En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 68-73. âyetlerinde Kur’ân âyetleriyle ilgili olumsuz konuşanlarla birlikte oturulmaması gerektiğini, muttakilerin hesabının kendilerine ait olacağını, dinlerini oyun ve eğlence edinenlerin mahşerdeki akıbetlerini, nihayet Allah’ın tek ve mutlak gücün sahibi oluşuyla ilgili olarak O’nun emrilerine boyun eğmek gerektiğini beyan etmektedir.

a) Hz. Peygamber’i İnşa Eden Bazı İlkeler

Yüce Allah, sûrenin 68-70. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte, âyetlerle ilgili ileri geri konuşanları gördüğünde onlarla birlikte oturmamasını, unutursa hatırlayınca o zalimlerle birlikte bulunmaması gerektiğini beyan etmekte, takvâ sahiplerine, inkârcıların hesabından herhangi bir sorumluluk olmayacağını bildirmektedir.

Ardından şu önemli uyarıya yer verilmektedir: “Dinlerini oyun ve eğlence edinen ve dünya hayatının aldattığı kimselere aldırma (onları bir tarafa bırak)! (Yine de) kazandıkları sebebiyle hiçbir nefsin (mahşerde) alıkonmaması için onunla (Kur’an’la) gerçeği hatırlat(maya devam et). O (inkârcı her nefis) için Allah’tan başka ne dost vardır, ne de şefaatçı. O (her nefis), bütün varını fidye olarak verse, yine de ondan kabul edilmez. Onlar kazandıkları (günahlar) yüzünden (mahşerde) alıkonulmuş olacaklardır. İnkâr ettiklerinden dolayı onlar için kaynar sudan ibaret bir içecek ve elem verici bir azap vardır.”

ı. Âyetleri İnkâr Edenlerle Birlikte Olmaması

وَاِذَا رَاَيْتَ الَّذ۪ينَ يَخُوضُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّٰى يَخُوضُوا ف۪ي حَد۪يثٍ غَيْرِه۪ وَاِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرٰى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “Ayetlerimiz hakkında ileri geri konuşanları gördüğün zaman, onlar başka bir konuşmaya (konuya) geçinceye kadar onlardan yüz çevir! Şeytan sana unutturursa, hatırladıktan sonra zalimlerle birlikte bulunma!”

Âyetteki وَاِذَا رَاَيْتَ ve izâ reayte ifadesi “ve gördüğün zaman”; الَّذ۪ينَ يَخُوضُونَ ellezîne yehûdûne ifadesi “boş söze dalanları”; ف۪يٓ اٰيَاتِنَا fî âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimiz hakkında”;فَاَعْرِضْ fe a‘rıd emri “yüz çevir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; حَتّٰى يَخُوضُوا hattâ yehûdû ifadesi “geçinceye kadar”; ف۪ي حَد۪يثٍ fî hadîsin sözcüğü “(şöyle) bir söze, konuya”; غَيْرِه ğayrihî tamlaması “ondan başka”; وَاِمَّا يُنْسِيَنَّكَ ve immâ yünsiyenneke fiili “ve eğer sana unutturursa”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; فَلَا تَقْعُدْ fe lâ tak‘ud emri “sakın oturma”; بَعْدَ الذِّكْرٰى ba‘de’z-zikrâ ifadesi “hatırladıktan sonra”; مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ me‘a’l-kavmi’z-zâlimîne tamlaması ise “zalim toplumla birlikte” demektir.

Burada vahye karşı takınılan alaycı ve inkârcı bir tutuma karşı nasıl davranılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا رَاَيْتَ الَّذ۪ينَ يَخُوضُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّٰى يَخُوضُوا ف۪ي حَد۪يثٍ غَيْرِه۪ “Ayetlerimiz hakkında ileri geri konuşanları gördüğün zaman, onlar başka bir konuşmaya (konuya) geçinceye kadar onlardan yüz çevir!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmekte ve âyetler hakkında gereksiz ve ileri geri konuşanları gördüğünde onlar başka bir konuya geçinceye kadar onlarla durmamasını, yanlarından ayrılmasını, bulundukları meclislerini terk etmesini(1) kendisine emretmektedir.

Âyette geçen يَخُوضُوا/يَخُوضُونَ yehûdû/yehûdûne fiilleri “eğlence tarzında ve aşırı derecede dalmak, ileri geri konuşmak, münasebetsizlik yapmak, eleştirmek ve alay etmek için konuşmak”(2) gibi anlamlar vermektedir. Bu fiil ve aynı kökten gelen kelimeler başka kalıplarda olmak üzere çeşitli âyetlerde(3) de benzer içeriklerde zikredilmektedir. Ayrıca âyette zikredilen حَد۪يث hadîs sözcüğü ise “söz”, “konu”, “konuşma” manaları içermektedir.

Yüce Allah, Nisâ’ 4/140’ta boş ve anlamsız şeylerle ilgili olarak herkese yönelik olarak şu evrensel ahlâkı bildirmektedir: “Allah size kitapta şunu indirmiştir: Allah’ın âyetlerinin inkâr edildiğini ve onlarla alay edildiğini duyduğunuz zaman, onlar (bu sözü bırakıp) başka bir söze dalıncaya kadar onlarla birlikte oturmayın, yoksa siz de onlar gibi olursunuz. Şüphesiz ki Allah, bütün münafıkları ve kâfirleri cehennemde toplayacaktır.”

Müddessir 74/45’te de Sekar cehennemine atılmanın “üçüncü gerekçesi” olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Bâtıla) dalanlarla birlikte biz de boş şeylerle meşgul olurduk.” Boş ve anlamsız şeylerle meşgul olmak, günahlara dalmak, ilâhî öğretilerle alay etmek ve gereksiz işlere dalmak insanın hem dünyasını anlamsızlaştırır; hem de âhirette derin mahcubiyetlere ve mahrumiyetlere sebep olur.

Yüce Allah, kurtuluşa erecek müminlerin niteliklerini ele aldığı Mü’minûn 23/1-11’de ikinci özellik olarak “lağv’den, yani kıymetsiz, değersiz, itibarsız, boş ve anlamsız şeylerden yüz çevirme”yi dile getirmektedir. Ayrıca Furkân 25/72’de de Rahmân’ın has kullarının “yalana şahitlik etmeyip, yararsız şeylerle karşılaştıklarında da vakarla çekip gittikleri” ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında cahillerle karşılaşınca nasıl davrandıklarını Furkân 25/63’te şöyle haber vermektedir: “Rahmân’ın kulları yeryüzünde (kibirli değil), tevazu ile yürürler ve câhiller (kendini bilmezler) onlara laf attığında (muhatapları incitmeksizin), ‘Selam!’ der (geçer)ler.” Benzer bir tavır Kasas 28/55’te şöyle dile getirilmektedir: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip, ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selam olsun (yani Allah’a ısmarladık). Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”

2. وَاِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرٰى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “Şeytan sana unutturursa, hatırladıktan sonra zalimlerle birlikte bulunma!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i uyarmaya devam etmekte ve olaki şeytan öyle bir ortamdan uzaklaşmayı kendisine unutturursa, o zaman da hatırlar hatırlamaz orada artık oturmamasını, orada bulunmamasını emretmektedir. Çünkü o ortamda âyetler hakkında gereksizce söz edenlerin zalim olduğunu, eğer orada oturmaya devam ederse kendisinin de zalimlerden olacağını haber vermektedir.

Yüce Allah âyette يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ “şeytan sana unutturursa” buyurmakta, böylece Hz. Peygamber’in bilerek ve isteyerek böyle bir yanlış yapmayacağını göstererek, unutturmayı şeytana nispet etmektedir. Şeytan çeşitli vesveselerle insanı meşgul edebilir; bu esnada da unutulmaması gereken çok önemli bir şey unutulmuş olabilir. Nahl 16/98’de belirtildiği gibi, Kur’ân kıraat edilirken kovulmuş seytandan Allah’a sığınması emredilerek, peygamber bile olsa insanın şeytanın vesveselerinden kurtaramayacağı bildirilmektedir. Benzer uyarılar A‘râf 7/200 ve Fussılet 41/36’da da yer almaktadır.

İşte âyetlerle ilgili olarak ileri geri konuşulan bir ortamda iken Hz. Peygamber ve onun şahsında bütün müminler şeytanın unutturması veya herhangi bir sebeple eğer oradan kalkıp gitmeyi unuturlarsa, hatırladıklarında hemen kalkıp girmeleri, ortamı terk etmeleri gerektiği beyan edilmekte, aksi takdirde, aynı ortamı paylaşanların da oradaki zalimlerle birlikte aynı tehdide muhatap olacakları haber verilmektedir. Günümüzde dini konuların konuşulduğu ortamlarda âyetleri bir kenara atıp başka konuları veya kaynakları esas alanların da yanından kalkıp gitmek, onların âyetlere karşı bilerek veya bilmeyerek takındıkları bu korkunç tavrı protesto etmek gerektiği de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesaj alanında bulunmaktadır.

