En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 100-111. âyetlerinde inkârcıların cinler üzerinden ortaya attıkları bir şirk türünü, buna karşılık gerçek ilahın nasıl özelliklere sahip olduğunu, insanların Allah’a kulluk etmeleri, başka varlıklara yalvaranlara sövülmemesi gerektiğini, nihayet müşriklerin yalan yere yemin ettiklerini ve her ne istemişlerse verilse de yine de iman etmeyeceklerini bildirmektedir.

a) Yüce Allah’ın Çeşitli Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 100-104. âyetlerinde müşriklerin cinleri Allah’a ortak koştuklarını, oysa hepsini kendisinin yarattığını, buna rağmen oğulları ve kızları olduğunu söylediklerini, kendisinin bu tür yakıştırmalardan münezzeh olduğunu beyan etmekte, bu çerçevede eşinin bulunmadığını, dolayısıyla hanımı olmayan kudretin çocuğunun da olamayacağını, mutlak yaratıcı ve her şeyi bilen olduğunu ifade etmektedir.

Daha sonra kendi zatını şu cümlelerle tanıtmaktadır: “İşte Rabbiniz Allah budur. O’ndan başka ilâh yoktur. O, her şeyin yaratıcısıdır. Öyle ise O’na kulluk edin; O her şeye vekildir. Gözler O’nu idrak edemez (göremez); hâlbuki O, gözleri idrak eder (görür). O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” Bu ifadeden sonra insanlara Rablerinden basiretler yani idrak kabiliyetleri geldiğini, kim (hakkı) görürse faydasının kendisine olacağını, kim de kör davranırsa zararının kendisine yönelik olacağını bildirmekte, Hz. Peygamber’in hiç kimse üzerinde bekçi olmadığını ifade etmektedir.

ı. Çocuk Edinmemesi

وَجَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكَآءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَن۪ينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يَصِفُونَ “Cinleri Allah’a ortaklar koştular. (Oysa) onları da (Allah) yaratmıştı. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar. O, onların ileri sürdüğü yakıştırmalardan uzaktır ve yücedir.”

Âyetteki وَجَعَلُوا ve ce‘alû fiili “ve kıldılar, nispet ettiler”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”;شُرَكَآءَ şurakâe kelimesi “ortaklar”; الْجِنَّ el-cinne sözcüğü “cinleri”; وَخَلَقَهُمْ ve halekahum ifadesi “ve (oysa) onları (O Allah) yaratmıştır”; وَخَرَقُوا ve harakû fiili “ve nispet ettiler”; لَهُ lehû ifadesi “O’na, (Allah’a)”; بَن۪ينَ benine kelimesi “erkek çocuklar”; وَبَنَاتٍ ve benâtin kelimesi “ve kız çocuklar”; بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayri ‘ılmin tamlaması “bilgisizce”; سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “O, şanı yüce olandır, münezzeh olan(dır)”;وَتَعَالٰى ve te‘âlâ fiili “ve yücedir, uzaktır”; عَمَّا يَصِفُونَ ‘ammâ yasıfûne ifadesi ise “onların yakıştırmakta oldukları şeylerden” demektir.

Burada müşriklerin cinleri Yüce Allah’a ortak isnatları ve O’na kız ve erkek çocuklar nispetleri gündeme getirilmektedir.

1.وَجَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكَآءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَن۪ينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ “Cinleri Allah’a ortaklar koştular. (Oysa) onları da (Allah) yaratmıştı. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklere hitaben onlarca delil ortaya koymuş olmasına rağmen onlar yine de putperestliklerinden vazgeçmemişlerdi. Bu bağlamda genelde melekleri Yüce Allah’ın kızları sanarak onları Allah ile aralarında aracı yapmışlardı. Bu âyette ise konu cinlerle ilişkili olarak ele alınmakta ve müşriklerin cinleri Yüce Allah’a شُرَكَآء şurakâ’ yani “ortaklar” edindikleri bildirilmektedir.

a) Yüce Allah âyette خَلَقَهُمْ halekahum “onları O yaratmıştır” buyurarak mahlûk olan herhangi bir şeyin Allah’a ortak kılınamayacağını ortaya koymaktadır. Bu arada müşrikler hiçbir bilgiye dayanmadan cinleri ortaklar edinerek Yüce Allah’ın hem kız hem de erkek çocukları olduğunu iddia etmişlerdi. Bu bağlamda âyette geçen خَرَقُوا harakû fiili “nispet etmek”, “icat etmek”, “yakıştırmak”, “uydurmak”, “peydahlamak”(1) gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla müşriklerin bilgisizce Yüce Allah’a cinler üzerinden kız ve erkek çocuklar isnat edip uydurdukları dile getirilmiş olmaktadır.

b) Necm 53/21’de Yüce Allah’a çocuk isnadı konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mekkeliler “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(2) yer almaktadır. Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, cinlerle Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı.

Bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(3) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(4) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(5) Bazı Mecusilerin de “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu iddia edilmektedir.(6) İhlâs sûresinin “(Allah, hiç kimseyi) doğurtmamıştır” mealindeki üçüncü âyetinin ilk cümlesinde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

c) Yüce Allah’a genel manada çocuk isnadı bağlamında yukarıda da belirttiğimiz üzere, melekleri O’nun kızları sanan algının beraberinde ayrıca cinlerle Yüce Allah arasında bir senep bağı kuranlar da olmuştur. Mekke müşrikleri sadece melekleri Allah’a kız çocukları olarak isnat etmekle kalmamış, benzer bir iddiayı cinlerle ilişkilendirerek daha da ileri gitmişlerdir.

Bu konudaki âyetlerden birisi yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/100. âyettir; diğerleri ise Sâffât 37/158-160’ta şu şekilde yer almaktadır: “Allah ile cinler arasında bir soy birliği uydurdular. Andolsun, cinler de kendilerinin hesap yerine götürüleceklerini bilirler. Allah, onların isnat ettiklerinden yücedir, münezzehtir. Allah’ın ihlâsa erdirilmiş kulları müstesnadır (onlar azap görmeyeceklerdir).” Bu iki âyet gurubunda yer alan müşriklerin cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep bağı kurma iddiaları çok mantıklı gerekçelerle açıklanıp şiddetle reddedilmektedir.

Bazı müfessirler burada sözü edilen الْجِنّ el-cinn kelimesinden maksadın “melekler” olduğu kanaatindedirler. Onlara göre melekler de görünmez varlıklar oldukları için konu melekler üzerinden değerlendirilmelidir. Cin kavramı bütün görünmeyen güçleri içerisinde barındıran bir anlam alanına sahip kabul edilmektedir.(7) Oysa Râzî’nin de belirttiği gibi maksadı “cinler” şeklinde anlamak bizce çok daha doğrudur.(8) Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, hem En‘âm 6/100-101’deki bilgiler, hem de İbn Abbâs’tan nakledilen rivayet maksadın cinler olduğunun en belirgin delilleridir.

Müşrikler sûrenin En‘âm 6/149-150. âyetlerinde zaten Yüce Allah’a kız çocuğu isnadında bulunduklarını, Yüce Allah’ın ise onları “Yoksa biz melekleri kızlar şeklinde yaratırken onlar buna şahitmiydiler?” diyerek reddettiği beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/100’de ise cinleri ortaklar edinerek bilgisizce Yüce Allah’ın hem “kız” hem de “erkek” çocukları olduğunu iddia etmişlerdir. Buradan hareketle, melekleri “Allah’ın kızları” sanan müşrikler, cinlerden hem “kız” hem de “erkek” çocukları olduğu iftirasını atmışlardı. İşte bunun da büyük bir yanlış ve iftira olduğu devam eden cümlede ve sonraki âyetlerde ele alınmaktadır.

2. سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يَصِفُونَ “O, onların ileri sürdüğü yakıştırmalardan uzaktır ve yücedir.” Bu ifade şöyle de tercüme edilebilir: “Hâşâ! O (Allah), onların ileri sürdüğü nitelendirmelerden münezzehtir (uzak ve yücedir).” Yüce Allah müşriklerin bu ve benzer şekildeki bütün yakıştırmalarından münezzeh, uzak ve yüce olduğunu beyan etmektedir. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(9) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

Kur’ân’da 41 kez(10) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(11) ya da “yüceler yücesi”(12) şeklinde tercüme edilebilir.

Yüce Allah’ın çocukları yoktur.(13) Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(14) Bu gerçeğe rağmen konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir. Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(15) Hz. Peygamber, eğer -hâşâ- Allah’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını Zuhruf 43/81’de beyan etmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu iki âyet, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini, hiç kimsenin babası olmadığını ilan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/159’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah onların isnat edegeldiklerinden münezzehtir.” Meselenin ele alındığı hem En‘âm 6/100’de hem de Sâffât 37/159’da Yüce Allah’ın “cinlerle Allah arasında nesep bağı” iftirasından oluşan nitelendirmelerden münezzeh ve çok yüce olduğu vurgulanmaktadır. Nahl 16/57’de Yüce Allah’ın sübhânlığı, yani çocuk isnadı nitelendirmelerinden münezzeh olduğu belirtilmektedir. A‘râf 7/190’da da ortak koşanların bu yaklaşım ve iftiralarından Rabbimizin yüce olduğu beyan edilmektedir. Mü’minûn 23/91’deki hatırlatmada ise aynı konu ve içerik söz konusudur; çocuk isnadı gibi yakıştırmalardan Yüce Allah’ın münezzehliği dile getirilmektedir.

ıı. Her Şeyin Yaratıcısı Oluşu

بَد۪يعُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَنّٰى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُنْ لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Göklerin ve yerin yoktan yaratıcısıdır. O’nun eşi (hanımı) olmadığı hâlde nasıl çocuğu olabilir ki! Her şeyi yaratmıştır ve O her şeyi bilendir.”

Âyetteki بَد۪يعُ السَّمٰوَاتِ bedî‘u’s-semâvâti tamlaması “göklerin yoktan yaratıcısı(dır)”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (yoktan yaratıcısıdır)”; اَنّٰى يَكُونُ ennâ yekûnu ifadesi “nasıl olur, nasıl olabilir ki”; لَهُ lehû ifadesi “O’nun için”; وَلَد veledün kelimesi “herhangi bir çocuk”; وَلَمْ تَكُنْ ve lem tekün ifadesi “ve (oysa) olmamıştır, yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “O’nun için”; صَاحِبَة sâhıbetün sözcüğü “herhangi bir eş, hanım”;وَخَلَقَ ve haleka fiili “ve yaratmıştır”; كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeyi”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in tamlaması “her şeyi”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “bilen(dir), bilici(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar yanlış bir iftira olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.بَد۪يعُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin yoktan yaratıcısıdır.” Yüce Allah içinde meleklerin de cinlerin de bulunduğu bütün varlıkları kendisinin yarattığını beyan etmek üzere, gökleri ve yeri kendisinin yoktan var ettiğini ifade etmektedir. Bakara 2/117’de de geçtiği üzere, âyetteki بَد۪يع bedî‘ kelimesi “yoktan yaratmak”, “örneksiz ve benzersiz güzellikte yaratmak” gibi anlamlar içermektedir.(16) Bu anlamıyla söz konusu kelime sadece Yüce Allah’ın sıfatıdır; başka hiç kimseye böyle bir sıfat verilemez, verilmemelidir. Henüz mahlukat anlamında kâinatta hiçbir şey yokken, hiçbir şeyden örnek almak gibi bir durum söz konusu değilken, bütün mahlukatı yaratmak demek onları yoktan var etmek demektir ki bu sıfat sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir. Şirke inanan ve Yüce Allah’a çocuk isnat edenler de bu gerçeği kabul etmesine rağmen, nasıl olur da Allah’a çocuk isnadında bulunabilirler, bu anlaşılabilir bir şey değildir.

