Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 234-242. âyetlerinde eşi ölen kadınların evlilik için bekleme süresini, yeni evliliklerle ilgili nelerin yapılabileceğini, nafaka verilmişse boşanma aşamasında bununla ilgili nasıl davranılması gerektiğini, ibadetlere devamı, korku hallerindeki ibadetleri ve boşanan kadınların evlerinden bir yıl süreyle çıkartılmaması gerektiğini dile getirmektedir.

a) Eşi Ölen Kadınların Bekleme Süresi

Yüce Allah, sûrenin 234-237. âyetlerinde ölenlerin geride bıraktıkları eşlerinin kendi başlarına yani yeni bir evlilik yapmadan önce dört ay on gün iddet beklemeleri gerektiğini, bu süre bitirilince kendileri hakkında yaptıkları meşru işlerde muhataplara herhangi bir günah ve sorumluluk olmadığını bildirmekte, iddet beklemekte olan kadınlarla evlenme hususundaki düşünceleri üstü kapalı biçimde anlatmakta veya onu gizlide tutmakta herhangi bir günah olmadığını, meşru sözler söylemek müstesna, onlara gizlice buluşma sözü vermemek ve bekleme süresi doluncaya kadar nikâh düğümünü pekiştirmemek gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, nikâhtan sonra henüz onlarla birlikte olmadan veya onlar için belli bir mehir tayin etmeden kadınlar boşanırsa bunda muhataplara herhangi bir sorumluluk olmadığı, bu durumda onlara herkesin kendi ekonomik durumuna göre hediye cinsinden bir şeyler vermek gerektiği, bu durumun muhsinler için bir borç olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, kendilerine mehir tayin ederek evlenilen kadınlar onlarla birleşilmeden boşanırlarsa, tayin edilen mehrin yarısının onların hakkı olduğu, ancak kadınların vazgeçmesi veya nikâh bağı elinde bulunanın yani kocanın/velinin vazgeçmesi halinin müstesna olduğu beyan edilmekte, affetmenin yani mehirden vazgeçmenin takvâya daha uygun olduğu, çünkü iyilik ve ihsanı unutmamak gerektiği ifade edilmektedir.

ı. Dört Ay On Günlük Bekleme Süresi

وَالَّذ۪ينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ اَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا فَعَلْنَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “İçinizden ölenlerin (geride bıraktıkları) eşleri, kendi başlarına (evlenmeden) dört ay on gün beklerler. (Bekleme) süresinin sonuna geldiklerinde, kendileri hakkında yaptıkları uygun (işlerde) size herhangi bir vebal yoktur. Allah, yapmakta olduklarınızdan haberdardır.”

Âyettekiوَالَّذ۪ينَ يُتَوَفَّوْنَ vellezîne yüteveffevne ifadesi “vefat edenler, ölenler”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; وَيَذَرُونَ ve yezerûne fiili “ve geriye bırakanlar”; اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “eşler”; يَتَرَبَّصْنَ yeterabbasne fiili “beklerler, beklesinler”; بِاَنْفُسِهِنَّ bi enfüsihinne ifadesi “onların nefislerini, kendilerini”; اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ arbe‘ate eşhurin tamlaması “dört ay”; وَعَشْرًا ve ‘aşran kelimesi “ve on gün”; فَاِذَا بَلَغْنَ fe izâ belağne fiili “ve sonuna geldiklerinde”; اَجَلَهُنَّ ecelehunne ifadesi “onların sürelerinin”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cünâha ifadesi “hiçbir günah, sorumluluk yoktur”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;ف۪يمَا فَعَلْنَ fîmâ fe‘alne ifadesi “yapmış oldukları şeyler hakkında”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِنَّ fî enfüsihinne ifadesi “onların nefisleriyle, kendileriyle ilgili”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “örfe göre”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz şeylerle ilgili olarak”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi ise “haberdar olan(dır)” demektir.

Burada eşi ölen bir kadının yeni bir evlilik yapamayacağı süre ile bu sürenin sonunda kendisine tanınan serbestilik gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ اَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِاَنْفُسِهِنَّ اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ وَعَشْرًا “İçinizden ölenlerin (geride bıraktıkları) eşleri, kendi başlarına (evlenmeden) dört ay on gün beklerler.” Yüce Allah bu âyette bir müşrik geleneğini iptal ederek, kocası ölen kadınların onların yasını tutmak üzere bir yıl beklemeleri gerektiği şeklindeki kabullerini değiştirerek bu bekleme süresini “dört ay on gün” olarak düzenlemektedir. “Dört ay” sonrasında ilave olan “on gün”lük sürenin belirlenme nedeni, bazı âlimlerimiz tarafından o sürede bebeğe ruhun üflenmesi şeklinde beyan edilmektedir.(1) Bu âyette geçen يَتَرَبَّصْنَ yeterabbasne “beklerler” fiili tıpkı Bakara 2/240, Nûr 24/30, 31’deki yeterabbasne, yeğuddû, yağdudne, yahfezû, yahfazne fiilleri ve Ahzâb 33/59’daki yüdnîne fiili gibi emir manası vermektedir.

Âyette اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ وَعَشْرًا “dört ay on gün”lük bir süreden söz edilmesinin muhtemel sebebi, Bakara 2/228’de ifade edildiği gibi hem kadınların hamile olup olmadıklarının tespitine yöneliktir; hem de eşleri ölür ölmez başka biriyle evlenmeleri durumunda sanki böyle bir fırsatı kolladıkları, başkalarında gözü bulunduğu gibi bir vehmin akla gelmesidir. Evlilik saygınlık gerektiren bir kurumdur ve büyük bir hatırı vardır; eş ölünce de bu saygınlığın hatırı hiç olmazsa bir süre daha sürdürülmelidir. Bu çerçevede eşi ölen bir hanımın dört ay on gün evlenmeden kendini beklemesi, bu iddet süresinin sonuna kadar yeni bir evlilik yapmaması, bu süre zarfında süslenerek bir talip beklentisine girmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.(2) Eğer bu hanımlar hamile iseler beklemeleri gereken süre ise Talâk 65/4’te dile getirildiği gibi doğum yapmalarıdır. Kadınların kendilerini beklemelerinden kasıt evlenememeleridir; yoksa fiziksel manada evlerinden dışarıya hiç çıkmamaları değildir.

Bakara 2/240. âyette ise farklı bir konu zikredilmekte, eşi ölen bir hanımının eşinin yakınları tarafından zorla evden çıkartılmaması, bir yıllık süre içerisinde böyle bir kovmaya muhatap kılınmamasıyla ilişkilendirilmektedir. Âlimlerimizden büyük bir kısmının Bakara 2/234. âyetin Bakara 2/240. âyeti neshettiği şeklindeki görüşleri gerçeği yansıtmamakta, bu yorum iki konunun birbirine karıştırılmasından kaynaklanmaktadır. Bakara 2/234. âyet “eşi vefat eden kadınların bir başkasıyla nikâhlanma süresini yani beklenmesi gereken iddeti”, Bakara 2/240. âyet ise “eşi vefat eden kadınların bir yıl evden çıkartılmamaları için kocalarının önceden yapmaları gereken vasiyyeti yani infakı/nafakayı” düzenlemektedir. Nitekim Ebû Müslim el-Isfehânî de âyetin neshedilmediği kanaatindedir.

Önemine binaen tekrar vurgulayarak belirtelim ki yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/234. âyet “eşi ölen bir hanımının yeni bir evlilik yapamamasının süresini” içermekteyken, Bakara 2/240. âyet ise “bu hanımın evden kovulmaması için bir yıl süreyle eski eşinin evinde kalabilmesinin vasiyyet edilmesi”yle ilgilidir.

2. فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا فَعَلْنَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ “(Bekleme) süresinin sonuna geldiklerinde, kendileri hakkında yaptıkları uygun (işlerde) size herhangi bir vebal yoktur. Allah, yapmakta olduklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah eşi ölen kadınların bekleme sürelerini beyan ettikten sonra, söz konusu “dört ay on günlük iddet süresini” doldurdukları zaman iddet süresinde yapılması yasak olan şeyler çerçevesinde dilediklerini örfe göre yapmalarında yani yeni bir evlilik için bir şeylere başvurmalarında, başkalarına, yani ölen eşin yakınlarına herhangi bir sorumluğun bulunmayacağını bildirilmektedir.

Âyette geçen بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “güzel olmayan” anlamında “münker”in zıddıdır. Bu durumda maksat “güzel bir şekilde”, “örfe uygun olarak”, “aklın ve şeriatın sınırları içerisinde”, “şeriatın inkâr etmeyeceği şekilde”(3) gibi anlam derinlikleri çerçevesinde müsait bir şekilde anlaşılıp yorumlanabilmektedir. Bağlam gereği, özel olarak maksadın helal bir evlilik şeklinde anlaşılacağı da beyan edilmektedir.(4)

Söylenmek istenen gayet açıktır: Eşi ölen hanım belirlenen dört ay on günlük sürenin sonuna geldiğinde artık evlilikle ilgili olarak istediği adımları atabilir ve bunu yaptığında ölen eşinin yakınları özelinde, ancak diğer toplum fertleri nezdinde de başkaları üzerine herhangi bir sorumluluğun ve günahın söz konusu olamayacağı ifade edilmiş olmaktadır.

3. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Allah, yapmakta olduklarınızdan haberdardır.” Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(5) Yüce Allah eşi ölen hanımın bekleme süresi içerisinde her ne yapmışsa onu bildiği gibi, sürenin sonunda kendisiyle ilgili aldığı kararlara karşı çevresindekilerin ne tepki verdiğini de gayet iyi bir şekilde bildiğini, her yapılandan haberdar olduğunu bildirmekte, böylece taraflara bu noktada adımlarını doğru atmaları gerektiğini öğütlemektedir. Kur’ân’da bu anlamda Yüce Allah’ın bilmesi, görmesi, haberdar olması vs. şeklinde geçen ifadeler art niyetlilere karşı bir gözdağı verme amaçlı hatırlatmalardır.

ıı. Yeniden Evlenme Girişimleri

وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا عَرَّضْتُمْ بِه۪ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَآءِ اَوْ اَكْنَنْتُمْ ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ عَلِمَ اللّٰهُ اَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلٰكِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا اِلَّآ اَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفًا وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتّٰى يَبْلُغَ الْكِتَابُ اَجَلَهُ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “(Beklemekte olan) kadınlarla evlenme hakkındaki düşüncelerinizi sunmanızda veya onu içinizde tutmanızda size herhangi bir vebal yoktur. Allah sizin onları anacağınızı bilir. Uygun sözler söylemeniz hariç, sakın onlara gizlice buluşma sözü vermeyin! Kitap (yani bekleme) süresini dolduruncaya kadar nikâh düğümünü pekiştirmeyin (nikâh kıymaya kalkışmayın)! Bilin ki Allah nefislerinizdekileri (kalplerinizdeki)ni bilir. Bu sebeple (yanlış yaparsanız) O’ndan (Allah’tan) sakının! Bilin ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok müsamahakârdır).”

