Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 142-152. âyetlerinde kıble meselesine değinmekte, nerede olunursa olunsun, namaz kılarken Mescid-i Harâm tarafına yönelmek gerektiğiyle ilgili bilgileri, ayrıca Hz. Peygamber’in gönderiliş misyonunu dile getirmektedir.

a) Kıble Meselesi

Yüce Allah, sûrenin 142-145. âyetlerinde bazı beyinsizlerin “Yönelmekte oldukları kıblelerinden onları çeviren nedir?” diyeceklerini, buna karşılık Hz. Peygamber’in “Doğu da batı da sadece ve sadece Allah’ındır. (O), dileyeni/layık gördüğünü dosdoğru yola iletir” demesini emrettiğini, böylece müslümanların insanlığa, Rasûl’ün de kendilerine şahit olması için müminleri mutedil/orta bir ümmet kıldığını beyan etmektedir.

Ardından, üzerinde bulunulan Kâbe’nin Rasûl’e uyanı ökçeleri üzerinde geri dönenlerden ayırdetmek için kıble yapıldığı ifade edilmekte, bunun, Yüce Allah’ın hidâyet ettiği kimselerden başkasına elbette ağır geleceği, Allah’ın müminlerin imanını asla zayi etmeyeceği, çünkü Allah’ın insanlara karşı şefkatli ve merhametli olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve kendisine şöyle buyrulmaktadır: “Yüzünü göğe çevirişini (haber beklediğini) elbette görüyoruz. Elbette seni memnun olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. Yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir! Siz de nerede olursanız olun, (namazda) yüzlerinizi onun tarafına çevirin! Şüphesiz ki kendilerine kitap verilmiş olanlar, onun Rablerinden (gelen) gerçek olduğunu bilirler. Allah onların yaptıklarından asla habersiz değildir. Şüphesiz ki kendilerine kitap verilmiş olanlara her türlü delili getirsen de onlar kıblene dönmezler. Sen onların kıblesine asla uyacak değilsin. Onlar da birbirlerinin kıblesine uymazlar. Sana gelen bilgiden sonra onların arzularına uyacak olursan, işte o zaman zalimlerden olursun.”

ı. Kitap Ehlinin Kıble İle İlgili Alaycılıkları

سَيَقُولُ السُّفَهَآءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلّٰيهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّت۪ي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلّٰهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “İnsanlardan bazı beyinsizler ‘Yönelmekte oldukları kıblelerinden onları (Müslümanları) çeviren nedir?’ diyecekler. De ki: Doğu da Batı da yalnızca Allah’a aittir. Dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.”

Âyetteki سَيَقُولُ seyekûlü fiili “ileride diyecek(ler)”; السُّفَهَآء es-süfehâu kelimesi “cahiller, aklı kıt olanlar, zayıf görüşlüler, beyinsiz olanlar”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan”; مَا وَلّٰيهُمْ mâ vellâhum sorusu “onları çeviren nedir”; عَنْ قِبْلَتِهِمُ ‘an kıbletühum ifadesi “onların kıblelerinden”; الَّت۪ي كَانُوا el-lletî kânû ifadesi “(şöyle) oldukları, bulundukları”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “üzerinde”; قُلْ kul emri “de ki”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir, Allah’ındır”; الْمَشْرِقُ el-meşriku kelimesi “doğu da”; وَالْمَغْرِبُ ve’l-mağribu kelimesi “ve batı da”; يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayet eder, iletir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyeni, dilediğini, layık gördüğünü”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada bazılarının kıble değişimiyle ilgili dile getirdiği suçlayıcı ifadeler ve kendilerine verilen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.سَيَقُولُ السُّفَهَآءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلّٰيهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّت۪ي كَانُوا عَلَيْهَا “İnsanlardan bazı beyinsizler ‘Yönelmekte oldukları kıblelerinden onları (Müslümanları) çeviren nedir?’ diyecekler.” Yüce Allah müslümanların yönelmek durumunda oldukları kıble ile ilgili olarak daha önce yöneldikleri yerin değiştirilmesi noktasında bir olayı haber vermekte, bir anlamda ileride gerçekleşecek bir olaya önceden değinmektedir.

a) سَيَقُولُ السُّفَهَآءُ مِنَ النَّاسِ “İnsanlardan bir kısım beyinsizler (şöyle) diyecekler.” Bakara 2/13. âyette de belirttiğimiz gibi, السفيه es-sefîh kelimesinin çoğulu olan السُّفَهَآء es-süfehâ’ sözcüğü Kur’ân’da beş kez(1) geçmekte ve “cahil”, “zayıf görüşlü”, “yarar ve zarar yerlerine dair bilgisi az olan kişiler”, “beyinsizler”, “aklı kıt olanlar” gibi anlamlar içermektedir. Buna göre âyette sözü edilen bu kişilerden maksadın kimler olduğu âyetin mesajını anlamada büyük bir önem arz etmektedir. Bu noktada Râzî’nin yaptığı değerlendirmeleri aktarmakta yarar görmekteyiz.

ı. “İbn Abbas ve Mücâhid’e göre, bunlar ‘Yahudiler’dir. Çünkü onlar Hz. Peygamber’in kendi kıblelerine yöneldiğine seviniyorlar ve onun ken­dileriyle aynı kıbleye yönetmesinin, belki de bütün hususlarda kendilerine mu­vafakat etmeye yönelteceğini zannediyorlardı. Ne zaman ki kıble değiştirildi, onlar bunu yadırgadılar ve kederlenerek ‘Muhammed (putperest) atalarının yoluna döndü; o onların dinine meyletti. Şayet o, bizim kıblemize yönelmeye devam etseydi, onun beklenen ve Tevrat’ta müjdelenen peygamber olduğu­nu anlardık’ dediler. Bunun üzerine Yüce Allah’ın bu tefsir ettiğimiz ayette söyleyeceklerini bildirdiği sözü söylediler.”

ıı. “İbn Abbas, Berâ b. ‘Âzib ve Hasan el-Basrî ile Esamm’ın söylediğine göre, bunlar ‘müşrik Araplar’dır. Bu böyledir, çünkü Hz. Peygam­ber, Mekke’de iken Beytu’l-Makdis’e yönelmiştir. Müşrikler bu sebeple bundan sıkıntı duyuyorlardı. Hz. Peygamber Medine’ye gelip Kâbe’ye yönelmeye başladığı zaman onlar, ‘Bize muvafakat etmeye mecbur kaldı. Eğer bu hal (kıble) üzere sebat ederse, onun için daha iyi olur’ dediler.”

ııı. “Bu ayette kastedilenler ‘münafıklar’dır. Bu görüş Süddî’ye aittir. Müna­fıklar bu sözü yönlerden birinin, Kıble’nin Kudüs’e çevrilmesini gerektirecek makul bir sebeble diğer yönlerden ayrılamayacağını ileri sürerek, alay etme gayesiyle söylemişlerdir. Buna göre, kıblenin değiştirilmesi, sırf abesle iştigal ve şahsî görüş ve arzu ile hareket etmektir. Biz السُّفَهَآء es-süfehâ’ kelimesini münafıklara hamlettik. Çünkü bu isim münafık­lara has bir kelimedir. Nitekim Yüce Allah şöyle buyurmuştur: “Dikkat edin ki, sefihler (akılsız ve ahmak kişiler) ancak ve ancak kendileridirler; fakat bunu (bile) bilmezler.”(2)

ıv. “السُّفَهَآء es-süfehâ’ kelimesine, bu sayılanların hepsi dâhildir. Çünkü ayetteki bu lafız, başında umum ifade eden eliflâm bulunan genel bir lafızdır. Biz, bu kelimenin bütün kâfirler için kullanılabileceğini aklî delil ile açıklamıştık. Ayet de buna delâlet eder. Bu da Yüce Allah’ın ‘Kendini bilmez (sefihler)den başka kim İbrahim milletinden (dininden) yüz çevirir?’(3) sözüdür. Buna göre, bu kelimen bütün sözü edilen bu kişileri içermesi gerekir.

v. Kâdî ise şöyle demiştir: ‘Ayetten maksat, bu sözün onların hepsinden çıktığını açıklamaktır. Durum böyle olunca, (es-süfehâ’) lafzının genel olduğunu söylemek uzak bir ihtimal sayılmaz.’

vı. “Biz de deriz ki: Bu kadar bir şey, lafzın ne genel olmasına engeldir, ne de özel olmasını gerektirir. Daha doğrusu akla en yakın olan, bu gruplar­dan hepsinin bu sözü söylemiş olduğudur. Çünkü İslam düşmanları, dini ya­ralamak ve tenkid etmek karakterindedirler. Onlar fırsat buldukça, söyleyeceklerini mutlaka söylerler.”(4)

Râzî’nin dile getirdiği bu kapsamlı açıklamalara ilave edilecek herhangi bir şey olmadığı kanaatindeyiz. Bakara sûresi ve elbette bu âyetler Medine dönemine ait oldukları için, burada sözü edilen sefihlerin nakledilen görüşlerde yer alanların hepsi olma ihtimali bulunduğunu belirtmeliyiz.

b) مَا وَلّٰيهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّت۪ي كَانُوا عَلَيْهَا “Yönelmekte oldukları kıblelerinden onları çeviren nedir?” Âyette yer alan soru, müslümanların yönelmekte olduğu kıbleden başka bir yöne dönmelerinin sebebiyle ilgilidir. Bilindiği üzere, Müslümanlar Mekke’de de kısa bir zaman yöneldikleri Beyt-i Makdis’e Medine’ye hicretten sonra da bir süre yönelmişlerdi. Bu sürenin dokuz, on, onüç, onaltı veya onyedi ya da onsekiz ay olduğu rivayet edilmektedir. Dönme emrinin Receb ayının ortasında Pazartesi günü veya hicretten iki yıl sonra gerçekleştiği de rivayet edilmektedir.(5)

Âyette yer alan قِبْلَتِهِمُ الَّت۪ي كَانُوا عَلَيْهَا ifadesi Müslümanların “üzerinde bulundukları kıbleleri” demektir. Buradan hareketle, daha önce yöneldikleri bu kıblenin yani Beyt-i Makdis’e yönelişin vahiy ile tespit edildiğine dair herhangi bir netlik veya işaret söz konusu değildir. Muhtemelen Hz. Peygamber Mekke’de namazını kılarken Âl-i İmrân 3/96’daki bilgiler gereği ilk Mâbed olması, dahası Bakara 2/125, İbrâhim 14/37 ve Hacc 22/26’daki ifadeler gereği Hz. İbrâhim’in ve Hz. İsmail’in yöneldikleri kıble olması nedeniyle Kâbe’ye doğru namaz kılıyordu. O bu tercihinde hem Kâbe’ye hem de Beyt-i Makdis’e yönelerek çok önemli bir incelik daha gerçekleştiriyordu. Bunu gerçekleştirmek için Kâbe’nin güney tarafında durarak kuzeye doğru her iki mekânı da önüne alarak ibadet ediyordu.

Hz. Peygamber çok kısa bir süre de olsa önce Mekke’de, ardından Medine’ye hicret edince oradaki kitap ehlinin yöneldiği kıble olması itibariyle, kuzeye doğru Beyt-i Makdis’e yönelme içtihadında bulunmuştu. Çünkü onlar da kendilerince ibadetlerini bir kıble bilinciyle yerine getirdikleri için, Hz. Peygamber de konu hakkında henüz herhangi bir ilahi prensip belirlenmemiş olması nedeniyle onlarla aynı yöne dönmeyi tercih etmiş olabilir.

Muhtemelen Medine’de kitap ehliyle çekişmemek, gereksiz münakaşalara dalmamak ve yeni hicret ettikleri bu şehrin sakinleriyle kavga etmeme adına onlarla aynı yöne dönmekte herhangi bir sakınca görmemişti. Fakat sonrasında onların kendileriyle alay etmeleri ve belki de “Bunlar ne biçim dindarlar; yönelecekleri bir kıbleleri bile yok” türünden sözleri nedeniyle Hz. Peygamber bunalmış ve Bakara 2/144. âyette de belirtildiği gibi bir arayış ihtiyacı hissetmişti. İşte onun bu durumu ilahi irade tarafından karşılıksız bırakılmamış ve ebedi kıble olarak Mescid-i Harâm belirlenmiştir.

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, Hz. Peygamber’in ve Müslümanların daha önceden Beyt-i Makdis’e doğru yönelmeleri vahiy ile belirlenmiş olamaz. Çünkü bu takdirde Bakara 2/144. âyette de ifade edildiği gibi, Hz. Peygamber’in yüzünü göğe yöneltmesi ve yeni bir arayışa girmesi önceki ilahi prensipten memnun olmaması gibi bir sonucu kaçınılmaz bir hale getirecektir. Eğer önceki kıble Yüce Allah’ın bir emri olsaydı Hz. Peygamber’in bu konuda memnuniyetsizlik göstermesi risaletle hiçbir şekilde bağdaşmazdı.

2. قُلْ لِلّٰهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “De ki: Doğu da Batı da yalnızca Allah’a aittir. (O), dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde mutlak hükümranlığın kendi elinde bulunduğunu ve dileyen herkesi dosdoğru yola ileteceğini beyan etmektedir.

a)قُلْ لِلّٰهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ “De ki: Doğu da batı da sadece ve sadece Allah’ındır.” Kıblenin ne tarafa olacağı noktasında Medine’deki kitap ehlinin veya oradaki münafıkların ya da Mekkeli müşriklerin kendi düşüncelerinin belirleyici olamayacağı, bütün yönlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu takdîm-te’hîr metodu kullanılarak hasr/kasr tekniği ile vurgulanmaktadır. Böylece, kıble yönünün belirlenmesinde sadece Yüce Allah’ın söz sahibi olduğu, bütün mekânların ve bütün yönlerin O’na aidiyeti bir kez daha dile getirilmektedir.