2.اَنّٰى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُنْ لَهُ صَاحِبَةٌ “O’nun eşi (hanımı) olmadığı hâlde nasıl çocuğu olabilir ki!” Yüce Allah kendisinin mutlak yaratıcı ve yoktan var edici olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa son derece mantıklı bir beyana daha yer vermekte ve eşi yani hanımı olmamasına rağmen nasıl olup da çocuk sahibi olacağını “inkârî bir soru” olarak gündeme getirmektedir. “İnkârî soru”larda maksat, soruya konu edinilen şeyin tersinin doğru olduğunu ortaya koymaktır. “Nasıl olur da çocuğu olur” demek “O’nun asla ve asla çocuğu olamaz” demektir. Yüce Allah bu konuda cinlerin de aynı sözü söylediklerini Cinn 72/3’te şöyle bildirmektedir: “Eşi de çocuğu da olmayan Rabbimizin şanı çok yücedir.”

Hz. İsa gibi babasız bir çocuk olabilirse de anasız çocuk olamaz. Bu nedenle, Yüce Allah çocuk isnadıyla ilgili olarak eşinin bulunmadığını söyleyerek konuyu kapatmaktadır. Yüce Allah’a çocuk isnat edenler O’nun -hâşâ- “anne” olduğunu iddia etmemişler, hepsi de konuya babalık üzerinden yaklaşmışlardır. Bu bağlamda İhlâs 112/3’te de Allah’a babalık isnadı şiddetle reddedilmiştir. İlk insan nesli için de herhangi bir ana ve babadan söz edilemez. Yüce Allah ilk insan neslini nefs-i vâhıdeh denen “bir tek can”dan yani bir “hücre türü”nden yaratmıştır ki bu insanlar herhangi bir insanın çocukları filan değillerdir.

Önceki âyetin son cümlesinde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuğu yoktur; çünkü O’nun eşi yani hanımı yoktur. Her şeyi yaratan kudretin çocuk edinmesi bir eksiklik ve ihtiyacın sonucu olur ki İhlâs 112/2’de geçtiği gibi, es-Samed olan Yüce Allah bu tür bir muhtaçlıktan ve eksiklikten uzaktır, münezzehtir, yücedir. Şûrâ 42/11’de belirtildiği üzere, benzeri gibi bile herhangi bir şey olmayan Yüce Allah’ın eşi de çocuğu da olamaz, vesselâm.

3. وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Her şeyi yaratmıştır ve O her şeyi bilendir.” Yüce Allah kendisine çocuk isnadını her türlü reddettikten sonra, son bir madde olarak da kendisinin her şeyi yarattığını beyan ederek konuyu esasında bitirmektedir. Her şeyi yaratan Yüce Allah’ın herhangi bir şekilde çocuk sahibi olduğunu iddia etmek akılkârı bir kabul değildir.

a) Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(17) Hz. Peygamber, eğer -hâşâ- Allah’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını beyan etmektedir.(18) İşte bu iki âyet, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini, hiç kimsenin babası olmadığını ilan etmektedir.

Yüce Allah her şeyi bildiğini de beyan etmektedir; hem kendini hem de yarattığı her şeyi bilmektedir. Bilgisine ortak olunmayan, bilgisi kuşatılamayan, zatıyla ilgili hiçbir beyanın ortaya konulamayacağı eşsiz ve erişilmez bir gücün sahibi olan Yüce Allah’a çocuk isnat etmek en büyük ve en korkunç günahtır. Bu nedenledir ki, Yüce Allah Nisâ’ 4/48 ve 116’de şirk üzere ölmeyi affetmeyeceğini ilan ederek, konunun ne kadar önemli olduğuna özellikle dikkat çekmektedir. O çocuk edinseydi bunu sadece O bilirdi; dolayısıyla O böyle bir şey bildirmediğine göre Yüce Allah’a çocuk isnadı affedilmeyecek korkunç bir günahtır ve kullarının bu büyük günahtan uzak durmasını tenbihlemektedir.

“Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği”ne dair pek çok âyette bilgiler zikredilmektedir.(19) Yüce Allah her şeyi bildiğini beyan ederek, kâinatın yaratılışı ve işleyişi hakkında her bir şeyi hakkıyla bildiğini ilan etmektedir. Bu çerçevede hiçbir şeyin O’nun bilgisinin dışında olmadığını, hiç kimsenin yapıp ettiği kötülüklerin yanlarına kar kalmayacağını, iyiliklerinin de zayi olmayacağını bu şekilde ifade etmiş olmaktadır. Parçayı bilip görenin değerlendirmesine göre değil, bütünü bilip görenin kararına göre bir bilinç inşa etmek durumundayız. Çünkü Yûsuf 12/76’da verilen bilgiye göre “her bilenin üzerinde bir başka Bilen vardır” ki o da elbette ve sadece Yüce Allah’tır.

b) Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle önemine binaen konuya dair bazı kısa hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

ı. Yüce Allah her şeyi bilendir;(20) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(21) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(22) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(23) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşmez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(24) yani O’nun bilgi sistemindedir.

ıı. Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”(25) âyetleri, söz ister gizli, ister aşikâr olsun, Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır. Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir. Ayrıca Ra‘d 13/9-10’da benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.” Aynı mesajı içermesi bakımından Enbiyâ’ 21/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

ııı. Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatler arasında yer alan şu ifade de oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! (Yaptığın iyi veya kötü) bir iş, hardal tanesi ağırlığı kadar küçük (veya önemsiz) olsa, kayaların içerisinde gizlense veya göklerde (uzay boşluğunda) ya da yerin diplerinde bile olsa, Allah onu getirecektir. Çünkü Allah, bilgisi sınırsız olandır; her şeyi bilendir.”(26) Burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı gerçeğidir.

ıv. Şu âyetler de son derece ilginç mesaj içerir: “Allah, onların hepsini dirilteceği gün, (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. (Allah) onların unuttuklarını da bir bir sayıp önlerine koyacaktır. Allah her şeye şahittir. Bilmez misin ki, Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizlice konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı daha az da çok da olsa, onlar her neredeyseler Allah da onlarla beraber oradadır. Sonra Allah, kıyâmet günü onların (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah her şeyi bilendir.”(27)

İnsanların yaptığı eylemler, onların boyunlarına asılan bir kayıt defterine gün be gün, an be an kaydedilmektedir.(28) Bu kayıt alma işi, küçük-büyük ayırımı yapmadan her şeyi satır satır belirleme veya kaydetme şeklinde gerçekleştirilmekte ve bu durum herkes için hayatı boyunca devam ettirilmektedir.(29)

ııı. Her Şeyden Haberdar Oluşu

ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ لَا تُدْرِكُهُ الْاَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْاَبْصَارَ وَهُوَ اللَّط۪يفُ الْخَب۪يرُ “İşte Rabbiniz Allah budur. O’ndan başka ilah yoktur. Her şeyin yaratıcısıdır. (Öyle ise) O’na kulluk edin! O, her şeye vekildir (güven kaynağıdır). Gözler O’nu idrak edemez (göremez); (oysa) O, gözleri idrak eder (görür). O, el-latîf’tir (derin bilgi sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Buradaki ذٰلِكُمُ zâliküm kelimesi “işte budur”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah, işte (O) Allah”; رَبُّكُمْ rabbuküm ifadesi “sizin Rabbiniz olan”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ huve ifadesi “O’ndan başka”; خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ hâlıku külli şey’in tamlaması “her şeyin yaratıcısı(dır)”; فَاعْبُدُوهُ fa‘büdûhu emri “O’na kulluk edin”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in tamlaması “her şeye”; وَك۪يل vekîlün kelimesi “vekil(dir), kefil(dir)”;لَا تُدْرِكُهُ lâ tüdrikühû fiili “O’nu idrak edemez”; الْاَبْصَار el-ebsâru kelimesi “gözler”; وَهُوَ ve huve zamiri “O (Allah)”; يُدْرِكُ yüdrikü fiili “idrak eder”; الْاَبْصَار el-ebsâra kelimesi “gözleri”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; اللَّط۪يف el-latîfu sıfatı “derin bilgi sahibi(dir), (her şeye) nüfuz eden(dir)”; الْخَب۪ير el-habîru sıfatı ise “(her şeyden) haberdar olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kendisini çeşitli sıfatlarıyla tanıttığı bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ “İşte Rabbiniz Allah budur. O’ndan başka ilah yoktur. Her şeyin yaratıcısıdır. (Öyle ise) O’na kulluk edin! O, her şeye vekildir (güven kaynağıdır).” Bu âyetin mesaj bakımından bir benzeri Mü’min 40/62’de geçmektedir. Yüce Allah putperestlerin tanrı anlayışını, hiçbir şekilde çocuğunun olmadığını, mutlak yaratıcı ve her şeyi bilen olduğunu ifade ederek, bu âyette zâtına dair bilgiler vermeye devam etmektedir.

a)ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “İşte Rabbiniz Allah budur. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur.” Yüce Allah sûrenin başından itibaren kendisini tanıttıktan sonra, bu âyette ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ “İşte Rabbiniz Allah budur” buyurarak, başka varlıkların ilah olamayacağını, çünkü kendisinden başka hiçbir ilah bulunmadığını belirtmektedir. Bu ifade ve benzerleri En‘âm 6/102, Yûnus 10/3, 32, Fâtır 35/13, Zümer 39/6, Mü’min 40/62, 64 ve Şûrâ 42/10’da yer almaktadır. Âyette geçen rabb sıfatı Yüce Allah’ın sahipleniciliğini, terbiye ediciliğini, insanların velinimeti oluşunu ortaya koymakta ve tevbe etmeleri durumunda müşrikleri de sahipleneceği mesajını onlara vermektedir.

Bakara 2/162 ve 255’te de belirttiğimiz gibi, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(30) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(31) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ “O, her şeyin yaratıcısıdır. (Öyle ise) O’na kulluk edin!” Burada iki mesaj zikredilmektedir.

ı.خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ “O, her şeyin yaratıcısıdır.” Yüce Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu gerçeği çeşitli şekillerde de ifade edilmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah gökleri ve yeryüzünü yaratanın kendisi olduğunu bildirmektedir.(32) Esasında bazı âyetlerde السَّمٰوَات es-semavât “gökler” ve الْاَرْض el-ard sözcüğü “yeryüzü” kelimelerinden sonra bir deمَا بَيْنَهُمَا mâ beynehumâ ifadesi yer almaktadır ki bu da söz konusu âyetlerde yaratılmışların tamamının kast edildiğini, bütün mahlukatın söz konusu edildiğini ortaya koymak için zikredilmiştir.