Âyettekiوَلَا جُنَاحَ ve lâ cünâha ifadesi “hiçbir günah, sorumluluk yoktur”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; ف۪يمَا عَرَّضْتُمْ fîmâ ‘arradtüm ifadesi “sunup anlatmanızda”; بِه۪ bihî ifadesi “konuyla ilgil”; مِنْ خِطْبَةِ النِّسَآءِ min hıtbeti’n-nisâi tamlaması “kadınlara evlilik teklifini”; اَوْ اَكْنَنْتُمْ ev eknentüm ifadesi “veya sakladığınız şeyler konusunda”; ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ fî enfüsiküm ifadesi “sizin nefislerinizde, içinizde”; عَلِمَ ‘alime fiili “bildi, bilir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; سَتَذْكُرُونَهُنَّ setezkürûnehunne fiili “ileride onları anacaksınız”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; لَا تُوَاعِدُوهُنَّ lâ tüvâ‘ıdûhunne emri “onlarla vaatleşmeyin”; سِرًّا sırran kelimesi “gizlice”; اِلَّآ اَنْ تَقُولُوا illâ en tekûlû istisnası “(şunu) demeniz hali müstesna”; قَوْلًا مَعْرُوفًا kavlen ma‘rûfan tamlaması “iyi bir söz, güzel, bilinen bir söz ”; وَلَا تَعْزِمُوا ve lâ ta‘zimû emri “ve pekiştirmeyin”; عُقْدَةَ النِّكَاحِ ‘ukdete’n-nikâhı tamlaması “nikâh bağını”; حَتّٰى يَبْلُغَ hattâ yeblüğa fiili “ulaşıncaya kadar”; الْكِتَابُ el-kitâbu kelimesi “yazı, süre”; اَجَلَهُ ecelehû tamlaması “onun bekleme süresinin sonuna”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; مَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ mâ fî enfüsiküm ifadesi “sizde olanları, sizin içinizdeki niyetleri”; فَاحْذَرُوهُ fahzerûhu emri “O’ndan sakının”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; حَل۪يمٌ halîmun kelimesi ise “çok müsamahakârdır, çok yumuşak muamele edendir” demektir.

Burada eşi ölen hanımlarla evlenmek isteyenlerin nasıl bir yol takip etmeleri gerektiğiyle ilgili çok özel hükümler gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪يمَا عَرَّضْتُمْ بِه۪ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَآءِ اَوْ اَكْنَنْتُمْ ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ “(Beklemekte olan) kadınlarla evlenme hakkındaki düşüncelerinizi sunmanızda veya onu içinizde tutmanızda size herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah toplumun diğer fertlerine hitap ederek, eşi ölen hanımların beklemek zorunda oldukları iddet süresi içerisinde onlarla evlilik yapmaya dair üstü kapalı sözler söylemesinde de niyetlerini içlerinde saklamalarında da herhangi bir sorun/günah bulunmadığını bildirmektedir.

Âyette geçen عَرَّضْتُمْ ‘arradtüm fiili “arz etmek”, “üstü kapalı söz söylemek”, “hissettirmek”, “bir isteği ima etmek”, “(evlilikle ilgili) kinayeli söz söylemek” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelime bir sözü açık olarak söylemenin zıddıdır. Âyetteki خِطْبَة hıtbeh kelimesi ise “iş, durum, konuşma” gibi anlamlar içermekte, burada “(kadınlara) evlilik teklifinde bulunmak, onlarla evlilikle ilgili konuşmak” manasına gelmektedir. Verilmek istenen mesaj, eşi ölen kadınlara üstü kapalı bir şekilde evlilik teklifinde bulunabilmektir.(6) Nitekim bir hadiste de bu manadaki kelimeler kullanırak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: لا يخطبن أحدكم علي خطبة أخيه Lâ yahtubenne ehadüküm ‘alâ hıtbeti ahîhi “Sizden hiç biriniz kardeşinizin talip olduğu (kadına, kıza) talip olmasın.”(7)

2. عَلِمَ اللّٰهُ اَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلٰكِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا اِلَّآ اَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفًا وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتّٰى يَبْلُغَ الْكِتَابُ اَجَلَهُ “Allah sizin onları anacağınızı bilir. Uygun sözler söylemeniz hariç, sakın onlara gizlice buluşma sözü vermeyin! Kitap, (bekleme) süresini dolduruncaya kadar nikâh düğümünü pekiştirmeyin (nikâh kıymaya kalkışmayın)!” Âyetin bu bölümünü iki başlıkta ele alacağız.

a)عَلِمَ اللّٰهُ اَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلٰكِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا اِلَّآ اَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفًا “Allah bilir ki siz onları anacaksınız. Lâkin meşru sözler söylemeniz müstesna, sakın onlara gizlice buluşma sözü vermeyin!” Yüce Allah eşi ölen hanımlar iddet süresi içerisindelerken diğer erkeklerin onlarla evlenmeye yönelik üstü kapalı sözler söylebileceğini veya bu niyeti içlerinde saklayabileceğini beyan ettikten sonra, söz konusu kişilerin ilgili kadınlara yönelik nasıl olsa evlilik tekliflerini ileteceklerini bildiğini ifade etmektedir. Bu duruma ilave olarak, söz konusu kadınlarla gizli gizli buluşmamalarını, gizli bir şekilde onlarla vaatleşmemelerini, evlilik taleplerini meşru yani örfe uygun bir şekilde kendilerine söyleyip iletebileceklerini hükme bağlamakta, gizli saklı davranmaktan kendilerini menetmek istemektedir.

Âyette yer alan لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا ifadesi “karşılıklı olarak hem erkeklerin hem de eşi ölen kadınların gizli bir şekilde buluşma vaadinde bulunmamaları gerektiği” manasına gelmekte, bir anlamda “cinsel birleşme vaadinde bulunmamak”(8) anlamını zımnen içermektedir. Ayrıca burada yer alan اَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُوفًا ifadesinde yer alan kavl-i ma‘rûf tamlaması ise “bilinen, örfe uygun olan, meşru bir söz söylemek” manasına gelmekte, bağlam gereği “evlilik teklifini meşru bir şekilde karşı tarafa iletmek” manası içermektedir. Bu durumda evlilik girişiminin ilan edilmesi sağlanmış olur ve aynı kadına farklı kişilerin talip olmasının, kendilerinin de diğer insanların da rahatsız edilmelerinin önü kesilir.

b) وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتّٰى يَبْلُغَ الْكِتَابُ اَجَلَهُ “Bekleme süresi doluncaya kadar nikâh düğümünü pekiştirmeyin (nikâh kıymaya kalkışmayın)!” Yüce Allah, konuyla ilgili olarak detay vermeye devam etmekte, âyetin başında verdiği hükmün devamını, bir anlamda ayrıntısını zikretmektedir. Belirlenen “dört ay on günlük iddet süresi”nin sonuna gelinceye kadar, hiçbir şekilde nikâh bağını, nikâh düğümünü pekiştirmemelerini, o süreçte kendileriyle nikâh bağı kurmamalarını, yani nikâh kıymamalarını emretmektedir. Boşanma süresini beklemek nasıl farz ise bu süre içerisinde nikâh kıymak da aynı şekilde yasaktır, haramdır.

Âyette geçen لَا تَعْزِمُوا lâ ta‘zimû ifadesi “azmetmemek”, “iyice karar vermemek” manasına gelmektedir ki bu fiilin kökünden gelen ‘azeme fiili de “azmetmek” demektir. Âl-i İmrân 3/159’daki kullanım bunun delilidir. Buradaki عُقْدَة النِّكَاح ‘ukdetü’n-nikâhı tamlaması ise “nikâh bağı” manasına gelmektedir.

Âyetteki حَتّٰى يَبْلُغَ الْكِتَابُ اَجَلَهُ ifadesi ise “kitab süresine ulaşıncaya kadar” anlamında “belirlenen iddet yazısının veya hükmünün süresine gelinceye kadar, yani dört ay on günlük süre doluncaya kadar” demektir. Anlaşılıyor ki çeşitli âyetlerde kullanılan كُتِبَ kütibe edilgen fiilleri(9) nasıl ki “farz kılınmak” manasına geliyorsa, burada geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi de “farz kılınan şey, hüküm, belirlenen iddet süresi” manasını içermektedir.(10) Nitekim Hacc 22/4’te geçen كُتِبَ عَلَيْهِ kütibe ‘aleyhi ifadesi de “ona yazılmak”, “onunla ilgili kaydedilmek”, “yasa haline getirilmek” gibi anlamlar içermektedir. Bütün bu anlatımlardan da anlaşılacağı üzere, eşi ölmüş olan hanımlar belirlenen dört ay on günlük süreyi dolduruncaya kadar kesinlikle onlarla nikâh kıyılamayacağı hükme bağlanmaktadır.

3. وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “Bilin ki Allah, nefislerinizdekileri (kalplerinizdekini) bilir. Bu sebeple (yanlış yaparsanız) O’ndan (Allah’tan) sakının! Bilin ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok müsamahakârdır).” Yüce Allah âyetin bu kısmında iki noktaya dikkat çekmektedir.

a)وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ “Bilin ki Allah, nefislerinizdekileri (kalplerinizdekini) bilir. Bu sebeple (yanlış yaparsanız) O’ndan (Allah’tan) sakının!” Yüce Allah iddet beklemekte olan kadınlarla ilgili olarak verdiği hükme karşı insanların neler düşündüğünü gayet iyi bildiğini, dolayısıyla O’ndan hiçbir şeyi gizlemelerinin mümkün olmadığını haber vermekte, olayların dışa vurulanları bir tarafa, kalpten geçirilenleri dahi bildiğini beyan ederek, insanların bu konuda çok dikkatli olmaları gerektiğini özellikle hatırlatmaktadır. Bu ifade önceki âyetin sonunda yer alan “Allah’ın yapılan her şeyden haberdar olduğu” beyanıyla uyumlu bir mesaj vermekte ve muhatapların dikkatli davranmaları gerektiğini kendilerine öğütlemektedir.

Yüce Allah’ın bilgisiyle ilgili olarak bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz: Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(11) Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Benzer şekilde Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Yâsîn 36/76’daki ifade de aynı manayı şu şekilde içermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de söylenmek istenen budur.

Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunda Kur’ân’da çok geniş malumat vardır. Bakara 2/225, 284, Mâide 5/89, En‘âm 6/3 ve Ra‘d 13/8-10’da Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir. Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Bu yüzden unutulmamalıdır ki kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(12)

Yüce Allah’ın kalplerde olup biten her şeyi gayet iyi bildiğiyle ilgili olarak zikredilen beyanlar Kur’ân’da oldukça fazladır(13) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezlik çeşitli ifadelerle ortaya konulmaktadır. Fâtır 35/38’de ele alındığı üzere, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi içermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(14) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(15)

Bakara 2/284’te beyan edildiği gibi kişiler içlerinden geçirseler de onları açığa vursalar da Yüce Allah onları bütün bu noktalarda hesaba çekecektir. Herkes herkesten bir şeyleri gizleyebilir; ancak hiç kimse Yüce Allah’tan hiçbir şeyi hiçbir şekilde gizleyemez. Çünkü O’na göre gizli de birdir, daha gizli de birdir, aşikâr da birdir. Dolayısıyla buradaki konu gereği olarak şöyleyelim ki Yüce Allah eşi ölen kadınların iddet süresi içerisindelerken diğer kişilerin bu süre içerisinde onlarla ilgili kalplerinden neler geçirdiğini gayet iyi bildiğini haber vermektedir.

b)وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَل۪يمٌ “Bilin ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok müsamahakârdır).” Yüce Allah her şeye rağmen yapılan hatalardan zamanı geçmeden vazgeçilirse ğafûr sıfatı gereği kullarını çok bağışlayıcı olduğunu, halîm sıfatı gereği olarak da onlara aceleyle azap etmediğini,(16) kendilerine müsamahakâr davrandığını bildirmektedir.