Daha önce yorumladığımız Bakara 2/115’te şu bilgiler yer almaktadır: “Doğu da batı da sadece ve sadece Allah’ındır. Nereye dönerseniz Allah’ın yüzü (zatı) oradadır.” Yüce Allah kitap ehlinin cennete sadece kendilerinin gireceği iddialarını reddettikten, birbirlerinin doğru yolda olmadıkları ifadelerini naklettikten ve Allah’ın mescitlerinde O’nun adının anılmasına engel olup tahrip edilmeleri için çalışanların en zalimler olduğunu beyan ettikten sonra, sadece mescitlerin değil, bütünüyle doğu ve batının sadece ve sadece kendisine ait olduğunu, her nereye yönelirlerse kendisinin rızasının orada olduğunu haber vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin izahı bağlamında Ebû Müslim’den gelen bir açıklamayı burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Yüce Allah’ın kıbleyi Beyt-i Makdis’ten Kâbe’ye çevirdiğine dâir haber sahih olunca, kıblenin değiştiril­diğine hükmetmek gerekir. Şayet bu olmasaydı, ayetteki ‘üzerinde oldukları’ ifadesi ile ‘Yani sefihlerin üzerinde oldukları’ manası murat edil­miş olabilirdi. Çünkü onlar ancak Yahudilerin ve Hıristiyanların kıblesini biliyor­lardı. Yahudilerin kıblesi batıya, Hıristiyanlarınki ise doğuya doğru idi. Herhangi bir yöne yönelmedikçe, kendi namazlarını kılmak adetleri değildi. Onlar, Hz. Peygamber’in yüzünü Kâbe’ye doğru çevirdiğini görünce, bu yadırga­makta oldukları bir şey olduğu için şöyle dediler: ‘Bir kimse bizce kıble olarak bilinen şu iki yönden başka bir yöne nasıl yönelebilir?’ Bunun üzerine, Yüce Allah onlara cevaben işte bu cümleyi yani ‘De ki: Doğu da Allah’ındır; batı da’ ifadesini kullanmıştır.”(6)

b) يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “(O), dileyeni/layık gördüğünü dosdoğru yola iletir.” Yüce Allah âyetin sonunda insanlar içinden ilahi prensiplere itibar edenler her kim iseler onların dilekleri doğrultuda kendilerini doğru yola ileteceğini müjdelemektedir. Buradaki “dosdoğru yol” ifadesini “doğru din” veya bağlam gereği “doğru kıble” olarak anlayabiliriz.(7) Ancak mesajı evrensel manada hak ve hakikate taşımakta da herhangi bir sakınca yoktur.

Fâtiha 1/6’da “hidayet” ve sırât-ı müstakîm kavramları hakkında detaylı bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece âyette geçen bilgileri açıklamakla yetineceğiz. Öncelikle belirtelim ki bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(8) yer almakta, hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah dileyenleri yani durumu müsait olup hak edenleri, layık gördüklerini dosdoğru yola hidayet edeceğini haber vermektedir. Daveti umumi olduğu için davete icabet eden ve icabetin gereklerini yerine getiren herkesi sırât-ı müstakîme eriştireceğini müjdelemektedir. Bu ve benzer âyetlerde geçen مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesinin anlamını “dilediğini” şeklinde verenler de esasında Yüce Allah’ın bu dilemeyi ezeli bilgisi ve insanlardan durumu müsait olanlarla ilişkilendirdiği açıklamasını yapmaktadırlar.(9) Meseleye böyle bakınca, elbette sorun gözükmemektedir. Ancak meallerde söz konusu ifadeyi “dilediği” şeklinde verince konunun bu detayını bilmeyenler yanlış anlamalara maruz kalabilmektedir. Bu nedenle ilgili ifadeyi “dilediği” değil de “dileyeni/layık gördüğünü” şeklinde vermek çok daha kapsayıcı ve isabetlidir.

ıı. Ümmetin ve Hz. Peygamber’in Şahitliği

وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ اُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَه۪يدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّت۪ي كُنْتَ عَلَيْهَآ اِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلٰى عَقِبَيْهِ وَاِنْ كَانَتْ لَكَب۪يرَةً اِلَّا عَلَى الَّذ۪ينَ هَدَى اللّٰهُ وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُض۪يعَ ا۪يمَانَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Elçinin de size şahit olması için sizi dengeli bir ümmet kıldık. Senin üzerinde bulunduğun (kıble edindiğin Kâbe’yi) biz ancak Elçiye uyanı, topukları üzerinde geri dönenden bil(dir)memiz (ortaya çıkarmamız) için kıble yaptık. Bu, Allah’ın doğru yola ulaştırdıklarından başkasına elbette ağır gelir. Allah sizin imanınızı asla boşa çıkaracak değildir. Şüphesiz ki Allah insanlara karşı raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyettekiوَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte bu şekilde, böylece”;جَعَلْنَاكُمْ ce‘alnâküm fiili “sizi yaptık, sizi kıldık”; اُمَّةً وَسَطًا ümmeten vesetan tamlaması “adaletli, dengeli, ölçülü bir ümmet, topluluk”; لِتَكُونُوا litekûnû ifadesi “(şöyle) olasınız diye”; شُهَدَآء şühedâe kelimesi “örnekler, şahitler”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi “insanlara”;وَيَكُونَ ve yekûne fiili “ve olsun, olsun diye”; الرَّسُول er-rasûlü kelimesi “elçi, resül”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;شَه۪يدًا şehîden sözcüğü “şahit, örnek”; وَمَا جَعَلْنَا ve mâ ce‘alnâ fiili “kılmadık, yapmadık”; الْقِبْلَة el-kıblete kelimesi “kıbleyi”; الَّت۪ي كُنْتَ elletî künte ifadesi “(şöyle) olduğun, bulunduğun şeyi”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “üzerinde”;اِلَّا لِنَعْلَمَ illâ li na‘leme istisnası “bilmemizin dışında, sadece bilelim, ortaya çıkaralım diye”; مَنْ يَتَّبِعُ men yettebi‘u ifadesi “tâbi olan kişiyi”; مِمَّنْ يَنْقَلِبُ mimmen yenkalibu ifadesi “dönen kişiden”; عَلٰى عَقِبَيْهِ ‘alâ ‘akıbeyhi ifadesi “iki ökçesi üzerine”; وَاِنْ كَانَتْ ve in kânet ifadesi “bu durum, bu (şöyle) olur”; لَكَب۪يرَةً le kebîraten ifadesi “ağır ve zor”; اِلَّا عَلَى الَّذ۪ينَ illâ ‘alellezîne istisnası “(şu) kişilerden başkasına”; هَدَى hedâ fiili “hidayet ettikleri(nden başkasına)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيُض۪يعَ li yudî‘a ifadesi “zayi edecek, boşa çıkaracak (değildir)”; ا۪يمَانَكُمْ îmâneküm tamlaması “sizin imanınızı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِالنَّاسِ bi’n-nâsi ifadesi “insanlara”;لَرَؤُ۫فٌ leraûfun sıfatı “elbette çok şefkatli(dir)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada son ümmetin diğer insanlara, Hz. Peygamber’in de kendi ümmetine şahitliği ile kıble değişiminin sebebi, bir de bunun aslında ağır bir olay oluşuyla Yüce Allah’ın insanlara yönelik şefkati ve merhameti gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ اُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَه۪يدًا “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Elçinin de size şahit olması için sizi dengeli bir ümmet kıldık.” Yüce Allah kitap ehlinin ve müşriklerin karşı çıkmalarına rağmen Hz. Peygamber’e tâbi olmayı tercih eden bu son ümmeti وَسَط vesat bir ümmet kıldığını beyan etmekte, gerekçesini ise insanlığa şahitlik yani örneklik olarak belirlemektedir. Ümmet diğer insanlara şahit yani örnek olurken, Hz. Peygamber de bu ümmete şahit yani örnek olsun diye görevlendirilmiştir.

a) وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ اُمَّةً وَسَطًا “İşte böylece sizi vesat (orta, mutedil, dengeli) bir ümmet kıldık.” Baştaki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece” manasına gelmekte ve bu kelime sayesinde “Sizi İslam’a yönlendirdiğimiz ve kıblenizi de Kâbe yaptığımız gibi aynı şekilde sizi orta bir ümmet de yaptık” manası devreye girmektedir.(10)

Âyette geçen اُمَّةً وَسَطًا ümmet-i vesat tamlaması “adaletli, dengeli, ölçülü, orta, merkez, denk, mutedil, uyumlu, ılımlı, hayırlı bir topluluk”(11) manasına gelmektedir. Bu anlam çerçevesinde “vasat ümmet” tamlaması ifrât denen “aşırılık”lardan ve tefrît denen “küçümsemecilik ve indirgemecilik”ten uzak olup itidal denen “denge”yi tutturan topluluk manasına gelmektedir. Zaten vesat kelimesiyle aynı kökten ism-i tafdîl kalıbında getirilen evsat kelimesi de “en dengeli” manasında Kalem 68/28’de geçmektedir. Anlaşılıyor ki ümmet-i vesat tamlaması bilinen anlamda “ortadaki ümmet” değil de “en dengeli, en ideal olan, olması gerektiği gibi davranan topluluk” anlamına gelmektedir. Zaten insanlara şahit yani örnek olmak da ancak bu şekilde ideal bir toplum olmakla mümkün olabilir.

“Bu özelliği gereği, bu son ümmet aşırılıklar karşısında âdil bir denge gözeten ve hem zevk ve sefahatı hem de mübalağalı bir zühdü redderek insanın tabiatını ve imkânlarını değerlendirmede gerçekçi ve makul davranan bir topluluk özelliğinde şekillendirilmek istenmektedir… Ruh ile beden arasında yaratılıştan getirilen bir çatışma yoktur; çünkü insan hayatının bu ikili cephesindeki tabiî ve ilahi bütünlük açık bir gerçekliktir. İslam’a özgü bu dengeli davranış doğrudan Yüce Allah’ın birliği ve bütün yaratılışın temelinde yatan amacın tekliği kavramından doğmaktadır. Âyette dengeli ve ölçülü bir toplumdan söz edilmesi Allah’ın birliğinin bir sembolü olarak Kâbe tema’sına uygun düşen bir giriştir.”(12)

b)لِتَكُونُوا شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَه۪يدًا “Sizin insanlığa şahitler olmanız, Rasûl’ün de size şahit olması için.” Bu cümlede verilen mesajla ilgili olarak iki farklı bakış açısı ortaya konulmaktadır.

ı. Âyette sözü edilen şahitliğin “dünyada” gerçekleşmesinin kastedildiği beyan edilebilir. Buna göre, Yüce Allah son ümmeti insanlık için şahit kıldığını ifade etmektedir ki burada zikredilen şahitlik ümmetin diğer insanlara “örnek” kılınmasıdır. Âyette geçen شَه۪يد şehîd kelimesi ise bilinen anlamda “şehit” değil, Kur’ân’daki bütün kullanımlarında da olduğu üzere “şahit, örnek” manasına gelmektedir. Bu anlam doğrultusunda âyette geçen شُهَدَآء şühedâ’ ve شَه۪يد şehîd kelimeleri dünya şartlarında bir manada değerlendirilmeli ve maksadın “örneklik” olduğu beyan edilmelidir.

Mümtehıne 60/4 ve 6’da Hz. İbrâhim’in ve ümmetinin bizler için üsve-i haseneh “güzel örnek” olduğundan söz edilmektedir. Belli ki bazı insanlar diğerleri için rolmodel yani sembol, örnek yapılmakta, dini pratikler onlar üzerinden diğer insanlara ulaştırılsın istenmektedir. Hz. Peygamber’in de bu ümmete şahitliğinden söz edilerek aynı mantık gözetilmekte ve Ahzâb 33/21’deki bilgi gereği onun da ümmeti için üsve-i haseneh yani “güzel örnek oluşu” dile getirilmektedir.

ıı. Âyetteki mesajın “mahşer”le ilişkili bir mana verdiği de iddia edilmektedir. Buna göre, bu son ümmet kendileri gibi iman etmeyen diğer insanlar aleyhinde “şahitlik” edecek, Hz. Peygamber de benzer şekilde şahitliğini yerine getirecektir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/89’da şöyle buyrulmaktadır: “O gün kendilerinden (aleyhlerine olmak üzere) her ümmete bir şahit göndereceğiz (getireceğiz). Seni de bunların üzerine şahit olarak getirmiş olacağız. Bu Kitab’ı sana, her şey için bir açıklama, müslümanlar için de bir hidâyet, rahmet kaynağı ve müjde olarak indirdik.” Yüce Allah mahşerde her ümmete kendi içlerinden ve aleyhlerinde olmak üzere bir şahit göndereceğini beyan etmekte, bu arada Hz. Peygamber’i de bu kişilere, yani öncelikle ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklere, sonrasında ise bu son ümmet içinde tebliğ ettiği mesajlara itibar etmeyenlere aleyhte şahit olarak getireceğini haber vermektedir. Esasında İsrâ’ 17/71’de sözü edilen “ümmetlerin imamlarıyla çağrılması”nda da verilmek istenen mesaj aynıdır.

Nahl 16/84. âyetten farklı olarak Nahl 16/89. âyette Hz. Peygamber’in bu ümmetle ilgili şahitliği üzerinde durulmaktadır. Bu konuda Nisâ’ 4/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Her bir ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman halleri nice olacak!” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj açıktır: Önceki ümmetlere kendi peygamberleri şahit olacağı gibi bu son ümmetin şahidi de ümmetin peygamberi olan Hz. Muhammed olacaktır.