ıı. Takvâ Sahiplerinin İnkârcılardan Sorumlu Olmaması

وَمَا عَلَى الَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَلٰكِنْ ذِكْرٰى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Takvâ (duyarlılık) sahiplerine, onların (inkârcıların) hesabından herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur. Fakat umulur ki takvâlı (duyarlı) olurlar diye (gerçekleri onlara) hatırlatmak (gerekir).”

Âyetteki وَمَا عَلَى الَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ ve mâ ‘alellezîne yettekûne ifadesi “takva sahiplerine yoktur, duyarlı olanlara yoktur”; مِنْ حِسَابِهِمْ min hısâbihim ifadesi “onların hesaplarından”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak, velakin”; ذِكْرٰى zikrâ kelimesi “(gerçeği) hatırla(t)mak (vardır)”; لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ le‘alellehum yettekûne ifadesi ise “umulur ki takvalı, duyarlı davranırlar” demektir.

Burada muttakilerin inkârcılar nedeniyle sorumlu olmadıkları, fakat yine de onları uyarmak gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا عَلَى الَّذ۪ينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ “Takvâ (duyarlılık) sahiplerine, onların (inkârcıların) hesabından herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur.” Bu âyetin mesajı En‘âm 6/52’nin mesajıyla birlikte aynı noktaya dikkat çekmektedir. Yüce Allah önceki âyette uyarıya konu ettiği gibi âyetleri hakkında ileri geri konuşanlardan ayrılmak gerektiğini beyan ettikten sonra, bu noktada muttakî olanlara yani duyarlı davranıp söz konusu uyarıya dikkat edenlere diğer alaycıların yapıp ettikleri nedeniyle hesaplarından herhangi bir sorumluluk yüklenmeyeceğini beyan etmektedir.

Âyette geçen يَتَّقُونَ yettekûne fiilleri “duyarlı ve hassas davranmak”, “sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak” gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla “inkâr, şirk ve küfür gibi Allah’a isyan inanışlarından korunup sakınmak” şeklinde mana kapsamı bulunmaktadır.(4) Ayrıca âyette yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı, inkârcı ve alaycı olanların sorumluluklarından bu muttakilere “hiçbir şey” yani hiçbir pay olmadığı ortaya konulmaktadır.

2. وَلٰكِنْ ذِكْرٰى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Fakat umulur ki takvâlı (duyarlı) olurlar diye (gerçekleri onlara) hatırlatmak (gerekir).” Yüce Allah âyetleri hakkında ileri geri konuşanlardan ayrılmak gerektiğini, inkârcı ve alaycı olanlarla ilgili muttakilere herhangi bir sorumluluk bulunmadığını beyan ettikten sonra, sorumlu davranmaları beklentisiyle kendilerine gerçeği hatırlatmanın zorunlu olduğunu bildirmektedir.

Âyette geçen ذِكْرٰى zikrâ kelimesi “(gerçeği) hatırla(t)mak” manasına gelmekte ve inkârcıların da uyarılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, alay edilen ortamın terk edilmesi gerekirken onlarla ilişkinin tamamen kesilmesinden değil, günah ortamını terk etmekten söz edilmekte, bu arada başka ortamlarda ve başka vesileler arayarak kendilerine gerçeklerin hatırlatılması gerektiğine de dikkat çekilmektedir.

A‘lâ 87/9’da tebliğin önemi ve gerekliliği noktasında geniş değerlendirmeler yapmaya ve konunun Kur’ân’da ele alınış biçimi hakkında bilgiler vermeye çalışacağız. Dolayısıyla tebliğin önemiyle ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerin gözardı edilmemesinin zorunlu olduğunu bir kez daha hatırlatmakta yarar vardır. Esasında bir sonraki âyette de yani En‘âm 6/70’te de “dinlerini oyun ve eğlence edinenlerin kendi hallerine bırakılması gerektiği” belirtildikten sonra, “yine de kendilerini Kur’ân ile uyarmanın bir çeşit devam ettirilmesi gerektiği”ne dikkat çekilmektedir.

Konuyla ilgili en önemli âyetlerden birisi de Nisâ’ 4/63’tür: “Onlar, kalplerindekini Allah’ın bildiği kimselerdir; onlara aldırma; kendilerine öğüt ver ve onlara kendileri hakkında etkili söz söyle!” Anlaşılıyor ki birilerinden yüz çevirmek onlarla hiçbir şekilde ilgilenmemek değildir; aksine, kötülüklerinden yüz çevirip kendilerine yine de öğüde devam etmek ve onlara etkili sözler söylemek gerekmektedir.

Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da gördüğümüz, “Uyarıp uyarmaman onlar için birdir; inanmazlar” cümlesi, “sen uyarsan da olur, uyarmasan da” şeklinde anlaşılmamalıdır. Dolayısıyla A‘lâ 78/9’un “Yarar sağlayacaksa öğüt ver” şeklinde yapılan tercümesi sorunludur. Uyarı yapılacaktır; ancak uyarılanların öğüt alıp almaması onların bileceği iştir. Kaldı ki, bugün uyarıdan ders almayanların yarın da almayacağı kesin değildir. Bugün ders almayan yarın alabilir; burada ders almayan başka yerde alabilir; birinden etkilenmeyen, başkasından etkilenebilir. Dolayısıyla, âyetteki gerçeği hatırlatma emrinin öğüt verenle ilgili kısmı elbette çok önemli bir görevdir ve mutlaka yerine getirilmelidir.

Bu konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de A‘râf 7/164’tür: “İçlerinden bir topluluk da ‘Allah’ın kendilerini (dünyada) helâk edeceği veya (âhirette) şiddetli bir şekilde azap edeceği bir topluluğa ne diye öğüt veriyorsunuz?’ dediklerinde (öğüt verenler) şöyle cevap vermişlerdi: Rabbinize mazeret(imiz) olsun; bir de belki duyarlı davranırlar diye (öğüt veriyoruz).”

Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’u Firavun’a gönderme gerekçesi ancak bu şekilde anlaşılabilir.(5) Öğüt almayacağı Yüce Allah tarafından bilinmesine rağmen, yine de Firavun’a tebliğciler göndermesi, bu görevin zorunluluğunu göstermektedir. Benzer şekilde, secde etmesi için İblis’e yöneltilen emirde de insanlara tebliğin önemi kavratılmaya çalışılmaktadır.

Tâhâ 20/43-44’teki bilgi, öğüt almayacağı Yüce Allah tarafından kesin olarak bilinenlerle, yani Firavun’la ilgilidir. Buna rağmen, insanlara öğüt verme görevinin önemi uç örneklerle gösterilmiş olmaktadır. İblis ve Firavun örneği ortada iken, onlar kadar azgın olamayacağı bilinen diğer insanların tebliğden yoksun bırakılması hiçbir şekilde doğru olamaz.

ııı. Dini Oyun ve Eğlenceye Çevirenleri Terk Etmesi

وَذَرِ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا وَذَكِّرْ بِه۪ٓ اَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْۗ لَيْسَ لَهَا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيٌّ وَلَا شَف۪يعٌ وَاِنْ تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لَا يُؤْخَذْ مِنْهَا اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اُبْسِلُوا بِمَا كَسَبُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَم۪يمٍ وَعَذَابٌ اَل۪يمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ “Dinlerini oyun ve eğlence edinenleri ve dünya hayatının aldattığı kişileri terk et! (Yine de) kazandıkları sebebiyle hiçbir nefsin (mahşerde) alıkonmaması için onunla (Kur’an’la) gerçeği hatırlat! O (inkârcı her nefis) için Allah’tan başka hiçbir dost ve şefaatçi yoktur. (Her nefis), bütün varını fidye olarak verse, yine de ondan kabul edilmez. Onlar, kazandıkları (günahlar) yüzünden (mahşerde) alıkonulmuş olacaklardır. İnkâr ettiklerinden dolayı onlar için kaynar sudan ibaret bir içecek ve elem verici bir azap vardır.”