ııı. İmkanlar Ölçüsünde İnfak

لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ “(Nikâhtan sonra) henüz dokunmadan (cinsel ilişkiye girmeden) veya onlar için belirli bir mehir belirlemeden kadınları boşarsanız size herhangi bir vebal yoktur. (Bu durumda yine de) onlara ödemede bulunun: Güzel davrananlar üzerine bir borç olarak, zengin olan durumuna göre, fakir olan da durumuna göre uygun (bir ödemede bulunmalıdır).”

Âyetteki لَا جُنَاحَ lâ cünâha ifadesi “hiçbir günah, sorumluluk yoktur”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اِنْ طَلَّقْتُمُ in tallaktüm fiili “eğer boşarsanız”; النِّسَآءَ en-nisâe kelimesi “kadınları”; مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ mâ lem temessûhunne ifadesi “onlarla birleşmeden, onlara (cinsel olarak) dokunmadan”; اَوْ تَفْرِضُوا ev tefridû ifadesi “veya belirleme (durumunda), mehir tayin etmeden”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlara, o kadınlara”; فَر۪يضَةً ferîdaten kelimesi “belli bir mehir”; وَمَتِّعُوهُنَّ ve metti‘ûhunne emri “ve onlara hediye sunun, geçimlik verin”; عَلَى الْمُوسِعِ ‘ale’l-mûsi‘ı ifadesi “imkânı geniş olan”; قَدَرُهُ kaderuhû tamlaması “onun gücüne göre, imkânı kadar”; وَعَلَى الْمُقْتِرِ ve ‘ale’l-mktiri ifadesi “ve imkânı dar olan da”; قَدَرُهُ kaderuhû tamlaması “onun gücüne göre, imkânı kadar”; مَتَاعًا metâ‘an kelimesi “bir geçimlik olarak”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “örfe göre”; حَقًّا hakkan kelimesi “hak olarak, borç olarak”; عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ ‘ale’l-muhsinîne ifadesi ise “güzel davrananlar üzerine” demektir.

Burada boşanmış kadınlara yönelik ekonomik ödenekle ilgili çok önemli bir husus gündeme getirilmektedir.

1. لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ اِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ اَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَر۪يضَةً “(Nikâhtan sonra) henüz dokunmadan (cinsel ilişkiye girmeden) veya onlar için belirli bir mehir belirlemeden kadınları boşarsanız size herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah bu âyette boşanan kadınlarla ilgili bir başka detaya daha yer vermekte ve cinsel birliktelik yaşanmayan yani kendileriyle zifafa girilmeyen ya da anlaşmaya yönelik herhangi bir bedel (mehir) tayin edilmeyen eşlerin boşanması durumunda onlara yönelik herhangi bir ekonomik sorumluluğun bulunmadığını ifade etmektedir.

Âyette geçen لَمْ تَمَسُّوهُنَّ lem temessûhunne ifadesinin “kendilerine dokunmamış olmak” anlamından hareketle, maksat “onlarla cinsel birliktelik yaşamamak” demektir. Böyle bir durumda boşanan kadınlar için erkeklere herhangi bir ekonomik sorumluluk yüklenmediği gibi, böylesi kadınlarla ilgili sayılması, beklenmesi gereken herhangi bir iddet süresinin bulunmadığı da Ahzâb 33/49’da beyan edilmektedir.

Burada sözü edilen bir başka husus ise boşanma durumundaki hanımlara verilmek üzere belirlenmiş bir farizanın bulunmaması durumudur. Âyetteki فَر۪يضَةً farîdaten kelimesi genel olarak “mehir” şeklinde anlaşılmaktadır ki âyette bunun “farz” kelimesiyle aynı kökten bir terimle ifade edilmiş olması oldukça dikkat çekicidir. Demek ki evlilik akitlerinde karşı tarafa verileceği taahhüt edilen mehir bir anlamda ödenmesi gereken bir fariza değerinde önem arz etmektedir.

Âyette konusu edilen bu iki durumda eğer bir hanımın boşanması söz konusu olacaksa, buna göre boşanmakta olan kadınlara herhangi bir ekonomik ödenekte bulunulmasının gerekli olmadığı belirtilmekte, bu durumda bile kadınların boşanabileceği, bunda hiçbir günahın bulunmadığı ifade edilerek böyle bir aşamada karşı tarafa herhangi bir mâlî ödenek zorunluluğundan söz edilmemektedir.

Konuyla ilgili âyetlerden anlaşıldığına göre boşanma durumundaki kadınlar dört türlüdür:

a) İlki, mehri belirlenen ve kendileriyle cinsel birliktelik yaşananlardır ki bunların boşanması durumunda onlardan haksızlıkla herhangi bir şey alınamaz, belirlenen mehirleri tamamen ödenir. Bakara 2/229’da verilen bilgi bunlarla ilgilidir.

b) İkincisi, kendileriyle cinsel birleşme yaşanmış olup herhangi bir mehir belilenmemiş olanlar ki bunların boşanması durumunda kendilerine benzer durumdakilerin mehrinin ödenmesi gerekmektedir. Nisâ’ 4/25’te ele alınan konulardan birisi budur.

c) Üçüncüsü, kendileri için bir mehir belirlenmiş olan, ancak onlarla cinsel birliktelik yaşanmamış olanlar ki bir sonraki âyette ele alınan konu bunlarla ilgilidir. Böyleleri için belirlenen mehrin yarısı ödenir; ancak sayılması gereken herhangi bir iddetleri yoktur. Ahzâb 33/49’da da bunlardan söz edilmektedir.

d) Dördüncüsü ise, kendileriyle cinsel birliktelik yaşanmayan ve kendileri için herhangi bir mehir melirlenmemiş olanlar ki bunların boşanması durumunda onlara makul bir ekonomik ödenekte bulunulur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınan konu bu tür hanımlarla ilgilidir. Yüce Allah, böylesi bir durumda boşanmanın olabileceğini beyan etmekte, ekonomik yönünü ise devam eden kısımda dile getirmektedir.

2.وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ “(Bu durumda yine de) onlara ödemede bulunun: Güzel davrananlar üzerine bir borç olarak, zengin olan durumuna göre, fakir olan da durumuna göre uygun (bir ödemede bulunmalıdır).” Yüce Allah âyetin ilk kısmında ifade ettiği gibi, cinsel ilişki olamadan da herhangi bir mehir belirlenmeden de boşanmanın gerçekleşebileceğini beyan ettikten sonra, bu durumda bile kadınların mağdur edilmemesi gerektiğini ifade bağlamında “onlara bir şeyler verilmesi gerektiği”nden söz etmektedir.

a) وَمَتِّعُوهُنَّ (Bu durumda yine de) onlara ödemede bulunun:” Normal şartlarda gerçekleşen boşamalarda mehrin tamamının, belirlenmiş bir mehir olmasına karşılık, cinsel birliktelik yaşanmayan boşanmalarda ise mehrin yarısının verilmesi gerektiği ifade edilmektedir. İşte bu ikisinden farklı olarak her iki şartın olmaması durumunda bile kadınların mağdur ve çaresiz bırakılmamalarına yönelik ekonomik ödenekten söz edilmektedir.

Âyette geçen مَتِّعُوهُنَّ metti‘ûhunne ifadesi “onları faydalandırınız” manasına gelmekte, devamında ise bunun maruf bir şekilde geçimlik olduğu ifade edilmektedir. Bu kelimeyle aynı kökten gelen ve bu âyette de zikredilen مَتَاع metâ‘ kelimesi dünyalıklar için kullanılmakta ve devamlı bir ödenek değil, geçici bir mahiyet arz etmektedir. Bu çerçevede sözü edilen ödeneğin مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ “maruf bir şekilde” yani “örfe göre” yerine getirilmesi gerektiğinden söz edilmektedir ki benzer bir içerikte olmak üzere Bakara 2/241’de de bu konuya değinilmektedir.

b) عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ “Zengin olan durumuna göre, fakir olan da durumuna göre uygun (bir ödemede bulunmalıdır).” Kur’ân’da sadece burada geçen الْمُوسِع el-mûsi‘ kelimesi “imkânı çok olan”, “eli geniş olan”, “zengin kişi” gibi bir mana vermektedir. Bu kelimenin çoğulu olan mûsi‘ûne sözcüğü ise Yüce Allah’ın evreni genişleticiliğiyle ilgili olarak Zâriyât 51/47’de zikredilmektedir. Devamında gelen ve Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan الْمُقْتِر el-muktir sözcüğü ise “eli dar olan”, “fakir” manasına gelmektedir. Her iki kelimenin beraberinde kullanılan قَدَرُهُ kaderuhû tamlaması ise “onun takati ve imkânı miktarınca” demektir.(17)

Âyette son derece evrensel boyutta uygulanabilecek bir ifadeye yer verilmekte ve belli bir ekonomik rakamdan değil de herkesin durumuna göre şekillenebilecek, örfe de uygun bir ödenek şekli belirlenmektedir. Bu doğrultuda imkânı geniş olanların bu genişliğe uygun bir miktarı vermesi, imkânı dar olanların ise durumlarına göre bir şeyler sunması gündeme getirilmektedir. Benzer bir ödeme anlamında yemin keffaretinin belirlendiği Mâide 5/89’da da belli bir miktardan değil de kişinin kendi ailesini yedirdiği veya giydirdiğinin ortalamasından vermesi emredilerek evrensel ölçekte geçerli olabilecek bir ödenek belirlenmiş olmaktadır.

c) حَقًّا عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ “Muhsinler üzerine bir borç olarak.” Yüce Allah cinsel ilişki yaşanmayan veya nikâh öncesinde herhangi bir mehir belirlenmeyen hanımların boşanması durumunda onlara verilecek ekonomik ödeneğin örfe ve kişinin durumuna göre olması gerektiğini ifade etmekte, böylesi bir davranışın “muhsinler üzerine bir hak yani bir borç olduğu”nu ifade etmektedir. Burada geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi “işini güzel yapanlar”, “işini düzgün yapanlar”, dahası ihsân hadisinde de belirtildiği gibi “işini, ibadetini Allah’ı görüyormuş gibi yapanlardır. Onlar her ne kadar Allah’ı görmüyorlarsa da Allah onları görmektedir.”(18) İhsân, hayatını Yüce Allah’ın şahitliğinde güzelce, hakkını vererek yerine getirmek demektir. “Muhsinler” de görevini bu şekilde yapan kişiler manasında kullanılmaktadır.

İşte boşanma aşamasında olan insanların karşı taraftakini mağdur etmemelerini sağlamak üzere, herhangi bir mehir üzerinden değil de insani bir hassasiyet gereği olarak bu işini de düzgün ve güzel bir şekilde yerine getirmek isteyen kişilerin nasıl davranmaları gerektiğini beyan etmektedir. Herkesin ekonomik durumuna göre boşanmış kadınlara dünyalık ödenekte bulunmasının muhsinler üzerine bir hak ve bir borç olduğu belirtilerek, hor ve hakir görülen kadınlar leyhinde yani pozitif bir ayırım yapılmaktadır.