Furkân 25/17-19, Kasas 28/75 ve Sebe’ 34/40-41 gibi âyetlerde bu tür şahitliklerin muhatapları yalanlamak şeklinde gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. Bu arada Mâide 5/116-117’de yer aldığı gibi, Hz. İsâ’nın da bu anlamda sorgulanacağı, kendisini ve annesini Yüce Allah’ın peşi sıra ilah edinenleri mahşerde yalanlayacağı ve insanların kendilerinin böyle bir şirk ve küfür ürettiğini söyleyeceği, bu şekilde teslis inancına sahip olanların aleyhinde şahitlik yapacağı bildirilmektedir. Bu arada الْاَشْهَاد el-eşhâd kelimesinin kullanıldığı Hûd 11/18 ve Mü’min 40/51’de de mahşerde bütün şahitlerin şahitliklerinden söz edilmekte, Zümer 39/69’da da benzer içerikte bilgiler verilmektedir.

ııı. Bu iki temel yaklaşımın sonucunda yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/143’te dile getirilen ve Hz. Peygamber’le ilişkilendirilen şahitlik her iki âyet grubunu göz önüne aldığımızda şu şekilde özetlenebilir:

Anlaşılıyor ki burada da Hz. Peygamber’in bu son ümmete dünyada “şahit (örnek)” kılındığı, mahşerde ise inkârcılara aleyhte “şahitlik” edeceği beyan edilmek istenmektedir. Esasında müfessirlerimizin çoğunluğu âyetteki şahitliği mahşerle ilişkilendirmişler,(13) ancak aralarında konuyu dünya ile ilişkilendirenler de çıkmıştır.(14)

Âyetin başında ifade edildiği üzere, Hz. Muhammed’in ümmetinin “orta, dengeli, adil, ölçülü bir ümmet” kılınmasının gerekçesi mademki diğer insanlara şahitlik olarak belirlenmiştir, o zaman öncelikli olarak bu şahitliğin dünya şartlarında düşünülmesi gerekmektedir. Şahitlik esas itibariyle bir anlamda “örneklik” manasına alınırsa o zaman dünya şartlarında daha iyi bir insan topluluğunun oluşturulması hedefleniyor demektir. Ümmet bir taraftan insanlığa şahit kılınacak, diğer taraftan da insanlık ümmetin şahidi olacaktır. Biri diğerlerinin küfrüne, diğerleri ise berikilerin imanına şahit kılınmış olacaktır.

2. وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّت۪ي كُنْتَ عَلَيْهَآ اِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلٰى عَقِبَيْهِ “Senin üzerinde bulunduğun (kıble edindiğin Kâbe’yi) biz ancak Elçiye uyanı, topukları üzerinde geri dönenden ayırt etmemiz (ortaya çıkarmamız) için kıble yaptık.” Yüce Allah Beyt-i Makdis’ten çevirip Kâbe’yi kıble yapmasının gerekçesini beyan etmekte ve kimlerin Hz. Peygamber’e tabi olduğunu, kimlerin de ökçeleri üzerine gerisin geri döndüğünü ortaya çıkarmak için bunu gerçekleştirdiğini belirtmektedir.

a) Âyette geçen كُنْتَ künte fiilinin verdiği anlam nedeniyle âyette iki anlam söz konusudur. Müslümanlar Medine’de yaklaşık 16 veya 17 ay devam eden Beyt-i Makdis kıblesine yönelişten Kâbe’ye döndürülünce belli ki birileri bundan rahatsız olmuş ve gerçek niyetlerinin ne olduğu işte bu şekilde ortaya konulmuştu. Yaptığımız bu izaha göre âyette geçen الْقِبْلَة el-kıbleh kelimesi جَعَلْنَا ce‘alnâ fiilinin ikinci mef‘ûlü, الَّت۪ي كُنْتَ عَلَيْهَآ elletî künte ‘aleyhâ ifadesi ise birinci mef‘ûlu olarak kabul edilmiş ve mana şöyle verilmiş olur: “Üzerinde bulunduğun (yönü) kıble etmemizin sebebi Rasûl’e tâbi olanla ökçeleri üzere dönenlerden ayırtetmemizdir.” Bu durumda âyette geçen كُنْتَ künte fiili yaşanmakta olan zamanı, yani mevcut yeni durumu ifade eden “tam fiil” manasında yorumlanmış demektir.

İkinci bir ihtimale göre ise buradaki كُنْتَ künte fiili geçmiş zaman manasında kabul edilebilir ki bu durumda maksat Beyt-i Makdis’ten çevrilerek Hz. Peygamber’in daha önce yöneldiği Kâbe’nin bu defa ilahi emirle yeniden kıble kılınmasının nedeni “Rasûl’e tâbi olanla gerisin geri dönenlerin ortaya çıkartılması” şeklinde ifade edilmiş olmaktadır. Bu iki ihtimalin ilkini öncelediğimizi belirtmek istiyoruz.

Hz. Peygamber Mekke’deyken Kâbe’ye doğru namaz kılıyordu; bu durum Mekkelilerin hoşuna gidiyordu. Daha sonra Medine’ye hicret edince bir süre Beyt-i Makdis’e dönmüş, bu defa Mekkeliler üzülmüş, Yahudiler sevinmişti. Bu iki tayinin ikisi de Hz. Peygamber’in kendi ictihadının sonucuydu. Daha sonra kıble değişimini zorunlu kılacak şartlar oluşmuş, çevredekilerin olumsuz tavırları nedeniyle yeni bir arayışa girerek bir kıble tayini beklentisine girilmişti. İşte tam da bu aşamada daha önce kendi ictihadıyla yöneldiği Kâbe’nin bu defa ilahi buyruk gereği kıble tayin edilmesi bazı Yahudilerin hoşuna gitmemiş, alay etmelerine neden olmuş, münafıklar da çeşitli hezeyanlar ileri sürmüşlerdi. Bu durum samimi olanların diğerlerinden ayıklanmasına sebep olmuştu.

Anlaşılıyor ki Hz. Peygamber’in daha önce yani Mekke’deyken yöneldiği Kâbe herhangi bir ilahi buyrukla kıble edinilmemiş, daha önce de belirttiğimiz üzere, ilk mabed olması ve Hz. İbrâhim ile Hz. İsmail’in hatırası gereği kıble edinilmiştir. Ardından Medine’de kısa bir aralık yaşandıktan sonra, bu defa yeniden Kâbe’ye dönülmesi Yüce Allah tarafından hükme bağlanmıştı.

b) Âyette geçen لِنَعْلَمَ lina‘leme ifadesi Yüce Allah’a nispet edildiği için Allah’ın bir şeyleri sonradan bilmesi gibi bir şey söz konusu edilmemelidir; böyle bir şey asla ve asla olamaz. Yüce Allah her şeyi ezeli ilmi ile zaten bilmektedir. O’na nispet edilen “bilmek” fiilleri Âl-i İmrân 3/140, 142, Tevbe 9/16, ‘Ankebût 29/3, 11, Sebe’ 34/21 ve Muhammed 47/31 gibi âyetlerde de olduğu gibi “ortaya çıkarmak” veya “bildirmek” manasına alınmalıdır.(15) Yüce Allah insanlar gibi sonradan bilgi sahibi olmaz; O’nun bilgisi bilinene ve zamana bağlı değildir. İnsanlar zamanın mahkümu oldukları için zaman açısından yaşanmış şeyleri bilebilirler; oysa Yüce Allah zamanın hâkimidir ve olaylar gerçekleşmeden önce de gerçekleşirken de gerçekleştikten sonra da her şeyi hakkıyla ve bütün detaylarına varıncaya kadar bilmektedir.

3. وَاِنْ كَانَتْ لَكَب۪يرَةً اِلَّا عَلَى الَّذ۪ينَ هَدَى اللّٰهُ “Bu, Allah’ın doğru yola ulaştırdıklarından başkasına elbette ağır gelir.” Yüce Allah burada dile getirdiği kıble değişikliğinin esasında zor bir iş olduğunu, fakat hidayetini Allah’ın onayladığı kişilere bunun ağır gelmeyeceğini bildirmektedir. Âyetin başındaki اِنْ in edatının birden çok anlam ve kullanım ihtimali olsa da(16) biz bunun devam eden cümledeki اِلَّا illâ edatı gereğince olumsuzluk manası veren mâ edatının yerinde kullanıldığını, dolayısıyla burada vurgulu bir ifadenin söz konusu edildiğini düşünmekteyiz. Bu arada cümlede yer alan لَكَب۪يرَة lekbîrah ifadesi tıpkı Kehf 18/5’te olduğu gibi “büyük, ağır, zor, güç” gibi anlamlar içermektedir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’a iman edip O’na güvenenler için Allah’ın belirlediği esaslar asla ve asla ağır gelmez. Bu durum daha önce yorumladığımız Bakara 2/45’te “sabır va salat ile Allah’tan yardım istemenin Allah’a derin saygı duyanlardan başkasına ağır geleceği” ifadesiyle benzeşmektedir.

4. وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُض۪يعَ ا۪يمَانَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Allah, sizin imanınızı asla boşa çıkaracak değildir. Şüphesiz ki Allah insanlara karşı raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Âyetin bu bölümünde iki noktaya değinilmekte ve Rabbimizin engin, eşsiz ve erişilmez merhameti dile getirilmektedir.

a)وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُض۪يعَ ا۪يمَانَكُمْ “Allah, sizin imanınızı asla boşa çıkaracak değildir.” Yüce Allah bu cümlesinde müslümanların imanını zayi etmeyeceğini beyan etmekte, böylece herhangi bir ümitsizlik içerisine girilmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Verilmek istenen mesaj, Beyt-i Makdis’e doğru kılınan namazların zayi edilmemesiyle ilgili olduğu kadar, müslümanların bu yeni kıble emrine imanlarının asla ve asla zayi edilmeyeceği müjdesiyle de ilişkili olarak görülmelidir. Allah imanları zayi etmez; çünkü gönderilen her bir prensip müslümanların imanının konusudur. Öyleyse gelen yeni bir buyruğa iman edenlerin bu tercihleri elbette boşa çıkmayacak ve zayi edilmeyecektir.

Kıble değiştiği zaman Müslümanların bir kısmı önceki yönelişleri üzereyken yani Beyt-i Makdis’e dönerek namaz kılarlarken vefat eden kardeşlerinin durumunun ne olacağını soran sahâbîlerin bu sorusu cevaplandırılmakta ve Yüce Allah’ın insanların imanlarını yani amellerini zayi etmeyeceği bu şekilde müjdelenmektedir.(17) Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(18)

Âyetin daha önce kılınan namazların zayi edilmemesiyle ilişkilendirildiği bu nüzul sebebi rivayetine bakılırsa çok önemli bir nokta daha aydınlığa kavuşmaktadır. Buna göre, iman ve amel ilişkisinde imanın aslında amellerle bir anlam kazanacağı, aksi takdirde geriye sadece bir sloganın kalacağında şüphe yoktur. İşte burada zikredilen ا۪يمَانَكُمْ îmâneküm tamlaması bağlam dikkate alındığında kıble ile ilgili görülmeli ve namaz manasına alınmalıdır. Böylece namazın bir iman eylemi olduğu beyan edilmelidir; böylece iman ile sâlih amel birlikteliğinin vazgeçilmezliği ortaya konulmuş olmaktadır.

b) اِنَّ اللّٰهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah insanlara karşı raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah insanlara verdiği sayısız nimetlerini şefkati ve merhameti gereği ihsan etmektedir. O’nun mübâlağa yani “abartı” kalıbından getirdiği رَؤُ۫ف raûf sıfatı “çok şefkatli”, رَح۪يم rahîm sıfatı ise “çok merhametli” oluşunu ortaya koymaktadır. Kur’ân’daki bir kullanımı hariç,(19) رَؤُ۫ف raûf sıfatı hep Yüce Allah’a nispet edilmekte(20) ve Yüce Allah’ın çok şefkatli oluşunu ifade etmektedir. İnsanlara verdiği maddî-manevî, görünen-görünmeyen, bilinen-bilinmeyen, hissedilen-hissedilmeyen sayısız nimetlerinin yanında, her insana verdiği akıl, irade, fıtrat ve vicdan gibi değerler, bağlam gereği olarak gönderdiği kitaplar ve görevlendirdiği peygamberler ile insanları yönlendirdiği bu yeni kıble de bir başka nimeti ve şefkatiyle merhametinin tecellisi olarak görülmelidir.

ııı. Mescid-i Harâm’a Yöneliş Emri

قَدْ نَرٰى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَآء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضٰيهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ۢ “Yüzünü göğe çevirişini (haber beklediğini) elbette görüyoruz. Elbette seni memnun olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. Yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir! Siz de nerede olursanız olun, (namazda) yüzlerinizi onun tarafına çevirin! Şüphesiz ki kendilerine kitap verilmiş olanlar, onun Rablerinden (gelen) gerçek olduğunu bilirler. Allah onların yaptıklarından asla habersiz değildir.”