Âyettekiوَذَرِ ve zer emri “ve (kendi haline) bırak, terk et”; الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا ellezîne’ttehazû ifadesi “edinmiş olanları, edinenleri”;د۪ينَهُمْ dînehum tamlaması “onların kendilerinin dinini”;لَعِبًا la‘ıben kelimesi “oyun”; وَلَهْوًا ve lehven sözcüğü “ve eğlence”;وَغَرَّتْهُمُ ve ğarrathum fiili “ve onları aldattı”; الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı, yakın hayat”;وَذَكِّرْ ve zekkir emri “ve hatırlat”; بِه bihî ifadesi “onunla, vahiy ile”; اَنْ تُبْسَلَ en tübsele ifadesi “alıkonulmayagörsün”; نَفْس nefsün kelimesi “herhangi bir insan, can”; بِمَا كَسَبَتْۗ bimâ kesebet ifadesi “kazandıkları sebebiyle”; لَيْسَ لَهَا leyse lehâ ifadesi “onlar için yoktur, olmaz”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; وَلِيّ veliyyun kelimesi “ne bir dost”; وَلَا شَف۪يعٌ ve lâ şefî‘un sözcüğü “ne de bir şefaatçi”; وَاِنْ تَعْدِلْ ve in ta‘dil fiili “fidye vermek isterse”; كُلَّ عَدْلٍ külle ‘adlin tamlaması “bütünüyle fidye, her şeyi fidye olarak”; لَا يُؤْخَذْ lâ yu’haz edilgen fiili “alınmaz”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; الَّذ۪ينَ اُبْسِلُوا ellezîne übsilû ifadesi “alıkonulmuş olanlardır”; بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû ifadesi “kazandıkları/edindikleri şeyler sebebiyle”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır ,onlar için olacaktır”; شَرَاب şerâbun kelimesi “içecek”; مِنْ حَم۪يمٍ min hamîmin ifadesi “kaynar sudan”;وَعَذَابٌ اَل۪يمٌ ve ‘azâbun elîmun tamlaması “ve elem verici bir azap”; بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ bimâ kânû yekfurûne ifadesi ise “inkâr etmiş olmalarına karşılık, inkar etmiş olmaları sebebiyle” demektir.

Burada risalet konusunda Hz. Peygamber’in inşa edildiği bazı esaslar ve inkârcılığın feci akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.وَذَرِ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا “Dinlerini oyun ve eğlence edinenleri ve dünya hayatının aldattığı kişileri terk et!” Yüce Allah âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve gerçekleştirdiği tebliğ faaliyetlerine itibar etmeyip “âyetler hakkında ileri geri konuşanlar” için ısrarcı olmamasını, onları ciddiye almamasını, artık kendi hallerine bırakmasını emretmektedir.

a) وَذَرِ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا د۪ينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا “Dinlerini oyun ve eğlence edinen kimseleri terk et (onlara aldırma, onları bir tarafa bırak)!” Bu cümlenin bir benzeri A‘râf 7/51’de şöyle geçmektedir: “Onlar dinlerini bir eğlence ve oyun edinmiş, dünya hayatı da kendilerini aldatmıştır.” Yüce Allah bu âyette kâfirlerin iki özelliğini hatırlatmakta, dinlerini eğlence ve oyuna dönüştürdüklerini bildirmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(6) de geçen لَعِب le‘ıb “oyun” kelimesi bu âyette “önde”, aynı şekilde başka âyetlerde(7) de yer alan لَهْو lehv “eğlence” kelimesi ise “sonra” gelmişken, A‘râf 7/51’de bu durum tersinedir; ancak sonuçta verilmek istenen mesaj her iki âyette de aynıdır.

ı. Bu âyetin başındaki ذَرْ zer emrine “kendi haline bırakmak, terk etmek” manası verilebileceği gibi, “(onlara) aldırmamak”, “onlarla içli dışlı olmamak”, “onlara itaat ederek şefkat göstermemek”,(8) “onlarla birlikte olmamak”, “onlara karışmamak”, “onları ciddiye almamak” manaları da verilebilir.(9) Bu durumda onları tamamen veya ebediyyen terk etmenin değil, bir süreliğine böyle bir tavır sergilemenin gerekliliği üzerinde duruluyor demektir. Anlaşılıyor ki burada bir korkutma söz konusudur; ebedi terk ediş değil. Zaten âyetin devam eden cümlesinde de dikkat çekilen husus budur.

ıı. Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken en önemli âyetlerden birisi Necm 53/29’dur: “Bu nedenle zikrimizden (yani gerçeği hatırlatışımızdan) yüz çeviren kimselere aldırış etme!” Vahye itibar etmeyen ve ısrarla ondan yüz çevirenlerden uzak durmak, onları ciddiye almamak bir metot olarak uygulanmaktadır. Esasında daha derinden düşünülürse, asıl maksadın cahillerin kendilerinden değil de cehaletlerinden yüz çevirmek olduğu anlaşılacaktır. Zira cahillik geçici olabilir; bu nedenle cehaletle savaşılıp sahiplerini kazanmak esastır.

ııı. Bu âyetin mesajından hareketle, inançsız insanlara hiç tebliğ yapılmaması gerektiğini söylemek kesinlikle doğru değildir. Bir önceki âyette izah ettiğimiz üzere, tebliğ bir zorunluluktur; ancak inanmak istemeyenlere zor kullanmak veya onlar üzerinde ısrarcı bir tavır geliştirmek de yanlıştır. Nitekim Hıcr 15/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Onları bırak; yesinler, eğlensinler ve boş ümit onları oyalayadursun. (Kötü sonucu) yakında bileceklerdir!” Benzer bir ifade Zuhruf 43/83’te şu şekildedir: “Sen bırak onları, kendilerine söz verilen günlerine kavuşuncaya kadar bâtıla dalsınlar, oynayadursunlar.”

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/16’da ise şu bilgilere yer verilmektedir: “İşte onlar, hidâyete karşılık dalâleti satın alanlardır. Ancak onların bu ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de doğru yola girememişlerdir.” Tebliğe rağmen inkârda şartlanmış bir tutum sergileyenlere Yüce Allah’ın nasıl bir tavır uygulatmak istediği En‘âm 6/110’da şöyle açıklanmaktadır: “Yine O’na iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz. Onları şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakırız.”

ıv. “Dinlerini oyun ve eğlence edinmek” ifadesi, dini prensipleri hafife almak, onları hayat tarzına dönüştürmemek, “olsalar da olur olmasalar da olur” türünden bir tavır geliştirmek, Yüce Allah’a din öğretmeye kalkışmak,(10) dini eksik görüp tamamlamaya cüret etmek,(11) ilâhını hevâ ve heveslerine dönüştürmek veya hevâ ve heveslerini ilâh edinmek(12) vb. vurdumduymaz tutumlardır. Oysa müminlerden de bütün insanlardan da beklenen şey, ilahi prensiplere gönülden teslim olmaktır. Tefsirlerimizde Mekkeli müşriklerin dinlerini nasıl oyun ve eğlenceye çevirdikleriyle ilgili çeşitli bilgiler aktarılmaktadır.(13)

b) وَغَرَّتْهُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا “Dünya hayatı onları aldatmıştır.” Bu teslimiyeti göstermemenin sonucu dini eğlence ve oyuna dönüştürmek, ardından bu düşük hayatın aldatmasına kapılmaktır. Yüce Allah Lokmân 31/33 ve Fâtır 35/5’te “Sakın ha dünya hayatı sizi aldatmasın; sakın ha çok aldatıcı şeytan sizi aldatmasın” diye uyarmasına rağmen, bu uyarıya itibar etmeyenler dünya hayatının aldatmasına mağlup olanlardır.

En‘âm sûresinin daha önce açıkladığımız 32. âyetinde de belirttiğimiz üzere “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir.” Bu ifadenin benzerlerinin A‘râf 7/51, Câsiye 45/35, Muhammed 47/36 ve Hadîd 57/20’de de geçtiğini belirtmek gerekir. Yüce Allah ilgili âyetlerde bu yakın hayatın yani dünya hayatının bir oyun ve eğlenceden ibaret olduğunu bildirmektedir. İşte dinlerini oyun ve eğlence edinen, bunun sonucunda da dünya hayatı kendilerini aldatmış olanları kendi hallerine bırakmasını Hz. Peygamber’e emretmekte, üzerlerinde ısrarcı olmamasını istemektedir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, ısrarcı olmamak artık onlarla hiç ilgilenmemek demek değildir; çünkü devam eden cümlede vahiy ile uyarının devam ettirilmesi gerektiği şu şekilde hatırlatılmaktadır:

2.وَذَكِّرْ بِه۪ٓ اَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْۗ “(Yine de) kazandıkları sebebiyle hiçbir nefsin (mahşerde) alıkonmaması için onunla (Kur’an’la) gerçeği hatırlat!” Yüce Allah dinlerini oyun ve eğlence edinenlere aldırış etmemesi gerektiğini Hz. Peygamber’e emrettikten sonra, onlarla ilgilenmeye devam etmesi gerektiğine işte bu cümlede temas etmektedir. Çünkü insanlar dünyada kazandıkları şeyler sebebiyle mahşerde rehin alınacaklardır;(14) kazandıkları şeyler sebebiyle helake sürüklenmiş olacaklardır. Bu yüzden vahiy ile uyarılmaları gerektiği ifade edilmektedir.