ıv. Nafakanın Yarısının Ödenmesi

وَاِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَر۪يضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ اِلَّآ اَنْ يَعْفُونَ اَوْ يَعْفُوَا الَّذ۪ي بِيَدِه۪ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَاَنْ تَعْفُوٓا اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰى وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Kendilerine mehir belirleyerek evlendiğiniz kadınları, onlara dokunmadan (cinsel ilişkiye girmeden) boşarsanız, kadınların vazgeçmesi veya nikâh bağı elinde bulunanın (kocanın) vazgeçmesi durumu dışında, belirlediğiniz mehrin yarısı (onların hakkı)dır. Affetmeniz (mehirden vazgeçmeniz) takvâya (duyarlılığa) daha uygundur. Aranızda iyiliği unutmayın! Şüphesiz ki Allah, yapmakta olduklarınızı görendir.”

Âyetteki وَاِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ ve in tallaktümûhunne ifadesi “eğer onları boşarsanız”; مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ min kabli en temessûhunne ifadesi “onlarla birleşmeden, onlara (cinsel olarak) dokunmadan önce”; وَقَدْ فَرَضْتُمْ ve kad feradtüm fiili “ve elbette belirlemişseniz, vermişseniz”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlara, o kadınlara”; فَر۪يضَةً ferîdaten kelimesi “belli bir mehir”; فَنِصْفُ fe nısfu kelimesi “yarısı (gerekir, onların hakkıdır)”; مَا فَرَضْتُمْ mâ feradtüm ifadesi “verdiklerinizin”; اِلَّآ اَنْ يَعْفُونَ illâ en ya‘fûne istisnası “ancak kadınların vazgeçmesi, affetmesi, almaması hariç”; اَوْ يَعْفُوَا ev ya‘fuve ifadesi “veya vazgeçmesi (durumu hariç)”; الَّذ۪ي بِيَدِه۪ ellezî bi yedihî ifadesi “elinde bulunan (kişi, koca, veli)”; عُقْدَةُ النِّكَاحِ ‘ukdetü’n-nikâhı tamlaması “nikâh bağı”; وَاَنْ تَعْفُوٓا ve en ta‘fû ifadesi “ve affetmeniz (mehirden vazgeçmeniz ise)”; اَقْرَبُ akrabu kelimesi “daha yakın(dır), daha uygun(dur)”; لِلتَّقْوٰى li’t-takvâ ifadesi “takvâya, duyarlı davranmaya”; وَلَا تَنْسَوُا ve lâ tensev emri “ve unutmayın”; الْفَضْلَ el-fadle kelimesi “iyilik, lütuf ve ikramı”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduklarınızı”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada cinsel ilişki kurmadan, ancak mehirlerin verilmemiş olması durumundaki boşanmalarda mehir noktasında nasıl bir yol izleneceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَر۪يضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ اِلَّآ اَنْ يَعْفُونَ اَوْ يَعْفُوَا الَّذ۪ي بِيَدِه۪ عُقْدَةُ النِّكَاحِ “Kendilerine mehir belirleyerek evlendiğiniz kadınları, onlara dokunmadan (cinsel ilişkiye girmeden) boşarsanız, kadınların vazgeçmesi veya nikâh bağı elinde bulunanın (kocanın) vazgeçmesi durumu dışında, belirlediğiniz mehrin yarısı (onların hakkı)dır.” Âyetin bu bölümünde bir hüküm, bir de istisna yer almaktadır.

a) وَاِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَر۪يضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ “Kendilerine mehir tayin ederek evlendiğiniz kadınları onlara dokunmadan (kendileriyle cinsel ilişkiye girmeden önce) boşarsanız, tayin ettiğiniz mehrin yarısı (onların hakkı)dır.” Yüce Allah boşanan hanımlara yönelik ödeneklerle ilgili olarak bir başka detaya daha yer vermekte ve kendilerine belli bir mehir tayin edilmiş olduğu halde onlarla cinsel ilişki yaşamadan boşanmışlarsa bu defa onlara daha önce belirlenen mehrin yarısının verilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Bu konuda Ahzâb 33/49’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Mümin kadınları nikâhlayıp da henüz gerdeğe (zifafa) girmeden onları boşarsanız, onlar aleyhine, sizin lehinize sayacağınız hiçbir iddet (süre) yoktur. (O halde) onlara (belli bir miktar) geçimlik verin ve onları güzel bir şekilde serbest bırakın!”

Önceki âyette olumsuz bir cümlede, burada ise olumlu bir manada kullanılan تَمَسُّوا temessû fiili “dokunmak” anlamına gelse de burada bağlam gereği “cinsel birliktelik yaşamak” demektir. Eğer eşler arasında herhangi bir cinsellik yaşanmamışsa, boşanmak istenen hanımlara daha önce kararlaştırılmış olan mehrin yarısını vermek gerekmekte, ancak bunun istisnai bir durumunun olabileceği de devam eden cümlede zikredilmektedir.

b)اِلَّآ اَنْ يَعْفُونَ اَوْ يَعْفُوَا الَّذ۪ي بِيَدِه۪ عُقْدَةُ النِّكَاحِ “Ancak kadınların vazgeçmesi veya nikâh bağı elinde bulunanın (kocanın/velinin) vazgeçmesi hali müstesna.” Yüce Allah yarı mehir verilmesi gerektiğini beyan ettiği “mehir belirlenmesine rağmen cinsel birliktelik yaşanmadan gerçekleşen boşamalar”da bunun istisnai durumlar içerebileceğini de haber vermektedir.

Bu çerçevede اَنْ يَعْفُونَ ifadesi gereği “boşanan kadınlar bu mehirden vazgeçebilir” yani hiç mehir almayabilir veya اَوْ يَعْفُوَا الَّذ۪ي بِيَدِه۪ عُقْدَةُ النِّكَاحِ beyanı gereği nikâh akdi elinde bulunan koca mehrin diğer yarısını da boşadığı eşine bağışlayabilir.(19) Bu ikinci durumda başta belirlenen mehrin tamamı boşanan eşe verilmiş olur. Bu mehrin yarısı âyetin hükmüne göre verilmiş olur; diğer yarısı ise kocanın bağışlamasıyla gerçekleşmiş olur. Âyette yer alan اَوْ يَعْفُوَا الَّذ۪ي بِيَدِه۪ عُقْدَةُ النِّكَاحِ ifadesi “boşanan kadının velisi” olarak da düşünülebilir(20) ki bu durumda önce geçen اَنْ يَعْفُونَ ifadesi “boşanan kadınlar”la, bu son ifade ise “onun velisi olan kişi”yle ilişkilendirilmiş olur. Ancak biz devam eden cümle gereği, maksadı boşayan erkek olarak almaktayız.

2. وَاَنْ تَعْفُوٓا اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰى وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Affetmeniz (mehirden vazgeçmeniz) takvaya (duyarlılığa) daha uygundur. Aranızda iyiliği unutmayın! Şüphesiz ki Allah, yapmakta olduklarınızı görendir.” Yüce Allah âyetin ikinci kısmında ise üç noktaya temas etmektedir.

a) وَاَنْ تَعْفُوٓا اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰى “Affetmeniz (mehirden vazgeçmeniz) takvaya (duyarlılığa) daha uygundur.” Yüce Allah önceki cümlede mehrin yarısının verilmesinin istisnaları bulunduğunu beyan ettikten sonra, eşlerin karşılıklı olarak birbirleri leyhinde haklarından feragat edebileceklerini, üstelik bunun takvâya yani duyarlı davranışa daha uygun olduğunu bildirmektedir.(21) Râzî, buradaki hitabın eşlerin her birini içerebileceğini ifade etmekte, اَنْ تَعْفُوا “affetmeniz, bağışlamanız, vazgeçmeniz” ifadesinin العفو el-‘afv manasında eşlerin birbirinin hakkından vazgeçmesi manasında olduğunu belirtmektedir.(22)

Âyette geçen تَعْفُوا ta‘fû fiili erkek muhatap kalıpta olduğu için anlamın erkek üzerinden düşünülme önceliği vardır. Bu durumالَّذ۪ي بِيَدِه۪ عُقْدَةُ النِّكَاحِ “nikâh akdini elinde bulunduran kişi” ifadesine de uygundur. Buna göre, boşanan kadının hayat standartları zor ise boşayan erkeğin ona karşı aslında vermek zorunda olmadığı mehrin diğer yarısını da ona bağışlamasının son derece muttakice bir davranış ve nezaket olacağı haber verilmektedir.

Buna karşılık, boşanmakta olan eşlerden erkeğin ekonomik durumu müsait değilse veya mehrin yarısını bile verse ekonomik olarak sıkıntıya girecekse boşanan kadının bu yarı mehri de almaktan vazgeçmesinin daha duyarlı bir davranış olacağı bildirilmektedir. Âyetin devam eden cümlesinde “eşlerin aralarında iyilik ve ihsanı unutmamaları gerektiği”nden söz edilmesi, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede boşanan kadınların da kendilerine verilecek yarı mehirden vazgeçebileceklerine dair bir mesaj bulunmaktadır.

b)وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ “Aranızda iyiliği unutmayın!” Yüce Allah eşlerin bu durumdaki boşanmalarında birbirlerine iyilikle, ihsanla, faziletle davranmaları gerektiğini, lütufkâr davranmayı unutmalarının yanlış olacağını bildirerek, karşılıklı olarak anlayışlı olmayı öncelemek gerektiğine dikkat çekmektedir.(23) Burada da hitap erkekler üzerinden verilse deبَيْنَكُمْ beyneküm “aranızda” ifadesi maksadın eşlerin her biri olduğunu ortaya koymakta, karşılıklı iyiliğin önemi vurgulanmaktadır. Aslında buradaki ince bir gönderme de iyilik yapanın, yani hakkından vazgeçip onu karşıdakine bağışlayanın sonuçta kazanacağına yöneliktir.

c) اِنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah, yapmakta olduklarınızı görendir.” Yüce Allah âyetin sonunda muhataplardan kimlerin neler yapıp ettiğini görmekte olduğunu beyan ederek, taraflara bir davranış ahlakı kazandırmayı amaçlamaktadır. Bu tür ifadeler emredilen hususlara riayet edenler için bir moral vesilesi olarak görülmeli, ilahi uyarılara itibar etmeyenler içinse bir gözdağı şeklinde yorumlanmalıdır. Zira Yüce Allah’ın bilmesi, görmesi, haberdar olması vs. hususlar amellerin hiçbir şekilde zayi olmayacağını, çünkü hepsinin mahşerdeki yargılamada kişilerin önüne çıkartılacağı gerçeğini hatırlatmayı amaçlamaktadır.

b) İbadetlerde Ciddiyet

Yüce Allah, sûrenin 238-242. âyetlerinde ibadetlere, yani namazlara ve orta/ideal namaza devam etmek gerektiğini, Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılınmasını, eğer herhangi bir şeyden korkulursa namazları yürüyerek yahut binekte kılınmasını, güvene kavuşulunca Allah’ın öğrettiği şekilde O’nu anıp ibadet etmek gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, dul eşler bırakıp vefat edecek kimselerin evlerinden çıkarılmadan bir yıla kadar bıraktıkları maldan dul kalan eşlerinin faydalanmaları hususunda sağlıklarında vasiyet etmeleri, eşi ölen kadınlar kendiliklerinden çıkıp giderlerse, kendileri hakkında yaptıkları meşru şeylerden muhataplara herhangi bir günah olmadığı beyan edilmekte, boşanmış kadınların, hakkaniyet ölçülerinde (kocalarından) menfaat sağlamalarının hakları olduğu, bunun muttakiler üzerine bir borç oluşu ve Yüce Allah’ın âyetlerini işte böylece açıkladığı ifade edilmektedir.