Yüce Allah önceki âyette وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ “Her şeyi O yaratmıştır” şeklinde fiil cümlesi kullanmışken, bu âyette benzer manayı bu defa خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ “Her şeyin yaratıcısıdır” şeklinde isim cümlesi olarak dile getirmektedir. Her iki cümlede de verilmek istenen mesajın tekrar olduğu düşünülmemelidir. Çünkü önceki cümlede geçen خَلَقَ haleka fiili Yüce Allah’ın daha önceden her şeyi “yaratmış” olduğunu ortaya koymuşken, bu cümledeki خَالِق hâlık sıfatı ise mutlak manada ve gelecekte de “yaratıcı” olacağı manasını içermektedir.(33) İşte böylece Yüce Allah’ın hem بَد۪يع bedî‘ yani “yoktan ve benzersiz şekilde yaratan”, hem de خَالِق hâlık yani “mutlak yaratıcı” olduğu ifade edilmiş olmaktadır.

ıı. فَاعْبُدُوهُ “(Öyle ise) O’na kulluk edin!” Rabbimizin bu sıfatının peşinden getirilmiş olan فَاعْبُدُوهُ fe‘büdûhu ifadesi gereği, bu sıfatların sahibi olması itibariyle sadece O’na kulluk edilmesinin zorunlu olduğu belirtilmektedir. Bu emir, hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(34) Yüce Allah’tan başka üstün güç olmadığına göre, bütün yaratılmışların Rabbi sadece O’dur. O’nun sanıldığı ve iddia edildiği gibi hiçbir şekilde çocuğu da yoktur. Bu nedenle, sadece O sevilmeli, O’na gönül verilmeli, O’nun emir ve yasaklarına riayet edilmeli, O’na kul olunmalı, O’nun rızası gözetilmelidir; izzet, itibar, şeref ve onur sadece O’nun katında aranmalıdır.

c) وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ “O her şeye vekildir.” Yüce Allah güvenilip dayanılacak tek kudrettir. Yüce Allah saydığı sıfatlarının içerisinde kendisinin güvenilip dayanılacak tek kudret olduğunu, nihayet her şeye O’nun vekil ve kefil olduğunu bildirmektedir. Daha önce yorumunu yaptığımız En‘âm 6/66’da da belirtildiği gibi وَك۪يل vekîl kelimesi, “kefil” anlamına da gelmekte ve Yüce Allah Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin hiç kimseye vekil/kefil olamayacağını dile getirmektedir.(35) Çünkü vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah yeterlidir;(36) başka vekile gerek yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen mesaj da budur.

Daha önce de ele aldığımız ve vurguladığımız üzere, genel olarak vahyin gönderilmesinin sebebi Yüce Allah’tan başka vekîl, yani O’nun dışında hiçbir şeyin rab edinilmemesiyle, O’nun dışındaki hiçbir varlığa kulluk edilmemesiyle ilişkilendirilmektedir.(37) Âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi “vekil, güvenilen, güven kaynağı, kurtarıcı, birinin işini üstlenen kişi, birisi adına iş yapan kişi” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah’ın vekîl oluşu, “koruyuculuğu”,(38) “destekçi ve savunuculuğu”,(39) “her şeyi gözetiminde ve kontrolünde tutması”(40) şeklinde yorumlanabilir.

Yüce Allah başkalarının vekîl edinilmesini reddetmekte, tek vekilin kendisi olduğunu,(41) kendisinin vekil edinilmesi gerektiğini,(42) çünkü vekil olarak yeteceğini,(43) Hz. Peygamber dâhil(44) başka insanların(45) diğer insanlar üzerinde hiçbir vekâletlerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

2. لَا تُدْرِكُهُ الْاَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْاَبْصَارَ وَهُوَ اللَّط۪يفُ الْخَب۪يرُ “Gözler O’nu idrak edemez (göremez); (oysa) O, gözleri idrak eder (görür). O, el-latîf’tir (derin bilgi sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah idrak edilemezliğini “hiçbir gözün O’nu göremeyeceği” şeklinde dile getirmekte, buna karşılık mutlak hükümran olması nedeniyle, her şeyi, bütün gözleri kendisinin idrak edebileceğini hatırlatmakta, nihayet bilgisinin önünde hiçbir engel bulunmadığını bildirmektedir.

a) لَا تُدْرِكُهُ الْاَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْاَبْصَارَ “Gözler O’nu idrak edemez (göremez); (oysa) O, gözleri idrak eder (görür).” Yüce Allah kendisini hiçbir gözün anlayamayacağını, O’nu kavrayamayacağını, kuşatamayacağını, gözlerin O’na erişemeyeceğini, aksine bütün gözleri O’nun kuşatıp görebileceğini, hiçbir şeyin O’na gizli kalmayacağını bildirmektedir.(46)

Yüce Allah’ın mahşerde görülmesi meselesini Kıyâmet 75/23’te ele alacağımız için, burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hiçbir göz Yüce Allah’ı idrak edemez, göremez, kuşatamaz, sınırlandıramaz. Mahşerde insanların sahip olacağı görme organı için de Kur’ân’da pek çok âyette basar/ebsâr kelimesi kullanıldığına göre,(47) demek ki organik anlamda gözler Yüce Allah’ı hiçbir şekilde göremezler. Gözlerin Yüce Allah’ı idrak edememesi, esasında insan idrakinin O’nun zatını kavrayıp kuşatamaması, O’nun bütün idrak ve kavrayışları kuşatması şeklinde de yorumlanabilir.

b) وَهُوَ اللَّط۪يفُ الْخَب۪يرُ “O, el-latîf’tir (derin bilgi sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah her şeyin yaratıcısı ve her şeye vekil olduğunu, gözlerin O’nu idrak edemeyeceğini beyan ettikten sonra, sınırsız ve eşsiz bir şekilde bilgi sahibi olduğunu bildirmektedir.

Mülk 67/14’te de zikredildiği üzere, Kur’ân’da yedi âyette(48) geçen اللَّط۪يف el-latîf sıfatı “lütufkâr, bilgisi derin, her şeye nüfuz eden” anlamlarına gelmektedir. Bu bağlamda söz konusu sıfat bazı âyetlerde Yüce Allah’ın yaratıklarına ve özellikle de kullarına “lütufkâr” olduğu anlamında kullanılmaktadır.(49) Bu kelimenin kullanıldığında akla ilk gelen anlamı da budur. Fakat bilgi ve haberle ilgili bir bağlamda, الْخَب۪ير el-habîr kelimesiyle kullanıldığında ise “bilgisi her şeye nüfuz eden, derin bilgiye sahip olan”(50) anlamı devreye girmektedir(51) ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu mana söz konusudur.

ıv. Sorumlulukların Şahsiliği

قَدْ جَآءَكُمْ بَصَآئِرُ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ اَبْصَرَ فَلِنَفْسِه۪ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا وَمَآ اَنَا۬ عَلَيْكُمْ بِحَف۪يظٍ “(De ki:) Elbette size Rabbiniz tarafından öngörüler gelmiştir. Artık kim (gerçeği) görürse yararı kendisinedir; kim de kör davranırsa zararı kendisinedir. Ben üzerinize asla bekçi değilim.”

Âyetteki قَدْ جَآءَكُمْ kad câeküm fiili “elbette size gelmiştir”; بَصَآئِر besâiru kelimesi “basiretler, öngörüler, idrak kabiliyetleri, hakikat belgeleri, görüntüler”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”;فَمَنْ اَبْصَرَ fe men ebsara ifadesi “her kim (gerçeği) görürse”; فَلِنَفْسِهfe linefsihî ifadesi “kendisi için (görmüş olur)”; وَمَنْ عَمِيَ ve men ‘amiye ifadesi “her kim de kör davranırsa”; فَعَلَيْهَا fe ‘aleyhâ ifadesi “kendi aleyhine (davranmış olur)”;وَمَآ اَنَا۬ vemâ ene ifadesi “ben (hiçbir şekilde) değilim”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; بِحَف۪يظٍ bi hafîzın sıfatı ise “herhangi bir koruyucu, bekçi” demektir.

Burada insanlara yönelik ilâhi lütuflar ve insan iradesiyle tercihlerinin kendileriyle ilgili oluşu gündeme getirilmektedir.

1. قَدْ جَآءَكُمْ بَصَآئِرُ مِنْ رَبِّكُمْ “(De ki:) Elbette size Rabbiniz tarafından öngörüler gelmiştir.” Bu âyet Yüce Allah tarafından Hz. Peygamber’in söylemesi istenen bir mesaj olarak anlaşılabileceği gibi,(52) müstakil olarak Yüce Allah’ın doğrudan bir hitabı da olabilir.

Kur’ân’daki besâir(53) ve tebsırah(54) kelimeleri “hakikat bilgileri, basiretler, öngörüler, idrak kabiliyetleri, hakikat belgeleri, görüntüler” anlamına gelmektedir. Kıyâmet 75/14’te geçen basîrah sözcüğü de “gerçeğin farkına varma, gerçeği anlama” manasını vermektedir. Kur’ân Yüce Allah’tan gelen basiretler kaynağıdır ve âyette kast edilen basiretler de Kur’ân mesajlarıdır.(55) Bunun anlamı, kalplerde hakkı görmeye, doğruyu anlamaya, onu kavramaya yardımcı olan basiretler, hakikatin gözleri demektir. Kur’ân akılların tevhid, nübüvvet ve âhiret delillerini görmelerinin sebebidir. Kur’ân hakikatlerin kaynağıdır, ölçüsüdür; gerçekler onlarla görünebilir.

İşte Yüce Allah insanlara kendi zatından hakikat bilgileri, vahiy gibi bir bilinç kaynağı geldiğini ve onun içerdiği ilkeleri anlama, kavrama ve idrak edebilme imkânları verdiğini bildirmektedir. Devam eden cümlelerde ise Kur’ân hakikatlerine karşı insanların tavırları ve sonuçları ele alınmaktadır.

2. فَمَنْ اَبْصَرَ فَلِنَفْسِه۪ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا “Artık kim (gerçeği) görürse yararı kendisinedir; kim de kör davranırsa zararı kendisinedir.” Yüce Allah insanlara gönderdiği vahye yani ilahi bilgilere kimler itibar edip onları dikkate alarak iman ederse bunu kendi iyilikleri için yapmış olacaklarını bildirmektedir. Kimler de bu hakikatlere karşı kör davranır, itibar etmezse bunun da zararı kendi aleyhlerine olacaktır.

