Ğâşiye Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 26 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “kaplayıp bürüyen” anlamındaki الْغَاشِيَة el-ğâşiyeh kelimesinden alan Ğâşiye sûresi, iniş olarak 61, resmî sıralamada ise 88. sûredir.

Ğâşiye sûresi, resmî sıralamadaki A‘lâ sûresi ile “ödülü veya azabı hak edenlerin yaşayacakları son, Kur’ân’ın öğüt oluşu ve kâinat kitabına yapılan göndermeler” gibi meselelerde ortak konu ilişkisine sahiptir.

Ğâşiye sûresinde kıyâmetin dehşetinden ve kâbus gibi çökmesinden söz edilerek, insanların mahşerde genel olarak iki gruba ayrılacağı beyan edilmektedir. “O gün birtakım yüzler zelildir (düşüktür). (Durmadan) çalışırlar, (aşırı derecede) yorulurlar. (Sonunda) kızgın ateşe gireceklerdir. Onlara kaynar su pınarından içirilecektir. Beslemeyen ve açlığı gidermeyen kuru dikenden başka yiyecekleri de yoktur” beyanı gereği ilk gruptakilerin cehennemdeki felâket durumları ifade edilmekte, buna karşı insanlar uyarılmaktadır.

8. âyetten itibaren, “O gün birtakım yüzler de vardır ki mutludurlar. Çabalarından hoşnutturlar. Yüce bir cennettedirler ve orada boş bir söz işitmezler. Orada devamlı akan pınar(lar), yükseltilmiş tahtlar, (önlerine) konulmuş testiler, sıra sıra dizilmiş yastıklar ve serilmiş halılar vardır” ifadeleri gereği ikinci gruptakilerin ise ödüllerle buluşturulacakları ve bu ödüllerin detayları üzerinde durulmaktadır.

17. âyetten itibaren, kâinat kitabından özel konulara dikkat çekilerek devam eden bölümde, deveye, göğe, dağlara ve yeryüzüne ibret gözüyle bakmanın önemine vurgu yapılmakta, bunları inceleme anlamında insanlara ev ödevleri verilmektedir.

21. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in sadece öğüt verici ve gerçeği hatırlatıcı yönüne vurgu yapılarak, zorbalık yapmaması bildirilmekte, adeta gönül seferberliği demek olan tebliğin, zorbalıkla ve dayatmalarla bir ilgisinin olamayacağı ortaya konulmaktadır.

Sûrenin sonunda ise, gerçeklerden yüz çevirenleri çok büyük bir azabın beklediği hatırlatılarak, dönüş yerinin de, hesaba çekme işleminin de Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır.

Ğâşiye sûresinin ilk bölümünde, kıyâmet ve sonrasında âhirette yaşanacak azap veya ödüllendirmelere dair geniş bilgiler verilmişti. Bu bölümde ise insanların âhirette azaba uğratılmayıp ödülle buluşturulmalarını sağlamak üzere, dünya hayatlarında kâinat kitabına bakıp gerçeği fark etmelerinin önü açılmakta ve onlardan ibret içerikli gözlemler yapmaları istenmektedir.

İbret âyetlerinin Kur’ân’da yer alma gerekçesi, bu âyet grubunda “öğüt vermek” şeklinde ifade edilmektedir. Öğüt verirken zorlama yapılmamalıdır. Buna rağmen yüz çevirenler de tercihlerinin sonucuna katlanırlar.

a) Kâinat Kitabından Dört Başlık

Yüce Allah sûrenin 17-20. âyetlerinde kainat kitabından dört konu başlığı vererek onlarla ilgilenilmesi gerektiğini muhataplara bildirmek istemektedir: “(İnsanlar) devenin nasıl yaratıldığına, göğün nasıl yükseltildiğine, dağların nasıl dikildiğine ve yeryüzünün nasıl yayıldığına hiç bakmazlar mı?”

ı. Devenin Mucize Yaratılışı

اَفَلَا يَنْظُرُونَ اِلَى الْاِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ “Bakmazlar mı (durup düşünmezler mi) o deveye, nasıl yaratılmış!”

Âyetteki اَفَلَا يَنْظُرُونَ efelâ yenzurûne ifadesi “bakmazlar mı, incelemezler mi, düşünmezler mi”; اِلَى الْاِبِلِ ile’l-ibili kelimesi “deveye (bakıp)”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; خُلِقَتْ hulikat edilgen fiili ise “yaratılmış” demektir.

Kur’ân’da sıklıkla kendisine göndermede bulunulan “kâinat kitabının incelenmesi”ne Ğâşiye sûresinin bu âyet grubunda, “ilk” sırada devenin yaratılışından başlanmaktadır.

1. ‘Alak 96/1’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da özellikle âhiret hayatına iman hatırlatılırken, ibret amaçlı çeşitli eğitim metotları kullanılmaktadır. Bunlardan biri “uzaktan yakına”, diğeri de “yakından uzağa anlatım metodu”dur.

Yüce Allah’ın temelde iki kitabı vardır: İlki vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan veya öğretilen kitap” da denilir. Diğeri ise kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna da “kâinata yazılmış veya gözlemlenen kitap” denilebilir. Tekvînî kitap dediğimizin alt başlıkları da vardır. Bunlar “insan kitabı”, “yaratılmışlar kitabı”, “tarihi özetleyen ve ibretlerden oluşan kıssalar kitabı” gibi ifade edilebilir. İşte Ğâşiye sûresinin bu âyet grubunda söz konusu kitaptan dört başlık gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yaptığımız Ğâşiye 88/17’de seçilen konu ve kullanılan kelime de çok önemlidir. Buradaki durum, يَنْظُرُونَ yenzurûne fiiliyle dile getirilmektedir. Bu fiil, bakmayı, görmeyi, gözlemlemeyi, incelemeyi ve ibret almayı içeren bir anlam derinliğine sahiptir.

Yüce Allah’ın diğer bir kitabı olan kâinatı incelemek bir lüks değil, görevdir. Oradan da Hakk’a ulaşmanın mümkün olduğu bilinmeli, kâinat kitabının da Allah’a ait olduğu unutulmamalıdır. Kâinat kitabından Allah’a ulaşılınca bu son ilâhî kitabın da hak kitap olduğu kolaylıkla kavranabilecektir. Bu büyük görev özellikle Müslümanları beklemektedir.

2. Göklerde, yerde ve ikisi arasındaki varlıkların, insanın hizmetine sunulduğu pek çok âyette belirtilmektedir. Özelde hayvanların yaratılış gayeleri hakkında da Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır.(1) Yâsîn 36/73’te “hayvanların yaratılış gayesi” hakkında açıklamalar yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Burada neden “devenin yaratılış özellikleri” ile başlandığına değinmekle yetineceğiz.

a) Ayrı ayrı hayvanların yaratılış amaçları çerçevesinde sayılan özelliklerin önemli bir bölümüne, deve tek başına sahiptir. Yük taşımakta deve pek çok hayvandan daha güçlüdür. Deve diğer hayvanlardan çok daha fazla süt verir. Et konusunda devenin pek çok hayvandan daha ağır olduğu şüphesizdir.