En‘âm 6/69’da “inkârcılardan yüz çevrilmesine rağmen yine de kendilerine tebliğin devam ettirilmesi gerektiği” konusunu etraflı bir şekilde incelediğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah inkârcılardan yüz çevrilmesini isterken aslında onların kötülüklerinden yüz çevrilmesi gerektiğine dikkat çekmektedir; zira onlara yine de tebliğe ve öğüde devam edilmesi emri başka türlü açıklanamaz. Bu cümlenin hemen öncesinde yer alan “Dinlerini oyun ve eğlence edinen ve dünya hayatının aldattığı kimselere aldırış etme” denmesinin ardından “hiçbir nefsin kazandığının eline teslim edilmemesi için vahiyle uyarılması” emri bunu desteklemektedir.

Nahl 16/125’te, Allah’ın yoluna davette hikmet denilen “anlamlı ve içi dolu kavramlar” ve “güzel öğüd”ün kullanılması emredilmektedir. Şüphe yok ki, bu iki özelliği toplayan kaynak Kur’ân-ı Kerîm’dir. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/70’te, ayrıca yine En‘âm 6/51 ve Kâf 50/45’te Kur’ân ile öğüt vermenin farz olduğu beyan edilmektedir. Furkân 25/52’de Kur’ân’ı anlatmak en büyük cihad olarak tanıtılmaktadır. Konuyu En‘âm 6/51’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

İşte, Kur’ân’ı en iyi anlayan ve onun ilk muhatabı olan Hz. Muhammed’in de peygamberliği boyunca yaptığı buydu. Şimdilerde onun sünnetini arayanlar Kur’ân’a sarılmalı, onu anlamalı, yaşamalı ve insanlığa bu son vahyi anlatmalıdırlar. Daha önce yorumladığımız En‘âm 6/51’de de belirttiğimiz üzere İslam’ı tebliğde müracaat edilmesi gereken kaynağın Kur’ân olduğunu bildiren En‘âm 6/51, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ 21/45, Furkân 25/52, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45 gibi çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz.

3. لَيْسَ لَهَا مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيٌّ وَلَا شَف۪يعٌ “O (inkârcı her nefis) için Allah’tan başka hiçbir dost ve şefaatçi yoktur.” Bu ifadenin bir benzerinin geçtiği En‘âm 6/51’de bu cümleyi detaylı bir şekilde açıklamıştık. Bu nedenle, şu kadarını söylemekle yetinelim: Dünyada kazandıkları sebebiyle mahşerde rehin tutulması söz konusu olanlar başta olmak üzere, mahşerde Yüce Allah’tan başka veya O’na rağmen, O’nun peşi sıra ne bir dost ne de bir şefaatçi olacaktır. Bu yüzden, insanlar bütün hassasiyetlerini Yüce Allah’tan yana belirlemeli, O’nun çağrısına kulak vererek yaşamaya çalışmalıdırlar.

4. وَاِنْ تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لَا يُؤْخَذْ مِنْهَا “(Her nefis), bütün varını fidye olarak verse, yine de ondan kabul edilmez.” Âyette geçen تَعْدِلْ ta‘dil fiili “fidye vermek” manasındadır(15) ve daha önce geçen نَفْس nefs kelimesi nedeniyle müennes kalıpta getirilmiştir. Verilmek istenen mesaj, inkârcı her nefsin mahşerde fidye vermek isteyeceğini ortaya koymaktır. Yüce Allah olumsuz insanların bir başka özelliğini işte bu cümlede zikretmekte, mahşerdeki azaptan kurtarılması için sahip olunabilecek ve feda edilebilecek ne kadar değer varsa hepsini fidye vermeye kalksa da bunun kesinlikle kabul edilmeyeceğini bildirmektedir.

Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(16) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin hak edilen sonucu değiştirmeyeceği, çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi bu girişimin kabul edilmeyeceği pek çok âyette beyan edilmektedir.(17) İşte âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle kendi “çocuklarını” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, onu feda etmeyi cân-ı gönülden isteyebileceklerdir.

Konuyu bütün detayıyla ortaya koyması bakımından Me‘âric 70/11-15. âyetleri hatırlatmakla yetinmek istiyoruz: “Birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın. Fakat ne mümkün!”

5. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اُبْسِلُوا بِمَا كَسَبُوا “Onlar, kazandıkları (günahlar) yüzünden (mahşerde) alıkonulmuş olacaklardır.” Bu ifade inkârcıların dünyada kazandıkları sebebiyle mahşerde helâke sürüklenmiş olacaklarını haber vermektedir.(18) Yüce Allah inkârcı insanların bu şekilde ölmeleri durumunda kazandıkları günahlar sebebiyle rehin alınacaklarını, azaba sürüklenmiş olacaklarını haber vermektedir. İnkârcı kişilerin dünyadaki olumsuz eylemleri sebebiyle rehin alınacakları Müddessir 74/38’de de “Her nefis, kazandığının (edindiğinin) karşılığında tutukludur” şeklinde zikredilmektedir.

Âyetteki بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû ifadesi “kazandıkları, edindikleri şeyler sebebiyle” ifadesi, kişinin dünya hayatındaki tercihleri, kesbettiği şeyler; yani hem kalbiyle onaylayıp karar verdiği, hem de bu doğrultuda bedeniyle uyguladığı şeyler sebebiyle rehin alınacağını göstermektedir. Demek ki mahşerde haksız yere bir cezalandırma olmayacak, kişilerin dünya hayatlarında yapıp ettikleri şeyler mahşerde önlerine getirilecek, Kehf 18/49’da da belirtildiği gibi, dünyadaki eylemlerini karşılarında hazır bulacaklar ve hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır. Onlar Yüce Allah’ın âyetleri hakkında ileri geri konuştukları, zulüm işledikleri, dinlerini oyun ve eğlenceye dönüştürdükleri için, yaptıkları kötülükler sebebiyle affedilmez günahlar işlemişler ve bunun sonucunda da rahin alınmayı ve azaba sürüklenmeyi hak etmişlerdir.

6. لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَم۪يمٍ وَعَذَابٌ اَل۪يمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ “İnkâr ettiklerinden dolayı onlar için kaynar sudan ibaret bir içecek ve elem verici bir azap vardır.” Bu ifadenin bir benzeri Yûnus 10/4’te yer almaktadır. Yüce Allah dünya hayatında peygamber öğretilerini reddeden ve ayetleriyle alay eden inkârcıların akıbetini işte bu cümlede beyan etmektedir. Burada لَهُمْ lehum “onlar için” ifadesinin Yûnus 10/4’teki karşılığı وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû “kâfir olanlar” şeklindedir. Demek ki bu kişiler “inkârda devam edenler”dir ve bunlar aynı zamanda “küfrü hayat tarzına dönüştürmüş”lerdir. İşte durumu ve özelliği böyle olan inkârcılara, dünyada inkâr etmelerinin karşılığı olarak mahşerde “kaynar sudan oluşan bir içecek” ve “elem verici bir azap” sunulacağı beyan edilmektedir. Elem verici azapla ilgili olarak bu ifadeler Kur’ân’da 72 kez(19) zikredilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ “Küfretmelerinin karşılığı olarak” ifadesi, önceki cümlede yer alan بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû “kazandıkları/edindikleri şeyler sebebiyle” ifadesinde de olduğu gibi bir “karşılık”, “nedeniyle” manası vermektedir. Buna göre söz konusu inkârcı kişilere mahşerde azap karşılıklarının verilmesi bir haksızlık değildir; aksine sahiplerinin bunu kendi irade ve eylemleriyle tercih ettikleri apaçık ortadadır.

Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmeyecektir; aksine herkes kendi hak ettikleriyle orada buluşturulacaktır. Dünyada kazandıkları “azap” olanlar için mahşerde cennet de “serap” olacaktır. Zira dünyada günah ve inkâr “ekenler”, mahşerde hasret ve azap “biçecekler”dir. Rabbim dünyada “sevap ekenler”den ve mahşerde de “cennet biçecekler”den eylesin.