Âyette geçen اَبْصَرَ ebsara fiili bilinen anlamda biyolojik olarak “görmek” değil de, hakikatlere karşı “basiretli davranmak, gerçeği bilmek, tasdik etmek, iman etmek” manasında yorumlanmalıdır. Âyetteki عَمِيَ ‘amiye fiili de aynı şekilde biyolojik ve organik olarak “kör olmak” değildir; aksine tıpkı Hacc 22/46’da da yer aldığı gibi kalp gözünün “körelmesi”dir; bir anlamda “cahilce davranmak, tasdik etmemek, iman etmemek, cehalet” demektir.(56) Nitekim asıl körlük “göz körlüğü” değil, kalp körelmesidir. Söylenmek istenen şudur: Her kim hakikatlere karşı basiretli davranır, onlardaki hakikat ışıklarını görmek ister, bunun sonucunda iman ederse, bunu kendi iyiliğine ve menfaaatine yapmış olur. Her kim de kalp gözünü kapatır, hak ve hakikate karşı kör ve ilgisiz davranırsa o da kendi aleyhine bir tercihte bulunmuş demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz iki cümlenin verdiği mesaj inanç anlamında Lokmân 31/12’de de geçen şu cümle ile aynı sayılır: “Her kim şükrederse kendisi için şükretmiş olur; kim de nankörlük ederse (bilsin ki) Allah zengindir (onun şükrüne muhtaç değildir); övülmüştür (hamde layık olan odur).” Söz konusu cümle amel noktasında da şu cümlelerle aynı mesaja sahiptir: “Kim bir salih amel işlerse yararı kendisinedir; kim de kötülük yaparsa zararı kendisinedir.”(57) “Kişinin kazandığı (iyilikler) kendi leyhinedir; kazandığı (kötülükler de) kendi aleyhinedir.”(58)

3. وَمَآ اَنَا۬ عَلَيْكُمْ بِحَف۪يظٍ “Ben üzerinize asla bekçi değilim.” Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı manaya “hiçbir şekilde” anlamını katmaktadır. Burada eğer âyetin Hz. Peygamber’e söylettirilen bir hitap olduğunu kabul edersek, onun inkârcı muhataplarına حَف۪يظ hafîz yani “bekçi” olmadığı sözü Hz. Peygamber üzerinden söylenmiş ve anlam da “Ben hiçbir şekilde size bekçi yani zorlayıcı bir muhafız, amellerinizi teker teker sayıp gözetleyen biri değilim” şeklinde olur.

Eğer hitabı doğrudan ve önceki âyetlerin devamı olarak görürsek bu defa âyetin sonundaki حَف۪يظ hafîz kelimesine “engelleyici” manası vererek Yüce Allah’ın insanların iradeleriyle gerçekleştirdikleri tercihlerini engelleyici olmadığı beyan edilmiş olur. Bu cümlenin bir benzeri devam eden bölümde En‘âm 6/107. âyette de zikredilmekte, Hz. Peygamber’in inkârcı muhataplar üzerinde vekil kılınmadığı bildirilmektedir.

Bu âyetin cihad ayetleriyle neshedilmiş olduğunu iddia eden bazı müfessirlere(59) karşı Râzî şunları söylemiştir: “Bu uzak bir ihtimaldir. Sanki bu müfessirler gerek olmadığı halde Kur’ân’daki mensûh (hükmü iptal edilmiş) âyetleri çoğaltmaya arzulu görünmektedirler. Oysa gerçek ve doğru olan tutum Kur’ân’da aslolanın neshin söz konusu olmamasıdır.”(60)

b) Vahiy İle İleşitim ve Başkalarına Karşı Tutum

Yüce Allah, sûrenin 105-108. âyetlerinde gerçeği bilmek isteyenler için ayrıntılı bir şekilde açıkladığını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e hitaben şu buyruğu dile getirmektedir: “Kendisinden başka ilâh olmayan Rabbinden sana vahyedilmiş olana tâbi ol! Müşriklerden yüz çevir! Allah dileseydi, onlar (Allah’a) ortak koşamazlardı. Biz seni onların üzerine bir bekçi kılmadık. Sen onlar üzerinde hiçbir şekilde vekil de değilsin.”

Ardından, Yüce Allah’ın peşi sıra varlıklara yalvaranlara bile sövülmemesi gerektiği, çünkü sonra dönüp onların da bilmeyerek Allah’a sövebilecekleri ifade edilmekte, nihayetinde her ümmete kendi işlerinin süslü gösterildiği ve sonunda dönüşlerinin sadece Rablerine olacağı ve yaptıklarının kendilerine haber verileceği bildirilmektedir.

ı. Âyetlerin Ayrıntılı Açıklanışı

وَكَذٰلِكَ نُصَرِّفُ الْاٰيَاتِ وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Böylece biz ayetleri geniş geniş açıklıyoruz. Sonuçta ‘Sen ders almışsın.’ diyorlar. Sonuçta biz de bilen bir toplum için onu (Kur’an’ı) iyice açıklamaktayız.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; نُصَرِّفُ nusarrifu fiili “tekrar tekrar yapıyoruz, sayıp döküyoruz”; الْاٰيَات el-âyâti sözcüğü “âyetleri”;وَلِيَقُولُوا ve liyekûlû ifadesi “ve (şöyle) desinler diye, ve sonuçta derler”; دَرَسْتَ deraste fiili “ders almışsın”; وَلِنُبَيِّنَهُ ve li nübeyyinehû ifadesi “ve onu açıklayalım diye”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluma, topluluk için”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilirler, bilen, bilmekte (olan)” demektir.

Burada âyetlerin açıklanmakta oluşu, müşriklerin Hz. Peygamberle ilgili iddiası ve vahyin bilen bir topluma yönelik açıklanışı gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذٰلِكَ نُصَرِّفُ الْاٰيَاتِ “Böylece biz ayetleri geniş geniş açıklıyoruz.” Yüce Allah Kur’ân âyetlerini, dolayısıyla vahyin mesajlarını çeşitli şekillerde, türlü türlü biçimlerde, çok yönlü olarak açıklamakta olduğunu bildirmekte,(61) bu bağlamda İsrâ’ 17/41, 89, Kehf 18/54 ve Furkân 25/50’de Kur’ân’da her türden konuyu çeşitli vesilelerle tekrar tekrar örneklendirdiğini beyan etmektedir.

En‘âm sûresinin 46 ve 66. âyetlerinde de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da altı kez(62) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ ve dört kez(63) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu fiilleri “tekrar tekrar yapmak, sayıp dökmek, peşpeşe getirmek” manasına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Bu yeterli cevaplara, uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini bırakmamışlardır.

2. وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ “Sonuçta ‘Sen ders almışsın.’ diyorlar.” Âyetteki لِيَقُولُوا li yekûlû ifadesindeki lâm/li edatını akıbet yani “sonuç” manasında yorumlamaktayız. Pek çok kıraat ihtimalinin bulunduğu ifade edilen(64) bu cümle “(Onlar sana) ‘sen ders almışsın’ desinler diye” yani “sen bunları bir yerden okumuşsun, öğrenmişsin desinler diye” şeklinde de anlaşılabilir. Yüce Allah vahyin âyetlerini çeşitli şekillerde açıklamakta olduğunu beyan ettikten sonra, Mekkeli inkârcıların veya müşriklerin “Sen bunları birilerinden öğrenmişsin, birilerinden gizlice ders almışsın” diyebileceklerine de gönderme yapmaktadır. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in Cebr ve Yesâr adlı Mekke’deki İbrânî kökenli iki köleden bütün bu bilgileri öğrendiği iddialarının gündeme getirildiği iddia edilmektedir.(65)

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifade ile ilgili olarak Furkân 25/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirler, ‘Bu (vahiy), ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve bu konuda kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir yalandır’ diyerek, büyük bir haksızlık ettiler ve yalan söylediler.” Ayrıca Nahl 16/13’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Şüphesiz biz onların ‘(Kur’an’ı) ona ancak bir insan öğretiyor’ dediklerini biliyoruz. Kendisine nispet ettikleri şahsın dili yabancıdır. Hâlbuki bu (Kur’an) apaçık bir Arapçadır.” İşte bütün bu âyetler, vahyin kaynağının ilâhi değil, beşeri olduğunu kabul edenlerin beyanlarını içermektedir.

Bu ifadenin aslında olumsuz bir mana içerdiği, dolayısıyla maksadın müşriklerin ve inkârcıların “Sen birilerinden ders almışsın” dememeleri için âyetlerin açıklandığı şeklinde bir anlam ihtimalinden de söz edilmektedir.(66) Ancak bu kanaat âyette olmayan bir edatı orada varmış gibi bir kabulü gerektireceği için biz ilk yorumu tercih etmekteyiz.

3. وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Sonuçta biz de bilen bir toplum için onu (Kur’an’ı) iyice açıklamaktayız.” Âyetteki لِنُبَيِّنَهُ li nübeyyinehû ifadesindeki lâm/li edatını akıbet yani “sonuç” manasında yorumlamaktayız. Âyetin sonunda ise vahyin indiriliş amacına dikkat çekilmekte ve açıklayıcının Yüce Allah olduğu bildirilmektedir. İşte Mekkeli müşriklerin ve inkârcıların vahyin kaynağı noktasındaki tereddüt ve iddiaları âyetin başındaki ve sonundaki iki cümle ile reddedilmekte ve âyetleri çeşitli şekillerde açıklayanın da bilmek isteyen bir toplum için vahyî gerçekleri açıklığa kavuşturanın da Yüce Allah olduğu ortaya konulmaktadır. Bu ifade A‘râf 7/52, Hûd 11/1-2, Nahl 16/89, Fussılet 41/3, 44 gibi âyetlerde dile getirilen gerçeklerin değişik bir örneğidir.

ıı. Vahye Tâbi Olmanın Gerekliliği

اِتَّبِعْ مَآ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ وَاَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِك۪ينَ “Kendisinden başka ilah olmayan Rabbinden sana vahyedilmiş olana uy! Müşriklerden yüz çevir!”

Âyetteki اِتَّبِعْ ittebı‘ emri “tabi ol, uy”; مَآ اُو۫حِيَ mâ ûhıye ifadesi “vahyedilmiş olana, vahye”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ huve ifadesi “O’ndan başka”; وَاَعْرِضْ ve a‘rıd emri “ve yüz çevir”; عَنِ الْمُشْرِك۪ينَ ‘ani’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden” demektir.

Burada vahye tâbi olmanın gerekliliği, Yüce Allah’ın tek ilah oluşu ve müşriklerle ilişkisi gündeme getirilmektedir.

1. اِتَّبِعْ مَآ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Kendisinden başka ilah olmayan Rabbinden sana vahyedilmiş olana uy!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kendisine Rabbinden indirilmiş olan Kur’ân’a tabi olmasını emretmekte, bu arada başka hiçbir varlığın hiçbir şekilde ilâh olamayacağına da dikkat çekmektedir.

“(Ey Peygamber!) Sen, sana vahyolunana tâbi ol” meâlindeki Yûnus 10/109’da geçtiği üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlığa hitap etmekte ve insanların tâbi olması gereken prensibi tanıtmaktadır. Bu cümle, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin gayesini ortaya koymaktadır ki o da “vahye tâbi olmak”tır. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/106’da, ayrıca Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, Arâf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55. âyette ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber’e tâbi olmak aslında onun da tâbi olmakla yükümlü tutulduğu vahye yani Kur’ân’a tâbi olmak manasına gelmektedir. Demek ki Kur’ân’a tâbi olmak bir şey, Hz. Peygamber’e tâbi olmak başka bir şey değil, her ikisi de Kur’ân’a tâbi olmak şeklinde bir noktada buluşmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus da budur.

2. وَاَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِك۪ينَ “Müşriklerden yüz çevir!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve müşriklerden yüz çevirmesini emretmektedir. Daha önce yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/70’de de ifade ettiğimiz üzere, konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken en önemli âyetlerden birisi Necm 53/29’dur: “Bu nedenle zikrimizden (yani gerçeği hatırlatışımızdan) yüz çeviren kimselere aldırış etme!”