Üzerine binilecekse yine devenin durumu diğerlerine göre daha elverişlidir; onunla yapılan uzun yolculuklar başka hayvanlarla yapılamamaktadır. Onu doyurmak ise, şeklen zor gibi görünse de çöl şartlarında çok kolaydır. Nitekim dikenli bitkileri bile yiyerek doymakta, böylece sahibine güçlük çıkarmamaktadır. Çöl ortamının dayanılmaz sıcaklığı akla getirildiğinde, devenin diğer hayvanlardan farkı ve avantajları rahatlıkla görülüp anlaşılabilir.

b) Arapların gündelik hayatlarında deve ile ilgili önemli hususlar bulunmasının yanında, öldürülen bir insanın diyeti olarak da “deve” verilmektedir. Ayrıca herhangi bir vesileyle birine ödül verileceği zaman bu görev “deve verilerek” yerine getirilmektedir. Aynı zamanda ticari bir değer anlamında devenin önemi o dönem için bilinmektedir. Kısaca, çölün coğrafi şartlarına uygun bir donanımda yaratılan deve ile Arap yaşantısı arasında sıkı bir ilişkiden söz etmek mümkündür.

c) Hangi amaçla kullanılırsa kullanılsın, büyük cüssesine rağmen küçük çocukların bile rahatlıkla yönlendirebilmesi, onu yere çömeltebilmesi ve hizmetinden yararlanabilmesi devenin özellikleri arasında yer almaktadır.(2)

Bu hususlar dikkate alındığında, ibret içerikli âyetlere niçin deve ile başlandığı kolayca anlaşılmış olmaktadır. Belki dünyanın çeşitli yörelerinde daha fazla amaçlara hizmet eden başka hayvanlar da vardır; ancak Kur’ân’ın indirildiği dönem ve ilk muhataplar dikkate alındığında, bu seçimin son derece isabetli olduğu şüphesizdir.

Buraya kadar anlattıklarımız yöresel önemi itibariyle deve ile ilişkilendirdiğimiz hususlardır. Buna ilave olarak “deve” örneğinin evrensel anlamı ise, devenin sembol oluşundan hareketle, diğer hayvanların, hatta bütün canlıların yaratılışının inceleme konusu yapılmasının gerekliliğidir.

2. Ğâşiye 88/17’de yaratılışına dikkat çekilen varlığın “deve” değil de, mecazî olarak “yağmur bulutları” olduğu da iddia edilmektedir.(3) Bu durumda söz konusu kelime ibbil şeklinde şeddeli okunur. Böylece bir sonraki âyetteki göğün yükseltilmesine dikkat çekilmesi ile ilgi kurulmak istenmektedir. Ayrıca bulutun taşıdığı yağmurun ve bizzat bulutun faydasını inkârın imkânı yoktur.(4) Bu doğrudur; ancak bizce bu yoruma gerek yoktur.

Çölde uzun yolculuklar yapanların bu esnada ibret olarak göğe bakması çok daha anlaşılabilir bir durumdur. Ayrıca Yüce Allah’ın bu âyet grubunda ibretle incelenmesini istediği şeyler arasında “semâ”ya bakılması zaten yer almaktadır. Bu ifade, uzayı veya göğü, bir anlamda bulutu, yağmuru, güneşi, ayı, yıldızları, gündüzü ve geceyi de elbette kapsamaktadır. Bu incelemelerde canlılara değinilip örnek verilmesi, üstelik insanlara oldukça fazla yararı olan bir hayvanın seçilmiş olması, yöre insanı için çok daha anlamlıdır.

ıı. Göklerin Yapısı

وَاِلَى السَّمَآءِ كَيْفَ رُفِعَتْ “(Bakmazlar mı) göğe, nasıl yükseltilmiş!”

Âyetteki وَاِلَى السَّمَآءِ ve ile’s-semâi kelimesi “ve göğe, yüksekliğe (bakmazlar mı)”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; رُفِعَتْ rufi‘at edilgen fiili ise “yükseltilmiş” demektir.

Kâinat kitabında incelenmesi istenen “ikinci” konu başlığı “göklerin yükseltilmesi”dir.

Kur’ân’daki semâ’ veya semâvât kelimeleri, dilimize “gök” veya “gökler” olarak tercüme edilmektedir. Aslında bu kelime “yükseklik, yukarıdaki boşluk” anlamına alınabilir. Bu durumda maksadın, bütünüyle uzay ve içindeki yıldızlar veya gezegenler olduğu anlaşılır. Yüce Allah bu âyette insanoğluna gökbilimleriyle ilgili ödevler vermekte, Astronomi biliminin Müslümanların en çok önem verecekleri alanlardan birisi olduğunu bildirmiş olmaktadır.

Göklerin yükseltilmesiyle ilgili olarak Kur’ân’da başka âyetler de vardır:

1. Ra‘d 13/2’nin meali şöyledir: “Allah O’dur ki, gökleri sizin görebileceğiniz direkler olmadan yükseltti. Sonra arşa istiva etti, Güneş’i ve Ay’ı iradesine boyun eğdirdi.” Lokman 31/10’da da bu konu ele alınmaktadır.

a) Müfessirlerimizin bazıları, bu âyetlerde sözü edilen “göklerin direksiz yaratılması” konusunda farklı kanaatler ortaya koymuşlardır. Onlara göre bu âyetlerdeki teravnehâ “onları görüyorsunuz” fiili, “gökler” anlamındaki semâvât kelimesinin bir sıfatıdır. Dolayısıyla âyetin anlamı; “Allah, gökleri direksiz yarattı, nitekim siz de görüyorsunuz” şeklindedir.(5)

Bu doğrultuda İbn Abbâs’tan şu görüş nakledilmektedir: “Yani göklerin altında yaslanacakları direkler olmadığı gibi, üstlerinde de tutunup asılacakları herhangi bir şey yoktur.”(6) Ayrıca bu görüş sahipleri, teravnehâ cümlesindeki hâ zamirini Übeyy kıraatına göre teravnehû şeklinde okuyarak görüşlerine destek bulmaya çalışmışlardır.(7)

b) Diğer bazı müfessirler ise âyetteki teravnehâ cümlesini, “direkler” anlamındaki ‘amed kelimesinin bir sıfatı kabul etmektedirler. Bu konuda yine İbn Abbâs, Hasan el-Basrî, Katâde ve Mücâhid; “Göklerin belki de direkleri vardır, ancak sizler göremiyorsunuz” tefsirini yaparlarken,(8) İkrime’ye göre âyetin anlamı; “Siz o (gök)leri direksiz görüyorsunuz, hâlbuki onların direkleri vardır” şeklindedir. Ayrıca İbn Abbâs’tan nakledilen başka bir rivayete göre de âyetin anlamı; “Göklerin, sizin göremeyeceğiniz direkleri vardır” şeklindedir.(9)

Bize göre de bu son yorum daha isabetlidir. Çünkü eğer âyet böyle anlaşılırsa, hem Arapça gramer kurallarına göre “zamir en yakın merciine (ait olabileceği yere) gider” kuralına uyulmuş olur; hem de bu âyetlerin, göklerin yaratılışındaki inceliklere işaret ettiği anlatılmış olur. Dahası Hacc 22/65’te sözü edilen “göğün yeryüzünün üzerine düşmesini engellemek” de, işte bu denge kanununa işaret etse gerektir.

c) Ra‘d 13/2 ve Lokmân 31/10’da Yüce Allah’ın tabiata yazdığı bir kanuna işaret edilmektedir: Yüce Allah, gökleri bizim görebileceğimiz direkler olmadan yaratmış, yükseltmiştir. Demek ki gökleri birbirinden uzakta tutan, birbiri üstüne düşmekten koruyan bir kuvvet vardır; ama biz bu kuvveti göremiyoruz. Bu kuvvet, bizim görebileceğimiz bir madde değil, gözle görülmesi mümkün olmayan bir kanundur.

Gök cisimleri arasında bir itme gücü vardır. Her biri diğerini iter. Eğer bu cisimler arasındaki itme gücü sonsuz olsaydı, bunların birbirinden sonsuzca uzaklaşmaları gerekirdi. Oysa bunlar, birbirlerinden belli uzaklıkta bulunurlar. Öyle ise bunların birbirinden sonsuzca uzaklaşmalarını engelleyen bir karşı güç vardır. Bu güç de, gök cisimleri arasındaki çekme gücüdür. Her cismin kendine özgü bir çekme gücü vardır.