Âyetteki قَدْ نَرٰى kad nerâ fiili “elbette görüyoruz”; تَقَلُّبَ tekallübe kelimesi “döndürmeyi, döndürülüşü”; وَجْهِكَ vechike tamlaması “senin yüzünün”; فِي السَّمَآء fi’s-semâi ifadesi “göğe doğru”; فَلَنُوَلِّيَنَّكَ fe lenüvelliyyeneke ifadesi “seni muhakkak ki çeviriyoruz”; قِبْلَة kıbleten kelimesi “(şöyle) bir kıbleye”; تَرْضٰيهَا tardâhâ cümlesi “kendisinden memnun olacağın”; فَوَلِّ fe velli emri “çevir”; وَجْهَكَ vecheke tamlaması “senin yüzünü”; شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ şatra’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Harâm tarafına”;وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ ve haysü mâ küntüm ifadesi “nerede olursanız”; فَوَلُّوا fe vellû emri “çevirin”; وُجُوهَكُمْ vucûheküm tamlaması “sizin yüzlerinizi”; شَطْرَهُ şatrahû tamlaması “onun tarafına”;وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا ve innellezîne ûtû ifadesi “şüphesiz ki kendilerine verilenler”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; لَيَعْلَمُونَ leya‘lemûne fiili “muhakkak ki biliyorlar”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; الْحَق el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbi tarafından”;وَمَا اللّٰهُ ve mellâhu ifadesi “Allah hiçbir şekilde değildir”; بِغَافِلٍ bi ğâfilin ifadesi “gâfil (habersiz)”;عَمَّا يَعْمَلُونَ ‘ammâ ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeylerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in kıbleyle ilgili beklentisi, Yüce Allah’ın onu ve Müslümanları Mescid-i Harâm’a yönlendirmesi, kitap ehlinin konuyla ilgili duyarsızlıkları gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ نَرٰى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَآء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضٰيهَا “(Ey Muhammed)! Biz yüzünü göğe doğru çevirişini (yüce makamdan haber beklediğini) elbette görüyoruz. Elbette seni memnun olacağın bir kıbleye döndürüyoruz.” Âyetin bu kısmında iki nokta üzerinde durulmaktadır.

a)قَدْ نَرٰى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَآء “(Ey Muhammed!) Biz senin yüzünün göğe doğru çevrilişini görüyoruz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in Yahudilerin yöneldiği Beyt-i Makdis’ten farklı bir kıbleye yönelmekle ilgili Medine’deki bekleyişine değinmekte ve onun yücelerden haber beklediğini yani bir vahiy beklentisinde olduğunu bilip gördüğünü, beklediği türden kendisini huzura erdirecek bir kıbleye onu yönlendireceğini müjdelemektedir. Beyt-i Makdis Yahudilerin yöneldiği kıble olduğu için, Hz. Peygamber oraya yönelmeyi pek hoş karşılamamaya başlamıştı.(21) Onun bu durumu davranışlarına yansımış, vahiy beklentisi ile yüzünü, gözünü, benliğini göğe doğru çevirmişti.

Hz. Peygamber’in “yüzünü göğe doğru çevirmesi” ifadesi fiziksel bir eylemden ziyade manevi anlamda içinde bulunduğu beklentiyi ortaya koysa gerektir. Bununla beraber, Necm 53/7 ve Tekvîr 81/23’te de beyan edildiği gibi Cebrâîl (as) apaçık yüksek ufuktan geliyordu ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’in yüzünü göğe doğru çevirmesinin anlamı vahiy getiren Hz. Cebrâîl’i gökten beklemesi olsa gerektir.

b)فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضٰيهَا “(Böylece), muhakkak ki seni memnun olacağın bir kıbleye döndürüyoruz.” Âyette geçen فَلَنُوَلِّيَنَّكَ felenüvelliyyeneke ifadesinde yer alan لَ lâm/le harfi ile sondaki نَّ “şeddeli nûn harfi” fiile pekiştirme manası katmakta ve Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i memnun olacağı bir kıbleye mutlak surette çevirmekte olduğu manasını içermektedir. Onun “razı olacağı kıble” ifadesi de onun beklediği kıble olarak Hz. İbrâhim’in ve Hz. İsmail’in, dahası diğer peygamberlerin de kıblesi olan Mescid-i Harâm’dır.(22) Esasında bir sonraki cümlede bu husus açıkça zikredilmektedir.

2. فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ۢ “(Bu nedenle) yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir! (Ey Müslümanlar)! Siz de nerede olursanız olun, (namazda) yüzlerinizi onun tarafına çevirin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in kıble beklentisini cevaplamış ve yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevirmesini emretmiş, ardından da bütün ümmetin her nerede bulunurlarsa bulunsunlar, namazda yüzlerini o tarafa çevirmeleri gerektiğini hükme bağlamıştır. İşte namazlardaki istikbâl-i kıble denilen “kıbleye dönmek” emrinin Kur’ân’daki dayanağı bu âyettir.

Âyetteki وَجْه vech kelimesi “yüz” manasına gelmekte, dolayısıyla insanın namaz kılarken yöneceleği yön itibariyle Mescid-i Harâm’a doğru dönmesi manasını içermektedir. Zikr-i cüz’ irade-i küll yani “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, yüz Mescid-i Harâm tarafına döneceğine göre artık vücudun ön tarafının oraya doğru çevrilmesinin gerekli olduğu, sadece yüzün döndürülmesiyle hükmün yerine getirilmemiş olacağı anlaşılmaktadır. Bu arada, âyette yer alan شَطْر şatr kelimeleri de “taraf, yön” manasına gelmekte,(23) dolayısıyla Kâbe tam anlamıyla tutturulamasa da onun bulunduğu tarafa yönelmenin yeterli olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca bulunmamaktadır.

3. وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ۢ “Şüphesiz ki kendilerine kitap verilmiş olanlar, onun Rablerinden (gelen) gerçek olduğunu bilirler.” Yüce Allah kendilerine hakikatin bilgisi verilenlerin kıble ile ilgili hükmün Allah tarafından gelmiş olduğunu gayet iyi bildiklerini ifade etmektedir.

Bakara 2/146’da belirtildiğine ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen bilgiye göre, kitap ehli asıl kıblenin Kâbe olduğunu biliyorlardı. Değişiklik keyfi değil, asıl kıbleye yeniden yönelme buyruğu devreye sokulmuş olmaktadır ve kendilerine hakikatin bilgisi daha önce verilmiş olanlar bu gerçeğin çok iyi bir şekilde farkındalardı. Âl-i İmrân 3/96’da verilen bilgiye göre kıblenin bulunduğu Kâbe insanlık için ilk yapılan mabeddir ve Bakara 2/127’de belirtildiği gibi Hz. İbrâhim ile oğlu Hz. İsmâil onun temellerini yükseltmekle emrolunmuşlardı. Benzer bir buyruk Hacc 22/26’da da söz konusudur. Ayrıca İbrâhim 14/37’de Hz. İbrahim’in, ailesinden bir kısmını Mescid-i Harâm’ın yanına yerleştirdiği, orada namaz kılmalarını istediği, dolayısıyla o dönemde de kıblenin Kâbe olduğu anlaşılmaktadır.

Bu arada özellikle belirtelim ki En‘âm 6/90’da Hz. Peygamber’in diğer peygamberlerin hidayetine uyması emredilmekte, Şûrâ 42/13’te de son ümmete şeriat olarak belirlenenlerin Hz. Nûh’a, Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsa’ya da indirilenler olduğu beyan edilmektedir. Dolayısıyla kıble konusunda şeriatta değişiklik olmamış, tek ve en eski kıble olan Kâbe’nin yeniden kıble oluşu sağlanmıştır.

Buradan hareketle, evrensel manada kıblenin Kâbe olduğu gerçeğinin kitap ehlince de bilindiği, kıblenin Beyt-i Makdis’ten Kâbe’ye doğru yöneltilmesinin ilahi kaynaktan gelen bir emir olduğu ve bunu muhatapların gayet iyi bildiği ifade edilmiş olmaktadır. Zaten daha önce yorumladığımız Bakara 2/89-91’de onların bu gerçekleri bildikleri, ancak buna rağmen kıskançlıkları nedeniyle onları gizledikleri veya inkâr ettikleri dile getirilmektedir.

4. وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ “Allah onların yapmakta olduklarından asla habersiz değildir.” Bu ifadenin تَعْمَلُونَ ta‘melûne şeklinde muhatap kalıptaki benzerleri Bakara 2/74, 85, 140, 144, 149, Âl-i İmrân 3/99, En‘âm 6/132, Hûd 11/123 ve Neml 27/93’te geçmektedir. Yüce Allah kitap ehlinden olanların kıble değişikliğini Allah’ın gerçekleştirdiğini bilmelerine rağmen bunu kabullenmemelerini eleştirmekte, bütün bunlara itibar etmeyenlerin yapıp ettikleri her ne varsa onlardan gafil yani habersiz olmadığını beyan ederek, muhatapların bilinçli olmaları ve ibret alarak istikamet sahibi bir duruş sergilemeleri gerektiğini ifade etmiş olmaktadır.

Buradaki يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiilini eğer تَعْمَلُونَ ta‘melûne şeklinde muhatap kalıpta alırsak, o zaman mesaj bütün insanlığa yönelik olur ve Yüce Allah’ın herkesin yapıp ettiği her şeyi bilmekte olduğu bildirilmiş olur. Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, Yüce Allah için gafletin düşünülmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığı ifade edilmiş olmaktadır.

ıv. Ehl-i Kitâbın Olumsuz Tavrı

وَلَئِنْ اَتَيْتَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ اٰيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَآ اَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اَهْوَآءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ اِنَّكَ اِذًا لَمِنَ الظَّالِم۪ينَۢ “Şüphesiz ki kendilerine kitap verilmiş olanlara her türlü delili getirsen de onlar kıblene dönmezler. Sen onların kıblesine asla uyacak değilsin. Onlar da birbirlerinin kıblesine uymazlar. Sana gelen bilgiden sonra onların arzularına uyacak olursan, işte o zaman zalimlerden olursun.”

Âyetteki وَلَئِنْ اَتَيْتَ ve le in eteyte fiili “eğer getirsen”; الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا ellezîne ûtû ifadesi “şüphesiz ki kendilerine verilenlere”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; بِكُلِّ اٰيَةٍ bi külli âyetin ifadesi “her bir delili, her bir ayeti”; مَا تَبِعُوا mâ tebi‘û fiili “tâbi olmazlar(dı)”; قِبْلَتَكَ kıbleteke tamlaması “senin (yöneldiğin) kıblene”; وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente ifadesi “sen hiçbir şekilde değilsin”; بِتَابِعٍ bi tâbi‘ın ifadesi “tâbi olucu (değilsin)”; قِبْلَتَهُمْ kıbletehum tamlaması “onların kıblesine”; وَمَا بَعْضُهُمْ ve mâ ba‘duhüm ifadesi “ve onların bir kısmı da değildir”; بِتَابِعٍ bi tâbi‘ın ifadesi “uyan, uyacak olan”; قِبْلَةَ بَعْضٍ kıblete ba‘dın tamlaması “diğerinin kıblesine, (birbirlerinin kıblesine tâbi olmazlar)”;وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ ve leinitteba‘te fiili “ve eğer tabi olursan, eğer uyarsan”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması “onların hevalarına, onların arzularına”; مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَكَ min ba‘di mâ câeke ifadesi “sana geldikten sonra”; مِنَ الْعِلْمِ mine’l-‘ılmi ifadesi “ilimden, bilgiden bir kısım”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; اِذًا izen edatı “o takdirde”; لَمِنَ الظَّالِم۪ينَ lemine’z-zâlimîne ifadesi ise “elbette zalimlerden, haksızlık edenlerden (olursun)” demektir.

Burada kitap ehlinin Müslümanların kıblesine dönmemeleri, Hz. Peygamber’in de onların kıblesine dönmemesi, kitap ehlinin birbirlerinin kıblesine itibar etmemeleri, onlara tâbi olmanın kişiyi zalimlerden kılacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَئِنْ اَتَيْتَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ اٰيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَآ اَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ “Şüphesiz ki sen kendilerine kitap verilmiş olanlara her türlü delili getirsen yine de onlar senin kıblene dönmezler. Sen onların kıblesine asla uyacak değilsin. Onlar da birbirlerinin kıblesine uymazlar.” Yüce Allah Müslümanlar için Mescid-i Harâm’ı kıble olarak belirlediğini ve kitap ehlinin de bu gerçeği bilmesine rağmen buna itibar etmediklerini beyan ettikten sonra, onlara bu konuda her türlü delili getirmesi durumunda yine de Hz. Peygamber’in yöneldiği kıbleye dönmeyeceklerini, bu nedenle Hz. Peygamber’in de onların kıblesine dönmemesi gerektiğini, esasında onların da birbirlerinin kıblesine dönmediklerini bildirmektedir.

Yüce Allah kitap ehlinin gerçeği bilmelerine rağmen bunu gizlediklerini veya inkâr ettiklerini daha önce yorumladığımız Bakara 2/89-90’da dile getirmişti. Esasında bir önceki âyette de belirtildiği gibi, onlar kıbleyle ilgili değişikliğin Allah katından gelen bir hakikat olduğunu bilmektelerdi. Buna rağmen Yüce Allah âyette onlara her bir delili getirmiş olsa da Hz. Peygamber’in yöneldiği kıbleye yani Mescid-i Harâm’a dönüp tâbi olmayacaklarını ifade etmektedir.

Onların gerçeğe itibar etmemeleri nedeniyle artık Hz. Peygamber’in de hiçbir şekilde onların yöneldiği kıbleye dönmeyeceği haber verilmekte, dahası kendilerinin de birbirlerinin kıblesine yönelmedikleri bildirilmektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/113. âyette de dile getirildiği gibi, Yahudiler Hıristiyanları, Hıristiyanlar da Yahudileri herhangi bir esas üzere görmüyorlardı. Bu nedenle, Yahudiler Kudüs’teki Hacer-i Muallak denen kayaya, yani Beyt-i Makdis’e, Hıristiyanlar ise gündoğusuna doğru yönelirler.(24) Demek ki onların istedikleri şeyi aynı anda yapmak mümkün değildir; çünkü onlar birbirleriyle ittifak halinde herhangi bir inanca sahip değillerdir.