Vahye itibar etmeyen ve ısrarla ondan yüz çevirenlerin vahyin indirildiği dönem itibariyle müşrikler olduğu bilinmektedir. Bu nedenle onlardan yüz çevirmesi emredilmektedir. Müşriklerden uzak durmak, onları ciddiye almamak bir metot olarak uygulanmaktadır. Esasında daha derinden düşünülürse asıl maksadın cahillerin ve müşriklerin kendilerinden değil de cehaletlerinden ve şirklerinden yüz çevirmek olduğu anlaşılacaktır. Zira cahillik ve şirk geçici olabilir; bu nedenle cehaletle ve şirkle savaşılıp sahiplerini şirkten kurtarmak, kendilerini kazanmak esastır.

ııı. Hz. Peygamber’in Konumu

وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَآ اَشْرَكُوا وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا وَمَآ اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَك۪يلٍ “Allah dileseydi, onlar (Allah’a) ortak koşamazlardı. Biz seni onların üzerine bir bekçi kılmadık. Sen onlar üzerinde asla vekil (güven kaynağı) da değilsin.”

Âyetteki وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “ve eğer dileseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَآ اَشْرَكُوا mâ eşrakû fiili “şirk koşmazlardı, ortak edinmezlerdi”; وَمَا جَعَلْنَاكَ ve mâ ce‘alnâke ifadesi “ve seni yapmadık, görevlendirmedik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlar üzerinde”; حَف۪يظًا hafîzan kelimesi “koruyucu olarak, bekçi olarak”; وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente zamiri “sen (hiçbir şekilde) değilsin”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlar üzerinde”; بِوَك۪يلٍ bi vekîlin sözcüğü ise “herhangi bir vekil, kefil, güven kaynağı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanların iradelerine karşı müdahil olmamasıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَآ اَشْرَكُوا “Allah dileseydi, onlar (Allah’a) ortak koşamazlardı.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek ve inkâra veya şirke devam eden muhataplarının durumu nedeniyle üzülmemesi için meselenin kendisiyle ilgili boyutunu hatırlatmakta, dilemesi durumunda hiç kimsenin hiçbir şeyi kendisine ortak koşamayacağını beyan etmektedir. Söylenmek istenen şudur: İnsanlar bir imtihana muhataptırlar; doğruyu tercih edebilecekleri gibi yanlışı da tercih etmiş olur. Onlara bu özelliği Yüce Allah vermiştir. Şems 91/8’de de belirtildiği gibi Yüce Allah insana hem fücûr denen yoldan çıkabilme özelliğini hem de takvâ yani o kötü yoldan korunabilme yeteneğini ilham etmiştir. İşte olumsuzluğu tercih eden insanlar fucûr özelliklerine itibar ederek şirk koşmayı yeğlemişlerdir.

Daha önce ele aldığımız üzere, En‘âm sûresinin 35. âyetinde şöyle buyrulmaktadır: “Allah dileseydi, elbette onları hidâyet üzerinde toplardı; o halde sakın cahillerden olma!” Yüce Allah inkârcıların inanmamasını kendisine dert edinen Hz. Peygamber’e hitap etmekte, dilemesi halinde bütün inkârcıları hidayet üzere bir araya toplayabileceğini ifade etmekte, sonunda “cahillerden olmaması” gerektiğini ona öğütlemektedir. Yüce Allah dilemesi halinde herkesi aynı inançta toplayabileceğini beyan ederken, bunu dilemediğini, dolayısıyla Hz. Peygamber’in de bu noktada sıra dışı işlere tevessül edip istenenleri başarsa bile yine de onların inanmayacağını bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yüce Allah’ın insan iradesine verdiği önemi görmezlikten gelmemek durumundayız. İnsanlar kendi iradeleriyle hak ve hakikate gönül vermemişlerse onları zorlamanın herhangi bir anlamı da faydası da yoktur. Bu noktada hatırlanması gereken âyetleri En‘âm 6/35. âyetin tefsirinde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Konuyla ilgili âyetlerde verilmek istenen mesaj aynıdır ve dilemesi halinde Yüce Allah’ın herkesi hidayete erdirebileceği, hiç kimsenin şirk koşmayacağı, ancak inançta insan iradesinin önemi ve belirleyici olması nedeniyle buna müdahil olmadığı beyan edilmek istenmektedir. Bu konuda benzer bir ifade de En‘âm 6/112’de de zikredilmektedir.

2. وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا وَمَآ اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَك۪يلٍ “Biz seni onların üzerine bir bekçi kılmadık. Sen onlar üzerinde asla vekil (güven kaynağı) da değilsin.” Yüce Allah âyetin bu kısmında iki husus üzerinde durmaktadır:

a)وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَف۪يظًا “Biz seni onların üzerine bir bekçi kılmadık.” En‘âm 6/104. âyette de ele aldığımız üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’i inkârcılar üzerine bekçi ve muhafız tayin etmediğini belirtmektedir. Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/80 ve Şûrâ 42/48’de de yer almaktadır.

Konuyla ilgili pek çok âyette geçen حَف۪يظ hafîz kelimesi “bekçi, muhafız, koruyucu” gibi anlamlar vermekte, peygamberlerin ümmetleri üzerine حَف۪يظ hafîz yani “bekçi” olmadıkları beyan edilmektedir; çünkü Hûd 11/57, Sebe’ 34/21 ve Şûrâ 42/6’da verilen bilgiye göre insanlar üzerinde hafîz yani “gözetleyici, amelleri kaydettirici, muhafız” olan Yüce Allah’tır.

b) وَمَآ اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَك۪يلٍ “Sen onlar üzerinde asla vekil (güven kaynağı) da değilsin.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i insanlara muhafız yani vekil kılmadığını beyan ettikten sonra, aynı şekilde Hz. Peygamber’in inkârcı muhataplarına vekil de olmadığını bildirmektedir. Bu ifadenin aynıları Zümer 39/41 ve Şûrâ 42/6’da da geçmektedir.

“De ki: Ben hiçbir şekilde size vekil (kefil) değilim” mealindeki En‘âm 6/66’da da ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’in inkârcılara hiçbir şekilde kefil, gözetleyici ve koruyucu(67) olmadığını, onların inanç ve davranışlarından sorumlu tutulmayacağını söylemesini de emretmektedir. Bağlam gereği buradaki maksat, Hz. Peygamber’in inkârcıları zorla imana getirmek ve durumlarının iyi olduğunu beyan etmek, istedikleri gibi başlarına azap getirmek veya başlarına gelebilecek bir azabı engellemek gibi bir görevinin olmadığını ifade etmektir.

Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı Hz. Peygamber’in hiç kimse üzerinde hiçbir şekilde vekil olmadığını göstermektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de yer almakta ve Hz. Peygamber’in hiç kimseye kefil olmadığı ifade edilmektedir.(68) Çünkü vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah yeterlidir;(69) başka vekile gerek yoktur; yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de verilen mesaj budur.

ıv. Müslümanda Sövgünün Bulunmaması

وَلَا تَسُبُّوا الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَيَسُبُّوا اللّٰهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ اُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ اِلٰى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Allah’ın peşi sıra (varlıklara) yalvaranlara (bile) sövmeyin; (sonra) onlar da bilmeyerek Allah’a söverler. Böylece biz her ümmete kendi işlerini süslü gösterdik. Sonunda dönüşleri sadece Rablerinedir. O da yaptıklarını kendilerine bildirecektir.”

Âyetteki وَلَا تَسُبُّوا ve lâ tesübbû emri “sövmeyin”; الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ ellezîne yed‘ûne ifadesi “yalvaranlara, dua edenlere”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; فَيَسُبُّواfe yesübbû fiili “(yoksa) onlar da söverler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; عَدْوًا ‘adven kelimesi “düşmanlık yaparak”; بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayri ‘ılmin tamlaması “bilgisizce, bilgi olmaksızın”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; زَيَّنَّا zeyyennâ fiili “süslemiştik”; لِكُلِّ اُمَّةٍ li külli ümmetin tamlaması “her ümmet için”; عَمَلَهُمْ ‘amelehum tamlaması “onların işini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلٰى رَبِّهِمْ ilâ rabbihim ifadesi “sadece onların Rabbine(dir), onalrın Rabbine olacaktır”; مَرْجِعُهُمْ mercı‘uhum tamlaması “onların dönüşü”; فَيُنَبِّئُهُمْ fe yünebbiuhum fiili “ve onlara haber verecektir”; بِمَا كَانُوا bimâ kânû ifadesi “onların (şöyle) oldukları şeyleri”; يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili ise “yapmaktadırlar, yapmış oldukları şeyleri” demektir.

Burada bir davranış ahlakı ve olumsuzluklara alışanların mahşerdeki durumları gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَسُبُّوا الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَيَسُبُّوا اللّٰهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ “Allah’ın peşi sıra (varlıklara) yalvaranlara (bile) sövmeyin; (sonra) onlar da bilmeyerek Allah’a söverler.” Yüce Allah müminlere hitap etmekte ve kendisinin peşi sıra, O’ndan ayrı ve başka varlıklara yalvarıp yakaranlara sövülmemesi, kötü ve hakaret içerikli sözler söylenmemesi gerektiğini bildirmekte, bunun sonucunda onların da bilgisizce aynı şeyleri Yüce Allah’la ilgili olarak dile getirebileceklerini haber vermektedir.

Âyette geçen تَسُبُّوا tesübbû ve يَسُبُّوا yesübbû kelimeleri Kur’ân’da sadece bu âyette geçmekte ve “kötü söz söylemek, hakaret etmek, sövmek” manalarına gelmektedir. Bu âyet müslümanların gündeminden küfür ve sövgüyü kökünden silen bir mesaj içermektedir.

Konuyla ilgili bir rivayette Hz. Rasûlüllah’ın hiç kimseye hiçbir şekilde sövmediği ifade edilmektedir.(70) Hatta bir başka hadiste de biri bir diğerine söverse söven kişiye karşılık olarak “ben oruçluyum” demesi emredilmiştir.(71) Buna karşılık Nebî (as) Kur’ân’ı açıktan okuduğunda müşriklerin ona kötü sözler söyledikleri de rivayet edilmektedir.(72) Benzer şekilde Hz. Peygamber’in dile getirdiği “Dehr’e sövmeyin; çünkü Dehr (veya Dehr’i yaratan) Allah’tır”(73) hadisindeki mantık da aynıdır.

Bu âyetin iniş sebebi olarak tefsirlerimizde çeşitli olaylar nakledilmektedir. Bu bağlamda Nebî (as)’ın ve arkadaşlarının putlarla ilgili olumsuz şeyler söylemeleri karşısında müşriklerin onları uyardıkları ve eğer vazgeçmezlerse kendilerinin de Yüce Allah hakkında benzer sözler söyleyeceklerini bildirmeleri üzerine bu âyet indirilmiştir.(74) Bu ve benzer rivayetler doğru olabilirler; ancak sûrenin birkaç âyeti hariç, bütünüyle ve bir anda indirildiği görüşüne göre tek tek bazı âyetlerin nüzul sebebinin bulunduğu iddiası söz konusu kabulle çelişmektedir.

Kur’ân’da bu tür emrilerin ve uyarıların bulunması uyarıya konu uygulamaları Müslümanların yapmakta olduğu anlamına gelmez. Çünkü vahiy bazen yapılan yanlışlıkları düzeltici mesajlar içerdiği gibi bazen de bir yanlış yapılmadan önce o konuda uyarı da içerebilir ki bizim kanaatimiz bu âyette ikincisinin yer aldığıdır. Hz. Peygamber’e yönelik olarak “sakın müşriklerden olma”,(75) “Allah ile beraber başka varlıklara yalvarma”(76) ve benzer ifadelerde de durum aynıdır. Hz. Peygamber zaten şirken uzaktı; ancak onun üzerinden ümmetin bilinçlendirilmesi için bu ve benzer uyarılara Kur’ân’da yer verilmesi uygulanan bir metottur.

2. كَذٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ اُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ اِلٰى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Böylece biz her ümmete kendi işlerini süslü gösterdik. Sonunda dönüşleri sadece Rablerinedir. O da yaptıklarını kendilerine bildirecektir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında inkârcı insanların davranışları ve bunun sonucunda mahşerde neler yaşayacakları hakkında kısa bir bilgi vermektedir.

a) كَذٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ اُمَّةٍ عَمَلَهُمْ “Böylece biz her ümmete kendi işlerini süslü gösterdik.” Daha önce ele aldığımız En‘âm 6/43’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah insanlar sapmaya karar verince artık onların sapma iradeleri sonucunda yaptıkları yanlışlıkların kendilerine süslü gösterildiğini, hak ettikleri şekilde azgınlık noktasında ilerlediklerini haber vermektedir. Amellerinin kendilerine süslü gösterilmesi bir haksızlık değil, aksine irade ve tercihlerinin sonucudur. İnkârcıların imansızlıkları “sebep”, amellerinin kendilerine süslü gösterilmesi ise “sonuç”tur.

Amellerin süslü gösterilmesiyle ilgili daha önce yorumladığımız En‘âm 6/43’te bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını belirtmekle yetinelim: Amellerin süslü gösterilmesi bir sonuçtur; bunun sebebi insanların bunları çeşitli sebeplerle benimsemiş olmalarıdır. Yüce Allah insanların benimsediği kötülükleri onlar öyle istedikleri için, yani onlar ilgili davranışları süslü gördükleri için O da bu karara izin vermektedir. Yoksa Yüce Allah kesinlikle çirkin şeyleri insanlara süsleyerek onları aldatmak gibi bir tavır içerisinde değildir. Nitekim bu konuyu Âl-i İmrân 3/14’te de ele almıştık.

b) ثُمَّ اِلٰى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Sonunda dönüşleri sadece Rablerinedir. O da yaptıklarını kendilerine haber verecektir.” Yüce Allah inkârcılığı tercih edenlere yaptıkları kötülüklerin süslü gösterildiğini beyan ettikten sonra, bu defa bu tercihlerinin faturasını ödeyeceklerini bildirerek, varıp duracakları yerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olduğunu ve nihayet dünyada yapıp ettiklerini orada kendilerine haber vereceğini bildirmektedir. Bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj hakkında En‘âm 6/60’ta bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

c) Müşriklerin Yalancılıkları

Yüce Allah, sûrenin 109-111. âyetlerinde inkârcıların “kendilerine bir âyet/delil gelirse ona mutlaka inanacaklarına dair kuvvetli bir şekilde Allah’a yemin ettiklerini”, buna karşılık “âyetlerin/delillerin sadece Allah’ın katında olduğunu, ancak deliller gelse de inanmayacaklarını”, vahye iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çevireceğini ve kendilerini şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakacağını beyan etmektedir.

Ardından, mucize isteklerinin hepsini içerecek şekilde inkârcıların yalancılıkları şu cümle ile ortaya konulmaktadır: “Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler onlara konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.”

ı. Mucizelere İnanmamaları

وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ لَئِنْ جَآءَتْهُمْ اٰيَةٌ لَيُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ اِنَّمَا الْاٰيَاتُ عِنْدَ اللّٰهِ وَمَا يُشْعِرُكُمْ اَنَّهَآ اِذَا جَآءَتْ لَا يُؤْمِنُونَ “Kendilerine bir ayet (mucize) gelirse ona mutlaka inanacaklarına dair güçlü bir şekilde Allah’a yemin etmişlerdi. De ki: Ayetler (mucizeler) yalnızca Allah’ın katındadır. (Mucizeler) geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız?”

Âyetteki وَاَقْسَمُوا ve aksemû fiili “ve yemin etmişlerdi”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim tamlaması “yeminlerinin var güçleriyle”; لَئِنْ جَآءَتْهُمْ le in câethum ifadesi “eğer onlara gelirse”; اٰيَة âyetün kelimesi “herhangi bir âyet, delil”; لَيُؤْمِنُنَّ leyü’minünne ifadesi “kesin olarak inanacaklar (diye)”; بِهَا bihâ ifadesi “ona”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا الْاٰيَاتُ inneme’l-âyâtü ifadesi “ancak ve ancak ayetler, deliller”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah’ın katında(dır), Allah katından(dır)”; وَمَا يُشْعِرُكُمْ ve mâ yüş‘ıruküm ifadesi “ve (hem) size bildiren nedir ki, siz bilir misiniz ki”; اَنَّهَا ennehâ ifadesi “muhakkak ki onlar”; اِذَا جَآءَتْ izâ câet fiili “(deliller) geldiğinde”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “iman etmeyecekler” demektir.

Burada inkârcıların yalan yere yeminlerine karşılık müminlerin uyarılmaları gündeme getirilmektedir.

1.وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ لَئِنْ جَآءَتْهُمْ اٰيَةٌ لَيُؤْمِنُنَّ بِهَا “Kendilerine bir ayet (mucize) gelirse ona mutlaka inanacaklarına dair güçlü bir şekilde Allah’a yemin etmişlerdi.” Yüce Allah Mekkeli inkârcıların ve müşriklerin yalan yere ettikleri yeminlere dikkat çekmekte, kendilerine sıra dışı bir delil gelmesi durumunda hiç tereddütsüz bir şekilde ona iman edeceklerini söylediklerini haber vermektedir. Âyette geçen اٰيَة âyeh kelimesi “âyet, delil, sıra dışı belge, mucize” gibi anlamlar içermekte, eğer böyle bir delil gelirse mutlak surette ona inanacakları لَيُؤْمِنُنَّ بِهَا leyü’minünne bihâ ifadesinde hem pekiştirme edatı olan lâm/le hem de fiilin sonundaki “şeddeli nûn” harfiyle dile getirilmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak benzer bir içerikte olmak üzere Fâtır 35/42’de de şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine bir uyarıcı (peygamber) gelmesi halinde, herhangi bir milletten daha çok hidayette olacaklarına dair bütün güçleriyle Allah’a yemin etmişlerdi.” Müşrikler yapmayacakları şeylerle ilgili olarak bazen yemin ifadeleri kullanmakta, muhatapları inandırmaya çalışmaktalardı. وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ “Var güçleriyle Allah’a yemin ettiler” şeklinde Kur’ân’da beş kez(77) yer alan bu yemin ifadesi, hep çoğul olarak gelmekte ve müşriklerin yalan yere yemin ettiklerini göstermektedir. Bu ifadedeki جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim tamlaması “var güçleriyle, olanca takatleriyle” demektir.

İddialarına göre müşriklerin yeminlerinin konusu şudur: “Kendilerine bir uyarıcı (peygamber) veya bir âyet, sıra dışı bir delil gelmesi halinde ona muhakkak inanacaklar ve herhangi bir milletten daha çok hidayette olacaklardı.” Bu ifade müşriklerin En‘âm 6/157’de dile getirdikleri “Bize bir kitap indirilseydi diğerlerinden çok daha fazla, ileri düzeyde doğru yolda olurduk” sözleriyle benzeşmektedir. Onlar kendilerine herhangi bir peygamber gönderilmesi durumunda hak yolu önceki milletlerden çok daha iyi bir şekilde tutacaklarını, çok daha net bir samimiyetle kabul ve tasdik edeceklerini söylemişlerdi.

2. قُلْ اِنَّمَا الْاٰيَاتُ عِنْدَ اللّٰهِ وَمَا يُشْعِرُكُمْ اَنَّهَآ اِذَا جَآءَتْ لَا يُؤْمِنُونَ “De ki: Ayetler (mucizeler) yalnızca Allah’ın katındadır. (Mucizeler) geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız?” Burada Yüce Allah hem inkârcıların delil isteklerini cevaplamakta, hem de delil gelse de bu kişilerin inanmayacağını müminlere haber vermektedir.

a)قُلْ اِنَّمَا الْاٰيَاتُ عِنْدَ اللّٰهِ “De ki: Ayetler (mucizeler) yalnızca Allah’ın katındadır.” En‘âm 6/7’de de ele aldığıız üzere, kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(78) İşte Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve ‘Ankebût 29/51’de bütün âyetlerin, delillerin kendi kontrolünde bulunduğunu beyan etmekte, Hz. Peygamber’in bu noktada herhangi bir etkinliğinin bulunmadığını kendisi üzerinden muhataplara iletmek istemektedir.

b) وَمَا يُشْعِرُكُمْ اَنَّهَآ اِذَا جَآءَتْ لَا يُؤْمِنُونَ “(Mucizeler) geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız?” Yüce Allah inkârcıların delil, mucize istekleri konusunda da dürüst olmadıklarını, çünkü istedikleri şeyler kendilerine gelse de yine de iman etmeyeceklerini bildirmektedir. Âyette geçen وَمَا يُشْعِرُكُمْ ve mâ yüş‘ıruküm ifadesi “bunu fark etmiyor musunuz?”, “bilir misiniz?”, “farkında değil misiniz?”, “siz bilmezsiniz”(79) gibi anlamlar içermekte ve esasında müminlerin bu durumu bilemedikleri beyan edilmek istenmektedir.

“Onlara uyarıcı (peygamber) gelince, bu, onların sadece nefretini arttırdı”(80) âyetinde müşriklerin nasıl yalan konuştukları, peygamber gelince ona teslimiyet ve onu doğrulamak bir tarafa, kin, nefret ve öfke ile kendisinden uzaklaştıkları haber verilmektedir. İnkârcı müşriklerin istedikleri türden bütün arzuları kendilerine gösterilse de inanmayacakları konusunu En‘âm 6/7’de ele aldığımız için burada benzer bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Esasında yine bu sûrenin 111. âyetinde verilen bilgilerin de bu noktada belirleyici olduğunu ilgili âyette incelemeye çalışacağız.

Konuyla ilişkili olacak şekilde Şu‘arâ’ 26/201-202’de şöyle buyrulmaktadır: “Hiç farkına varmadan kendilerine ansızın gelecek acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmezler.” Benzer bir inkârcılık kararı Hıcr 15/14-15’te de ifade edilmektedir. Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Kamer 54/2’dir: “Bir âyet (delil) görseler bile hemen yüz çevirirler ve ‘Bu da alışılagelen bir büyü!’ derler.”

Bu vesileyle bir noktayı özellikle hatırlatalım: Bu ifade, yani وَمَا يُشْعِرُكُمْ اَنَّهَآ اِذَا جَآءَتْ لَا يُؤْمِنُونَ “(Deliller) geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız?” cümlesi, herhangi bir şey gerçekleşmeden önce de Yüce Allah’ın onu bildiğinin apaçık bir delilidir. Yüce Allah insanların imtihanlarıyla ilgili olsun veya olmasın, gelecekteki her hali, her şeyi elbette bilmektedir. Buna benzer bir beyan sûrenin daha sonra ele alacağımız 111. âyetinde de söz konusudur.