Yüce Allah, “Göğü tutuyor, yer üzerine düşmesini önlüyor. Ancak O’nun izniyle düşebilir”(10) âyetiyle de gök cisimleri arasındaki çekim gücüne işaret buyurmuştur.(11) Fâtır 35/41’de de ele alındığı üzere, göklerin ve yerin varlıklarını devam ettirmeleri ilâhî müdahaleye bağlanmıştır. Buradan da anlaşılmaktadır ki, evrende müthiş bir âhenk bulunmaktadır.

2. Uzaydaki dengeyi ifade eden cümlelerden birisi de Rahmân 55/7’dir: “O (Allah), göğü yükseltmiş ve mizanı, (yani dengeyi) koymuştur.” Bu âyette Yüce Allah, göğü yükselttiğini ve gök cisimleri arasına mizanı, yani denge kanununu koyduğunu bildirmektedir. Yüce Allah, gökte ve yerde denge kurmuştur. Gök cisimleri bu ölçü ve denge ile uyum içinde durmaktadır.(12)

3. Göklerin yapısıyla ilgili olarak çok çarpıcı bir âyet de Zâriyât 51/47’dir: “Göğü güçlü bir şekilde bina ettik ve biz (onu) genişletmekteyiz.” Bu âyete göre Yüce Allah, uzay denilen boşluğu yarattığı şekilde bırakmamıştır; onu genişletmeye devam etmektedir. Bu durumda “uzay boşluğunun” ve “üzerimizdeki yedi yolun”(13) nasıllığı konusu, ayrıca “göğün korunmuş bir tavan olarak şekillendirilmiş oluşu”(14) ile “göğün burçlara sahip oluşu”(15) konuları insanlığın ilgisini çekmeye devam etmelidir.

4. Ayrıca “göklerin ve yerin önceleri bitişik olduğu, sonradan ayrıldıkları”(16) meselesi ise çok daha kapsamlı araştırmaları gerektirecek önemde ve boyuttadır. Yine Kur’ân’da pek çok âyette(17) “göklerin yedi kat olduğu” beyan edilmekte, bu sayının rakamsal bir değer mi ifade ettiği, yoksa çokluk anlamına mı geldiği bilim adamlarının araştırma ve incelemesine bırakılmakta, başta onlar olmak üzere, bütünüyle insanoğluna ev ödevi olarak sunulmaktadır.

5. Bu arada, göğün dönüş sahibi olduğu da Kur’ân’da beyan edilmektedir: “Dönüş sahibi olan göğe yemin olsun.”(18) Bu âyette neyin kastedildiği, ilim adamları arasında tartışma konusu olmuştur. Bazıları bunun yağmurla ilişkili olduğunu, bazıları ise gündüz ve gece ile ilgili olduğunu ifade etmiştir. Kanaatimize göre âyetteki muhtemel ve güçlü anlamlardan biri “göğün bir gidiş-dönüş hareketi yapmakta olduğu”dur.

Bir önceki âyette dile getirilen “devenin yaratılışı” konusu, bütün canlıları temsilen seçilmiş bir sembol idi. “Gökler” de benzer şekilde üzerimizdeki âlem anlamında, bütün uzayı ve içindekileri kapsayan bir ifade olarak anlaşılmak durumundadır.

ııı. Dağların Fonksiyonu

وَاِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ “(Bakmazlar mı) dağlara, nasıl dikilmişler!”

Âyetteki وَاِلَى الْجِبَالِ ve ile’l-cibâli kelimesi “ve dağlara (bakmazlar mı)”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; نُصِبَتْ nüsıbet edilgen fiili ise “dikilmiş” demektir.

Kâinat kitabında incelenmesi istenen “üçüncü” konu “dağların durumu”dur.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen نُصِبَتْ nusıbet edilgen fiili Kur’ân’da farklı anlamlarda kullanılan kelimelerdendir. Bu kökten kelimeler “dikili taşlar” anlamında ensâb veya nusub şeklinde putları(19) ifade etmektedir.

Böylece “dikili olmak” ile “çakılı olmak” arasında birbirine yakın bir anlam ortaklığı söz konusudur. İlgili kelime, nesab veya nusb şeklinde “yorgunluk”,(20) nâsıbeh şeklinde “yorgun, bitkin ve düşkün” anlamlarında kullanılmaktadır.(21) Bu durumda her iki kullanım, “ilâhî iradeye boyun bükmek” ortak paydasında buluşturulabilir.

Söz konusu kelime nasîb şeklinde “pay” anlamında yer almaktayken,(22) bir de ınsab şeklinde “ayağa kalkmak, başka bir işe koyulmak, dik durmak” anlamlarında da kullanılmaktadır.(23) Bu kullanımın, dağların çakılması veya dikilmesiyle ilişkili anlamı zaten kendiliğinden farkedilmektedir.

Sûrenin bu âyetinde ele alınan ve incelenmesi gereken konu, sıra sıra yüce dağların yeryüzüne nasıl dikildiğidir. Yüce Allah, dağları yeryüzüne çaktığını(24) ve sağlam bir şekilde yere adeta çivilediğini beyan etmektedir. Dağların yere çakılması, bugünkü Jeodezik verilerle de tespit edilmiştir. Nitekim yer kabuğunun kalınlığı dağların altında 60-70 km’ye kadar varmakta, okyanusların tabanında ise 5-6 km’ye kadar incelmektedir.

Ayrıca dağların yeryüzünün değişik bölgelerinde değişik yüksekliklerde kazık şeklinde oluşturulması, o bölgelerin “izostatik denge”sinin devamında son derece büyük bir önem arz etmektedir.(25) İşte, dağların dikilmesi ya da çakılması ile yeryüzündeki dengenin devamı ilişkisi ve daha ileri düzeydeki konular bilim insanları tarafından incelenmesi gereken önemli bir konudur.

Dünyanın ya da üzerindekilerin savrulmaması veya sarsılmaması için Yüce Allah’ın koyduğu kanunların nelerden oluştuğu, bu bağlamda yerin içinde mağmanın da altındaki çekirdek kısmının bu sarsılmayla ilgisinin nasıl olduğu da yine araştırılması gereken önemli konulardandır.(26)

“Parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği, aslında “dağlar”ın sembollüğünde bütün nesnel varlıkların incelenmesi isteğinin âyette zımnen var olduğunu söyleyebiliriz. Onca büyüklüklerine ve ihtişamlı yapılarına rağmen, dağların yaratıcısının Yüce Allah olduğunu kabul eden müşriklerin büyük bir çoğunluğunun, yeniden diriltilme konusunda inançsız olmalarının anlamsızlığı bu şekilde ortaya konulmaktadır.

ıv. Yeryüzünün Yayılışı

وَاِلَى الْاَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ “(Bakmazlar mı) yere, nasıl yayılmış!”

Âyetteki وَاِلَى الْاَرْضِ ve ile’l-ardı kelimesi “ve yeryüzüne (bakmazlar mı)”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; سُطِحَتْ sütıhat edilgen fiili ise “yayılmış” demektir.

Bu âyet grubundaki ibret içerikli âyetlerin “dördüncüsü” ise “yeryüzünün yayılması”yla ilgilidir.

1. Fâtır 35/27’de açıkladığımız üzere, Kur’ân’da yeryüzünün yapısı hakkında çeşitli bilgiler yer almaktadır. Meselâ Şems 91/6’da “Yeryüzüne ve onu yapıp döşeyen kudrete yemin olsun” buyurulurken bu yapı hakkında tahâ fiili kullanılmaktadır. Fussılet 41/9-10’da yeryüzünün şekillendirilme süreci dört evre olarak belirlenmekte, bu evrelerde yeryüzünde gerçekleşen inşa süreci özellikle dikkatlere sunulmaktadır.