ı. İdeal İbadet: Namaz

حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى وَقُومُوا لِلّٰهِ قَانِت۪ينَ فَاِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا اَوْ رُكْبَانًا فَاِذَآ اَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ “Salavat’a (namazlara) ve orta (ideal) salât’a (namaza) devam edin! Allah’a saygı içinde (bunu) yerine getirin! (Bir tehlikeden) korkarsanız (namazlarınızı) yürüyerek veya binmiş olarak (binek üzerinde kılın)! Güvende olduğunuz zaman siz bilmiyorken Allah’ın size öğrettiği şekilde O’nu hatırlayın (namazı kılın)!”

Buradaki حَافِظُوا hâfızû emri “devam edin, koruyun”; عَلَى الصَّلَوَاتِ ‘ale’s-salevâti ifadesi “ibadetlere, namazları devam edin”; وَالصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى ve’s-salâti’l-vüstâ tamlaması “orta (ideal) namazı da, ibadeti de”; وَقُومُوا ve kûmû emri “ve ikame edin, yapın, yerine getirin, kılın”; لِلّٰهِ lillahi ifadesi “Allah için”; قَانِت۪ينَ kânitîne kelimesi “saygı göstererek”; فَاِنْ خِفْتُمْ fe in hıftüm ifadesi “eğer korkarsanız”; فَرِجَالًا fericâlen kelimesi “yaya olarak (kılın)”; اَوْ رُكْبَانًا ev rükbânen ifadesi “veya binekli olarak (kılın)”; فَاِذَآ اَمِنْتُمْ fe izâ emintüm cümlesi “güvene kavuştuğunuz zaman”; فَاذْكُرُوا fezkürû emri “zikredin, anın, hatırlayın”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; كَمَا عَلَّمَكُمْ kemâ ‘allemeküm ifadesi “size öğrettiği gibi”; مَا لَمْ تَكُونُوا mâ lem tekûnû ifadesi “(şöyle) olmadığınız şeyleri”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmektesiniz, bilmediğiniz şeyleri” demektir.

Burada ibadetlere gereken önemin verilmesi gerektiğine dair bilgiler ve namaz ibadetinin ne kadar önemli olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى وَقُومُوا لِلّٰهِ قَانِت۪ينَ “Salavat’a (namazlara) ve orta (ideal) salât’a (namaza) devam edin! Allah’a saygı içinde (bunu) yerine getirin!” Yüce Allah önceki âyet grubunda sorumluluk sahibi insanlara çeşitli konularda görevlerini hatırlatmış, aile ve toplum hukukuna dair çeşitli meseleleri dile getirmiş, önceki âyetin sonunda ise müminlerin kendi aralarında ihsan ve ikramı unutmamalarını ifade etmiştir. Şimdi adeta bütün bu değerlerin gerçek manada nasıl ifa edileceğini beyan etmek üzere, ibadetlere, özellikle de ideal ibadet demek olan namaza dikkat çekmektedir. Bu ifadelerimiz esasında iki âyet grubunun birbiriyle olan konu ilişkisini de ortaya koymaktadır.

Yüce Allah bu âyette “ibadetlerin muhafaza edilmesi ve Allah’a boyun eğilmesi şeklinde iki emre yer vermektedir:

a)حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى “Salavat’a (namazlara) ve orta (ideal) salât’a (namaza) devam edin!” Âyetin bu bölümünde ibadetlerin ve ideal olan namazın muhafaza edilmesi ele alınmaktadır.

ı. Âyette geçen الصَّلَوَات es-salevât kelimesi “ibadetler, Yüce Allah’tan yanalık içeren tevhid içerikli bütün eylemler” manasına gelmekte, onların muhafazası ise devam ettirilmeleri anlamını vermektedir. İbadetlerin korunmasıyla ilgili olarak Mü’minûn 23/9 ve Me‘âric 70/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bütün ibadetlerini koruyanlardır.”

Yüce Allah bu âyetlerde “salâtın/salevâtın muhafaza edilmesin”den söz etmektedir. Anlaşılan o ki, يُحَافِظُونَ/حَافِظُوا hâfızû/yuhâfizûne kelimeleri “muhafaza etmek” manasında hem devamlılığı, hem gayreti, hem de muhafazayı içeren bir süreç anlamı versin diye tercih edilmiştir. İbadetleri muhafaza onların vaktini, yerini, miktarını, içeriğini, anlamını, amacını vs. gözetmektir. İbadetleri koruyanları Allah da korur.

“Salevâtını korumak”, kurtuluşa erecek müminlerin özellikleri arasında bütünüyle ibadetleri içeren bir mahiyet arz etmektedir. Âyette geçen الصَّلَوَات es-salevât kelimesi bazı âlimlerimiz tarafından dinin direği diye tarif edilerek “namaz” olarak anlaşılmıştır.(24) Bizce bu kelime, içinde namazın da bulunduğu bütün tevhid içerikli ibadetleri ve bütün farzları, yani bütün ilahi buyrukları kapsamaktadır.(25)

En‘âm 6/92’de yer alan “salâtı muhafaza etmek” özelliği, Kur’ân’ın indiriliş gayesini ve öncesinde gönderilmiş diğer ilâhî mesajları onaylayan yapısını ortaya koyan bir içerikte yer almaktadır. Âhirete iman edenlerin Kur’ân’a da inandıkları ifade edildikten sonra, ikinci cümle “salâtı muhafaza etmek” şeklinde belirlenmiştir. Bu kullanımdan da destek alarak, maksadın sadece namaz kılmak olmadığını, namazı da içerecek şekilde bütün dinî hassasiyetleri korumanın, onları gereği gibi uygulamanın önemli olduğu ortaya çıkmaktadır.

Kur’ân’da salât kelimesi ekâme, yukîmü, ekım gibi kelimelerle kullanılırsa formu belli namaz anlamı verir. Bu kelimelerin olmadığı yerlerde geçen salât kelimesi “bütünüyle dini duyarlılığı” ifade eder. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda “Allah’a boyun eğerek bu görevleri yerine getirmek” ifadesinde قُومُوا kûmû emri kullanıldığı için, buradaki maksadı “namazın kılınması”yla ilişkilendirmek bağlama ve konuya uygundur. Dahası, bir sonraki âyette yer alan ifadeler de bir anlamda bunu desteklemektedir.

Şu husus unutulmamalıdır: Dini sorumluluklarımızı sadece namazdan ibaret görmek doğru ve yeterli değildir. Bir anlamda ibadetlerin muhafazası, onların özümsenmesi veya içselleştirilmesi demektir. Bu itibarla, âyette sözü edilen özellik genel anlamda bütün ibadetlere devam ederek onların hakkını vermek ve onları hayatın vazgeçilmezi yapmaktır; özelde ise namazı büyük bir özenle kılmaktır.

ıı. Âyette muhafazası yanı korunması emredilen ikinci husus ise الصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى es-salâtü’l-vüstâ tamlaması gereği salât-ı vüstâ’dır. Bu tamlamayı öncesindeki es-salevât kelimesinin açıklaması olarak kabul edip “bütün ibadetleri, özellikle de ideal ibadeti yapmaya çabalayın” manasını elde etme imkânımız vardır. Buradaki الْوُسْطٰى el-vüstâ kelimesi Bakara 2/143’te geçen “orta” manasındaki vesat kelimesinin ism-i tafdîl kalıbıdır ve “en orta, en faziletli, en hayırlı, en mutedil” gibi manalar içermektedir.(26) Bu kelime evsat kalıbında Mâide 5/89’da “ortalaması”, Kalem 68/28’de ise “en dengeli, en akıllı” manasında kullanılmaktadır.

Burada zikredilen الصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى es-salâtü’l-vüstâ tamlamasını namazla ilişkilendiren âlimlerimiz bu namazın hangi namaz olduğu konusunda çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu çerçevede, günlük beş vakit bağlamında “sabah, öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazları”dır diyenler olduğu gibi, “Cuma, korku, kuşluk, vitir, bayram namazları” gibi görüşler ileri sürenler de olmuştur. Hatta bunun hangi vakit olduğunun bilinemeyeceği de dile getirilen görüşler arasında yer almaktadır.(27) Esasında bu tamlama ideal ibadet manasında kapsamı geniş bir şekilde her çeşit tevhid eylemini kapsadığı gibi, özel olarak da ideal namazı ifade edebilir. Bu durumda, bütün namazların ideal namazı yakalamak için kılındığı düşünülerek, her namazın bu şekilde kılınması gerektiği sonucunu bize verebilir; Allah en iyisini ve en doğrusunu bilir.

ııı. Âyette yer alan الصَّلَوَات es-salevât kelimesi en az üç şeyi içerecek şekilde çoğuldur. الصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى es-salâtü’l-vüstâ tamlaması ise “orta namaz” manasına alınırsa namazların toplamı dört eder. Oysa dört rakamının ortası olmayacağına göre الصَّلَوَات es-salevât kelimesinin zorunlu olarak dört vakti içerdiği kabul edilir ve الصَّلٰوةِ الْوُسْطٰى es-salâtü’l-vüstâ tamlamasıyla birlikte namazların toplamının beş vakit olduğu bu âyetten bile elde edilebilir.(28)

b)وَقُومُوا لِلّٰهِ قَانِت۪ينَ “Allah’a saygı ve bağlılık içinde (bunu) yerine getirin (ibadet edin/namaz kılın)!” Âyette yer alan ikinci emir ise bu ifadeyle dile getirilmektedir. Buna göre, Yüce Allah muhataplarına seslenmekte ve ibadetlerini, özellikle de namazlarını Allah’a tam bir boyun büküş içerisinde, tam bir teslimiyet ve itaat duygusuna sahip olarak yerine getirmelerini emretmiş olmaktadır. Burada zikredilen “kunût üzere Allah için kâim olma emri”, itaat, huşu, sükûnet üzere ibadetlerini derin bir duyarlılık ve Allah’a boyun büküş şeklinde gerçekleştirmek, bir anlamda “Allah’ın huzurunda divan durmak”tır. “Namazın en faziletlisi kunutu uzun olandır”(29) hadisinde kast edilen husus, namazda kıyamın uzun tutulması, ibadetlerin huşu içerisinde yerine getirilmesidir. Müfessirlerimiz kunût denen durumu “dua ve zikir”, “itaat”, “susmak”, “huşu, huzur”, “başka şeylere itibarsızlık”, “ayakta duruş”, “devamlılık”, “sabır” vs. şeklinde yorumlamışlardır;(30) bu anlamların hepsi kelimenin anlam içeriğine ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajına uygundur.

2. فَاِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا اَوْ رُكْبَانًا فَاِذَآ اَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ “(Herhangi bir tehlikeden) korkarsanız (namazlarınızı) yürüyerek veya binmiş olarak (binek üzerinde kılın)! Güvende olduğunuzda, siz bilmiyorken Allah’ın size öğrettiği şekilde O’nu hatırlayın (namaz kılın)!” Yüce Allah bu âyette namaz ibadetinin hiçbir şekilde terk edilmemesi gerektiğini beyan etmekte ve O’nu zikrin nasıl olması gerektiğine dikkat çekmektedir.

a)فَاِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا اَوْ رُكْبَانًا “Eğer (herhangi bir şeyden) korkarsanız (namazlarınızı) yürüyerek yahut binmiş olarak (binek halinde kılın)!” Burada yer alan خِفْتُمْ hıftüm fiili can güvenliği içermeyen her türlü ortamlardan duyulan korkuyu ifade etmekte, رِجَالًا ricâlen kelimesi “yürüyerek”, رُكْبَانًا rükbânen sözcüğü ise “binekli olarak” manasına gelmektedir.