ıı. Kendi Sapkınlıklarının Onaylanması

وَنُقَلِّبُ اَفْـِٔدَتَهُمْ وَاَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُوا بِه۪ٓ اَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ “Ona (vahye) iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz. Onları azgınlıkları içerisinde bocalar hâlde bırakırız.”

Âyettekiوَنُقَلِّبُ ve nukallibu fiili “ve çeviririz”; اَفْـِٔدَتَهُمْ ef’idetehum tamlaması “onların kalplerini”; وَاَبْصَارَهُمْ ve ebsârahum tamlaması “ve onların gözlerini”;كَمَا لَمْ يُؤْمِنُوا kemâ lem yü’minû ifadesi “inanmadıkları gibi”; بِه bihî ifadesi “ona”; اَوَّلَ مَرَّةٍ evvele merratin ifadesi “ilk defa, başlangıçta”; وَنَذَرُهُمْ ve nezeruhum fiili “ve onları terk ederiz”; ف۪ي طُغْيَانِهِمْ fî tuğyânihim ifadesi “onların kendi azgınlıklarında”; يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili ise “bocalayıp dururlar” demektir.

Burada inkârcıların nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَنُقَلِّبُ اَفْـِٔدَتَهُمْ وَاَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُوا بِه۪ٓ اَوَّلَ مَرَّةٍ “Ona (vahye) iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz.” Yüce Allah ilk başta da inanmadıkları gibi inkârcılıkta kararlı ve ısrarcı olanların kalplerini ve gözlerini körelteceğini beyan etmektedir. Burada sözü edildiği üzere, inkârcıların ilk başta inanmadıkları şey “vahiy”dir; yani dolaylı olarak “risalet”tir. Âyet, delil ve mucize istemelerine, onca olay yaşanmasına ve pek çok ilahi ilke ve prensip gönderilmiş olmasına rağmen, başlangıçtaki inkârcı tutumlarının devam ettiği, en başta nasıl inkârcı bir tavır sergilemişlerse sonunda da aynı durumu sürdürdükleri ifade edilmektedir.

Gönüllerin ve gözlerin çevrilmesinden maksat, gönüllerin bir tarafa, gözlerin başka taraflara meylettirilmeleri, hayret ve tereddüt içerisinde kalmalarıdır. Nihayet kalpleri ve gözleri evirip çeviren, onları bir halden başka bir hale döndüren kudret Yüce Allah’a aittir. Burada haksız bir müdahaleden değil, tercihini küfürden yana belirleyenlerin durumundan söz edilmektedir.

Konuyla ilgili bir hadiste şöyle buyrulmaktadır: “Müminin kalbi Rahmân olan Yüce Allah’ın iki parmağı arasındadır. O, kalbi dilediği gibi çevirebilir.”(81) Başka bir hadiste de Nebî (as)’ın şöyle dua ettiği nakledilmektedir: “Ey kalpleri ve gözleri çeviren (Rabbim)! Kalbimi dinin üzere sabit ve devamlı kıl!”(82) Bu ve benzer rivayetler Yüce Allah’ın hayata ve mahlukata dair mutlak hükümranlığını göstermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu güce dikkat çekilmekte, ancak hak etmeden herhangi bir müdahaleden değil, inkârda ısrarcı davrananların kararlarını Yüce Allah’ın yürürlüğe koymasından söz edilmektedir.

Âyetin mesajına dikkatle bakıldığında çok önemli bir mesaja dikkat çekildiği farkedilmektedir. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, inkârcıların kalpleri ve gözleri haktan çevrildiği için onlar inkâra sağlanmış değillerdir; aksine daha önceki inkârcılıklarını aynen sürdürdükleri ve inkârda kararlılık gösterdikleri için Yüce Allah onların bu inkârcı tutumlarındaki ısrarlarını onaylamaktadır. Bir anlamda inkârdaki kararlılık “sebep”, kalplerin ve gözlerin haktan çevrilmesi ise “sonuç”tur.

“Kalbini bizi anmaktan gafil kıldığımız kimseye boyun eğme” mealindeki Kehf 18/28’de de zikredildiği gibi, Yüce Allah bazı insanların kalbini zikrinden gafil kılmıştır. Bu okuyuşa göre bile insan sorumluluktan kurtulamamaktadır. Çünkü âyetleri “sebep-sonuç ilişkisi” içerisinde anlarsak, A‘râf 7/179’da olduğu gibi burada da “sonuç” önce gelmekte, “sebep” ise devam eden iki cümlede verilmektedir. Buna göre “hevâ ve heveslerine uymak” ile “işi gücü aşırılık olmak” sebeptir; “kalplerinin gafil kılınması” ise sonuçtur. Sebep olarak gördüğümüz iki nitelik aynı zamanda sonuç olan ifadenin hâl cümlesi olarak da kabul edilebilir ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Tercih kullarındır; kararı onaylayan ise Yüce Allah’tır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Bakara 2/6-7, 88, Nisâ’ 4/155 ve Yâsîn 36/10 gibi âyetlerde de kalbin mühürlenmesi veya uyarıdan yararlanmama kararlılığı hep sonuç olarak zikredilmektedir. Bu ve benzer âyetlerde de görüleceği gibi inkârcılık “sebep”, mühürlenme ise “sonuç” olarak sunulmaktadır.

2. وَنَذَرُهُمْ ف۪ي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ “Onları azgınlıkları içerisinde bocalar hâlde bırakırız.” Yüce Allah azgınlık ve inkârcılığı tercih edenlerin kalplerini ve gözlerini hak ve hakikatten çevireceğini beyan ederek, onları azgınlıkları içerisinde bocalar vaziyette bırakacağını haber vermektedir. Eğer insanlar sapkınlığı tercih ederler, Yüce Allah da artık bunu son bir onay makamı olarak tescillerse bu kişiler için yapabilecek hiçbir şey yoktur. Çünkü Yüce Allah bu insan tipini طُغْيَان tuğyân’da(83) yani “azgınlık” içerisinde bocalama ve şaşkın bir tutarsızlık içerisinde terk etmiş olacaktır. Zira âyette geçen يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili “bocalayıp durmak”, “kör bir şekilde bocalamak”, “debelenmek” demektir. Kur’ân’da yedi defa(84) geçen bu fiil, kullanıldığı her âyette benzer bir içerikte yer almakta ve azgın insanların azgınlıkları ve inkâr sarhoşluğu içerisinde debelenmelerini ifade etmektedir.

ııı. Her Şeye Rağmen İnanmamaları

وَلَوْ اَنَّنَا نَزَّلْنَآ اِلَيْهِمُ الْمَلٰٓئِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتٰى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوٓا اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ “Biz onlara melekleri indirseydik, ölüler onlara konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi fakat çoğu bilmezler.”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّنَاve lev ennenâ ifadesi “eğer muhakkak ki biz”; نَزَّلْنَآ nezzelnâ fiili “indirdik, indirseydik”; اِلَيْهِمُ ileyhim ifadesi “onlara”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâikete kelimesi “melekleri”;وَكَلَّمَهُمُ ve kellemehum fiili “ve onlara konuşsaydı”; الْمَوْتٰى el-mevtâ sözcüğü “ölüler”; وَحَشَرْنَا ve haşernâ fiili “ve toplamış olsaydık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların önüne”; كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeyi”; قُبُلًا kubülen kelimesi “önlerinde, karşılarında”; مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا mâ kânû li yü’minû ifadesi “yine de iman etmezlerdi”; اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ illâ en yeşâe istisnası “dilemesi hariç, dilemedikçe”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve ancak, lakin”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamlaması “onların çoğu, çokları”; يَجْهَلُونَ yechelûne fiili ise “cahillik yapıyorlar, cehaleti tercih ediyorlar” demektir.

Burada inkârda ısrarcı davrananların istekleri yerine gelse de inanmayacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ اَنَّنَا نَزَّلْنَآ اِلَيْهِمُ الْمَلٰٓئِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتٰى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوٓا “Biz onlara melekleri indirseydik, ölüler onlara konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, yine de inanacak değillerdi.” Yüce Allah sûrenin bundan önceki iki âyetinde inkârcıların yalan yere yemin ettiklerini, istedikleri deliller gelse de inanmayacaklarını, daha önce vahye iman etmedikleri gibi sonrasında da bu kararlılıkta olduklarını, bu nedenle kalplerini ve gözlerini artık hak ve hakikatten çevirdiğini beyan ettikten sonra, bu âyette onların üç isteğine daha değinmektedir.

a) وَلَوْ اَنَّنَا نَزَّلْنَآ اِلَيْهِمُ الْمَلٰٓئِكَةَ “Eğer biz onlara melekleri indirseydik.” Yüce Allah daha önce yorumunu yaptığımız En‘âm 6/8’de Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e bir melek indirilmesini istediklerini ve sonrasında kendilerine verdiği cevabı şu şekilde dile getirmektedir: “Ona (Muhammed’e görebileceğimiz) bir melek indirilseydi ya!’ demişlerdi. Eğer biz öyle bir melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olur, artık kendilerine göz bile açtırılmazdı.” Bu konuyu ilgili âyette geniş bir şekilde ele almıştık. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Furkân 25/7-8’de de beyan edildiği üzere, müşriklerin Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili olarak çeşitli şartlar veya mucize istekleri ortaya koydukları şöyle beyan edilmektedir: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi?” İşte müşriklerin bu ve benzer istekler dile getirmelerinin sebebi, Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlamaları ve onun kendilerini tehdit ettiği azabı yapacak olan melekleri görme dilekleriydi.(85) Onların bu isteği En‘âm 6/8 ve Hıcr 15/7’de de zikredilmektedir.

Peygamberliğin ispatı olarak müşriklerin ileri sürdüğü hususlardan birisi İsrâ’ 17/92’de şöyle dile getirilmektedir: “Veya bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırmadıkça veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirmedikçe sana kesinlikle inanmayacağız.” Konuyla ilgili Furkân 25/21-22’de şu ifadeler yer almaktadır: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler. Aslında onlar kendilerinde haksız büyüklük gördüler ve büyük bir azgınlığa düştüler. Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘her yerden engellenmişiz’ diyeceklerdir.” Bu âyetler ve benzerleri çerçevesinde, müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları hususunun Kur’ân’da açıkça yer aldığını beyanla yetinelim.(86)

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde dile getirilen konunun en güzel cevaplarından birisi yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede yer almaktadır. Yüce Allah müşriklerin istediği türden olarak melekleri kendilerine indirseydi bile yine de inanmayacaklarını beyan ederek, bir anlamda Hz. Peygamber’e ve müminlere kendilerini üzmemeleri noktasında moral vermeyi amaçlamaktadır.

b) وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتٰى “Ölüler onlara konuşsaydı.” Yüce Allah’ın bu bağlamda zikrettiği hususlardan birisi “kendilerine ölülerin konuşması”dır. Onların önemli bir bölümü mahşerdeki diriltilmeye inanmadıkları için ölümle her şeyin bittiği kanaatindelerdi. Dühân 44/36’da da geçtiği gibi, inkârcılar mümin muhataplarına seslenerek “Doğru söyluyorsanız babalarımızı getirin” demişler, bir anlamda yeniden dirilişi reddettiklerini ortaya koymuşlardı. Esasında Mekkeli müşrikler kendilerine ölülerin konuşması isteğini Hz. Peygamber üzerinden değil de Kur’ân üzerinden dile getirmişler ve Ra‘d 13/31’de belirtildiği gibi “Kur’ân sayesinde dağlar yürütülse, yer yarılsa veya onunla ölüler konuşturulsaydı ya!” demişlerdi. İşte gerek Hz. Peygamber, gerekse Kur’ân üzerinden talep ettikleri bu tür sıra dışı istekleri Yüce Allah cevaplamakta ve ölüler kendilerine konuşsa da inanmayacaklarını haber vermektedir.

c) وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا “Her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik.” Yüce Allah müşriklerin üçüncü istekleri bağlamında daha önce de naklettiğimiz üzere İsrâ’ 17/92’de şöyle buyurmaktadır: “Veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirmedikçe sana kesinlikle inanmayacağız.” Bu âyette geçen قَب۪يل kabîl kelimesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki قُبُل kubül kelimesi aynı köktendir ve müşriklerin istekleri aynı kökten gelen kelimeyle karşılanmaktadır. Benzer şekilde Furkân 25/21’de şu ifadeler yer almaktadır: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler.”