Âyette iki kez yer aldığı üzere مَا mâ ve بِ bâ/bi harfleri aynı cümelede yer alınca cümleye “hiçbir şekilde” manası katılmakta ve başkalarının kıblelerine yönelmelerinin hiçbir şekilde mümkün olmadığına dikkat çekilmektedir. Onlar birbirlerinin kıblesine tâbi olmadığına göre, Hz. Peygamber’in yöneldiği Mescid-i Harâm’a yönelmelerini beklemenin de hiçbir anlamı yoktur.

Bu âyette çok önemli bir incelik bulunduğu kanaatindeyiz. Kur’ân’ın Yüce Allah’ın kelamı olmadığı, onu Hz. Peygamber’in veya başkalarının uydurduğunu söyleyenler, vahyin indiriliş sürecinde yaşanan bu olayları dikkate alarak vahyi yalanlayabilirlerdi. Yüce Allah kitap ehlinin Hz. Peygamber’in yöneldiği kıbleye dönmeyeceklerini, kendilerinin de birbirlerinin kıblesine tâbi olmadıklarını, tâbi olmayacaklarını bildirmektedir. İşte tam da bu aşamada Kur’ân’ı yalanlayabilmek için ellerine bulunmaz bir fırsat geçmişti. Kitap ehli o dönemde Mescid-i Harâm’a yönelerek veya kitap ehli birbirlerinin kıblesine yönelerek Kur’ân’daki bu bilgiyi, bu gayb haberini yalanlayabilirlerdi; ancak o zaman böyle bir şey olmadığı gibi bugün de sonrasında da bu türden olaylar yaşanmamıştır.

Aynı durum Mesed sûresinde de söz konusudur. Mademki Kur’ân’ın Allah kelamı olmadığını kabul ediyorlardı, o zaman Ebû Leheb’in iman etmeyeceği ve cehennemlik olacağı bildirilmesine rağmen, ölümünden yaklaşık 12 yıl önce indirilen Mesed Sûresindeki beyanın tersi yapılabilir ve Ebû Leheb ölmeden önce iman edip Kur’ân’ın verdiği bu bilgi yalanlanabilirdi. O dönemde de sonrasında da buna benzer olaylar muhataplar tarafından kullanılamamıştır; çünkü vahiy Yüce Allah kaynaklıdır ve hiçbir zaman hiç kimse tarafından yalanlanamayacaktı.

2. وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اَهْوَآءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ اِنَّكَ اِذًا لَمِنَ الظَّالِم۪ينَۢ “Sana gelen bilgiden sonra onların arzularına uyacak olursan, işte o zaman zalimlerden olursun.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i uyarmakta, kendisine verilen hakikatin bilgisi olarak vahyi indirmesine rağmen Yahudi veya Hıristiyanların heva ve heveslerine uyması, onlara tâbi olması durumunda kendisine yazık etmiş zalimlerden olacağını bildirmektedir.

Benzer içerikte olmak üzere daha önce yorumladığımız Bakara 2/120’de şöyle buyrulmaktadır: “Milletlerine uymadıkça Yahudiler de Hıristiyanlar da senden asla razı olmayacaklardır. De ki: Allah’ın rehberliği asıl rehberliktir. Sana gelen ilimden sonra onların arzularına uyacak olursan, Allah’tan (gelecek bir azaba karşı) senin için hiçbir dost ve yardımcı olmayacaktır.”

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmeye devam etmekte ve kendisine ulaşan gerçeğin bilgisine yani Kur’ân’a rağmen kıble vs. konularda onların heva ve heveslerine uyması durumunda kendisine zulmedenlerden olacağını haber vermekte ve onu uyarmaktadır. Konuyla ilgili olarak Yahudi ve Hıristiyanların dost edinilmemesi gerektiği noktasında Mâide 5/51 ve 57. âyetlerde verilen bilgiler mutlak sûrette bilinmeli ve onların ışığında konu aydınlığa kavuşturulmalıdır.

Burada hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e olsa da maksat onun ümmeti durumundaki insanlardır.(25) Çünkü Hz. Peygamber’in Yahudilerin ve Hıristiyanların heva ve heveslerine uyması kesinlikle söz konusu bile olamaz. Buradaki şart cümlesi tıpkı Bakara 2/120, En‘âm 6/88, 116 ve Zümer 39/65’te olduğu gibi bir uyarı niteliği taşımakta ve gerçekleşmesi halinde durumun korkunç olacağı bildirilmek istenmektedir.

Gerçeğin bilgisi gelmiş olmasına rağmen, farklı bir arayışa girmek, yapılması gerekeni yapmayıp tersini yerine getirmek manasına geleceği için bu bir zulümdür. Bağlam gereği kıbleyle ilgili olarak, ancak daha genel manada herhangi bir konuda Kur’ân’da hakikatin bilgisi gelmiş olmasına rağmen kitap ehlinin isteklerine uymak kişiyi zalim yapacaktır.

b) Kitap Ehlinin Hakikate Karşı Duruşu

Yüce Allah, sûrenin 146-148. âyetlerinde kendilerine kitap verdiklerinin kıbleyi kendi oğullarını tanıdıkları gibi tanıdıklarını, buna rağmen onlardan bir grubun bile bile gerçeği gizlediklerini bildirmekte, gerçeğin Allah’tan gelen olduğunu, o halde şüphelenenlerden olmamak gerektiğini beyan etmekte, herkesin yöneldiği bir yönünün bulunduğunu ifade ederek “Siz hayırlarda yarışın. Nerede olursanız olun, (sonunda) Allah hepinizi bir araya getirecektir. Muhakkak ki Allah her şeye kâdirdir” beyanına yer vermektedir.

ı. Kıbleyi Kendi Çocukları Gibi Tanımaları

اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ اَبْنَآءَهُمْ وَاِنَّ فَر۪يقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Kendilerine kitap verdiklerimiz onu (kıbleyi) kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanırlar. Şüphesiz ki onlardan bir grup, bilerek hakikati gizlemektedir.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ ellezîne âteynâhum ifadesi “kendilerine verdiklerimiz”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitap, vahiy”; يَعْرِفُونَهُ ya‘rifûnehû fiili “onu tanırlar”; كَمَا يَعْرِفُونَ kemâ ya‘rifûne ifadesi “tanıdıkları gibi”; اَبْنَآءَهُمْ ebnâehum tamlaması “onların kendi oğullarını, çocuklarını”;وَاِنَّ فَر۪يقًا ve inne ferîkan ifadesi “muhakkak ki bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; لَيَكْتُمُونَ le yektümûne fiili “elbette gizlemektedirler”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmektedirler, bile bile” demektir.

Burada kitap ehlinden kişilerin hakikati kendi çocukları gibi tanıdıkları, ancak bile bile gerçeği gizledikleri gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ اَبْنَآءَهُمْ “Kendilerine kitap verdiklerimiz onu (kıbleyi) kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanırlar.” Bu cümlenin aynısı En‘âm 6/20’de geçmektedir. Yüce Allah daha önce kitap verdiği kişilerin yani önceki vahiylerin izleyicileri olan Yahudi ve Hıristiyanların “kıbleyi” veya “Hz. Peygamber’i” ya da “Kur’ân’ı” yani “gerçeği” kendi oğullarını tanıdıkları gibi tanımakta olduklarını haber vermektedir.

Âyette geçen يَعْرِفُونَهُ ya‘rifûnehû fiilinin sonundaki hû zamirinin ait olduğu kelimeyle ilgili üç ihtimal zikredilebilir:

a) Bu zamir önceki âyetlerde yer alanالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ el-mescidü’l-harâm ifadesini görebilir ki kanaatimizce bu görüş diğerlerine göre daha doğrudur.(26) Çünkü bu âyetin de içinde bulunduğu bağlam “kıble”yle ilgilidir ve dolayısıyla kitap ehlinin kendi oğulları gibi tanıdıkları şey Hz. İbrâhim’in de kıblesi olan Kâbe’nin gerçek kıble olduğu hakikatidir. Onlar Hz. İbrâhim’in Kâbe ile olan ilişkisini mutlak surette bilmektelerdi. Bu nedenle kendi oğullarını tanıdıkları gibi tanıdıkları şey Kâbe’dir, Mescid-i Harâm’dır.

Bu ifade “Kitâp ehli âlim­leri, kendisine döndürüldüğün kıbleyi, tıpkı kendi oğullarını bildikleri gibi bilirler” demektir. Bu, İbn Abbas, Kâtâde, Rebî ve İbn Zeyd’in görüşüdür.

b) Bu zamir “Hz. Peygamber”e ait olabilir.(27) Buna göre kitap ehlinden insanların Hz. Muhammed’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanımakta oldukları beyan edilmiş olur. Hatta bu noktada Abdullah b. Selâm’ın Hz. Peygamber’i kendi çocuklarından daha garantili bir şekilde tanıdığını söylediği rivayet edilmektedir.(28) Dahası, A‘râf 7/157, Muhammed 47/29 ve Saff 61/6’daki Hz. Peygamber’le ilgili bilgiler bu görüşü destekleyebilir. Bu arada, benzetmenin çocuk üzerinden yapılması buradaki maksadın da Hz. Peygamber olduğunun bir delili olarak kabul edilebilir.

Her ne kadar daha önce ismi geçmemişse de, Hz. Peygamber’i burada zamir ile göstermek caiz olmuştur. Çünkü söz ona delâlet etmekte ve işitene de bu husus gizli kalmamaktadır. Bu gibi yerlerdeki isim zikretmeden zamirle işaret etmede o kimseyi yüceltme ve o kimsenin, şöhretinden dolayı tanıtmaya gerek olmaksızın malûm ve bilinir olduğunu anlatma gayesi vardır.(29)

Râzî, ikinci görüşün daha doğru olduğunu beyan ederek şu ifadelere yer vermektedir:

ı. Zamir ancak daha önce zikredilmiş olan birşeye râcî olur. Burada zik­redilen şeylerin en yakını, “Sana ilimden bunca şey gel­dikten sonra” ayetinde yer alan “ilim”dir. Bu ilimden maksat, “peygamberlik­”tir. Yüce Allah sanki şöyle demiştir: “Onlar bu ilmi, oğullarını bildikleri gibi bilirler.” Kıble meselesine gelince, onun zikri (bu şekilde) daha önce hiç geç­memiştir.

ıı. Yüce Allah, Kur’ân-ı Kerim’de kıblenin tahvili işinin Tevrat ve İncil’de zikredilmiş olduğunu haber vermemiştir. Onun Kur’ân’da bildirdiği husus, Hz. Muhammed’in nübüvvetinin Tevrat ve İncil’de zikredilmiş olduğudur. Bu nedenle, bu bilme işini, peygamberlik meselesine hamletmek daha uy­gundur.

“Mucizeler ilk delâletleriyle, ancak Hz. Muhammed’in doğruluğuna de­lâlet ederler. Kıble işine gelince, bu ancak, Hz. Peygamber’in getirdiği şeyler­den birisi olduğu için sabit olur. Bu sebeble bu bilmeyi, peygamberlik işine hamletmek daha uygundur.”(30)

2. وَاِنَّ فَر۪يقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Şüphesiz ki onlardan bir grup, bilerek hakikati gizlemektedir.” Yüce Allah kitap ehlinin “kıblenin Kâbe oluşu keyfiyetini” veya “Hz. Peygamber’i” kendi çocukları gibi tanıdıklarını beyan ettikten sonra, içlerinden bir grubun bu hakikati bile bile gizlemekte olduklarını haber vermektedir. Medine’de Abdullah b. Selâm gibi kitap ehlinden olup da Hz. Peygamber’in risaletini kabul edenler olmuştur. Ancak içlerinden önemli bir grubun bu gerçeği bile isteye gizledikleri de ifade edilmekte, kitap ehlinden kişilerin hepsinin her konuda aynı durumda olmadıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

ıı. Şüphelenenlerden Olunmaması

اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ “Gerçek olan, Rabbinden (gelen)dir. Sakın şüphelenenlerden olma!”

Âyetteki اَلْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden(dir)”;فَلَا تَكُونَنَّ fe lâ tekûnenne emri “sakın olma”; مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ mine’l-mümterîne ifadesi ise “şüphelenenlerden” demektir.

Burada gerçek bilginin ve hükmün Yüce Allah’tan geldiği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Hz. Âdem ile Hz. İsa’nın babasızlıkları durumlarının benzeşmesi konusunda Âl-i İmrân 3/60’ta geçmektedir. Mesaj olarak benzer bir bilgi daha sonra yorumlamaya çalışacağımız Bakara 2/149. âyete de yer almaktadır. Yüce Allah kitap ehlinin hakikatleri gizlemesi karşısında Hz. Peygamber’i tekrar bilgilendirmekte ve kıble konusunda verdiği hükmün Allah katından geldiğini beyan ederek, hiçbir şekilde şüphelenenlerden olmaması gerektiğini ifade etmektedir. Bu âyette geçen اَلْحَقّ el-hakku kelimesi bir önceki âyette de geçmekte, orada kitap ehlinin gizlediği hakikat manasında kullanılan bu kelime yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı içerikte yer almaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde şüphe edenlerden olmaması gerektiğini beyan etmekte, şüpheye konu şeyin ise “peygamberliğini bilmeleri”, “peygamberliğini gizlemeleri”, “kıble meselesinin gerçekliği” ve “Hz. Peygamber’in risaletinin gerçekliği” gibi konular olduğu söylenebilir.(31) Bağlam dikkate alındığında maksadın kıble meselesi olduğu veya daha geniş açıdan değerlendirildiğinde Hz. Peygamber’in risaletinin gerçekliği olduğu anlaşılmaktadır. Burada muhatap her ne kadar Hz. Peygamber olsa da maksat bütün Müslümanlardır ve Yüce Allah’ın verdiği bütün emirlerde ve belirlediği bütün prensiplerde hak ve hakikati öğrettiği, insanların da buna itibar etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

ııı. Herkesin Yönü ve Hayırda Yarışma

وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّ۪يهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ اَيْنَ مَا تَكُونُوا يَاْتِ بِكُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Herkesin O’nun (Allah’ın yönlendirmesiyle) yöneldiği bir yönü vardır. Siz iyiliklerde yarışın! Nerede olursanız olun, Allah hepinizi bir araya getirecektir. Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyettekiوَلِكُلٍّ ve liküllin kelimesi “herkes için vardır”; وِجْهَة vichetün kelimesi “bir yön”; هُوَ huve zamiri “o”; مُوَلّ۪يهَا müvellîhâ ifadesi “yönelmekte olduğu”; فَاسْتَبِقُوا festebikû emri “yarışın”; الْخَيْرَاتِ el-hayrâti kelimesi “hayırlarda, iyiliklerde”; اَيْنَ مَا تَكُونُوا eynemâ tekûnû ifadesi “her nerede olursanız”; يَاْتِ ye’ti fiili “getirecektir, getiri”; بِكُمُ biküm ifadesi “sizi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepinizi (bir araya getirecektir)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “kâdir(dir), gücü yeten(dir)” demektir.