Âyette zikri geçen يَكْفُرُونَ yekfurûne fiiline “inkâr etmek” manası değil de “fıtrat ve vicdanlarını örtmeleri, hakikati gizlemeleri, hakikatin üzerini örtmeleri” manası verilince, âyetin kapsamı çok daha genişlemekte ve âyette tehdit edilenlerin sanıldığı gibi kâfirlerle sınırlı olmadığı, gerçekleri saklayanların da bu kapsamda değerlendirilebileceği ortaya çıkmaktadır.

b) Tevhidin Hayata Bakan Yönleri

Yüce Allah, sûrenin 71-73. âyetlerinde Allah’ın peşi sıra yalvarılan varlıkların insanlara faydasının da zararının da olamayacağını, hidayetten sonra arkadaşlarının “Bize gel!” diye doğru yola çağırdıkları halde kendisini şeytanların ayartıp şaşkın şaşkın yeryüzünde dolaştırdığı kimse gibi topukları üzerinde gerisin geri inkârcılığa döndürülmemeleri gerektiğini ifade etmektedir. Bu türden çabalara karşılık “Allah’ın hidâyeti hidayetin yani doğru yolun ta kendisidir. Bize ‘âlemlerin Rabbine teslim olmamız’ emredilmiştir” demesi Hz. Peygamber’e ve dolayısıyla bütün müminlere emredilmektedir.

Ardından, namazı kılmanın ve muttaki olmanın gerekliliğine dikkat çekilmekte, sonrasında Yüce Allah kendisini şu ifadelerle tanıtmaktadır: “O, gökleri ve yeri bir amaç ile yaratandır. ‘Ol!’ dediği gün herşey olmaya başlar. O’nun sözü gerçektir. Sûr’a üflenecek gün de hükümranlık sadece O’nundur. (O), görüleni de görülmeyeni de bilendir. O, hikmet sahibidir; her şeyden haberdardır.”

ı. Allah’tan Başkasına Kulluk Edilmemesi Öğretisi

قُلْ اَنَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُنَا وَلَا يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلٰىٓ اَعْقَابِنَا بَعْدَ اِذْ هَدٰينَا اللّٰهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاط۪ينُ فِي الْاَرْضِ حَيْرَانَ لَهُٓ اَصْحَابٌ يَدْعُونَهُٓ اِلَى الْهُدَى ائْتِنَا قُلْ اِنَّ هُدَى اللّٰهِ هُوَ الْهُدٰى وَاُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “De ki: ‘Allah’ı bırakıp da bize yarar da zarar da veremeyecek olan şeylere mi yalvaralım? Allah bizi doğru yola ulaştırdıktan sonra, halkı (onu) ‘Bize gel!’ diye doğru yola çağırdıkları hâlde, şeytanların ayartıp şaşkın şaşkın yeryüzünde dolaştırdığı kimse gibi topuklarımız üzerinde gerisin geri (inkârcılığa) mı döndürüleceğiz?’ De ki: Şüphesiz ki Allah’ın rehberliği, gerçek rehberliktir. Bize ‘Âlemlerin Rabbine teslim olmamız’ emredilmiştir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;اَنَدْعُوا ened‘û sorusu “yalvarır mıyız, dua eder miyiz”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başkasında, O’nun peşi sıra”; مَا لَا يَنْفَعُنَا mâ lâ yenfe‘u ifadesi “bize yarar veremeyen şeylere”;وَلَا يَضُرُّنَا ve lâ yedurrunâ ifadesi “ve bize zarar da veremeyen şeylere”;وَنُرَدُّ ve nuraddü edilgen fiili “ve geri döndürülürüz”; عَلٰىٓ اَعْقَابِنَا ‘alâ a‘kâbinâ ifadesi “bizim kendi topuklarımız üzerine”; بَعْدَ اِذْ هَدٰينَا ba‘de iz hedânâ ifadesi “bize hidayet ettikten sonra”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ kellezi’istehvethu ifadesi “onu ayartan, uçuruma sürükleyen gibi”; الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtînu kelimesi “şeytanlar (gibi)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; حَيْرَان hayrâne sözcüğü “şaşkın bir şekilde”; لَهُ lehû ifadesi “sadece onun için vardır”; اَصْحَاب ashâbun kelimesi “(şöyle) arkadaşlar”; يَدْعُونَهُ yed‘ûnehû fiili “onu çağırırlar, ona yalvarırlar”; اِلَى الْهُدَى ile’l-hüdâ ifadesi “hidayete yönelik olarak”; ائْتِنَا i’tinâ ifadesi “bize gel”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ هُدَى اللّٰهِ inne hüdellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın yol göstermesi”; هُوَ hüve zamiri “işte asıl odur”; الْهُدٰى el-hüdâ sözcüğü “hidayet”;وَاُمِرْنَا ve ümirnâ edilgen fiili “ve bize emredildi”; لِنُسْلِمَ li nüslime ifadesi “teslim olmamız için”; لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ lirabbi’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlerin Rabbine” demektir.

Burada tam bir müslüman duruşu ile bunun gereği olarak teslimiyet ruhuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اَنَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُنَا وَلَا يَضُرُّنَا “De ki: Allah’ı bırakıp da bize yarar da zarar da veremeyecek olan şeylere mi yalvaralım?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek müşriklerin istediği gibi kendisinin ve beraberindeki müminlerin Yüce Allah’ın peşi sıra kendilerine âhirette yararı, dünyada da zararı dokunamayacak(20) varlıklara yalvarıp yakarmalarının söz konusu olamayacağını inkârî bir soru cümlesiyle dile getirmesini emretmektedir. “Bu tür varlıklara yalvaralım mı?” demek “biz onlara asla ve asla yalvarmayız” ya da “biz onlara mı yalvaracakmışız” şeklinde bir alaycılık cevabı vermektir.

Âyetten anlaşılıyor ki, müşriklerin müminlerden küfre dönmeleri noktasında bir talebi vardı(21) ve Yüce Allah onların bu taleplerini şiddetle reddettiğini Hz. Peygamber aracılığıyla muhataplara iletmektedir. Yalvarıp yakarmak iyiliği umulan, kötülüğünden de korkulan varlıklara yönelik olabilir ki böyle bir sıfat sadece Yüce Allah için söz konusudur; O’nun dışında da daha aşağısında da kabul edilen ilah sanılarına kulluk edilemeyeceği gibi yalvarıp yakarılamaz da.(22)

Bu ifade daha önce En‘âm 6/56. âyette de belirtiğimiz gibi, kendisi üzerinden muhatapları bilgilendirme metodunun gereğidir. Buna benzer bir tebliğ metodu Yâsîn 36/22-24’de kıssası anlatılan yiğit adamın sözlerinde şu şekilde yer almaktadır: “Hem ben, ne diye beni (yoktan) yaratana ibadet etmeyecekmişim ki! Hâlbuki hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz. O’nun peşi sıra ilâhlar edinir miyim hiç! Eğer Rahmân bana bir zarar (sıkıntı) dilerse, ilâhların şefaati bana hiçbir fayda veremez ve beni (azaptan, sıkıntıdan) kurtaramazlar. (Eğer başka tanrılar edinirsem) işte o zaman apaçık bir sapkınlıkta olurum.”

“Onlar Allah’ın peşi sıra kendilerine zarar da fayda da veremeyecek şeylere tapıyorlar ve ‘Bunlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir’ diyorlar” mealindeki Yûnus 10/18’de oldukça geniş bilgilendirmelerde bulunacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Âyetteki مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” manasına alınmaktadır. Konu müşriklerle ilgili olduğu ve müşrikler esasında yaratıcı olarak Yüce Allah’ı kabul ettikleri için bu ifadeyi “Allah’ın peşi sıra”, “O’nun altında, aşağısında, astında” manalarında yorumlamak daha doğru bir okumadır. Bilindiği gibi Tâifliler Lât putuna, Mekkeli müşrikler ise ‘Uzzâ, Menât, Hübel, İsâf ve Nâile putlarına tapıyorlardı.(23)

Râzî, Mekkeli müşriklerin putlara tapınma gerekçesi olarak şöyle dediklerini beyan etmektedir: “Bizim, Allah’a ibadet etmekle meşgul olma ehliyet ve liyakatimiz yoktur. Aksine biz, bu putlara ibadetle meşgul oluyoruz. Çünkü onlar bize Allah katında şefaatçi olurlar.”(24) Bu ifadenin kimlerin sözlerine benzediği düşünüldüğünde ümmetin asırlar öncesinde beri ne hale getirildiğini anlamak zor olmasa gerektir.