Yüce Allah namazın önemini vurgulamak üzere onun hiçbir şekilde terkedilmemesi gerektiğini dile getirmek istemekte ve güvensiz bir ortamda olunsa veya korkulacak şeylerin bulunduğu zaman ve mekânlarda bile, gerek yaya olarak, gerekse binek üzerinde namazın kılınması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Böylesi olağanüstü şartlarda önemli olan şey Yüce Allah’ı hatırlatıcı bir eylem olarak “namaz kılmak”tır. Bu durumlarda kılınan bir namazda elbette normal zamanlardaki gibi şartlar ve rükünler tam anlamıyla yerine getirilemeyebilir. Kıble, kıyam, rukü, secdeler, teşehhüt gibi farzların tam anlamıyla yerine getirilememesi bile, namazı terk etmeyi akla getirmemek durumunda olduğumuzun bir delilidir. Zaten âyetin devamında zikredilen husus da “güven ortamına ulaşıldığında namazın Yüce Allah’ın öğrettiği gibi kılınması”dır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj, Nisâ’ 4/101-102’de dile getirilen “savaş ve/veya cephe ortamlarındaki namaz” ve Müzzemmil 73/20’de dile getirilen “hastalık”, “yorucu, zor yolculuklar”, “savaş ortamları”nda namazın terk edilemeyeceği mesajlarıyla uyum halindedir. İnsanların can güvenliğinin bulunmadığı ortamlarda bile namazın kılınması emredildiğine göre, bunu diğer zamanlarda şu veya bu sebeple ya da akla gelebilecek herhangi bir mazeretle terk etmenin hiçbir açıklamasının olamayacağı kolayca anlaşılabilir. Burada bir istisna olarak, cünüplük durumunda gusül abdesti alıncaya kadar namazın kılınmamasını hatırlatmalıyız ki böylesi durumlarda da cünüplükten hemen kurtulmak gerektiği Mâide 5/6’da beyan edilmektedir.

Hz. Peygamber’in Hendek savaşında ikindi namazını kılamadığı, sonrasında ise kılamadığı İkindi’yi ve diğer dört namazı art arda kıldığının aktarıldığı rivayeti(31) bu âyet ışığında yeniden sorgulamak gerekmektedir. Bu âyeti her insandan daha iyi bilen Hz. Peygamber’in ima ile olsun namaz kılamadığının söylenmesi anlaşılabilir bir şey değildir. Özellikle Hendek savaşında fiilen ve bilinen anlamda bir mukâtele (vuruşma savaşı) olmamasına rağmen, Hz. Peygamber’in namazı veya dört vakit namazını kılamadığının belirtilmesi en azından bu âyetin mesajına aykırıdır.

İşte bütün bu nedenlerle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, insanların en zor zamanlarda bile terk edemeyecekleri görevleri arasında namaz ibadetinin neden yer aldığı anlaşılmış olacaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/239’da, ayrıca Nisâ’ 4/101-103 ile Müzzemmil 73/20. âyetlerde verilen mesajlarda dile getirilen hususlar, namaz ibadetinin hiçbir gerekçeyle terk edilemeyeceğinin apaçık delilidir. İster hastalık hali, ister rızık temini için yapılan yolculuklar, ister savaş halleri, isterse korkulu ortamlar, can güvenliğinin bulunmadığı şartlar olsun, insanlar Kur’ân kıraatini terk edemeyecekleri gibi namaz kılmaktan da muaf tutulmamışlardır. Şimdilerde adı her ne olursa olsun, Kur’ân’da en çok emredilen namaz ibadetini kılmamayı meşru gösterebilecek herhangi bir sebebin olmaması gerektiğini ümmetin bilgisine sunmak durumundayız.

b) فَاِذَآ اَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ “Güvene kavuştuğunuz zaman, Allah’ın size siz bilmezken öğrettiği şekilde O’nu anın (namaz kılın)!” Yüce Allah can güvenliği olmayan ortamlarda bile yaya veya binek üzerinde bile olsa namazın kılınmasını emrettiğini beyan ettikten sonra, bu defa artık güvene kavuşulunca bilmedikleri şeyleri kendilerine Allah’ın öğrettiği gibi bütün eylemlerini zikre dönüştürmelerini de görev olarak muhataplara yüklemektedir.

ı. Âyette yer alan فَاذْكُرُوا اللّٰهَ fezkürullâhe ifadesi önceki âyetlerde ele alınan konular çerçevesinde bütün ilahi öğretilerin dikkatle ve Yüce Allah’ın öğrettiği şekilde yerine getirilmesi gerektiğini içerebilir. Bu durumda zikrin kapsamı genişletilmekte, bir anlamda hayat pratiklerinin tamamında Allah’ın şahitliğini gözeterek muhsince bir duyarlılık içerisinde bulunmayı manaya katmaktadır. Zikrullâh kavramı esasında hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde yaşama bilincidir.

ıı. Bu yaklaşıma ilave olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden kısmını da bağlamla ilişkili olarak “namaz”la ilişkilendirmemiz mümkündür.

Bu doğrultuda âyette yer alan فَاذْكُرُوا اللّٰهَ fezkürullâhe ifadesi önceki âyetin tefsiri olarak namazları korumak, onlara devam etmek şeklinde yorumlanabilir. Buna göre, Yüce Allah insanlara ibadetleri nasıl yapmaları gerektiğini öğrettiği için, onlardan da şimdi o öğretiye uygun olarak namazlarını kılmalarını istemekte, mazeret durumlarındaki şekil değişikliklerini kaldırarak, bildirilen ve öğretilen normal halinde namaz ibadetini yerine getirmelerini emretmektedir. Bu durum Nisâ’ 4/103’te de yer almakta, cephede kılınan tek rekâtlı namazın artık normal halde ve vakitlerine riayet edilerek kılınması gerektiği, çünkü namazın vakitle farz kılınmış bir ibadet olduğu özellikle dile getirilmektedir.

Tâhâ 20/14’te belirtildiği gibi, “namaz Yüce Allah’ı hatırlama eylemidir”. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de buna işaret edilerek, Allah’ı zikretmenin ancak O’nun öğrettiği şekilde yapılması emredilmektedir. Yüce Allah kendisine yapılan ibadetlerin nasıl gerçekleştirilmesi gerektiğini ilk insan neslinin peygamberi olan Hz. Âdem’den itibaren muhataplarına kendisi öğretmiştir.

“Allah’ın şanını yüceltmek, bu iş için tüm destek ve çabayı seferber etmek, kararlılık, devamlılık ve duyarlılık göstermek” elbette bir kulluk bilinci göstergesidir. Ancak kulluk bilincinin zirvesi demek olan “namazı ikâme etmek” bütün bu hassasiyetlerin en güzel ifade biçimidir.

Namaz ibadeti Hz. Muhammed ile başlamış bir ibadet değildir. Bakara 2/83’te İsrailoğullarından alınan sözlerde namaz emrinin bulunduğu görülmektedir. Ayrıca, Beyyine 98/5’te kendilerine kitap verilen bütün ümmetlerin sorumlulukları arasında “Dini yalnız Allah’a has kılıp hanifler olarak O’na kulluk etmek, namaz kılmaz ve zekât vermek” yer almakta ve bu hususlar “doğru din” olarak tanıtılmaktadır. Demek ki din olgusu var olduğu andan itibaren bu temel üç değer peygamberler tarafından ümmetlerine tebliğ edilmiştir. Hz. Mûsâ örnekliğinde Tâhâ 20/14’te zikri geçen namazı da bu çerçevede anlamalıyız. Şûrâ 42/13’te şeriatların bütün peygamberlerdeki aynılığı da bu gerçeği ortaya koymaktadır. Hz. İbrâhim’e,(32) Hz. Şu‘ayb’a(33) ve Hz. İsa’ya(34) yönelik emirlerde, dahası Hz. İsmail’in ailesine namazı emretmesinde(35) de gözetilen maksat aynıdır. Demek ki namaz, insanlık tarihi kadar eskidir ve peygamberlerin ortak tebliğ konularından birisidir.

“Namaz-zikir” ilişkisinden hareketle, ibadetlerin her birinin gerekçesi olduğunu öğrenmekteyiz. Namazın gerekçesi “zikir”, zekâtınki “arınma, artma ve gelişme(36)”, haccınki “takvâ azığını arttırma”,(37) orucun(38) ve kurbanınki ise ibadette duyarlılık manasında “Allah’a yönelik takvâ”dır.(39)

Müslümanlar ibadetlerini elbette Yüce Allah’ın emri olduğu için yapmalıdırlar. Çünkü ibadet Yüce Allah’ın emridir ve sorgulanmadan yerine getirilmelidir. Bu duyarlılıkla hareket ettikten sonra, ibadetlerin ferde ve topluma yönelik faydaları üzerinde durmakta herhangi bir sakınca yoktur. Bu çerçevede, ibadetlerin gerekçelerini birer sonuç olarak da görebiliriz. Her bir ibadetin hayata yönelik sonuçlarının olduğunu unutmamalıyız. Örnek olması itibariyle, namazla ilgili olarak ‘Ankebût 29/45. âyetin mealini hatırlatmakta yarar vardır: “Sana vahyedilen Kitab’ı tilâvet et (gereğini, emirlerini yap) ve (bu bağlamda) namazı kıl. Muhakkak ki, namaz, hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı anmak elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.” İşte bu âyette namazın sadece kılınırken değil, sonrasında da hayatı düzenleyici etkinliğinden söz edilmektedir.