Burada herkesin yöneleceği bir yönünün bulunduğu, sonuçta hayırda yarışanları Yüce Allah’ın bir araya toplayacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّ۪يهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ “Herkesin O’nun (Allah’ın yönlendirmesiyle) yöneldiği bir yönü vardır. Siz iyiliklerde yarışın!” Yüce Allah hak ve hakikatin kendisinden gelen olduğunu beyan edip Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde şüphelenenlerden olmaması gerektiğini ifade ettikten sonra, bu defa her topluluğun yönelmek durumunda olduğu bir yönünün bulunduğunu, sonuçta hayırlarda yarışılması gerektiğini hatırlatmaktadır.

a)وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّ۪يهَا “Herkesin (Allah’ın yönlendirmesiyle) yöneldiği bir yönü vardır.” Bu cümleye “Herkesin yöneldiği bir yönü vardır” şeklinde de anlam verilebilir. Âyette geçen كُلٍّ küll kelimesi “her bir (topluluk, ümmet)”, وِجْهَة vicheh kelimesi de “yön” manasına gelmektedir. Bu durum tıpkı Mâide 5/48’de geçtiği üzere Yüce Allah’ın her bir ümmete bir şeriat ve bir yol belirlediği beyanına benzemektedir. Bu arada, âyette kast edilenlerden maksadın Müslümanlar, Yahudiler, Hıristiyanlar, müşrikler ve onların kıbleleri olduğunu iddia edenler olduğu gibi,(32) maksadı kitap ehli olarak anlayanlar da müslümanlardan her bir grup olduğunu söyleyenler de vardır.

Biz burada maksadı Müslümanlar olarak görmenin(33) diğer görüşlere göre daha öncelikli olduğunu belirtmek durumundayız. Buna göre, müslümanlar Kâbe’ye doğru yönelirlerken yöneliş durumlarına ve mekânlarına göre kuzeyden, güneyden, doğudan veya batıdan Kâbe’ye doğru dönmeleri üzerinden mesaj veriliyor demektir. Yani, dünyanın her tarafından Kâbe’ye yönelişler gerçekleşmekte, devam eden âyetlerdeki mesaja bakıldığında da yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksadı böyle değerlendirmenin diğerlerine göre daha doğru olduğu anlaşılmaktadır.

Esasında âyette yer alan هُوَ مُوَلّ۪يهَا hüve müvellîhâ ifadesi “Allah’ın insanları oraya yöneltmesi” manasına gelmektedir.(34) Aksi takdirde, diğer yönelenlerin de bunu Allah’ın emri olarak yaptıkları akla gelmektedir ki bunun doğru olduğuna dair elimizde herhangi güçlü bir delil bulunmamaktadır. Bu arada eğer söz konusu ifadeyi “Allah oraya yönlendiriyor” şeklinde değil de “kişiler oraya yöneliyorlar” şeklinde anlarsak, o zaman herkesin kendi çabası ve kararı doğrultusunda çeşitli yönlere yöneldikleri, bu yönelişlerde de hayırlarda yarışmalarının istendiği beyan ediliyor demektir.

Önceki âyetlere bakıldığında bu konuyu ümmetler bazında ele almanın da doğru olabileceğini söylemeliyiz. Buna göre “her ümmet veya topluluk farklı yönlere doğru yönelmiş oluyor” manası devreye girmektedir. Bizim tercih ettiğimiz görüşe göre ise هُوَ مُوَلّ۪يهَا hüve müvellîhâ cümlesi Yüce Allah ile ilişkilendirilmekte ve muhataplar da müslümanlar olarak yorumlanmaktadır.(35) Zira devam eden âyetlerde verilmek istenen mesaj Mescid-i Harâm’ın tek kıble olarak belirlenmesiyle ilgilidir.

b)فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ “(Ey müminler!) Siz hayırlarda yarışın!” Âyette yer alan ikinci ifade ise muhatapların hayırlarda yarışmalarıyla ilgilidir. Ümmetler bazında düşünülürse, buradaki maksat kıble meselesini tartışmak yerine, hayır işlerinde yarışmanın gerekliliğine dikkat çekiliyor demektir. Ancak biz önceki cümleyi müslümanlarla ilişkili gördüğümüz için Yüce Allah’ın herkese hayırlarda yarışmaları emrini verdiğini anlamaktayız. Dünyanın neresinde olurlarsa olsunlar, insanlar Kâbe’yi kıble bilmeli ve hayırlarda yarışarak Allah’ın rızasını kazanmayı başarmalıdırlar. Bunun için yön ve mekân belirlemesinin beraberinde asıl maksat devreye sokulmakta ve yapılması gerekenin “hayırlarda yarışmak” olduğu vurgulanmaktadır. Zaten daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/177’de de doğu ve batı tarafına yönelmenin iyilik olmadığı, asıl iyiliğin iman ve fedakârlıklardan oluştuğu bildirilmektedir.

Tevbe 9/100’de hicrette öncü davranan müminlere yapılan övgü ile Vâkı‘a 56/10’da beyan edilen “(fedakârlıkta) önde olanlar (ödülde de) önde olacaklardır” şeklindeki hakikate bakıldığında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen durum hakkında daha net bir mesaj elde etmiş oluruz. Demek ki burada istenen şey, müminlerin her halü kârda hayırlarda yarışan bir tutum içerisinde bulunmalarıdır. Bu arada âyetteki mesajın kapsamında Hadîd 57/21 ve bununla benzer bir mesaj veren Âl-i İmrân 3/133’teki ilahi emirler de yer almaktadır. Enbiyâ’ 21/90’da zikredilen sâlih insanların hayırlarda yarışmasıyla ilgili nitelendirmeler de bu kapsamda düşünülmelidir.

2. اَيْنَ مَا تَكُونُوا يَاْتِ بِكُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Nerede olursanız olun, Allah hepinizi bir araya getirecektir. Şüphesiz ki Allah, her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde yönelişleri yani yöneldikleri yerler farklı yöreler olsa da hayırlarda yarışanları hem dünyada hem de âhirette bir araya getireceğini, buna gücünün yeteceğini beyan etmek istemektedir.

a) اَيْنَ مَا تَكُونُوا يَاْتِ بِكُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا “Nerede olursanız olun, (sonunda) Allah hepinizi bir araya getirecektir.” Buradaki maksadı “dünyada bir araya getirmek” şeklinde anlarsak bunun müminlere yani “Müslümanlara” yönelik bir müjde ve moral manası taşıdığı açıktır. Belli ki Yüce Allah kendisine adanmış ömürlerin sahiplerini yardımcısız bırakmamakta, dünyanın her neresinde ve hangi meşguliyet içerisinde bulunurlarsa bulunsunlar, kendilerini ruh ve amaç olarak bir araya getireceğini haber vermek istemektedir. Dünyadaki durum böyle olacağı gibi mahşerdeki durum da inşallah cennetle buluşmak şeklinde tecelli edecek, hak edenler ödülün en büyüğüne işte orada mazhar kılınacaklardır.

Âyetteki mesajı “ümmetler” veya “farklı inançlardaki topluluklar” şeklinde anlarsak, o zaman buradaki mesaj insanların hesaba çekilmek, hatta cezalandırılmak üzere Yüce Allah’ın huzurunda toplanmaları şeklinde olur ki önceki âyetlere bakıldığında yani bağlam gereği bunun da doğru bir yaklaşım olduğu aşikârdır. Buna göre, âyette verilmek istenen mesaj bir tehdit içerikli olarak anlaşılmalıdır.(36)

b) اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Muhakkak ki Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah âyetin sonunda her şeye kâdir olduğunu beyan etmekte, bu bağlamda O’nun hem dünyada inananları bir araya getirebilmede, hem de bütün insanları mahşerde hesaba çekmek üzere huzuruna toplamaya gücünün yetmesinde hiçbir tereddüdün bulunmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bağlam gereği, bu cümlenin mesajı böyle olsa da mesajı evrensele taşımada da herhangi bir engel yoktur. Bu durumda Yüce Allah’ın mutlak hükümran olduğu ve akla hayale gelmeyecek kadar her şeye gücünün yeteceği üzerinde durulmaktadır, diyebiliriz.

c) Kıble, Risalet ve Yüce Allah’ı Zikir

Yüce Allah, sûrenin 149-152. âyetlerinde nereden yola çıksalar namazda Mescid-i Harâm tarafa dönmek gerektiğini, bu emrin Allah’tan geldiğini, nihayet yapmakta olduklarından Allah’ın hiçbir şekilde habersiz olmadığını bildirmekte, nerede olunursa olunsun yüzlerin o yana çevrilmesini emretmekte, bu şekilde aralarından haksızlık edenler müstesna, insanların müminlerin aleyhinde kullanabilecekleri bir delilinin bulunmamasını istediğini, onlardan çekinmemelerini, yalnız Allah’a derin saygı duymaları gerektiğini, böylece müminlere olan nimeti tamamlayıp doğru yolu bulmaları isteğini hükme bağladığını beyan etmektedir.

Ardından, müminlerin kendi içlerinden onlara Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet eden, kötülüklerden arındıran, kendilerine Kitâb’ı ve hikmeti bildiren, bilmediklerini öğreten bir Rasûl gönderildiği beyan edilmekte ve şu uyarıya yer verilmektedir: “Öyle ise siz beni (iman ve ibadetle) anın ki ben de sizi (mağfiret ve ödülle) anayım. Bana şükredin; sakın bana nankörlük etmeyin!”

ı. Mescid-i Harâm’ın Kıble Edinilmesi

وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Nereden (yola) çıkarsan çık, (namazda) yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir! Şüphesiz ki bu (emir), Rabbinden (sana gelen bir gerçek)tir. Allah yapmakta olduklarınızdan asla habersiz değildir.”

Âyetteki وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ ve min haysü haracte ifadesi “nereden çıkarsan”; فَوَلِّ fe velli emri “çevir”; وَجْهَكَ vecheke tamlaması “senin yüzünü”; شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ şatra’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Harâm tarafına”;وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَلْحَقُّ le’l-hakku ifadesi “elbette hak(tır), gerçek(tir)”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden (gelen)”; وَمَا اللّٰهُ ve mellâhu ifadesi “Allah hiçbir şekilde değildir”; بِغَافِلٍ bi ğâfilin ifadesi “gâfil (habersiz)”; عَمَّا تَعْمَلُونَ ‘ammâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeylerden” demektir.

Burada Mescid-i Harâm’ın kıble kılınışı ve bunun Yüce Allah’tan gelen bir gerçeklik olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ “Nereden (yola) çıkarsan çık, (namazda) yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir! Şüphesiz ki bu (emir), Rabbinden (sana gelen bir gerçek)tir.” Yüce Allah, kıble konusuna devam etmekte, Hz. Peygamber’in şahsında bütünüyle ümmete hitap ederek her nereden yola çıkarlarsa, yani her nereye giderlerse gitsinler, her nereden gelirlerse gelsinler, namaz kılmak üzere yüzlerini, yönlerini Mescid-i Harâm tarafına çevirmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

a) وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ “Nereden yola çıkarsan çık (namazda) yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir!” Bu âyette yer alan buyruk daha önce ele aldığımız Bakara 2/144. âyetteki buyruk ve daha sonra ele alacağımız Bakara 2/150. âyettekinin aynısıdır. Yüce Allah, o âyetlerde dile getirdiği emrini bu âyette yeniden beyan ederek, kıblenin müslümanın hayatındaki yerini ve önemini vurgulamış olmaktadır. Kıble esasında bir ümmetin yüzünü çevirdiği yerin sembolü olsa da aslında kalbin yöneldiği Allah rızasının dünyadaki görüntüsünden ibarettir. Bilinmelidir ki yüreğinin kıblesi Allah rızası olmayanların yüzünün kıblesinin Kâbe olması, sonucu değiştirmeyecek, Bakara 2/177’de de belirtildiği gibi bu durum şeklî bir hareketten öte hakikate herhangi bir kapı aralayamayacaktır.

b)وَاِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ “Muhakkak ki bu (emir) Rabbinden (sana gelen bir gerçek)tir.” Yüce Allah Kâbe’nin kıble yapılmasını kendisinin gerçekleştirdiğini ve daha önce yorumladığımız Bakara 2/147. âyette de belirtildiği gibi, bağlam gereği kıble meselesi başta olmak üzere hak ve hakikat adına her ne konuda ne türden bir buyruk vermişse bunların O’na ait olduğuna bir kez daha dikkat çekmektedir.

2. وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Allah, yapmakta olduklarınızdan asla habersiz değildir.” Bu ifade Bakara 2/74, 85, 140, 144, 149, Âl-i İmrân 3/99’da aynı şekilde, En‘âm 6/132, Hûd 11/123 ve Neml 27/93’te aynı manada geçmektedir. Yüce Allah insanların kıble olarak Kâbe’ye yönelmek durumunda oluşlarını ve bunun kendi katından verilmiş gerçek bir buyruk olduğunu beyan ettikten sonra, insanların hem bu konuda hem de diğer konularda yaptıklarından gâfil yani habersiz olmadığını beyan ederek, muhatapların bilinçli olmaları ve ibret alarak istikamet sahibi bir duruş sergilemeleri gerektiğini ifade etmiş olmaktadır. Bu cümlede iman edenlere bir moral ve müjde, inkârcılara ise bir tehdit söz konusudur.

Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, Yüce Allah için gafletin düşünülmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığı ifade edilmiş olmaktadır.

ıı. Sadece Yüce Allah’a Derin Saygı

وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ اِلَّا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْن۪ي وَلِاُتِمَّ نِعْمَت۪ي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Nereden (yola) çıkarsan çık, (namazda) yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir! Siz de nerede olursanız olun, (namazda) yüzlerinizi onun tarafına çevirin ki aralarından haksızlık edenler (inatçılar) hariç, insanların aleyhinizde (kullanabilecekleri) bir delili bulunmasın! Sakın onlardan korkmayın! Yalnız bana saygı duyun! Böylece size olan nimetimi tamamlayayım da doğru yolu bulasınız.”

Âyetteki وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ ve min haysü haracte ifadesi “nereden çıkarsan”; فَوَلِّ fe velli emri “çevir”; وَجْهَكَ vecheke tamlaması “senin yüzünü”; شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ şatra’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Harâm tarafına”;وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ ve haysü mâ küntüm ifadesi “nerede olursanız”; فَوَلُّوا fe vellû emri “çevirin”; وُجُوهَكُمْ vucûheküm tamlaması “sizin yüzlerinizi”; شَطْرَهُ şatrahû tamlaması “onun tarafına”; لِئَلَّا يَكُونَ lilellâ yekûne ifadesi “olmasın diye, olmaması için”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin aleyhinize”; حُجَّة huccetün kelimesi “delil”; اِلَّا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا illellezîne zalemû istisnası “zulmedenler, zalimlik yapanlar, haksızlık edenler hariç”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”;فَلَا تَخْشَوْهُمْ fe lâ tahşevhum emri “onlardan korkmayın”; وَاخْشَوْن۪ي vahşevnî emri “bana derin saygı duyun”;وَلِاُتِمَّ ve li ütimme fiili “ve tamamlayayım diye”; نِعْمَت۪ي nı‘metî tamlaması “benim nimetimi”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size (olan)”; وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ve le‘alleküm tehtedûne ifadesi ise “ve hidayete eresiniz diye” demektir.

Burada Mescid-i Harâm’ın kıble kılınması, böylece zalimler hariç insanların ellerinde delil bırakılmaması, Yüce Allah’a saygı duyulması ve sonuçta vaad edilen nimet gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ “Nereden (yola) çıkarsan çık, (namazda) yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir!” Yüce Allah önceki âyette de geçen bu cümleyi yineleyerek kıble konusunda Mescid-i Harâm tarafına dönmenin önemine dikkat çekmekte, her ne taraftan yola çıkarlarsa çıksınlar, mutlak sûrette Mescid-i Harâm tarafına doğru yönelmeleri gerektiğini hükme bağladığını yeniden beyan etmektedir. Bu konuda önce yorumladığımız Bakara 2/144 ve 149. âyetlerde bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

2. وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ اِلَّا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ “Nerede olursanız olun, yüzünüzü onun tarafına çevirin ki aralarından haksızlık edenler (inatçılar) hariç, insanların aleyhinizde (kullanabilecekleri) bir delili bulunmasın!” Yüce Allah bu ifadede birbirleiyle bağlantılı iki hususa dikkat çekmektedir.

a)وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ “Nerede olursanız olunuz, yüzünüzü onun tarafına çevirin!” Bu ifade aynı şekilde bir kez de daha önce yorumladığımız Bakara 2/144. âyette geçmekte, insanlar her nerede olurlarsa olsunlar, yüzlerini namazda mutlak sûrette Mescid-i Harâm tarafına çevirmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

b) لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ اِلَّا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ “Ki içlerinden haksızlık edenler hariç, insanların aleyhinizde (kullanabilecekleri) bir delili bulunmasın!” Yüce Allah, Müslümanların Kâbe’ye yönelmeleri gerektiğini hükme bağlamasının gerekçesini, birtakım zalimler yani kötü niyetliler hariç, diğerlerinin elinde herhangi bir delil bırakmamak şeklinde belirlemektedir.

Hz. Muhammed, Hz. İbrâhim’den kalma dini öğretilerle yaşamış, dolayısıyla kıble olarak da risaletinin ilk bölümünde yani Mekke’de Kâbe’ye yönelmişti. Daha sonra, Medine döneminde kısa bir süre Beyt-i Makdis’e doğru yönelmesi birtakım spekülasyonlara kapı aralayınca bu defa kıble ile ilgili ilahi emir gelmiştir ki artık bu noktada kimsenin diyecek bir şeyi kalmasın. Dile getirilen deliller bağlamında Yahudilerin “Sen dinimize muhalefet ediyor, ama kıblemize uyuyorsun”; ayrıca “Muhammed’e namazında nereye döneceğini biz öğrettik” şeklindeki sözlerini hatırlatabiliriz.

Buna ilave olarak, müşriklerin şu sözleri de bu âyetin ortadan kaldırmayı hedeflediği saçma deliller bağlamındadır: “O, İbrâhim’in dini üzereyim diyor; şu anda ise Kâbe’ye yönelmiyor. Kim Kâbe’ye yönelmezse o kimse İbrâhim’in dinini terk etmiş olur.” “Buna benzer şekilde şu sözler de onlara aittir: “Muhammed Kâbe’ye yönelmek suretiyle dinimize iltifat ediyor, ilerde de tamamıyle dinimize girecek.”(37) İşte Yüce Allah bu âyetiyle söz konusu bu ve benzer yaklaşımların delillik durumunu ortadan kaldırmayı hedeflemektedir.

İnsanlar arasında makul düzeyde tartışmalar veya fikri ayrılıklar elbette olabilir; ancak içlerinden zalim olanlar için bu esneklik söz konusu değildir. Bu nedenle “hakkın yerini iptal edenler, yani bir şeyi hak ettiği yerin dışında başka bir yere yerleştirenler” manasına gelen zulm’ün sahipleri her konuda olduğu gibi kıble konusunda da zulümlerine devam edecekleri için Yüce Allah onları istisna etmiş, onların bu durumunu haber vererek bir anlamda müminlere de moral vermeyi amaçlamaktadır.

3.فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْن۪ي وَلِاُتِمَّ نِعْمَت۪ي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Sakın onlardan korkmayın! Yalnız bana saygı duyun! Böylece size olan nimetimi tamamlayayım da doğru yolu bulasınız.” Yüce Allah Kâbe’yi kıble olarak belirleyip müslümanların her nerede bulunurlarsa bulunsunlar ondan tarafa yönelmelerini hükme bağlayınca bu noktada inançları ve kıbleleri hususunda kendileriyle tartışanlara yönelik herhangi bir korku hissetmemelerini, söz konusu kıble emrini terk etmeleri durumunda kendisinden korkulmaya layık olanın Allah olduğunu beyan etmektedir. Dahası, eğer bu noktada başarı elde edilirse, yani karşıtların ellerinde hiçbir delil kalmaması sağlanınca, bu defa Yüce Allah din ve dünya adına bütün nimetlerini kendilerine tamamlayacağını, böylece onların da hakikat yoluna erişmiş olacaklarını haber vermektedir.

İnkârcılık, alaycılık ve müşriklik yaparak “zalimler” sıfatını almaya layık olanların Müslümanlara verebilecekleri ciddi bir zararın olamayacağı gerçeğinden hareketle, onlardan çekinmemeleri gerektiği, saygıya layık olanın yani verdiği emri terk edilirse azabından korkulacak kudretin sadece ve sadece Yüce Allah olduğu beyan edildikten sonra, bu defa gerçek saygının Allah’a gösterilmesinin kendilerine yönelik nimetlerin tamamlanmasını ve hakikat yoluna eriştirilmelerini sağlayacağı ifade edilmektedir. “Nimetin tamamlanması”yla ilgili olarak bunun “cennete girmek” veya Hz. Ali’nin sözüyle “İslam üzere ölmek” olduğu ifade edilmektedir.(38) Esasında bir sonraki âyette bu nimetin Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesi olduğu anlaşılmaktadır.

Âyette verilmek istenen mesaja dikkatle bakıldığında, esasında insanların değerini ve kalitesini ortaya koymak üzere başka insanların ne dediğinin değil, bizzat Yüce Allah’ın buyruklarının belirleyici olduğu sonucu elde edilmektedir. Demek ki hak ve hakikat adına insanların değil, Yüce Allah’ın dediği önemlidir. Bu nedenle, korkulmaya layık olan da insanlar değil, Yüce Allah’ın azabı ve gazabıdır. Çünkü insanların mahşeri de cenneti de cehennemi de yoktur ki kendilerinden korkulmasının haklı ve doğru bir gerekçesi olsun. Haşyet denen “derin saygı”nın muhatabı Ahzâb 33/37’de dile getirildiği gibi, sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Fâtır 35/28’de de beyan edildiği üzere, bu anlamda Yüce Allah’a gerçek manada saygı duyanlar ise sadece ve sadece âlim kullarıdır.

ııı. Hz. Peygamber’in Risalet Görevi

كَمَآ اَرْسَلْنَا ف۪يكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ اٰيَاتِنَا وَيُزَكّ۪يكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ “Nitekim size kendi içinizden, ayetlerimizi tilâvet eden (okuyup aktaran), sizi (kötülüklerden) arındıran, size Kitabı ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) bildiren, bilmediklerinizi size öğreten bir elçi gönderdik.”

Âyetteki كَمَآ اَرْسَلْنَا kemâ arselnâ ifadesi “gönderdiğimiz gibi”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “size, içinize”;رَسُولًا rasûlen kelimesi “rasûl/elçi”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; يَتْلُوا yetlû fiili “tilavet etmekte, okuyup aktarmakta (olan)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَيُزَكّ۪يكُمْ ve yüzekkîküm fiili “ve sizi arındırmakta (olan)”;وَيُعَلِّمُكُمُ ve yu‘allimuküm cümlesi “ve size öğretmekte (olan)”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”;وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete sözcüğü “ve hikmeti”;وَيُعَلِّمُكُمُ ve yu‘allimuküm cümlesi “ve size öğretmekte (olan)”; مَا لَمْ تَكُونُوا mâ lem tekûnû ifadesi “(şöyle) olmadığınız şeyleri”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmektesiniz, bilmediklerinizi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlığa yönelik çok büyük bir nimeti olan risalet ihsanı ile Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. كَمَآ اَرْسَلْنَا ف۪يكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ “Nitekim kendi içinizden size bir rasûl/elçi gönderdik.” Yüce Allah önceki âyette Müslümanlara yönelik nimetini tamamlayacağını ve böylece onların da hakikat yolunu bulacaklarını beyan ettikten sonra, bu âyette söz konusu nimetin ne olduğunu açıklamakta ve konuyu Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesi olduğunu ifade etmektedir. Bu cümle aynı zamanda daha önce yorumunu yaptığımız Bakara 2/129. âyette zikredilen Hz. İbrâhim’in ve Hz. İsmail’in duasının da kabul edilişinin bir göstergesidir. İnsanlara kendi cinslerinden bir peygamberin gönderilmesi onlara yönelik en önemli nimetlerden birisidir. Zaten Âl-i İmrân 3/164’te Yüce Allah’ın müminlere kendi içlerinden bir rasûl göndermesinin onlara yönelik çok büyük bir lütfu olduğu beyan edilmektedir.

İnsanlara kendi içlerinden insan bir peygamber gönderilmesi hem insanoğlunun değerine bir atıftır; hem de kendisine tâbi olunup örnek alınması gereken bir üsve-i hasene “güzel örnek/rolmodel” olacağı için çok büyük bir kolaylıktır. İlahi mesajların hayata nasıl geçirileceği noktasında bir peygamber örnekliğine şiddetle ihtiyaç vardır. Bu nedenle, Yüce Allah insanoğlunun peygamberini yine insanlardan seçerek başka düşüncelerin hiçbir şekilde doğru olamayacağına dikkat çekmek istemiştir ki En‘âm 6/9 ve İsrâ’ 17/95’te verilmek istenen mesaj da budur. Hz. Peygamber tıpkı diğer insanlar gibi bir beşerdir(39) ve bu husus onun dilinden de defalarca dile getirilmiştir.(40) İnsanlara insan bir peygamberin gönderilmesi de Yüce Allah’ın insanoğluna çok büyük bir ihsanıdır.

2. يَتْلُوا عَلَيْكُمْ اٰيَاتِنَا وَيُزَكّ۪يكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ “Size âyetlerimizi tilâvet ediyor (okuyup aktarıyor); sizi (kötülüklerden) arındırıyor; size Kitâb’ı ve hikmeti bildiriyor, bilmediklerinizi size öğretiyor.” Benzer içerikte olmak üzere, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri Bakara 2/129, Âl-i İmrân 3/164 ve Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde de sayılmaktadır. Yüce Allah âyetin bu bölümünde Hz. Peygamber’in dört özelliğine dikkat çekmektedir. Bunların üç tanesi hakkında daha önce yorumladığımız Bakara 2/129. âyette bilgi vermiştik.