İşte Yüce Allah müşriklerin karşılarında görmeyi istedikleri her ne varsa onu önlerine getirseydi bile tutumlarından vazgeçmeyeceklerini şöyle dile getirmektedir: مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوٓا “Yine de iman etmeyeceklerdi.” Anlaşılıyor ki onların bu türden sıra dışı istekleri hak ve hakikati araştırmaya yönelik değil, daha çok imkânsızı isteyerek Hz. Peygamber’in yalancı olduğunu ortaya koymayı amaçlamışlardı. Onların inkârda kararlı olduklarıyla ilgili olarak En‘âm 6/7, 25, 42, 109, 110, 111, A‘râf 7/146, Hıcr 18/14-15 ve Fâtır 35/42 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu arada inkârcıların iman etmemeleri bir tarafa, muhatapları suçlamalarıyla ilgili olarak Rûm 30/58’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki biz, bu Kur’an’da insanlara her türlü misali verdik. Şâyet onlara bir mucize getirsen inkârcılar kesinlikle şöyle diyeceklerdir: Siz ancak bâtıl şeyler ortaya atmaktasınız.”

d) مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوٓا “İman etmiş olmazlardı.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin mucize kabilinden istedikleri her ne varsa onları kendilerinin önlerine sermiş olsaydı bile yine de iman etmeyeceklerini önceden haber vermekte, dolayısıyla isteklerinde samimi olmadıklarını ortaya koymuş olmaktadır. Bu ifade daha önce yorumladığımız En‘âm 6/109’un sonunda da belirttiğimiz üzere Yüce Allah’ın insanların fiilerini ve niyetlerini önceden bildiğinin bir başka delilidir.

2. اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ “Ancak Allah’ın dilemesi hariç. Fakat çokları bunu bilmezler.” Yüce Allah müşriklerin inkârdaki ısrarcılık ve kararlılıklarını beyan ettikten sonra, dilemesi durumunda elbette durumun değişeceğini ifade etmek üzere bu istisna cümlesine ve sonrasına yer vermektedir.

a)اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ “Ancak Allah’ın dilemesi hariç.” Yüce Allah hayatı ve kainatı kurallara ve ilkelere göre yaratmıştır. Bu nedenle dilemesi durumunda elbette herkesi iman ettirebilirdi. Ancak daha önce ele aldığımız En‘âm 6/35 ve 107’de de geçtiği gibi, buna gücü yetmesine rağmen, böyle bir dilekte bulunmamıştır. Çünkü mesele sadece Yüce Allah’ın gücü ve kudreti üzerinden ele alındığında, insan aklının ve iradesinin hiçbir önemi kalmayacağı gibi, hayatın imtihan alanı olarak belirlenmesinin de herhangi bir manası olmayacaktır. Bu açıdan bakıldığında, âyette geçen istinsa cümlesi sadece Yüce Allah’ın mutlak hükümran olduğunu ortaya koymakta, O’nun gücünün ve kudretinin üzerinde hiçbir güç ve kuvvetin bulunmadığı hatırlatılmış olmaktadır.

b) وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ “Fakat çokları bunu bilmezler.” Yüce Allah inkârcıların imansızlık durumu hakında bilgi verdikten sonra, gücüne ve kudretine dikkat çekmiş, ardından bu gerçekleri pek çoklarının bilmediğini, bilmek istemediğini, bu noktada cahilce davranmayı tercih ettiklerini haber vermektedir. Müşriklerin cahil davranmaları onların hiçbir şey bilmemelerinden ziyade, gerçeği bilmelerine rağmen hakikate aykırı bir tutum sergilemeleri manasını içermektedir. En‘âm sûresinin 109. âyetinde de geçtiği gibi, çeşitli sıra dışı deliller istemelerine cevap verilmek üzere, istedikleri her ne varsa onlar birer birer gerçekleşse de Yüce Allah’ın mutlak iradesi ve hükümranlığı devreye girmedikçe yine de sonucun diğşemeyeceği gerçeği bu fiille ortaya konulmuş olmaktadır.

Şu‘arâ’ 26/8’de de ele alacağımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk”, hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(87) Durum böyle olunca, hak ve hakikatin taraftar kalabalıklığına ve eskiliğine, yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına yani referansına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 472; Taberî, age., VII, 297; Zemahşerî, age., II, 50.
• 2 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 3 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 4 - Tevbe 9/30. 5 - Mâide 5/18. 6 - Râzî, age., XIII, 113; Yazır, age., III, 480-481.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 7 - Semerkandî, age., III, 154; Taberî, age., XXIII, 108; Zemahşerî, age., IV, 61. 8 - Râzî, age., XXVI, 168.
• 9 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23. 10 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 11 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 12 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 13 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 14 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 15 - Zümer 39/4.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4
• 16 - Semerkandî, age., I, 472; Taberî, age., VII, 298; Zemahşerî, age., II, 51; Râzî, age., XIII, 118.
• 17 - Zümer 39/4. 18 - Zuhruf 43/81.
  • Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 19 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11
• 20 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 21 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 22 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 23 - Mü’min 40/19. 24 - En‘âm 6/59. 25 - Mülk 67/13-14.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59 Mülk 67/14
• 26 - Lokmân 31/16. 27 - Mücâdele 58/6-7.
  • Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7
• 28 - İsrâ’ 17/13. 29 - Kehf 18/49; Kamer 54/52-53.
  • İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kamer 54/53
• 30 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 31 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 32 - Mâide 5/17, 18; A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Hadîd 57/4; Nebe’ 78/37. 33 - Râzî, age., XIII, 124.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Hadîd 57/4 Nebe' 78/37
• 34 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 35 - En‘âm 6/66. 36 - Âl-i İmrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/2, 65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62. 37 - Semerkandî, age., II, 315. 38 - Âl-i İmrân 3/173. 39 - Nisâ’ 4/109. 40 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12.
  • En‘âm 6/66 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/2 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/109 En‘âm 6/102 Hûd 11/12
• 41 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 42 - Müzzemmil 73/9. 43 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 44 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 45 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86.
  • Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86
• 46 - Semerkandî, age., I, 472; Taberî, age., VII, 299. 47 - Bu konuda âyetler için bk. A‘râf 7/47; İbrâhim 14/42; Enbiyâ’ 21/97; Nûr 24/37; Fussılet 41/20-22; Kâf 50/22; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • A‘râf 7/47 İbrâhîm 14/42 Enbiyâ 21/97 Nûr 24/37 Fussilet 41/22 Kâf 50/22 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 48 - En‘âm 6/103; Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Şûrâ 42/19; Mülk 67/14. 49 - Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Şûrâ 42/19. Kehf 18/19’da geçen felyetelettaf kelimesi de “lütufkâr olmak, iyi davranmak” anlamına gelmektedir. 50 - Semerkandî, age., III, 476. 51 - En‘âm 6/103; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Mülk 67/14.
  • En‘âm 6/103 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Şûrâ 42/19 Mülk 67/14 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Şûrâ 42/19 En‘âm 6/103 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Mülk 67/14
• 52 - Zemahşerî, age., II, 52. 53 - En‘âm 6/104; A‘râf 7/203; İsrâ’ 17/102; Kasas 28/43; Câsiye 45/20. 54 - Kâf 50/8. 55 - Semerkandî, age., I, 473; Zemahşerî, age., II, 52.
  • En‘âm 6/104 A‘râf 7/203 İsrâ 17/102 Kasas 28/43 Câsiye 45/20 Kâf 50/8
• 56 - Semerkandî, age., I, 473; Taberî, age., VII, 305; Zemahşerî, age., II, 52.
• 57 - Fussılet 41/46; Câsiye 45/15. 58 - Bakara 2/286.
  • Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Bakara 2/286
• 59 - Semerkandî, age., I, 473. 60 - Râzî, age., XIII, 134.
• 61 - Semerkandî, age., I, 473. 62 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 63 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58
• 64 - Semerkandî, age., I, 473; Taberî, age., VII, 305-307; Zemahşerî, age., II, 52. 65 - Semerkandî, age., I, 473.
• 66 - Taberî, age., VII, 305.
• 67 - Semerkandî, age., I, 457; Taberî, age., VII, 227; Zemahşerî, age., II, 33.
• 68 - Nisâ’ 4/109; En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Furkân 25/43; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6. 69 - Âl-i İmrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/2, 65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62.
  • Nisâ 4/109 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Furkân 25/43 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/2 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62
• 70 - İbn Mâce, Libâs, 1. 71 - Ahmed b. Hanbel, II, 428; III, 482. 72 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i İsrâ’. 73 - Ahmed b. Hanbel, III, 250, 268, 409, 437. Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, Tefsîru Sûre-i Câsiye; Tevhîd, 35; Edeb, 101; Müslim, Elfâz, 1, 2, 5, 6; Ebû Dâvûd, Edeb, 169; Ahmed b. Hanbel, II, 238. 74 - Bu ve benzer rivayetler için bk. Semerkandî, age., I, 474; Taberî, age., VII, 309-310; Zemahşerî, age., II, 53-54; Râzî, age., XII, 139-140.
• 75 - Yûnus 10/105. 76 - Yûnus 10/106; Şu‘arâ’ 26/213; Kasas 28/88.
  • Yûnus 10/105 Yûnus 10/106 Şu‘arâ 26/213 Kasas 28/88
• 77 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42.
  • Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42
• 78 - En‘âm 6/37; Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • En‘âm 6/37 Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 79 - Semerkandî, age., I, 474; Taberî, age., VII, 312; Zemahşerî, age., II, 55; Râzî, age., XIII, 144; Yazır, age., III, 495. 80 - Fâtır 35/42.
  • Fâtır 35/42
• 81 - Müslim, Kader, 17; İbn Mâce, Duâ, 2. 82 - Müslim, Kader, 17; İbn Mâce, Duâ, 2.
• 83 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Mü’minûn 23/75. 84 - Bakara 2/15, En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hıcr 15/72; Mü’minûn 23/75; Neml 27/4.
  • Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Mü'minûn 23/75 Bakara 2/15 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hicr 15/72 Mü'minûn 23/75 Neml 27/4
• 85 - Semerkandî, age., II, 262.
• 86 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7; Fussılet 41/14.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 Fussilet 41/14
• 87 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24