Ayrıca Nâzi‘ât 79/30’da da göğün bina edilişi ve gece ile gündüz hakkında bilgi verildikten sonra söz yeryüzüne getirilmekte, yeryüzünün döşenmesi (dehv/dehâhâ) işleminin gökten sonra olduğu açıkça ifade edilmektedir.

Gerek Fussılet 41/9-12, gerek Bakara 2/28, gerekse Nâzi‘ât 79/27-33’e bakıldığında, önce göklerin yaratıldığı, peşinden yeryüzünün yaratılıp döşendiği belirtilmektedir. En sonunda ise, daha önce duman halinde yaratılmış olan göğün düzenlendiği ve bütün bunların toplam 6 gün, 6 evre veya 6 zamanda gerçekleştirildiği yine Kur’ân’da açıkça bildirilmektedir.(27)

2. Yeryüzünün döşenmesi veya yapısının belirlenmesi bağlamında Zâriyât 51/48’de feraşnâ “döşek gibi yaymak”, Bakara 2/22 ve Nebe’ 78/6’da mihâd ve firâş “döşek” kelimeleri tercih edilmiştir. İşte Ğâşiye 88/20’de de, yeryüzüyle ilgili olarak sütıhat “yayılmak” fiili kullanılmakta, bütün bu kullanımlarda yeryüzünün insanlar ve diğer varlıklar için uygun bir mekâna dönüştürüldüğü mesajı verilmektedir.

3. Yüce Allah’a inanan ve yeryüzünü O’nun yoktan var ettiğini kabul eden bazı insanların, öldükten sonra diriltilmeye inanmaması anlaşılabilir bir şey değildir. Bu nedenle, inançsız insanlardan, yakınındaki varlıkları göz önüne alarak, onlarda her an yaşanan değişim ve dönüşümü, rüzgâr-bulut-yağmur ilişkisini, mevsimlerin nöbetleşe devamını, bitkilerdeki ölüm-hayat deveranını gözlemleyip, âhiret inancına ulaşmaları istenmektedir.

Dört Örneğin Seçilme Nedeni

- Devenin yaratılışı canlıları, yani insan ve hayvan bütün canlı hayatı sembolize ederken; gökyüzü bütün uzayı, içindeki yıldız ve gezegenleri, hatta galaksileri içermektedir. Üçüncü sıradaki dağlar, büyük yaratılışa sahip varlıkları ifade etmekte, son sıradaki âyet ise, artık bütünüyle yeryüzünün insanoğlu tarafından ibretle incelemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

- Râzî’nin de belirttiği üzere, bu dört âyet, Kur’ân’ın indirildiği dönem Araplarının gündelik hayatlarındaki uygulamalarıyla büyük bir uygunluk arz etmektedir. Yolculuk yapanlar o dönemde deve ile giderler; bu esnada yanlarında kimseler yokken, hemen önlerine bakınca deveyi, yukarıya bakınca gökyüzünü, sağa-sola bakınca dağları ve çevreye bakınca da yeryüzünü görürlerdi. İşte, yaşanan bu gerçek hatırlatılarak, insanoğlunun ibret alması ve kâinat kitabını doğru okuması istenmektedir.

- Âyetler, indirildiği dönem itibariyle sözü edilen mesaja sahipken, bugün ve daha sonrasında da evrensel dersler içermektedirler. Dört varlık, birer sembol olarak kabul edilip, yaratıklarla ve insanlarla ilgili olan her şeyin her zaman incelenmesi, ardından Yüce Allah’ın sanatındaki erişilmezliğin görülmesi, insanlığa verilmiş bir ev ödevidir.

Biraz önce de ifade ettiğimiz gibi, “deve canlıları, gök uzayı, dağlar doğal çevreyi ve yeryüzü ise bitkiler âlemini ve cansız varlıkları sembolize ediyor” diye kabul edersek, âyetlerin bütün yaratılmışları kapsamına aldığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Zaten A‘râf 7/185’teki emir de bu noktada şekillenmiştir. Böylece ilgili âyetler tarihsel bağlama sabitlenmeyeceği gibi, evrensel bir boyut da kazanmış olur.

Tedebbür - Âyet İlişkisi

Kur’ân, kendisiyle birlikte kâinat kitabının da incelenerek bu iki kitabın sahibi olan Yüce Allah’a ulaşmanın gereği üzerinde durmaktadır. Bu yapısıyla Kur’ân, muhataplarından tedebbür istemektedir.

Tedebbür, “bir şeyi etraflı bir şekilde incelemek, mesajları inceden inceye, detaylı bir şekilde ele almak, âyetlerin arka planını görebilmek, mevcuda bakarak ilerisi için önlem alabilmek ve nihayet konunun köküne inebilmek” demektir. Bu yapısıyla tedebbür, “satıra bakarak satır arasını görebilmek, söylenene bakarak söylenmek isteneni anlayabilmek” demektir.

Böylece Nisâ’ 4/82, Mü’minûn 23/68 ve Muhammed 47/24’teki tedebbürün kapsamı kavranmış olur. Dahası Sâd 38/29’da belirtildiği üzere, hem Kur’ân cümlecikleri anlamında âyetlerini, hem de Yüce Allah’ın varlığının birer işareti olan kâinat kitabının âyetlerini inceleme görevimizin farkına varmış oluruz.

b) Hz. Peygamber’in Görevi ve Kâfirlerin Akıbeti

Yüce Allah sûrenin 21-26. âyetlerinde “O halde (ey Peygamber, gerçeği) hatırlat; çünkü sen sadece (gerçeği) hatırlatıcısın” ifadesiyle Hz. Peygaöber’in görevinin ne olduğunu bildirmekte, “Sen onların üzerinde hiçbir şekilde zorba değilsin” beyanıyla da ne olmadığını belirtmektedir.

Ardından, hak ve hakikat öğretilerini reddedenlerle ilgili olarak “Ancak kim yüz çevirir ve inkâr ederse, Allah işte öylesini en büyük azap ile cezalandıracaktır” beyanına yer verilmekte, sûrenin sonunda ise şu bilgiler zikredilmektedir: “Muhakkak ki onların dönüşü sadece Biz’edir. Sonra onların sorguya çekilmesi de muhakkak ki sadece Biz’e aittir.”

ı. Gerçeği Hatırlatması

فَذَكِّرْ اِنَّمَآ اَنْتَ مُذَكِّرٌ “(Gerçeği) hatırlat! Sen sadece (gerçeği) hatırlatıcısın.”

Âyetteki فَذَكِّرْ fe zekkir emri “(gerçeği) hatırlat, öğüt ver”; اِنَّمَآ اَنْتَ innemâ ente ifadesi “sen ancak ve ancak (şusun)”; مُذَكِّرٌ müzekkirun kelimesi ise “(gerçeği) hatırlatıcı(sın)” demektir.

Bu âyette Hz. Peygamber’in risalet görevi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları vererek kendi kudretinin erişilmezliğini ortaya koymakta, bu ve benzer bütün ilâhî prensipleri anlatarak gerçeği hatırlatmanın Hz. Peygamber’in görevi olduğunu beyan etmektedir. Bu görev esnasında zorbalık yapmaması gerektiğini beyan ederek Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte ve tebliğde takip edeceği metodu ona öğretmektedir.

Bu arada Hz. Peygamber kendisine inanmayan muhatapların tavırlarından rahatsız olacağı için, Yüce Allah önceden bunun haberini ona vermekte, sûrenin sonunda inkârcıların Allah’a sunulacağını ve O’nun huzurunda hesaba çekileceklerini beyan ederek bir anlamda moral vermektedir.