Kısaca hatırlatmak gerekirse, bu özellikler Hz. Peygamber’in insanlara “Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet etmesi yani okuyup aktarması”, “onları şirk ve küfür gibi çeşitli inanç ve uygulama bozukluklarından arındırması”,(41) ayrıca “onlara kitâbı ve onun uygulanması biçimi olan hikmeti öğretmesi”dir. Kur’ân’ı tilâvet etmek onu ta‘lîm etmekten farklı olduğu için, burada herhangi bir tekrar söz konusu değildir. Tilâvet bir anlamda aktarmaktır; ta‘lîm etmek ise onun içeriğini özellikle öğretmek ve hikmet kelimesi gereği onun içeriğinin nasıl uygulanacağını da kendilerine uygulayarak bildirmesi demektir. Zira hikmet, Kur’ân’ın içerdiği hükümleri ayrıntılı bir şekilde bilmek ve onları uygulamaktır.

Râzî’nin Ebû Müslim el-Isfehânî’den naklen aktardığı üzere, hem bu âyette hem de daha önce yorumladığımız Bakara 2/129. âyette geçen يُزَكّ۪ي yüzekkî fiili “arındırmak” manasına geldiği gibi, ayrıca “çoğaltmak, arttırmak” anlamını da içerebilir. Buna göre, sanki âyette maksat “o sizi çoğaltıyor” şeklini alır. Esasında A‘râf 7/86’da Hz. Şu‘ayb’ın sözlerinde olduğu gibi “siz az idiniz, O sizi çoğalttı” ifadesi bu noktada hatırlanabilir. Hz. Peygamber’in onları çoğaltması onları hak üzerinde birleştirmesidir. Böylece onların birbiriyle olan yakınlıkları, alakaları artar ve bu sayede çoğalmış olurlar.(42)

Burada diğerlerinden farklı olarak yer alan özellik onun muhataplarına “daha önce bilmedikleri şeyleri öğretmesi” olarak belirlenmektedir. Bu bağlamda maksat onun ve çevresindekilerin hiçbir şekilde bilemedikleri türden bilgiler, eski milletlere dair malumat,(43) salt akılla ve düşünceyle bilinemeyecek şeyler, gayba dair sırlar ve incelikler, Son Saat’e, âhirete, kıyamete dair hakikatler olarak ifade edilebilir ki bütün bunlar Kur’ân’da kendisine vahiy ile bildirilmiştir. Bu tür bilgilerle donanımlı hale gelecek olan bu son ümmet böylece Bakara 2/143. âyette de belirtildiği gibi diğer insanlara da örnek olma görevini yerine getirmiş olacaktır.

ıv. Yüce Allah’ı Zikrin Gerekliliği

فَاذْكُرُون۪يٓ اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا ل۪ي وَلَا تَكْفُرُونِ “Siz beni (ibadetle) hatırlayın ki ben de sizi (bağışlama ile) anayım. Benim için şükredin; bana nankörlük etmeyin!”

Âyetteki فَاذْكُرُون۪ي fezkürûnî emri “beni anın ki”; اَذْكُرْكُمْ ezkürküm fiili “ben de sizi anayım”; وَاشْكُرُوا veşkürû emri “ve şükredin”; ل۪ي lî ifadesi “bana”; وَلَا تَكْفُرُونِ ve lâ tekfurûni emri ise “ve bana nankörlük etmeyin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarına yönelik yapmalarını istediği iki emri bir de yasağı gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah, insanlığa yönelik nimeti bağlamında Hz. Peygamber’i risaletle görevlendirip onun dört özelliğini beyan ettikten sonra, işte bu nimetlerin bir karşılığı olarak insanlardan kendisini hatırlamalarını istemekte, buna karşılık O’nun da insanları nimetle hatırlayacağını işaret etmekte, ardından da O’na şükretmelerini, asla ve asla nankörlük etmemeleri gerektiğini uyarmaktadır. İnsanların Yüce Allah’ı hatırlamaları O’nu hem gönüllerinde, hem akıllarında, hem dillerinde hem de eylemlerinde hatırlamaları demektir. Bir anlamda Yüce Allah’ı hatırlamak demek hayatı Allah bilinciyle ve Allah’ın şahitliğinde yaşamak demektir. Bunun için hayata dair her an ve alan Allah bilinciyle dolu geçmelidir. Eğer insanlar bu duyarlılığı gösterirlerse Yüce Allah da onları nimetleriyle, ihsan ve ikramlarıyla, af ve mağfiretiyle hatırlayacak, onları bu değerlerden ve lütfundan mahrum bırakmayacaktır.

2. Yüce Allah insanoğluna verdiği sayısız nimete karşılık onların şükretmesini istemekte, bir anlamda hayatı iman ve istikametle yürütmeleri, şükürlerini hem dilleriyle hem de eylemleriyle göstermeleri gerektiğini ifade etmekte, buna karşılık herhangi bir şekilde nankörlük göstermemeleri hususunu beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olabilecek bir âyet-i kerime İbrâhim 14/7’de şu mealde geçmektedir: “Hatırlayın ki Rabbiniz size ‘Eğer şükrederseniz, elbette size (nimetimi) arttıracağım ve eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir!’ diye bildirmişti.” Eğer insanlar şükrederlerse Yüce Allah’ın nimetlerini çok daha fazla arttıracağı belirtilerek nimet-şükür birlikteliğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

3. Nimete karşı şükür elbette nimeti verenin rızasını kazanmak için O’nun emir ve yasaklarına karşı olabildiğince dikkat ederek gerçekleştirilebilir. Benzer konuların işlendiği Neml 27/40 ve Lokmân 31/12 gibi âyetlerde Yüce Allah’a şükredenlerin kendileri için şükretmiş olacağı beyan edilerek, konunun insanın kendisine yönelik boyutu gündeme getirilmekte, şükrün Yüce Allah’a hiçbir katkısının olamayacağı beyan edilmektedir. Dahası, Nisâ’ 4/147’de geçtiği gibi, eğer insanlar şükrederlerse Yüce Allah’ın onlara azap etmeyeceği ifade edilerek, şükrün kişiye faydasına dikkat çekilmiş olmaktadır. Ayrıca Zümer 39/7’de de insanların şükretmeleri durumunda Yüce Allah’ın bundan hoşnut ve razı olacağı bildirilmektedir.

4. Yüce Allah insanların nankörlük etmemesi gerektiğini beyan etmekte, eğer kâfir olurlarsa, yani nankörlük yaparlarsa bunun karşılığında Yüce Allah’ın azabının şiddetli olacağı yine İbrâhim 14/7’de haber verilmektedir. Konuyla ilgili Âl-i İmrân 3/97, Neml 27/40, Lokmân 31/12 ve Zümer 39/7 gibi âyetlere bakıldığında, Yüce Allah’ın küfrü tercih edenlerin küfründen etkilenmeyeceği, çünkü kullarından da küfürlerinden de zengin olduğu, herhangi bir eksiklik ve ihtiyaç içinde bulunmadığı, nihayet O’nun her türlü övgüye layık olduğu vurgulanmaktadır.

Rûm 30/44’te geçtiği üzere, küfrü tercih edenler kendi aleyhlerine bir tercihte bulunmuş olacaklardır. Dahası, Lokmân 31/23’te Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve küfredenler nedeniyle hüzünlenmemesi gerektiği, çünkü sonuçta Yüce Allah’ın huzurunda hesaba çekilecekleri beyan edilmektedir. Küfrün sadece sahibine zararı olacağı ve bundan Yüce Allah’ın hiçbir şekilde etkilenmeyeceğiyle ilgili bir başka mesaj da devam eden âyette yer almaktadır.

Râzî, geçmiş âlimlerin bu âyeti çeşitli şekillerde yorumladıklarını beyan ederek şu ifadeleri aktarmaktadır:

a) “Bana itaat ederek beni zikredin ki ben de rahmetimle sizi zikrede­yim, (yani size rahmet edeyim).”

b) “Davetime icabet etmek ve muhsin olmak suretiyle beni zikredin! Bu, tıpkı Yüce Allah’ın, ‘Bana dua edin, size icabet edeyim’(44) ayeti gibidir. Bu, Ebû Müslim’in görüşüdür. O şöyle demiştir: Yüce Allah, mahlûkatına kendisini arzulayarak ve kendisinden korkarak, rah­metini umarak ve azabından çekinerek zikretmelerini, zikirlerini başkası için değil, sırf Allah için yapmalarını emretmiştir. Onlar Allah’a ibâdet etmede ve O’nu Rab tanımada ihlâslı olarak zikrettikleri zaman, Yüce Allah da hem dünyada hem ahirette onları ihsanı, rahmeti ve nimeti ile zikreder (yani kendilerine bunları verir).”

c) “Beni medhü senâ edip itaat ederek zikredin ki ben de sizi medhü senâ edip nimet vererek zikredeyim.”

d) “Siz beni dünyada anın (hatırlayın) ki ben de âhirette sizi anayım.”

e) “Siz beni, hiç kimsenin bulunmadığı yerlerde zikredin ki ben de sizi kim­senin bulunmadığı (ıssız çöllerde) zikredeyim, yalnız bırakmayayım.”

f) “Siz beni bolluk içinde iken zikredin ki ben de sizi başınız belâda iken anayım (yardım edeyim).”

g) “Bana (dinime) itaat etmek suretiyle beni zikredin ki ben de yardımım ile sizi zik­redeyim.”

h) “Siz benim uğrumda cihâd ederek anın ki ben de size hidayet ederek (yol göstererek) sizi anayım.”

i) “Beni sıdk ve ihlâsınızla anın ki ben de sizi kurtararak ve kendime daha fazla yaklaştırarak zikredeyim.”

j) “Siz önce benim Rab olduğumu hatırlayın ki ben de sonunda sizi rah­metime ve kulluğuma kabul etme ile hatırlayayım (mükâfaatlandırayım).”(45)

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/13, 142; Nisâ’ 4/5; A‘râf 7/155.
  • Bakara 2/13 Bakara 2/142 Nisâ 4/5 A‘râf 7/155
• 2 - Bakara 2/13. 3 - Bakara 2/130.
  • Bakara 2/13 Bakara 2/130
• 4 - Râzî, age., IV, 91-92. Benzer görüşler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 99; Zemahşerî, age., I, 196-197.
• 5 - Râzî, age., IV, 92.
• 6 - Râzî, age., IV, 92. Benzer görüşler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 99.
• 7 - Semerkandî, age., I, 99. 8 - Bakara 2/142, 213, 272; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 9 - Semerkandî, age., II, 114.
• 10 - Semerkandî, age., I, 100. 11 - Semerkandî, age., I, 100; Taberî, age., II, 6-8; Zemahşerî, age., I, 197; Râzî, age., IV, 97.
• 12 - Esed, age., s. 40’ta 118. not.
• 13 - Semerkandî, age., I, 100; Taberî, age., II, 9-10; Zemahşerî, age., I, 198; Râzî, age., IV, 100-102. 14 - Râzî, age., IV, 100.
• 15 - Semerkandî, age., I, 100.
• 16 - Râzî, age., IV, 105.
• 17 - Semerkandî, age., I, 100; Zemahşerî, age., I, 199; Yazır, age., I, 435. 18 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Enbiyâ’ 21/94.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Enbiyâ 21/94
• 19 - Tevbe 9/128. 20 - Bakara 2/143, 207; Âl-i İmrân 3/30; Tevbe 9/117; Nahl 16/7, 47; Hacc 22/65; Nûr 24/20; Hadîd 57/9; Haşr 59/10.
  • Tevbe 9/128 Bakara 2/143 Bakara 2/207 Âl-i İmrân 3/30 Tevbe 9/117 Nahl 16/7 Nahl 16/47 Hacc 22/65 Nûr 24/20 Hadîd 57/9 Haşr 59/10
• 21 - Taberî, age., II, 20.
• 22 - Semerkandî, age., I, 101; Zemahşerî, age., I, 201.
• 23 - Semerkandî, age., I, 101; Taberî, age., II, 21-22; Zemahşerî, age., I, 201.
• 24 - Zemahşerî, age., I, 202.
• 25 - Semerkandî, age., I, 89.
• 26 - Taberî, age., II, 29.
• 27 - Semerkandî, age., I, 101. 28 - Semerkandî, age., I, 439. 29 - Zemahşerî, age., I, 203.
• 30 - Râzî, age., IV, 130.
• 31 - Râzî, age., IV, 130-131.
• 32 - Semerkandî, age., I, 102; Zemahşerî, age., I, 203.
• 33 - Zemahşerî, age., I, 203. 34 - Zemahşerî, age., I, 203.
• 35 - Semerkandî, age., I, 102.
• 36 - Semerkandî, age., I, 102; Zemahşerî, age., I, 204.
• 37 - Zemahşerî, age., I, 204.
• 38 - Tirmizî, De‘avât, 93, 94; Ahmed b. Hanbel, V, 213, 235.
• 39 - Kehf 18/110; Fussılet 41/6. 40 - Buhârî, Hıyel, 10; Salât, 31; Mezâlim, 16; Ahkâm, 20; Müslim, Mesâcid, 92, 93; Tirmizî, Salât, 110; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Kehf 18/110 Fussilet 41/6
• 41 - Semerkandî, age., I, 103.
• 42 - Râzî, age., IV, 143. 43 - Taberî, age., II, 37.
• 44 - Mü’min 40/60.
  • Mü'min 40/60
• 45 - Râzî, age., IV, 144. Benzer ifadeler için de ayrıca nk. Semerkandî, age., I, 104.