكَاتِ وَيَتُوبَ اللّٰهُ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Sonuçta Allah münafık erkeklere ve münafık kadınlara, müşrik erkeklere ve müşrik kadınlara azap edecek; iman eden erkeklerin ve iman eden kadınların da tevbesini kabul edecektir. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki لِيُعَذِّبَ li yu‘azzibe ifadesi “sonuçta azap edecek(tir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمُنَافِق۪ينَ el-münâfikîne kelimesi “münafık erkeklere”; وَالْمُنَافِقَاتِ ve’l-münâfikâti kelimesi “ve münafık kadınlara”; وَالْمُشْرِك۪ينَ ve’l-müşrikîne kelimesi “ve müşrik erkeklere”; وَالْمُشْرِكَاتِ ve’l-müşrikâti kelimesi “ve müşrik kadınlara”; وَيَتُوبَ ve yetûbe fiili “ve tevbeleri kabul edecek(tir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ‘ale’l-mü’minîne ifadesi “mümin erkeklerin”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti ifadesi “ve mümin kadınların”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın münafıklara ve müşriklere azap edeceği, müminlere de ödül vereceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. لِيُعَذِّبَ اللّٰهُ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِك۪ينَ وَالْمُشْرِكَاتِ وَيَتُوبَ اللّٰهُ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ “Sonuçta Allah münafık erkeklere ve münafık kadınlara, müşrik erkeklere ve müşrik kadınlara azap edecek; iman eden erkeklerin ve iman eden kadınların da tevbesini kabul edecektir.” Yüce Allah el-emâneh dediği “sorumluluğa” insanların verdiği karşılığa göre onlara nasıl davranacağını iki temel grup üzerinden dile getirmektedir.

a) لِيُعَذِّبَ اللّٰهُ الْمُنَافِق۪ينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِك۪ينَ وَالْمُشْرِكَاتِ “(Sonuçta) Allah (bu emanetin gereğini yerine getirmeyenlere yani) münafık erkeklere ve münafık kadınlara, müşrik erkeklere ve müşrik kadınlara azap edecektir.” Bir benzer de Feth 48/6’da geçen bu ifadede Yüce Allah kullarından aldığı kulluk sözünün gereğini yerine getirmeyenlere, yani münafık erkeklere ve münafık kadınlara, müşrik erkeklere ve müşrik kadınlara azap edeceğini haber vermektedir.

Kur’ân’da اَلْمُنَافِقُون وَالْمُنَافِقَاتel-münâfikûne ve el-münâfikâtü kelimeleri yanyana beş kez(57) zikredilmekte, الْمُشْرِك۪ين وَالْمُشْرِكَات el-müşrikîn ve el-müşrikât kelimeleri de yanyana iki âyette(58) geçmektedir.

Bu cümlenin başında yer alan لِيُعَذِّبَ li yü‘azzibe ifadesindeki lâm/li harfi, Nahl 16/25, Nûr 24/38, Rûm 30/41, 45 ve Ahzâb 33/24 gibi âyetlerde de olduğu gibi lâmu’l-‘âkıbeh diye bilinmekte ve “böylece”, “bunun üzerine”, “bu şekilde”, “sonuçta” şeklinde bir anlam vermekte, münafıkların ve müşriklerin cezalandırılacağı mesajı dile getirilmek istenmektedir.

İfade edildiği üzere, bu edatı ta‘lîl yani “sebebiye”, “gerekçe” manasına(59) alırsak, o zaman sanki bazılarına azap edilmek, bazılarına da ödül verilmek üzere yaratıldıkları durumu akla gelebilir ki bu Kur’ân bütünülüğüne uygun bir yorum değildir.

b) وَيَتُوبَ اللّٰهُ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ “İnanan erkeklerin ve inanan kadınların da tevbesini kabul edecektir.” Yüce Allah fıtrat sözleşmesine uymayanlara azap edeceğini haber verdikten sonra, bu defa bu sözleşmesine sadakat gösterenlerin yani mümin erkeklerin ve mümin kadınların tevbelerini yani yönelişlerini kabul edeceğini müjdelemektedir.

2. وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah bu ve benzer konularda her kim bir hata yaparsa ve eğer bağışlanma dileğinde de bulunursa, bu gibileri bağışlayacağını, çünkü merhametinin eşsiz ve erişilmez olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/187; Ahzâb 33/63; Zâriyât 51/12; Kıyâmet 75/6. 2 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 3 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • A‘râf 7/187 Ahzâb 33/63 Zâriyât 51/12 Kıyâmet 75/6 En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35
• 4 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 5 - Şûrâ 42/18. 6 - Zemahşerî, age., IV, 544.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 Şûrâ 42/18
• 7 - Buhârî, İmân, 37; Müslim, İmân, 1.
• 8 - Semerkandî, age., II, 409; Taberî, age., XVI, 149; Zemahşerî, age., III, 54. 9 - En‘âm 6/59; A‘râf 7/187-188; Enbiyâ’ 21/109; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Muhammed 47/18; Cinn 72/25; Nâzi‘ât 79/42-44. 10 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • En‘âm 6/59 A‘râf 7/188 Enbiyâ 21/109 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Muhammed 47/18 Cinn 72/25 Nâzi‘ât 79/44 En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 11 - Rabb’ca anlamları olduğunu belirttiğimiz kelime veya kavramların mâ edrâke ile geçtiği âyetler için bk. Hâkka 69/3; Müddessir 74/27; Murselât 77/14; İnfitâr 82/17, 18; Mutaffifûn 83/8, 19; Beled 90/12; Kadr 97/2; Kâri‘a 101/3, 10; Hümeze 104/5. 12 - Mâ yüdrîke şeklindeki ifadeler için de bk. Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; ‘Abese 80/3. 13 - Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17. 14 - ‘Abese 80/3.
  • Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/8 Mutaffifîn 83/19 Beled 90/12 Kadir 97/2 Kâri‘a 101/3 Kâri‘a 101/10 Hümeze 104/5 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3
• 15 - Semerkandî, age., III, 241.
• 16 - Buhârî, Rikâk, 39; Tefsir, Nâzi‘ât 1; Talâk 25; Müslim, Fiten, 132, 135; Cum‘a, 43; İbn Mâce, Mukaddime, 7; Fiten, 25; Dârimî, Rikâk, 46; Ahmed b. Hanbel, IV, 309; V, 92, 103, 108.
• 17 - Rivayet için bk. Semerkandî, age., III, 545; Taberî, age., XXX, 49; Zemahşerî, age., IV, 685.
• 18 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12.
  • Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12
• 19 - Geniş bilgi için bk. Yusuf Şevki Yavuz, “Azap” mad., DİA, IV, 305; Bekir Topaloğlu, “Cehennem” mad., DİA, VII, 231-232. 20 - Nisâ’ 4/57, 122; Mâide 5/119; Tevbe 9/22, 100; Kehf 18/3; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 21 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23.
  • Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/119 Tevbe 9/22 Tevbe 9/100 Kehf 18/3 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23
• 22 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6. 23 - Kasas 28/88; Rahmân 55/26; Hadîd 57/3.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6 Kasas 28/88 Rahmân 55/26 Hadîd 57/3
• 24 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 25 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 26 - Yazır, age., IX, 200, 205; İslâmoğlu, age., s. 1257.
• 27 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 28 - Bu konudaki âyet için bk. Mücâdele 58/18. 29 - Âhirette yaşanacak suç itirafları, karşılıklı suçlamalar ve azap artırım istekleri konusunda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, İstanbul, Düşün Yayınları, 2011, s. 551-558.
  • Mücâdele 58/18
• 30 - Zemahşerî, age., IV, 545.
• 31 - Semerkandî, age., III, 75; Taberî, age., XXII, 50; Zemahşerî, age., IV, 545.
• 32 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85; İsrâ’ 17/97; Fâtır 35/36; Mü’min 40/49.
  • Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85 İsrâ 17/97 Fâtır 35/36 Mü'min 40/49
• 33 - Semerkandî, age., III, 75-76; Taberî, age., XXII, 50-52; Zemahşerî, age., IV, 545. 34 - Bakara 2/55; Nisâ’ 4/153. 35 - Bakara 2/61. 36 - Mâide 5/24. 37 - A‘râf 7/138. 38 - Nisâ’ 4/80.
  • Bakara 2/55 Nisâ 4/153 Bakara 2/61 Mâide 5/24 A‘râf 7/138 Nisâ 4/80
• 39 - Kitab-ı Mukaddes: Sayılar 12, 1-15. 40 - Kitab-ı Mukaddes: Çıkış 14, 11 ve 12. 41 - Kitab-ı Mukaddes: Çıkış 16, 3. 42 - Kitab-ı Mukaddes’ten naklen bk. İslâmoğlu, age., s. 842’de 4. not.
• 43 - Taberî, age., III, 270; Zemahşerî, age., I, 357.
• 44 - Zemahşerî, age., IV, 546.
• 45 - Âl-i İmrân 3/16, 31, 135, 147, 193; Yûsuf 12/97; İbrâhim 14/10; Ahzâb 33/71; Zümer 39/53; Mü’min 40/11; Ahkâf 46/31; Haşr 59/11; Saff 61/12; Nûh 71/4. 46 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 47 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17. 48 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/135 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 Yûsuf 12/97 İbrâhîm 14/10 Ahzâb 33/71 Zümer 39/53 Mü'min 40/11 Ahkâf 46/31 Haşr 59/11 Saff 61/12 Nûh 71/4 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17 Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 49 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9. 50 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 En‘âm 6/16 Câsiye 45/30
• 51 - Râzî, age., XXV, 234-235.
• 52 - Zemahşerî, age., IV, 546. 53 - Semerkandî, age., III, 76; Taberî, age., XXII, 53-58.
• 54 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20. 55 - Kâf 50/30; Me‘âric 70/17. 56 - Furkân 25/12.
  • Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/20 Kâf 50/30 Me‘âric 70/17 Furkân 25/12
• 57 - Tevbe 9/67, 68; Ahzâb 33/73; Feth 48/6; Hadîd 57/13. 58 - Ahzâb 33/73; Feth 48/6. 59 - Semerkandî, age., III, 77; Taberî, age., XXII, 58; Zemahşerî, age., IV, 548.
  • Tevbe 9/67 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/73 Fetih 48/6 Hadîd 57/13 Ahzâb 33/73 Fetih 48/6