“Hatırlatmak” anlamına gelen ذَكِّرْ zekkir kelimesiyle birlikte zikr, tezkirah, müzekkir ve zikrâ kelimeleri de hem görev olarak Hz. Peygamber’i ilgilendirmekte, hem de Kur’ân’la ilgili mesaj vermektedir. Tefsirimizin Giriş bölümünde açıkladığımız üzere, Kur’ân’ın isimlerinden biri de zikr, tezkirah ve zikrâdır. Dolayısıyla Yüce Allah Hz. Peygamber’den “gerçeği hatırlatma” görevini yapmasını istemektedir.

1. Bu emir özellikle bu âyette kâinat kitabından sunulan ibret içerikli dört mesajı ve beraberinde âhirette yaşanacakları içermektedir. Kur’ân’da, kâinat kitabına bakıp ondan dersler çıkarmayı isteyen âyetlerde bir farkındalık arzu edilmektedir. Bu kelimenin, aslında daha önce bilinen bazı gerçeklerin yeniden hatırlatılması şeklinde anlaşılması gerekir.

Onlar deveyi, göğü, dağları ve yeri Yüce Allah’ın yarattığını kabul ediyorlardı. Yaşanan sorun, daha çok âhiret hayatını kabulde düğümlenmekteydi. Bu nedenle, Yüce Allah onlardan gündelik hayatlarında sürekli olarak iç içe oldukları gerçeklerden hareketle ve onlardan dersler çıkartarak âhiret konusunda bilinçlenmelerini istemektedir.

Devenin yavrulaması, bitkilerdeki dönüşüm, mevsimlerin değişimi gibi, devamlı bir sonrasını hatırlatan tecrübelerden hareketle, muhatapların âhirete inanmaları ve hayatlarını buna göre düzenlemeleri istenmektedir. Âyetteki hatırlatma emri, o günün insanı için bu anlamı ifade etmekteydi.

2. Söz konusu emir, geniş anlamda bütünüyle Kur’ân gerçeklerinin hatırlatılması anlamına da gelmektedir. Özellikle günümüz insanlığı ve gelecek nesiller için âyetin anlamı daha evrenseldir: “Kâinatın farkına varmak ve oradan Yaratıcıya ulaşıp O’nun istediği gibi yaşamak.”

Kur’ân’ın insanlardan istediği en önemli görevlerden biri, kâinat kitabının âyetlerini tanımaları ve yaratılana bakıp Yaratana ulaşmalarıdır. Bu büyük görev için her türlü çalışmayı yapmak, önce Müslümanların, daha sonra da bütün insanların asıl işi olmalıdır.

3. Hz. Peygamber’in peygamberlik süresince insanlara hatırlatmalarda bulunduğu şey Kur’ân idi; çünkü bunu ondan Yüce Allah istemekteydi.(28) En güzel öğüt, gerçek Güzel’in verdiği öğüttür; en Güzel’in verdiği öğüt ise, adı “en güzel söz” olarak belirlenen Kur’ân’dır. Şimdilerde her kim, din adına öğüt vermek istiyorsa, Hz. Peygamber’i takip etmelidir. Hz. Peygamber’in yaptığı iş de Kur’ân’ı yaşamak ve anlatmak idi.

4. Müzzemmil 73/15’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Hz. Peygamber’in görev ve misyonu konusu çok iyi ve doğru anlaşılması gereken konulardan birisidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan ve Hz. Peygamber’in görevini bizlere bildiren, “Sen, sadece bir hatırlatıcısın” ifadesi, Hz. Peygamber’in başka hiçbir görevinin bulunmadığı anlamına alınmamalıdır.

Hz. Peygamber’e tebyîn yani “gerçeği açıklamak, beyan etmek”,(29) tahkîm yani “Allah’ın gösterdiği gibi vahiy ile hükmetmek” görevi de verilmiştir.(30) Ayrıca Hz. Peygamber’in şâhid “şahitlik yapan, problemi çözen, örnek olan”, mübeşşir “cenneti müjdeleyen”, nezîr “cehennemle uyaran”,(31) dâ‘î “Allah’ın izniyle Allah’a davet eden”, sirâc “aydınlatıcı kandil”,(32) üsve-i hasene “en güzel örnek”(33) gibi başka isimleri ve görevleri de vardır.

Hıcr 15/94’te geçen اصْدَعْ ısda‘ emri “açıkça söylemek, açıkça ortaya koymak” demektir.(34) Bu anlamıyla söz konusu emir Mâide 5/67, Nahl 16/35, ‘Ankebût 29/18 ve Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde yer alan “tebliğ” göreviyle ilişkili olduğu gibi, Kâf 50/45, Zâriyât 51/55, Tûr 52/29, A‘lâ 87/9 ve Ğâşiye 88/21 gibi âyetlerde geçen “gerçeği hatırlatmak” göreviyle de yakından ilgilidir; hatta birbirini tamamlar mahiyettedir.

Bu nedenle Ğâşiye 88/21’deki “Sen sadece hatırlatıcısın” ifadesi, bağlam gereği onun insanların ibret almaları noktasındaki durumunu ortaya koymayı amaçlamaktadır; yoksa başka hiçbir görevinin olmadığını ifade etmemektedir. Âyetteki vurgunun buna yönelik olduğu kanaatindeyiz; zaten bir sonraki âyet bu yaklaşımımızın doğruluğunun delilidir.

ıı. Zorba Olmayışı

لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ “Sen hiçbir şekilde onların üzerinde zorba değilsin.”

Âyetteki لَسْتَ leste edatı “değilsin”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar üzerinde”; بِمُصَيْطِرٍ bimüsaytırin kelimesi ise “(hiçbir şekilde) zorba” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletle ilgili olarak insanlar üzerinde zorbalık yapmaması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, öğüt vermenin zorbalıkla olmaması gerektiğini beyan ederek, Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte ve tebliğde takip edeceği metodu ona öğretmektedir. İşte bu âyet, Hz. Peygamber’in bir önceki âyette dile getirilen görevinin “hatırlatma” olduğunu ortaya koymaktadır.

1. Hz. Peygamber hiçbir şekilde bir zorba olmamıştır; çünkü inanç, zorla aktarılan veya zorla kabul ettirilebilen bir değer değildir. İman bir gönül eylemidir; önce gönüldeki kabul ile başlar; ardından davranışlara yansıtılır. Gönül elde edilmeden veya yürekler fethedilmeden yapılan çalışmalar sadece “duyurma” ile sınırlı kaqlmaktadır.

2. Tebliğde zorlama olmamalıdır. Tebliğ, her şeyden önce doğru bilgilerle donanımlı hale gelerek, peşinden anlatarak, bu arada anlattığını yaşayarak, güzel örnek olarak, bazen duruşuyla, bazen konuşmasıyla, bazen de gerekiyorsa susmasıyla yapılabilen bir görevdir. Hz. Peygamber’in risâlet hayatı boyunca yaptığı da işte buydu. O görevini Kur’ân’ı anlatmaya, onu yaşamaya ve çevresindekilere örnek olarak aktarmaya adamış bir gönül fâtihi idi.