Putların muhataplara yarar da zarar da verememeleri noktasında “Onlar kendilerine zarar da fayda da veremezler” meâlindeki Furkân 25/3’te de gerekli açıklamalarımızı yapacağız. Putlar bırakın başkalarına yarar veya zarar verebilmeyi, kendileri için bile böyle bir imkana sahip değillerdir. Putların kendilerine veya başkalarına yönelik hiçbir zararı gideremeyecekleri ve menfaatleri bağlamında hiçbir yarar sağlayamayacaklarıyla ilgili başka âyetler de vardır.(25) Putlar başkalarına yönelik bir faaliyet ortaya koyamayacakları gibi, bizzat kendileri için herhangi bir zararı defedemeyecekleri ve hiçbir yararı da celb edemeyecekleri beyan edilmektedir. Kendisine faydası olmayanın başkasına yarar sağlayabileceği kabul edilebilir bir şey değildir.

2. وَنُرَدُّ عَلٰىٓ اَعْقَابِنَا بَعْدَ اِذْ هَدٰينَا اللّٰهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاط۪ينُ فِي الْاَرْضِ حَيْرَانَ لَهُٓ اَصْحَابٌ يَدْعُونَهُٓ اِلَى الْهُدَى ائْتِنَا “Allah bizi doğru yola ulaştırdıktan sonra, halkı (onu) ‘Bize gel!’ diye doğru yola çağırdıkları hâlde, şeytanların ayartıp şaşkın şaşkın yeryüzünde dolaştırdığı kimse gibi topuklarımız üzerinde gerisin geri (inkârcılığa) mı döndürüleceğiz?” Bu âyetin Hz. Ebû Bekir’in oğlu Abdurrahman hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Aktarıldığına göre, bir tarafta Hz. Peygamber, babası Hz. Ebû Bekir, annesi ve diğer sahâbiler onu hakka davet ederlerken, o tam tersine bir yol tutmuş, babasını putperestliğe davette ısrar etmişti.(26)

Âyette isim verilmemesi burada örneği verilen kişinin bir sembol olduğunu ve mesajın evrensel manada benzer durumda olan herkesi içerdiğini göstermek içindir. Zira şimdilerde de durum bundan hiç farklı değildir. Hakka ve hakikate çağrılmalarına rağmen asılsız aktarımlara itibar edip çeşitli şirk unusurları içerisinde bir dini hayat sürenlerin sayısı hiç de az değildir. Bu nedenle, âyetin nüzul sebebinin bulunduğu kabul edilse de mesajının evrensel olduğu kanaatindeyiz.

a) وَنُرَدُّ عَلٰىٓ اَعْقَابِنَا بَعْدَ اِذْ هَدٰينَا اللّٰهُ “Allah bizi doğru yola ilettikten sonra topuklarımız üzerinde geri (inkârcılığa) mı döndürüleceğiz?” Burada dile getirilen “ökçeleri üzerinde geri döndürülmek” ifadesi, her ne kadar önceleri müşrik olup sonradan müslüman olanlar için doğru olsa da, Kâfirûn 109/4’te belirtildiği gibi hiçbir zaman putperest olmayan Hz. Peygamber’i kapsamamaktadır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den ve çevresindeki müminlerden “kendilerini hidayete erdirmesinin ardından geriye dönmelerini, kâfir ve müşrik olmalarını istediklerini” beyan etmekte ve putlara tapmayacakları gibi kesinlikle şirke de dönmeme kararlılığında olduklarını ifade ettiklerini aktarmaktadır. Yüce Allah hidayet ettikten sonra küfre dönmek korkunç bir aldanıştır ve müminler de buna kesinlikle itibar etmeyeceklerini işte bu sözleriyle dile getirmişlerdir.

b) كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاط۪ينُ فِي الْاَرْضِ حَيْرَانَ لَهُٓ اَصْحَابٌ يَدْعُونَهُٓ اِلَى الْهُدَى ائْتِنَا “Arkadaşlarının ‘Bize gel!’ diye doğru yola çağırdıkları halde kendisi şeytanların ayartıp şaşkın şaşkın yeryüzünde dolaştırdığı kimse gibi mi (olacağız)?” Yüce Allah burada bir de benzetmeye yer vermektedir. Buna göre, ökçeleri üzerinde şirke ve küfre geri dönenin durumu, kendisini doğru yola çağıran samimi arkadaşları ona “bizimle gel, bizim gibi ol” demelerine rağmen, şeytanların ayartıp dünyevi zevkler peşinde koşan kimse gibidir. Bunların feci hali, tıpkı Bakara 2/14’te geçen şu kişilerin durumuna da benzemektedir: “İnananlara rastladıklarında ‘inandık’ derler; fakat şeytanlarıyla başbaşa kaldıklarında ise ‘Biz sizinle beraberiz; biz onlarla sadece alay ediyoruz’ derler.” Benzer bir çağrı ve aldanış İbrâhim 14/22’de şeytanın kendisini savunduğu beyanlarında da yer almaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اسْتَهْوَتْ istehvet fiili “ayartmak”, “uçuruma sürüklemek”, “şaşırtmak”, “saptırmak” gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca yine sadece burada yer alan حَيْرَان hayrâne kelimesi de “şaşkın bir şekilde”, “sersemce”, “zevk peşinde”, “dünyaya ve zevklerine tutkulu olarak” gibi anlamlar içermektedir.(27) Anlaşılıyor ki bir tarafta hakka ve hakikate çağıran yiğitlerin daveti vardır; diğer tarafta da bunlara itibar etmeyip insan ve cin şeytanlarının ayarttığı, üstelik de yeryüzünde şaşkın ve sersem bir şekilde debelenip duranlar vardır. İşte Yüce Allah başta Hz. Peygamber olmak üzere müminlerin bu durumda imanı tercih edip küfre itibar etmeme kararılığına dikkat çekmektedir. Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi “doğru yolun ötesi şaşkınlık”tır; buna davet edenler “şeytanlar”, davete kapılanlar da “aldananlar”dır.

3. قُلْ اِنَّ هُدَى اللّٰهِ هُوَ الْهُدٰى “De ki: Şüphesiz ki Allah’ın rehberliği, gerçek rehberliktir.” Bir kez de Bakara 2/120’de geçen bu cümlede Yüce Allah, insanların, azgınlar tarafından inkâra, şirke ve küfre yapılan çağrılarına itibar etmemelerini beyan etmekte, Allah’ın gösterdiği yolun gerçek hidayet olduğunu ilan etmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir. Bu cümlenin az da olsa bir değişiği Âl-i İmrân 3/73’te “Hidâyet Allah’ın hidayetidir” şeklinde zikredilmektedir. Esasında her iki cümlede de verilmek istenen mesaj aynıdır ve Yüce Allah’ın gösterdiği hidayet yolundan başka herhangi bir yolun olmadığı vurgulanmaktadır. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede yer alan هُوَ hüve “fasl zamiri” hasr/kasr yollarından birini oluşturmakta ve başka arayışların değil, sadece Yüce Alah’ın gösterdiği yolun hidayet yolu olduğunu bildirmiş olmaktadır.

Önceki cümlede verilmek istenen mesajla birlikte düşündüğümüzde şeytanların ayarttığı insanlardan değil de hidayete çağıranların yoluna tâbi olunması gerektiği üzerinde duruluyor demektir. İşte orada “biz gel” diyenlerin esasında Yüce Allah’ın gönderdiği ve Hz. Peygamber’in de tebliğ ettiği yola davet ettikleri, bu yüzden Allah’ın hidayet çağrısınının dışında başka arayışların sapkınlık olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

4. وَاُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Bize ‘Âlemlerin Rabbine teslim olmamız’ emredilmiştir.” Bu cümle “Biz âlemlerin Rabbine teslim olmakla emrolunduk” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu cümlenin açılımı ise bir sonraki âyette yani En‘âm 6/73. âyette dile getirilmektedir.

Yüce Allah hidayeti kendisine nispet ederek bunun nelerden oluştuğuyla ilgili olarak bazı gerekliliklere dikkat çekmektedir. Bu çerçevede “ilk” buyruk kalbin amelleri bağlamında “Hakk’a tam anlamıyla iman edip teslimiyet göstermek”tir. En‘âm sûresinin daha önce yorumunu yaptığımız 14. âyetinde de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah’ın başta Hz. Peygamber olmak üzere insanlardan istediği şey, âlemlerin Rabbine, dolayısıyla kullarına peygamberler aracılığıyla ve kitaplarda dile getirdiği buyruklarına teslimiyet göstermeleridir. Böyle bir teslimiyet, elbette şirki, küfrü ve inkârı şiddetle reddetmeyi beraberinde getirmektedir. Bu nedenledir ki En‘âm 6/14’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Bana müslüman olanların ilki/öncüsü olmam emredildi ve (bana) ‘Sakın müşriklerden olma!’ (denildi).” Konuyla ilgili detayı söz konusu âyette verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

ıı. Namaz, Takvâ ve Mahşerdeki Toplanma

وَاَنْ اَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاتَّقُوهُ وَهُوَ الَّذ۪يٓ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “(Bize) ‘Namazı doğru kılın ve takvâlı (duyarlı) olun’ (diye de emredilmiştir). (Huzurunda) toplanacağınız da yalnızca O’dur.”