ıı. Eşlere Zarar Verilmemesi

وَالَّذ۪ينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ اَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِاَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا اِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ اِخْرَاجٍ فَاِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪ي مَا فَعَلْنَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “İçinizden vefat ettiğinde (dul) eşler bırakacak olanlar, (bu) eşlerinin (bıraktıkları maldan) bir yıla kadar (evlerinden) çıkarılmadan yararlanmaları hakkında (sağlıklarında) vasiyet (etsinler)! Onlar (eşi ölen kadınlar) giderlerse, kendileri hakkında yaptıkları uygun (işlerde) size bir vebal yoktur. Allah ‘azîz’dir (çok güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyettekiوَالَّذ۪ينَ يُتَوَفَّوْنَ vellezîne yüteveffevne ifadesi “vefat edenler, ölenler”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden”; وَيَذَرُونَ ve yezerûne fiili “ve geriye bırakanlar”; اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “eşler”; وَصِيَّةً vesıyyehen kelimesi “vasiyyet ederek”; لِاَزْوَاجِهِمْ li ezvâcihim ifadesi “onların eşleri için”; مَتَاعًا metâ‘an kelimesi “geçimlik olarak”; اِلَى الْحَوْلِ ile’l-havli ifadesi “bir yıl”; غَيْرَ اِخْرَاجٍ ğayra ıhrâcin ifadesi “(o kadınları) çıkarmaksızın”; فَاِنْ خَرَجْنَ fe in haracne fiili “eğer kendileri çıkarlarsa”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cünâha ifadesi “hiçbir günah, sorumluluk yoktur”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; ف۪ي مَا فَعَلْنَ fîmâ fe‘alne ifadesi “yaptıkları şeylerle, yapıp ettiklerinde ilgili olarak”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِنَّ fî enfüsihinne ifadesi “onların nefislerinde, kendileriyle ilgili”; مِنْ مَعْرُوفٍ min ma‘rûfin ifadesi “örfe uygun olarak”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzun kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada erkek eşlerin ölmeden önce geride bırakacağı dul eşleri için evden ve imkânlardan bir yıl yararlanmaları için vasiyet etmekle yükümlü tutuldukları gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ اَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِاَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا اِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ اِخْرَاجٍ “İçinizden vefat ettiğinde (dul) eşler bırakacak olanlar, (dul kalan) eşlerinin (bıraktıkları maldan) bir yıla kadar (evlerinden) çıkarılmadan yararlanmaları hakkında (sağlıklarında) vasiyet (etsinler)!” Yüce Allah aile hayatıyla ilgili olarak muhtemel bazı sıkıntıların ve mağduriyetlerin yaşanmaması için önceden önlem alınması gerektiğini dile getirmektedir.

a) Yüce Allah bu âyette eşi vefat eden hanımların bir yıl süreyle evlerinden çıkartılmamasını, bunun için kişi ölmeden önce eşinin mağdur edilmemesi noktasında vasiyyet kurumunu konu edinmektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/234’te eşleri ölen hanımların beklemeleri gereken iddeti ifade etmekteyken, yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/240. âyette ise farklı bir konu zikredilmekte, eşi ölen bir hanımının eşinin yakınları tarafından zorla evden çıkartılmaması, bir yıllık bir süre içerisinde böyle bir kovmaya muhatap kılınmamasıyla ilişkilendirilmektedir. Âlimlerimizden büyük bir kısmının Bakara 2/234. âyetin 240. âyeti neshettiği şeklindeki görüşleri gerçeği yansıtmamakta, bu yorum iki konunun birbirine karıştırılmasından kaynaklanmaktadır.

Bakara 2/234. âyette “eşi vefat eden kadınların bir başkasıyla nikâhlanma süresini yani iddeti”, Bakara 2/240. âyet ise “eşi vefat eden kadınların bir yıl evden çıkartılmamaları için kocalarının önceden yapmaları gereken vasiyyeti yani infakı/nafakayı” düzenlemektedir. Yeniden vurgulayarak belirtelim ki yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/240. âyet bu hanımın evden kovulmaması için bir yıl süreyle eski eşinin evinde kalabilmesinin vasiyyet edilmesiyle, Bakara 2/234. âyet ise eşi ölen bir hanımının yeni bir evlilik yapamamasının süresini içermektedir. Bu nedenle, iki âyet arasında hiçbir zıtlık bulunmadığı için aralarında nâsıh-mensûh ilişkisi de kesinlikle söz konusu değildir.

b) Bu âyetin izahında Râzî çok önemli yorumlar naklederek konunun anlaşılmasına büyük katkı vermiştir. Önemine binaen ilgili bölümü biz de aktarmak istiyoruz:

ı. “Müfessirlerin çoğunluğunun ter­cih ettiği görüşe göre,(40) bu ayet mensûhtur. Bu görüşte olanlar şöyle demişlerdir: İslâm’ın ilk yıllarında uygulanan hü­küm şöyleydi: Koca öldüğü zaman, kadının kocasının malında, nafaka ve evin­de bir yıl durma hakkından başka herhangi bir hakkı bulunmuyordu. Evlenme hususunda, kadının kocasının evinde bir yıl beklemesi ilahî bir emir idi. Ne var ki o kadın, iddet bekleme hususunda serbest idi. Kadın isterse kocasının evinde iddetini tamamlar, isterse yıl tamamlanmadan önce kocasının evini terkederek, iddetini başka bir yerde tamamlardı. Kadın kocasının evin­den çıktı mı nafaka hakkını kaybederdi…”

“Nafaka ve kadının kocasının evinde oturmasıyla ilgili vasiyyet hükmünün mensûh olması, Kur’ân’ın, kadının kocasının malına zaten varis olduğuna de­lâlet etmesi sebebiyledir. Ayrıca sünnet de, varis olan kimseye vasiyyet yapılamıyacağına delâlet etmektedir. Böylece hem Kur'an hem de sünnet, kocanın zevcesine bir yıl süreyle evinde kalması ve malından nafaka almasıyla ilgili vasiyyet etmesi hükmünü neshetmiştir. Bir yıl iddet beklemesinin vâcib ol­ması hükmü de Yüce Allah’ın ‘(Kocası ölen) kadınlar, kendi başlatma dört ay on gün iddet beklerler’(41) âyetiyle neshedilmiştir. İşte bu görüş, önceki ve sonraki müfessirlerden pek ço­ğunun ittifakla benimsediği görüştür.”

ıı. “Mücâhid’in görüşüne göre Yüce Allah ko­cası ölen kadınların iddeti hususunda iki ayet indirmiştir:

- İlki Yüce Allah’ın daha önce geçmiş olan ‘(Kocası ölen) kadınlar, kendi başlarına dört ay on gün iddet beklerler’ şeklindeki Ba­kara 2/234. âyetidir.

- Diğeri ‘Sizden, hanımları­nı geride bırakıp ölecek olanlar, hanımları için vasiyyet etsinler...’ mealindeki Bakara 2/240’tır.

“Bu nedenle bu iki âyetin, ayrı ayrı iki durum için indirilmiş olduğunu ka­bul etmek gerekir. Buna göre biz şöyle deriz: Eğer kocası ölen kadın, kocasının evinde beklemeyi ve onun malından nafaka almayı tercih et­mezse, birinci yani Bakara 2/234. âyete göre onun iddeti ‘dört ay on gün’ olur. Ama eğer kocasının evinde oturmayı ve onun malından nafaka almayı isterse, bu kadının iddeti de ‘bir yıl’ olmuş olur. İşte bu âyetlerin hükmünü, her ikisiyle de amel edilmiş olsun diye bu iki takdire göre ele almak daha uygun olur.”

ııı. “Ebû Müslim el-İsfehânî’nin görüşüne göre ise ayetin mânası şöyledir: ‘Sizden hanımlarını geriye bırakıp ölecek olan kimse­ler, bir yıl süreyle hanımlarının nafaka almalarını ve evlerinde oturmalarını vasiyyet etmişlerse, (buna rağmen) onlar bu süre bitmeden önce evden çıkar ve Yüce Allah’ın kendileri için belirlemiş olduğu (iddet) müddetini tamamladıktan sonra kocalarının vasiyyetlerine muhalefet ederlerse, o kadınların kendileri için maruf şeyi yapmalarında, (yani sahîh bir nikâhla evlenmelerinde) herhangi bir günâh yok­tur. Çünkü onların bu vasiyyeti yerine getirmeleri gerekli değildir.’ Ebû Müs­lim, sözüne devamla şöyle demiştir: Bunun sebebi, kocaların câhiliyye döneminde bir tam yıl süreyle, hanımlarının nafaka almalarını ve evlerinde oturmalarını vasiyyet etmeleridir. Böylece kadının da bir yıl iddet beklemesi gerekiyordu. İşte bunun üzerine, Yüce Allah bu ayette bu hükmün böyle olmadığını açık­lamıştır. Bu açıklamaya göre nesh ihtimali de ortadan kalkar.”

“Ebû Müslim, görüşüne şunları delil getirmiştir:

- “Nesh, aslın hilâfına bir durumdur. Bu nedenle imkânlar ölçüsünde neshin vaki olmadığı neticesine varmak gerekir.”

- “Nüzul itibariyle nâsihin mensûhtan sonra olması gerekir. Nâsıh olan ayet, nüzul itibariyle sonra olunca en güzel olan durumun onun tilâvet bakımından da sonra olmasıdır. Ama tilâvet bakımından nesheden âye­tin, mensûh olan ayetten önce olması, her ne kadar biraz caiz olsa bile, ne var ki bu, güzel bir tertip sayılmaz. İlahî kelâmı, imkânlar nisbetinde böyle bir tertipten tenzih etmek gerekir. Bu ayet, tilâvet bakımından nâsıh olan ayetten sonra olunca, bu âyetin o ayetle mensûh olduğuna hükmetmemek evlâ olur.”

- “Usûlde, ‘Nesh ile tahsîs etme arasında bir zıtlık bulunursa tahsîs etmek evlâ olur’ hükmü yer almıştır. Burada biz bu iki âye­ti, Mücâhid’in dediği gibi iki ayrı duruma tahsis ettiğimizde, ‘nesh’ hükmü ortadan kalkmış olur. Bu nedenle, delilsiz olarak ‘neshin meydana geldiğini söylemektense, Mücâhid’in görüşünü kabul etmek daha uygun olur.”

Bu görüşleri nakleden Râzî, görüşler arasında değerlendirme yapmak üzere şu bilgileri vermiştir:

“Ebû Müslim’in görüşüne göre söz açıktır. Çünkü siz, ayetin takdirinin ‘Onlara, eşleri için vasiyyet etmeleri gerekir, vâcib­tir’ veya ‘Bir vasiyyet etsinler’ şeklinde olduğunu söylü­yorsunuz. Böylece de hükmü Allah’a nisbet etmiş oluyorsunuz... Hâlbuki Ebû Müslim ‘Aksine ayetin takdiri, ‘Siz­den vefat edeceklerin hanımları için vasiyet etmeleri gerekir’ veya ‘Hanımları için vasiyet etmiş olurlar’ şeklinde­dir’ demiştir. Bu yüzden Ebû Müslim hükmü erkeğe yani kocaya nispet etmiştir. Mutlaka bir tak­dir yapılacaksa sizin takdiriniz, onunkinden daha evlâ değildir.”

“Sonra âyetin takdiri sizin söylediğiniz şekilde olursa, ona nesh arız olmuş olur. Bu durumda da her akl-ı selim Ebû Müslim’in takdirinin sizinkinden da­ha uygun olduğuna ve âyette neshin bulunduğunu söylemenizin delilsiz bir id­dia olduğuna şehâdet eder. Hem neshin olduğunu kabul etmede, Yüce Allah’ın kelâmının münezzeh olduğunun söylenmesi gereken kötü bir sıralanışı bulun­duğunu kabul vardır. Bu açık bir sözdür.”

“Bunu böylece bildiğin zaman biz deriz ki: Bu âyet başından sonuna ka­dar bir şart cümlesidir. Buna göre, şart ‘Sizden hanımlarını geride bırakıp ölecek olanlar, eşlerinin evlerinden çıkarılmayarak bir yıla kadar yararlanmalarını vasiyet etsinler’ ifadesidir. Bütün bu cümle şart cümlesidir. Bunun cezası (cevâbı) ise ‘Eğer o kadınlar kendiliklerinden çıkarlarsa artık onların bizzat yaptıkla­rı meşru işlerden dolayı size sorumluluk yoktur’ âyetidir. Ebû Müslim’in gö­rüşünün izahı işte bundan ibarettir ve bu görüş son derece doğrudur.”(42)

Râzî’nin naklettiği bu görüşler ve özellikle Ebû Müslim el-Isfehânî’yi haklı gören değerlendirmesi son derece isabetlidir demekle yetinelim.

2. فَاِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ف۪ي مَا فَعَلْنَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ “Onlar (eşi ölen kadınlar, kendiliklerinden) çıkıp giderlerse, kendileri hakkında yaptıkları uygun (işlerde) size herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah kişi ölmeden önce geride bırakacağı dul eşinin mağdur olmaması için bir yıllık geçimini sağlamak üzere onun evden çıkartılmamasını vasiyet etmesini beyan edince, konuya başka bir açılım daha getirmektedir. Bu çerçevede, söz konusu dul kadınlar kendileri kendi iradeleriyle ve hiçbir baskı olmadan evden çıkarlarsa, bunun beraberinde yeni bir evlilik yapma girişimleriniمَعْرُوفٍ ma‘rûf yani “meşru ve örfe göre” gerçekleştirirlerse bunda herhangi bir günahın ve sorumluluğun bulunmadığını hükme bağlamaktadır.

3. وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘azîz’dir (çok güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bu ve benzer konularda verdiği hükümler noktasında عَز۪يز ‘azîz’dır; yani sorgulanamayacak şekilde izzet ve yücelik sahibidir. Aynı zamanda حَك۪يم hakîm’dir; yani verdiği hükümlerde hikmetsiz herhangi bir unsur bulunmamaktadır.

ııı. Kadınların Gözetilmesi Gerekliliği

وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّق۪ينَ كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اٰيَاتِه۪ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Muttakîler (duyarlı olanlar) üzerine bir borç olarak, boşanmış kadınların uygun bir şekilde (kocalarından) menfaat sağlaması (onların hakkıdır). Allah akıl edesiniz diye ayetlerini size işte böyle açıklıyor.”

Buradaki وَلِلْمُطَلَّقَاتِ ve li’l-mutallakâti ifadesi “boşanmış hanımlar için vardır”; مَتَاعٌ metâ‘un kelimesi “geçimlik”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “hakkaniyet ölçülerine göre”; حَقًّا hakkan kelimesi “hak olarak, borç olarak”; عَلَى الْمُتَّق۪ينَ ‘ale’l-muttakîne ifadesi “takvâ sahiplerine”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklamaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için”; اٰيَاتِه۪ âyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini”; لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ le‘alleküm ta‘kılûne ifadesi ise “akıl edesiniz diye” demektir.

Burada boşanmış kadınlara ödenek verilmesiyle ilgili hüküm, bunun muttakiler üzerine borç oluşu ve âyetlerin açıklanışının akletmeyle ilişkisi gündeme getirilmektedir.

1.وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّق۪ينَ “Muttakiler (duyarlı olanlar) üzerine bir borç olarak, boşanmış kadınların uygun bir şekilde (kocalarından) menfaat sağlaması (onların hakkıdır).” Yüce Allah boşanmış kadınlar için maruf ölçülerde bir geçimliğinin bulunduğunu beyan etmektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/236. âyette de belirtildiği gibi, boşanmış hanımların maruf bir şekilde faydalandırılması gerekmektedir. Bu âyette de yer alan مَتَاع metâ‘ kelimesi dünyalıklar için kullanılmakta ve devamlı bir ödenek değil, geçici bir mahiyet arz etmektedir. Bu çerçevede sözü edilen ödeneğin مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ “maruf bir şekilde” yani “örfe göre” yerine getirilmesi gerektiği özellikle belirtilmektedir.

Yüce Allah, bu ödeneğin takvâ sahipleri üzerine yüklenmiş bir görev ve sorumluluk olduğunu bildirmektedir. Bu ifade Bakara 2/236. âyette “Muhsinler üzerine bir borç olarak” şeklinde geçmektedir. Yüce Allah, cinsel ilişki yaşanmayan veya nikâh öncesinde herhangi bir mehir belirlenmeyen hanımların boşanması durumunda onlara verilecek ekonomik ödeneğin örfe ve kişinin durumuna göre olması gerektiğini ifade etmekte, böylesi bir davranışın muhsinler üzerine bir hak yani bir borç olduğunu dile getirmektedir.

Burada geçen الْمُتَّق۪ين el-muttakîne kelimesi “takvâ sahipleri” manasına gelmekte, “sorumluluğunu bilenler”, “sorumlu davrananlar”, “ilahi buyruklar noktasında duyarlılık gösterenler” demektir ki bu haliyle ilgili kişiler mahşerdeki azaptan da korunmuş olacaklardır. Bu manada söz konusu kelimenin kök anlamı da devreye girmiş olur. Dünya hayatında duyarlılık göstermeyenleri mahşerde korkunç bir akıbet beklemektedir. Bu yüzden, ekonomik görevlerin kişiyi azaptan kurtarmada çok önemli katkılar sağlayacağı herkesin malumu olmalıdır.

İşte boşanmış olan hanımların mağdur edilmemelerini sağlamak üzere kendilerine ödenek tahsis edilmekte ve bunun maruf bir şekilde yani örfe göre ve meşru bir şekilde kendilerine iletilmesi emredilmektedir. Bakara 2/236. âyette boşanma aşamasında olup cinsel birleşme yapılmamış ve mehir belirlenmemiş eşlere herhangi bir mehir üzerinden değil de insani bir hassasiyet göstergesi olarak belli bir ödeneğin sunulması gerektiği beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise herhangi bir eksiklik içermeyecek şekilde boşanmış olan kadınlara yeniden evleninceye kadar veya örfe/hakkaniyete göre belli süreliğine bir nafaka ödenmesi gerektiği hükme bağlanmış olmaktadır. Bu nedenle, Bakara 2/236. âyetle Bakara 2/241. âyet arasında herhangi bir çelişki olmadığı gibi her iki âyette herhangi bir konu tekrarı da söz konusu değildir.

2. كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اٰيَاتِه۪ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Allah, akıl edesiniz diye ayetlerini size işte böyle açıklıyor.” Yüce Allah özelde Bakara 2/227. âyetten itibaren ele aldığı boşanma ile ilgili meseleleri, genelde ilahi içerikli bütün beyanlarını, prensiplerini, hükümlerini ve ilkelerini açık bir şekilde ortaya koyduğunu, bu açıklamaların insanların leyhine olduğunu, sonuçta onların akletmelerini istediğini dile getirmek istemektedir.

Bakara sûresinin daha önce yorumladığımız 219-220. âyette içki ve kumarla ilgili hükümlerin yanında infakla ilgili bir meseleyi cevapladıktan sonra şöyle buyrulmaktadır: “Allah size âyetleri böyle açıklıyor ki dünya ve ahiret hakkında iyice düşünesiniz.” Yüce Allah âyetlerini insanlara ve özellikle de müminlere açıklayıp duyuruyor ki onlar dünya ve âhiret hayatları hakkında nelerin kendi lehlerine olduğunu akletsinler, düşünüp anlasınlar ve ona göre doğru ve faydalı şekilde hareket edebilsinler. Yüce Allah’ın beyan ettiği şeyler insanların hem dünya hayatında hem de mahşer hayatında onların yararına olacak şeylerdir; kendilerini huzura ve esenliğe çıkaracak değerlerdir. Bu nedenle, âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize” manasını vermektedir.

Bu ifadeye benzer başka ifadeler(43) de Kur’ân’da yer almakta ve Yüce Allah’ın âyetlerini açıklamasının gerekçesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi insanların “akıllarını kullanmaları”,(44) “takvâ sahibi olmaları”,(45) “tefekkür etmeleri”,(46) “gerçeği hatırlamaları”,(47) “hidayete ermeleri”(48) ve “şükretmeleri”(49) şeklinde zikredilmektedir.

İnsanlar eğer Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını aklederlerse yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermeyebilir. Sırf bu yüzdendir ki Kur’ân’da derin düşünceyle ilgili olarak tedebbür, tezekkür, tefekkür, te‘akkul ve tefekkuh kavramlarına yer verilmekte ve ulu’l-elbâb denen “derin anlayış ve sağduyu sahipleri”nin bu düşünme eylemlerinin hepsini gerçekleştirdiğine değinilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunların dördüncüsü yani “akletmek” zikredilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., II, 516.
• 2 - Semerkandî, age., I, 154; Taberî, age., II, 512-514.
• 3 - Zemahşerî, age., I, 278. 4 - Taberî, age., II, 516; Zemahşerî, age., I, 278.
• 5 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 6 - Râzî, age., VI, 130. 7 - İbn Mâce, Menâsik, 103.
• 8 - Semerkandî, age., I, 155; Taberî, age., II, 522-523; Râzî, age., VI, 133; Yazır, age., II, 120.
• 9 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4. 10 - Zemahşerî, age., I, 280.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 11 - Bakara 2/77, 235, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/235 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 12 - ‘Âdiyât 100/10. 13 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • ‘Âdiyât 100/10 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 14 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 15 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 16 - Semerkandî, age., I, 155; Taberî, age., II, 528.
• 17 - Taberî, age., II, 537; Zemahşerî, age., I, 281.
• 18 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân; İmân, 37; Müslim, İman, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, İman, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9
• 19 - Semerkandî, age., I, 156; Zemahşerî, age., I, 282. 20 - Taberî, age., II, 543-549; Zemahşerî, age., I, 281.
• 21 - Semerkandî, age., I, 156. 22 - Râzî, age., VI, 144-145.
• 23 - Taberî, age., II, 552.
• 24 - Semerkandî, age., I, 467; II, 495; Zemahşerî, age., III, 173. 25 - Taberî, age., VII, 272; XVIII, 5.
• 26 - Yazır, age., II, 124. 27 - Semerkandî, age., I, 156-157; Taberî, age., II, 554-567; Zemahşerî, age., I, 283-284; Râzî, age., VI, 147-148; Yazır, age., II, 125-127.
• 28 - İslâmoğlu, age., s. 83’te 5. not. 29 - Müslim, Müsâfirîn, 164, 165; Ebû Dâvûd, Tatavvu‘, 2. 30 - Semerkandî, age., I, 157; Taberî, age., II, 568-572; Zemahşerî, age., I, 284; Râzî, age., VI, 152-153; Yazır, age., II, 123-124.
• 31 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Bakara, 42; Cihâd, 98; Meğâzî, 29; Müslim, Mesâcid, 202, 206; Ebû Dâvûd, Salât, 5.
• 32 - İbrâhim 14/40. 33 - Hûd 11/87. 34 - Meryem 19/31. 35 - Meryem 19/55.
  • İbrâhîm 14/40 Hûd 11/87 Meryem 19/31 Meryem 19/55
• 36 - Tevbe 9/103. 37 - Bakara 2/197. 38 - Bakara 2/183. 39 - Mâide 5/27; Hacc 22/37.
  • Tevbe 9/103 Bakara 2/197 Bakara 2/183 Mâide 5/27 Hacc 22/37
• 40 - Taberî, age., II, 581; Zemahşerî, age., I, 285. 41 - Bakara 2/234.
  • Bakara 2/234
• 42 - Râzî, age., VI, 158-159.
• 43 - Nûr 24/18, 58, 59. 44 - Bakara 2/242; Âl-i İmrân 3/118; Nûr 24/61. 45 - Bakara 2/187. 46 - Bakara 2/219, 266. 47 - Bakara 2/221. 48 - Âl-i İmrân 3/103. 49 - Mâide 5/89.
  • Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Bakara 2/242 Âl-i İmrân 3/118 Nûr 24/61 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/266 Bakara 2/221 Âl-i İmrân 3/103 Mâide 5/89