Onun tebliğinde Nahl 16/125 etkindi: “Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et; insanlarla en güzel şekilde mücadele et, tartış!” İşte bu âyetin üd‘u şeklindeki ilk kelimesi bile, meseleyi ortaya koymakta ve yapılacak işin “davet, yani çağrı” olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

3. “En güzel öğüt” bizzat Kur’ân’dır; ondan daha güzel öğüt aranamaz ve zaten böyle bir örnek de bulunamaz. Davet başka şeylere değil, sadece Yüce Allah’ın yoluna yapılacaktır. Kitap ehliyle mücadelede takip edilmesi gereken metot “en güzel şekilde mücadele” olarak belirlenmiştir.(35)

Kur’ân’ın tebliğde ve davette belirlediği metot işte budur. Dinde zorlama olmaması(36) gerçeği, anlamını sadece böyle bulabilir. Hz. Peygamber’in inanç dayatan ve bunu zorla korumaya çalışan bir bekçi olmadığını ifade eden Şûrâ 42/48’deki mesaj da bu içeriktedir.

4. Zorlamanın ve zorbalığın olduğu yerde gönül yoktur. Gönül onayının bulunmadığı yerde de iman yoktur. Bir konuda zorlama ve zorbalık varsa din orada durmaz. Gönüller fethedilmeden beldeler fethedilemez. Gönlü ihmal edenler, sadece yaptıkları zorbalıklarla kalır ve öyle anılırlar.

5. Hz. Peygamber’in insanlar üzerinde bir zorba olmadığını beyan eden Ğâşiye 88/22. âyet, Kâf 50/45’teki “Sen onların üzerine cebbâr (zorba) değilsin” âyetiyle de tam bir uyum içerisindedir. Bu konuda Şûrâ 42/48’de de aynı mesaj içeriği hususunda şöyle buyrulmaktadır: “Eğer yüz çevirirlerse, (bilesin ki) biz, seni onların üzerine bekçi göndermedik. Sana düşen (görev), sadece tebliğ etmektir (duyurmaktır).”

6. İnsanın insana cebbâr olması “zorbalık” anlamına gelir. Hz. Peygamber’in tebliğinde böyle davranışlar baştan beri yasaklanmış olduğu gibi, zaten kendisi de böyle bir uygulama yapmamıştır. Kur’ân’da hidâyetin isteyene verileceği açıkça ifade edilmektedir. Özellikle Hz. Peygamber bile, kendi sevdiği insanlara hidayet edemeyeceği(37) noktasında bilgilendirildiği için, aksine bir davranışta bulunması söz konusu olamazdı. Mekke’nin ve onca insanın teslimiyeti, önce yüreklerin fethiyle gerçekleşmişti. Yürek fethedilince geriye sadece daha ileri düzeyde tanışmak ve birlikte yaşamak kalmaktadır.

7. Şimdilerde ve gelecekte din tebliği yapacak kişilere Kur’ân’ın eskimez ilkesi şudur: Hatırlatmak, bunu Kur’ân ile yapmak, insanları hiçbir şekilde zorlamamak ve zorbalık yapmamak. İnsanlar tartışmaktan korkuyorlar; oysa tartışmanın bir zararı yoktur. Delili güçlü olduktan sonra ve hakaret içermemek kaydıyla herkesle tartışılabilir.

Tartışmak fikir dayatmak şeklinde olmadığı sürece, hakikatlerin de ortaya çıkmasına vesile olabilir. Bu nedenle, zorlamadan ama gerçeği doğru bir usul ile sunarak iletişimin devamına çalışmak, dini anlatmak durumunda olanların görevleri arasındadır.

Bu ifadelerimizden “dinin zorunlu olarak yapılmasını istediği davranışların bulunmadığı” anlamı çıkarılmamalıdır. Dinin Kur’ân’da emredilen ne kadar isteği varsa, bunlar zorunlu olarak yapılması gereken davranışlardır. Bu davranışlar gönülden gelerek yapılırsa ibadet adını alırlar; ibadet değerini taşırlar ve sevap sonucu verirler. İman edilmeden kılındığı sanılan namaz sadece belli hareketlerin tekrarından ibaret kalır. Yapılan işin adına da zaten “namaz” denmez.

İnanmayan bir kişiye günün belli saatleri arasında yemek ve içecek verilmeyip aç bırakılabilir; ancak bu işe “oruç” denemez. Sadece “zekât” ibadeti bir istisna olarak görülebilir. Onun da istisna edilme nedeni, kişinin dünyada fakirlere yönelik borcu olmasındandır. Gönülden gelerek verenler zekât sevabını alırlar; gönülden değil de zorla verenler borcundan kurtulur, ancak sevap alamazlar. Zekât, bir anlamda dünyevî bir vergi olduğu için, verginin zorla da olsa alınması gerekir; çünkü o bedel başkalarının hakkıdır.

ııı. Yüz Çevirmenin Sonuçları

اِلَّا مَنْ تَوَلّٰى وَكَفَرَ فَيُعَذِّبُهُ اللّٰهُ الْعَذَابَ الْاَكْبَرَ “Ancak, kim yüz çevirir ve inkâr ederse, Allah ona en büyük azapla azap eder.”

Âyetteki اِلَّا مَنْ تَوَلّٰى illâ men tevellâ istisnası “yüz çeviren(ler) hariç”; وَكَفَرَve kefera fiili “ve kâfir olan, örtmüş (olan kişi)”; فَيُعَذِّبُهُ fe yü‘azzibühû ifadesi “ona azap edecektir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; الْعَذَابَ الْاَكْبَرَ el-‘azâbü’l-ekbera tamlaması ise “en büyük azapla” demektir.

Burada tebliğden istifade etmeyip yüz çevirenler olacağı ve sonunda onların akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yapılan hatırlatmalar ve tebliğ, her zaman ve herkes için olumlu sonuçlanmayabilir. Tebliğden yararlanıp hidayete erdirilenler olabildiği gibi, bunun tersi de her zaman mümkündür. İşte bu iki âyette dile getirilen husus budur.

Her şeye rağmen, inkârcılığı tabiatı haline dönüştüren ve gerçeklerden yüz çevirenler elbette bunun sonucuna katlanacaklardır.(38) Âyetlerde ifade edildiğine göre böyle bir davranışın sonucu, azabın hak edilmesidir ve karşılığı da âhiretteki “en büyük azap” olacaktır.

1. “En büyük azap” ifadesi, daha küçüklerinin de olduğunu hatıra getirmektedir. Kur’ân, azabı iki çeşit olarak tanıtır: İlki dünya hayatında çekilenler ki, bunlar “küçük azaplar”dır; diğeri de, âhirette çekilecek olan “cehennem azabı”dır ki, bu da en büyüğüdür.(39) Fecr 89/25-26’daki ifadeye göre, Yüce Allah’ın yaptığı azabı kimse yapamaz; vurduğu bağı da hiç kimse vuramaz.

2. Yüce Allah, Ğâşiye 88/23-24. âyetlerde değişik insanlara çok önemli mesajlar vermektedir. Mesaja hedef kılınan insanları ve almaları gereken dersleri şöyle sıralayabiliriz:

- Hz. Peygamber

Buna göre, çevresinde inanmayanları gördüğünde çok üzülen, hatta neredeyse kendisine yazık edecek kadar sıkıntı çeken(40) Hz. Peygamber’e bunun haberi önceden verilmekte, bir anlamda yaşanacaklara hazır olması kendisinden istenmektedir. Ayrıca inkârcı zâlimlerin aslında Hz. Peygamber’i değil, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri de beyan edilerek morali yüksek tutulmaya çalışılmaktadır.(41)

- Müminler

Hz. Peygamber’e inananların sayıca az ve yalnız oldukları gerekçesiyle moral bozukluğu yaşadıkları belirtilmektedir. Hz. Peygamber ve inananlar bilgilendirilip moralleri yüksek tutulmakta, mücadelelerinde yüreklendirilmekte ve asıl destekçilerinin Yüce Allah olduğu bu şekilde vurgulanmaktadır. Bu mesaj, Son Saat’e kadar yaşayacak bütün inananları da kapsamaktadır. Sûrenin son iki âyeti bunun en önemli delilidir.