Âyetteki وَاَنْ اَق۪يمُوا ve en ekîmû emri “ve ikame edin, yerine getirin, kılın (diye de emrolunduk)”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namazı”; وَاتَّقُوهُ vettekûhu ifadesi “ve O’na karşı takvalı, duyarlı olun”;وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اِلَيْهِ ellezî ileyhi ifadesi “sadece O’na, kendisine, O’nun huzurunda”; تُحْشَرُونَ tuhşerûne edilgen fiili ise “toplanacaksınız” demektir.

Burada hidayetin gereklerinden olan vazgeçilmez üç unsur gündeme getirilmektedir.

1.وَاَنْ اَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاتَّقُوهُ “(Bize) ‘Namazı doğru kılın ve takvâlı (duyarlı) olun’ (diye de emredilmiştir).” Yüce Allah’ın kendisine nispet ettiği hidayetin sonuçları bağlamında “ikinci” buyruğunu “namazı ikame etmek”, “üçüncüsü”nü ise “takvâya erişmek” oluşturmaktadır. “Namaz” konusunu Bakara 2/3’te, “takvâ” konusunu ise Bakara 2/2’de ele almıştık. Verilmek istenen mesaj, kalbin imanının insanların davranışlarında da görülmesi gerektiğidir. İşte bu bağlamda başta “namaz” olmak üzere Yüce Allah’ın bütün emir ve yasaklarına karşı duyarlılık göstermek anlamında “takvâya erişmek” en önemli davranış hassasiyetleri olarak belirlenmiş olmaktadır.

2. وَهُوَ الَّذ۪يٓ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “(Huzurunda) toplanacağınız da yalnızca O’dur.” Yüce Allah önceki âyette zikrettiği hidayetin en temel unsurlarından birisinin de me‘âd denilen âhiret hayatına inanmak olduğuna dikkat çekmekte ve huzurunda toplanılacak yegane makamın O olduğunu beyan etmektedir. Bu arada özellikle belirtelim ki sadece “Yüce Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi benzer içeriklerde çeşitli âyetlerde(28) hatırlatılmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Mutlak Hükümranlığı

وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ وَيَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْخَب۪يرُ “O, gökleri ve yeri bir amaç ile yaratandır. ‘Ol!’ dediği gün (her şey) hemen olmaya başlar. O’nun sözü gerçektir. Sûr’a üfleneceği gün de otorite yalnızca O’na aittir. Gaybı (bilinemeyeni, görünmeyeni) de görüneni de bilendir. O, el-hakîm’dir (hikmet sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyettekiوَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratan(dır)”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda ifadesi “ve yeryüzünü, yeri”;بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile, bir amaç ile”; وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve o gün”; يَقُولُ yekûlü fiili “diyecektir”; كُنْ kün emri “ol”; فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi “hemen olmaya başlayacaktır”; قَوْلُهُ kavlühû tamlaması “O’nun sözü (buyruğu)”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”;وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece O’nun içindir, O’na aittir”; الْمُلْك el-mülkü sözcüğü “hükümranlık, egemenlik, yetki, otorite”; يَوْمَ يُنْفَخُ yevme yunfehu ifadesi “üflenecek gün”; فِي الصُّورِfi’s-sûri ifadesi “Sur (borusun)a”; عَالِمُ الْغَيْبِ ‘âlimu’l-ğaybi tamlaması “gaybı, bilinemeyenlerin bileni(dir)”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti kelimesi “ve şehadeti (bilendir)”;وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْحَك۪يمel-hakîmu sıfatı “hikmet sahibi(dir)”; الْخَب۪ير el-habîru sıfatı ise “her şeyden haberdar olan(dır)” demektir.

Burada inkârcılara ve müşriklere mutlak anlamda cevap olmak üzere Yüce Allah’ın hükümranlığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyet En‘âm 6/71. âyetin sonunda yer alan “Bize ‘âlemlerin Rabbine teslim olmamız’ emredilmiştir” ifadesindeki “âlemlerin Rabbi” tamlamasının açılımıdır; bir anlamda âlemlerin Rabbinin çeşitli sıfatları işte bu âyette zikredilmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ “O, gökleri ve yeri bir amaç ile yaratandır.” Sûrenin başında “gökleri ve yeri yaratması nedeniyle hamde layık olduğu” beyan edildikten sonra, bu âyette de Yüce Allah’ın “gökleri ve yeryüzünü bir amaç ile yarattığı” ifade edilmektedir. Yüce Allah bu sûrede putperestlerin yollarının bâtıl olduğunu çeşitli ifadelerle beyan ederek, gerçek ilahın sadece ve sadece kendisi olduğunu ve hayata da kâinata da hükümran olduğunu dile getirmektedir.

Hıcr 15/85’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz gökleri, yeri ve ikisinin arasındakileri ancak bir amaç ile yarattık.” Âyetin sonundakiبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(29) hatta “bir adelet ve insaf ile”(30) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(31) Bu haliyle mahlûkatın yaratılışında herhangi bir bâtıllığın ve anlamsızlığın bulunmadığı belirtilmiş olmaktadır.

Sâd 38/27’de şu bilgiler yer almaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır. Ateşi hak eden o inkârcıların vay haline!” Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38’de “Yüce Allah gökleri, yeryüzünü ve ikisinin arasındaki bütün varlıkları oyun olsun diye yaratmadığını” beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/73’te, ayrıca Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Zümer 39/5, Dühân 44/39, Câsiye 45/22 ve Ahkâf 46/3’e göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.”

Âl-i İmrân 3/191’de “sağduyu sahibi müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır. Tûr 52/35’te “Yüce Allah’ın inkârcıları da anlamsız ve amaçsız yaratmadığı bildirilmekte, genel olarak da hayatın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı” özellikle vurgulanmaktadır. Benzer bir ifade Mü’minûn 23/115’te “insanların abes olsun diye yaratılmadığı” şeklinde yer almaktadır. Her iki âyetteki mesaj da inkârî soru olarak dile getirilmektedir.

2. وَيَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ “‘Ol!’ dediği gün (her şey) hemen olmaya başlar. O’nun sözü gerçektir. ” Âyetin bu bölümünde iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) وَيَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ “‘Ol!‘ dediği gün (her şey) hemen olmaya başlar.“ Yüce Allah mahlukatı yaratma sistemi hakkındaki kuralını كُنْ فَيَكُونُ kün fe yekûnu ifadesiyle dile getirmektedir. Konuyla ilgili olarak biraz daha geniş bir şekilde Yâsîn 36/82’de şöyle buyrulmaktadır: “Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar.” Yüce Allah bu âyette yaratma kanunu bağlamında herhangi bir şeyin olmasını istediğinde sadece “ol” dediğini ve o şeyin de hemen oluşum sürecine girdiğini beyan etmektedir. Bu noktada âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı “sadece ve sadece” şeklinde vurgu manası vermekte, ilâhî kanunun bunun dışında herhangi bir yoruma kapı açmayacak şekilde tecelli ettiğini göstermektedir.

Kur’ân’da toplam sekiz âyette(32) geçtiği üzere, فَيَكُونُ كُنْ kün feyekûnü diye bilinen yaratılış olayı, كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُ fe yekûnü şeklinde “hemen olup bitmek” gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesinin başındaki fâ/fe edatı “ol” emrinden sonra oluşumun hemen başladığının delilidir; yoksa işin olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnü fiili süreç bildiren “geniş zaman” kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı, bu ifade فَكَانَ كُنْ kün fekâne şeklinde “geçmiş zaman” kalıbında gelmesi gerekirdi. Sünnetüllâh denen “Allah’ın yasası” bu noktada tedrîcilik (aşamalılık) esasına göre bir özellik arz etmektedir.

b) قَوْلُهُ الْحَقُّ “O’nun sözü (buyruğu) gerçektir.” Yüce Allah sözünün yani kararının, iradesinin, emrinin ve hükmünün hikmetli ve gerçek olduğunu, vakti geldiğinde mutlak sûrette geçmişte gerçekleştiğini, şimdilerde gerçekleşmekte olduğunu ve ileride de gerçekleşeceğini haber vermektedir. Esasında Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığın böyle bir gücü ve otoritesi yoktur. Dolayısıyla puta tapanların taptıkları nesnelerin hiçbir güce sahip olmadıkları, bu nedenle o tür varlıklara ilahlık payesi verilmeyeceği dolaylı olarak bildirilmiş olmaktadır.

3. وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ “Sûr’a üfleneceği gün de otorite yalnızca O’na aittir.” Yüce Allah gökleri ve yeri bir amaç ile yarattığını, yaratmak istediği şey için “ol” demesinin yeterli olduğunu, onun da hemen oluşmaya başlayacağını, nihayet hüküm ve kararının gerçek olduğunu beyan ettikten sonra, Fâtiha 1/4, Mü’min 40/16 ve İnfitâr 82/19’da da geçtiği gibi, aynı güç ve otoritesi gereği bu defa mahşerde de yegâne gücün kendisinde olacağını, dolayısıyla Sûr’a üflenecek(33) olan o günde de hükümranlığın sadece ve sadece kendisinde bulunacağını haber vermektedir. Âyetteki لَهُ lehû ifadesinin devrik cümle gereği başta gelişi böyle bir vurgu manası içermektedir.

Burada sözü edilen “Sûr’a üflenmesi”nden maksat mahşer için olan “ikinci üfleme” olmalıdır. Yâsîn 36/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Sûr’a üfürüldüğünde işte o zaman kabirlerden hemen (kalkarak) Rablerine koşacaklar.” Yâsîn 36/49. âyette dile getirilen, Son Saat için kullanılan ve “tek ses, tek gürültü, tek çığlık” anlamına gelen sayha-i vâhıdeh tamlamasından sonra geldiği için, bu âyetteki Sûr’a üflenmesi mahşer için diriltilmeyi sağlayacak “ikinci üfürülme”dir.(34) Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de de geçtiği üzere, Son Saat için gerçekleşecek ilk üflemeden sonra mahşer için Sûr’a ikinci kez üflenecek ve insanlar kalkıp korkuyla etrafa bakınacaktır.

Âyetteki الصُّور es-sûr kelimesini الصورة es-sûrah sözcüğünün çoğulu olarak الصور es-suver şeklinde okuyan âlimler de vardır.(35) Bu durumda maksat, mahşerde “ruhların bedenlere üfürülmesi”, yani bir anlamda Tekvîr 81/7’de de geçtiği gibi “ruhların bedenlerle eşleştirilmesi, buluşturulması”dır. Bu yaklaşım da bir ihtimal olarak görülebilir; ancak maksadın mahşer için Sûr’a ikinci kez üfürülmesi olduğu daha öncelikli bir yorumdur.

4. عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْخَب۪يرُ “Gaybı (bilinemeyeni, görünmeyeni) de görüneni de bilendir. O, el-hakîm’dir (hikmet sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah âyetin bu bölümünde iki cümle halinde üç sıfatını gündeme getirmektedir.

a) عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “Gaybı (bilinemeyeni, görünmeyeni) de görüneni de bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da on kez(36) geçmekte ve Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi manasında zikredilmektedir. Yüce Allah bu âyette hem insanların bilgi ve algı alanı dışındaki, hem içindeki her şeyi bildiğini beyan etmekte, hem de en yüce ve en aşkın olan gücün kendisi olduğunu ifade etmektedir. Gaybı ve şehadeti bildiğini hatırlatmasının sebebi, bu bağlamda insanın yaratılışındaki gayb ve sırları sadece O’nun bildiğini, bu noktada başka hiçbir bilgiye muhtaç olmadığını muhataplara öğretmek için olabilir.

Söylenmek istenen muhtemelen şudur: Bütünüyle kâinatı yaratmak da onların bütün işlerini zerreden kürreye üstlenip yürütmek de sadece ve sadece Yüce Allah’a ait bir sıfattır. Çünkü O, görülen görülmeyen, insanlarca bilinen bilinmeyen, hissedilen hissedilemeyen, gaybda ve şehadette her ne varsa hepsini istisnasız bilmektedir.

Bilmede de yaratmada da hak edene azap etmede de yegâne üstün ve galip olan Yüce Allah’tır; her işinde, her tevbe edene ve her mahlûkuna merhamet sahibi olan da sadece O’dur. Bilmeyen, her şeyden güçlü olmayan ve her şeyi merhametiyle kuşatamayan bir varlığın kâinatı yaratması da işleri idare etmesi de mahşer sahibi olması da mümkün değildir; böyle bir şey düşünülemez bile.

b) وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْخَب۪يرُ “O, el-hakîm’dir (hikmet sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah bu bağlamda âyetin sonunda iki sıfatına değinmektedir. Bilindiği üzere, âyet sonlarında yer alan sıfatların âyetin ve âyet grubunun içeriğiyle mutlak anlamda bir anlam bağı vardır. Bu çerçevede Yüce Allah الْحَك۪يم el-hakîm oluşunu beyan ederek âyetin içeriğine de uygun olacak şekilde “yaratma, idare etme, öldürme, diriltme ve hesaba çekme” gibi işlemlerde hikmet sahibi olduğunu, hikmetsiz hiçbir iş yapmadığını hatırlatmaktadır.

İkinci sıfatı ise الْخَب۪ير el-habîr’dir yani “her şeyden haberdar”dır. Önceki cümleyle ilişkilendirilince gayb ve şehadet âlemini gayet iyi bilmesi nedeniyle Yüce Allah’ın insanların dünya hayatında yapıp ettikleri her ne varsa onları mutlak olarak bildiğini ve o bilgiye göre de insanları yargılayacağını beyan etmektedir. Her iki sıfatın başında eliflâm takısı bulunduğu için hikmet sahibi olma ile haberdar olma noktasında ideal durumdaki kudretin sadece Yüce Allah’a ait olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 457. 2 - Semerkandî, age., I, 457; Taberî, age., VII, 228; Zemahşerî, age., II, 33. 3 - Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68, 91; Tevbe 9/65; Zuhruf 43/83; Tûr 52/12; Me‘âric 70/42; Müddessir 74/45.
  • Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 En‘âm 6/91 Tevbe 9/65 Zuhruf 43/83 Tûr 52/12 Me‘âric 70/42 Müddessir 74/45
• 4 - Semerkandî, age., I, 457.
• 5 - Tâhâ 20/43-44.
  • Tâhâ 20/44
• 6 - Mâide 5/57, 58; En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; ‘Ankebût 29/64; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20. 7 - En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; Enbiyâ’ 21/17; ‘Ankebût 29/64; Lokmân 31/6; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20; Cum‘a 62/11.
  • Mâide 5/57 Mâide 5/58 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 ‘Ankebût 29/64 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 Enbiyâ 21/17 ‘Ankebût 29/64 Lokmân 31/6 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 Cum‘a 62/11
• 8 - Râzî, age., XIII, 27. 9 - Yazır, age., III, 445.
• 10 - Hucürât 49/16. 11 - Mâide 5/3. 12 - Furkân 25/43; Câsiye 45/23. 13 - Semerkandî, age., I, 45; Taberî, age., VII, 231; Zemahşerî, age., II, 34.
  • Hucurât 49/16 Mâide 5/3 Furkân 25/43 Câsiye 45/23
• 14 - Taberî, age., VII, 232; Zemahşerî, age., II, 34.
• 15 - Semerkandî, age., I, 458; Taberî, age., VII, 233; Zemahşerî, age., II, 34.
• 16 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14. 17 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 18 - Semerkandî, age., I, 458.
• 19 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 20 - Semerkandî, age., I, 458.
• 21 - Semerkandî, age., I, 458. 22 - Taberî, age., VII, 235-236; Zemahşerî, age., II, 35.
• 23 - Zemahşerî, age., II, 324. 24 - Râzî, age., XVII, 59-60.
• 25 - Mâide 5/76; A‘râf 7/192, 197; Yûnus 10/18, 106; Ra‘d 13/16; Nahl 16/73; İsrâ’ 17/56; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/43, 66; Furkân 25/3; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/22; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/23, 75; Zümer 39/38; Zuhruf 43/86.
  • Mâide 5/76 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Ra‘d 13/16 Nahl 16/73 İsrâ 17/56 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/66 Furkân 25/3 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/22 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/75 Zümer 39/38 Zuhruf 43/86
• 26 - Semerkandî, age., I, 459; Râzî, age., XIII, 30; Yazır, age., III, 446.
• 27 - Semerkandî, age., I, 458; Taberî, age., VII, 235-236; Zemahşerî, age., II, 35.
• 28 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 29 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 30 - Taberî, age., XIV, 50. 31 - Taberî, age., VII, 239.
• 32 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Mü'min 40/68
• 33 - Benzer mesajlar için bkz. En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 34 - Semerkandî, age., III, 127; Zemahşerî, age., IV, 20. 35 - Semerkandî, age., I, 460; Taberî, age., VII, 241; Zemahşerî, age., IV, 19.
• 36 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18