- İnkârcılar

Onların Hz. Peygamber ve az sayıda inanana zulüm yapmaları halinde, karşılarında Yüce Allah’ı bulacakları ve Yüce Allah’ın onları cezalandıracağı kendilerine bildirilmiş olmaktadır. Bu haliyle, âyetler bir anlamda gözdağı içermektedir, diyebiliriz.

- Bütün Tebliğciler

Bilinmelidir ki peygamberlerin getirdiği mesaj ilâhî kaynaklıdır. Bunu kabul edenler olacağı gibi, kabul etmeyenler de olacaktır. Bu nedenle, din tebliğcileri, zamanı uzun sanarak ve taraftarlarını az bularak sonuç alamama korkusunu üzerlerinden atmalı ve ileriye güvenle bakmalıdırlar. Unutmamalıdırlar ki, onları Yüce Allah desteklemektedir ve O’nun tarafında yer alanlar elbette galip geleceklerdir.(42)

Âyetlerdeki asıl mesaj şudur: İman gıdasından beslenmeyi reddedenler âhiretteki en büyük azaba çarptırılacaklarını bilmelidirler. Bu dünyada hakkı tanımayanlara Yüce Allah âhirette hakkı tanıtacaktır; ancak kurtuluş için zaman artık çoktan geçmiş olacaktır. İşte Kur’ân’ın hatırlatıcılık görevi, bir taraftan kâinattaki âyetleri tanıyıp istikamet bulmayı hedeflerken, diğer taraftan âhiretteki azabı bilip ona göre davranmayı sağlamayı amaçlamaktadır.

ıv. Varış Yeri

اِنَّ اِلَيْنَآ اِيَابَهُمْ ثُمَّ اِنَّ عَلَيْنَا حِسَابَهُمْ “Şüphesiz ki onların dönüşü sadece bizedir. Sonra onların hesabı da şüphesiz ki sadece bize aittir.”

Âyettekiاِنَّ اِلَيْنَا inne ileynâ ifadesi “muhakkak ki sadece bizedir”;اِيَابَهُمْ iyâbehum tamlaması “onların dönüşü”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّ عَلَيْنَا inne ‘aleynâ ifadesi “muhakkak ki bize aittir”; حِسَابَهُمْ hısâbehum tamlaması ise “onların hesapları, hesaba çekilmeleri” demektir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e yönelik olarak çeşitli motivasyon cümleleriyle desteklediği mesajını, sûrenin sonunda inkârcıların Allah’a sunulacağı ve O’nun huzurunda hesaba çekilecekleri bilgisiyle sona erdirmektedir.

Hz. Peygamber’i ve taraftarlarını yüreklendiren, onların ümitsizliğe kapılmalarını ortadan kaldırmayı amaçlayan, inkârcılara gözdağı veren, sonraki nesillerden inananlara da moral kazandırmayı hedefleyen mesajlardır bunlar. Burada devreye bizzat Yüce Allah girmekte ve kâfirlerin hesabını bizzat kendisinin göreceğini beyan etmektedir.

1. Dünya hayatından sonra bütün insanların dönüp varacakları yegâne makam Yüce Allah’tır ve bu varıştan sonra da bütün insanlar mahşerde hesaba çekileceklerdir. Kur’ân bunun delilleriyle doludur. Herkesin varıp gideceği yer Yüce Allah’ın huzuru ve O’nun katıdır. Dünya hayatından sonra insanlar önce diriltilecek, sonra toplanacak, ardından Yüce Allah’a sunulacak, orada bilgilendirilecek, sorgulanacak, değerlendirilecek ve en sonunda ödül veya azap anlamında cennete veya cehenneme gönderileceklerdir. İşte bütün insanları bekleyen yedi aşamalı âhiret merhaleleri bunlardır.(43)

2. Ğâşiye sûresinin son iki âyetinde konusu edilenler -âyetteki zamirler gereği- inkârcılardır; bu nedenle de âyetlerde gözdağı olduğunu söylemekteyiz. Âhirete inanmayan, cennet ödülleriyle veya cehennem azabıyla ilgilenmeyen, bu arada kâinat kitabıyla her an yüzleşmesine ve sayısız örnekleri de görmesine rağmen ders almaya yanaşmayan inkârcılar, sadece bu halleriyle yetinmemekte, doğrudan veya dolaylı olarak müminlere tehditler de savurmaktaydılar.

İnananları horlayan, onlara ambargolar uygulayan ve tahammül edilemez boyutlarda işkenceler nedeniyle müminleri hicrete mecbur bırakan bu insanlar, inkârı kendi tabiatları haline getirmiş ve akıl almaz entrikaları uygulamaktan çekinmemişlerdi. Elbette bu şiddetli baskılar yeni Müslüman olanları etkilemiş, Müslüman olmayı düşünenlerde de çeşitli manevî baskılara dönüşmüştü. İşte bu âyetlerde inançlı insanlara moral verilmektedir.

3. Moral bozukluğu yaşayan Müslümanlar, Yüce Allah’ın desteğini yanlarında görerek, yeni girdikleri bu dine daha bir yürekten sarılmış, mallarını, mülklerini terk edip başka diyarlara göç etmeyi dahi göze almışlardı. Dahası, yakınlarının baskı ve zulümlerine dayanıp, iman öncelikli yeni yakınlıklar oluşturmuş, yeni dostluklar kurarak eskilerini terk edebilmişlerdi.

Bu arada Hz. Peygamber, çevresindekilerin inanmaması nedeniyle derin üzüntüler çekmiş, sıkıntılar yaşamıştı. İşte tam da böyle bir ortamda, Yüce Allah, başta Hz. Peygamber olmak üzere, müminleri rahatlatmış ve inkârcıların hesabıyla kendisinin ilgileneceğini beyan etmiştir. Bu bağlamda birkaç âyeti hatırlatalım:

a) Yüce Allah, ‘Alak 96/14-19’da onların neler yaptığını gördüğünü, vazgeçmezlerse hakkı yalanlayan perçemlerinden onları yakalayacağını, sonunda zebânîleri çağırıp kendilerini cezalandıracağını ifade etmektedir.

b) Kalem 68/44’te de şu ifadeleri görmekteyiz: “(Ey Peygamber), sen bu sözü yalanlayanı bana bırak. Biz onları, bilmedikleri bir yönden yavaş yavaş azaba yaklaştırıyoruz.” Vahyin ilk yılında gelen bu sûrede, Yüce Allah inananları motive etmekte ve inkârını düşmanlığa dönüştürenlerin hakkından Kendisi’nin geleceğini dolaylı da olsa bildirmektedir.

c) Müzzemmil 73/10-11. âyetler şu mesajı içermektedir: “Onların söylediklerine veya söyleyeceklerine karşı dayanıklı ve sabırlı ol; onlardan güzelce ayrılıp uzaklaş (onlara bulaşma). Nimet içerisinde yüzenleri, o, hakkı yalanlayanları bana bırak; kendilerine biraz zaman tanı.” Yaşanan tecrübeler ve yaşanacağı önceden haber verilen saldırılara karşı, Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve inananları motive etmektedir.

d) Müddessir 74/11. âyetin mesajı ise daha bir anlamlıdır: “Tek başıma yarattığım şu adamı bana bırak” veya “Tek başına yarattığım şu adamı bana bırak” ya da “Şu adamla beni baş başa bırak.” Üç kelimeden oluşan bu âyette Yüce Allah, kendi kudretine, inkârcı insanın güçsüzlüğüne ve sonucu azapla bitecek bir tehdide yer vermektedir. Bütün bu örnekler, vahyin ilk indirilen dört sûresinde geçmektedir.

e) Yüce Allah, Fâtiha’da “Hesap gününün sahibi” olarak mahşer sorgusuna dikkatleri çekmekte, Mesed sûresinde ise Ebû Leheb’in dramatik halini ibrete konu etmektedir.

f) A‘râf 7/182-183’te inkârcıların bir süreç halinde hiç bilemedikleri yerden azaba yaklaştırılmakta oldukları, kendilerine mühlet verilmesinin aslında onlar için iyilik olmadığına dikkat çekilmektedir.

g) Hıcr 15/3’te de inkârcılara zaman verilmesinden söz edilmekte, ancak zamanı gelince gerçeği bilecekleri beyan edilmektedir. Bu konuda daha başka âyetler de vardır; ancak bu kadarını hatırlatmakla yetinelim.

Açıkça görülüyor ki, Yüce Allah inananları sahipsiz bırakmayacak, rabb sıfatı gereği, onları sahiplenecek ve destekleyecektir. Yüce Allah’ın sahipleneceği kimselerden olmak duamızdır.

Dipnotlar

• 1 - Mâide 5/96; En‘âm 6/142; Nahl 16/5-8, 66-69, 80; Sâd 38/31-33; Yâsîn 36/71-73; Zuhruf 43/12-14.
  • Mâide 5/96 En‘âm 6/142 Nahl 16/8 Nahl 16/69 Nahl 16/80 Sâd 38/33 Yâsîn 36/73 Zuhruf 43/14
• 2 - Bu konuda geniş değerlendirmeler için bk. Râzî, age., XXXI, 156-157.
• 3 - Zemahşerî, age., IV, 732. 4 - Kurtubî, age., XX, 25.
• 5 - Semerkandî, age., III, 575; Zemahşerî, age., III, 477; IV, 732; Râzî, age., XXXI, 157; Kurtubî, age., XX, 25; Taberi, age., XXI, 65; İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, II, 499; Vehbe Zuhaylî, et-Tefsîru’l-Münîr fi’l-‘Akîde ve’ş-Şerî‘a ve’l-Menhec, XIII, 103; İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî ‘İlmi’t-Tefsîr, IV, 231; Kâsımî, Mehâsinü’t-Te’vîl, IX, 3639; Merâğî, Tefsîru’l-Merâğî, V, 63; Muhyiddîn Dervîş, İ‘râbu’l-Kur’ân ve Beyânüh, V, 83. 6 - Tabresî, Mecme‘u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, VI, 7. 7 - Zemahşerî, age., II, 492.
• 8 - İbn Kesîr, age., II, 499. 9 - Taberî, age., XXI, 65; Tabâtabâî, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân, XI, 315-317; Tantavî Cevherî, el-Cevâhir fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm el-Müştemil ‘alâ ‘Acâib-i Bedâi‘i’l-Mükevvenâti ve Ğarâibi’l-Âyâti’l-Bâhirât, VII, 80.
• 10 - Hacc 22/65. 11 - Ateş, Tefsîr, IV, 452. 12 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, “Kur’ân’ın Tabiat İlimlerine Bakışı”, Kur’ân Mesajı, İlmi Araştırmalar Dergisi, sayı: 16-17-18, İstanbul 1999, ss. 150-168. 13 - Mü’minûn 23/17. 14 - Enbiyâ’ 21/32. 15 - Hıcr 15/16; Furkân 25/61; Bürûc 85/1.
  • Hacc 22/65 Mü'minûn 23/17 Enbiyâ 21/32 Hicr 15/16 Furkân 25/61 Burûc 85/1
• 16 - Enbiyâ’ 21/30. 17 - Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 18 - Târık 86/11.
  • Enbiyâ 21/30 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Târık 86/11
• 19 - Mâide 5/3, 90; Me‘âric 70/43.
  • Mâide 5/3 Mâide 5/90 Me‘âric 70/43
• 20 - Tevbe 9/120; Hıcr 15/48; Kehf 18/62; Fâtır 35/35; Sâd 38/41. 21 - Ğâşiye 88/3. 22 - Nisâ’ 4/7, 32. 23 - İnşirâh 94/7. 24 - Nâzi‘ât 79/32.
  • Tevbe 9/120 Hicr 15/48 Kehf 18/62 Fâtır 35/35 Sâd 38/41 Ğâşiye 88/3 Nisâ 4/7 Nisâ 4/32 İnşirâh 94/7 Nâzi‘ât 79/32
• 25 - Bu bilgileri Jeomorfoloji Bilim dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Ali Uzun’a borçluyum. 26 - Kur’ân’da Ra‘d 13/3, Nahl 16/15, Enbiyâ’ 21/31, Lokmân 31/10 gibi âyetlerde yer alan ve revâsî denilen “ağırlıklar”ın yeryüzüne konulması, onların yerin içine, yani mağmanın da altındaki çekirdek kısmına yerleştirmesi demektir. Buradaki ağırlıklar yerin içine yerleştirilen “değişik ağır metaller” olmalıdır; bu sayede yeryüzü savrulmaktan ve yalpalamaktan kurtulmaktadır. Bu ağırlıklar bir anlamda dengeyi sağlamak görevini yerine getirmektedir. Bu bağlamda ard kelimesinin başında fî edatının kullanılması “ağırlıklar”ın yerin üstüne değil, içine konulduğunu ifade etmektedir; âyetleri bu şekilde anlamak da bir zorunluluktur. Öte yandan Yüce Allah Murselât 77/25’te yeryüzü için kifât kelimesini kullanmaktadır. Bu kelime hem “toplanma, bir arada yaşama yeri”, hem de “çekim gücü” anlamını vermektedir. Bu anlamıyla ilgili kelime, aynı sûrenin 27. âyetinde sözü edilen “yeryüzüne yüce ağırlıkların yerleştirilmesi” mesajıyla yakın bir anlam birlikteliği meydana getirir. Yeryüzünün çekim gücüne sahip kılınması (kifât), mağmanın altındaki çekirdek kısmına ağır metallerin yerleştirilmesiyle de ilişkili olmalıdır. Öyle anlaşılıyor ki yeryüzü, dağlar ve ağırlıklar konusu bilim adamlarının daha uzun yıllar veya asırlar sürecek şekilde dikkatini çekmek durumundadır.
  • Ra‘d 13/3 Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Lokmân 31/10 Mürselât 77/25 Mürselât 77/25 Mürselât 77/27
• 27 - A‘râf 7/54; Hûd 11/7; Hadîd 57/4.
  • A‘râf 7/54 Hûd 11/7 Hadîd 57/4
• 28 - En‘âm 6/70; Nahl 16/125; Kâf 50/45.
  • En‘âm 6/70 Nahl 16/125 Kâf 50/45
• 29 - İbrâhim 14/4; Nahl 16/44, 64. 30 - Nisâ’ 4/105. 31 - Feth 48/8. 32 - Ahzâb 33/45-46. 33 - Ahzâb 33/21. 34 - Semerkandî, age., II, 275; Taberî, age., XIV, 67-68.
  • İbrâhîm 14/4 Nahl 16/44 Nahl 16/64 Nisâ 4/105 Fetih 48/8 Ahzâb 33/46 Ahzâb 33/21
• 35 - ‘Ankebût 29/46. 36 - Bakara 2/256.
  • ‘Ankebût 29/46 Bakara 2/256
• 37 - Bakara 2/272; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrahim 14/4; Kasas 28/56.
  • Bakara 2/272 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Kasas 28/56
• 38 - Kehf 18/29; İnsân 76/4. 39 - İki azap için bk. Bakara 2/85, 114; Âl-i İmrân 3/56; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/74, 85; Ra‘d 13/34; Nûr 24/19, 23; Kasas 28/42; Secde 32/21; Ahzâb 33/57; Zümer 39/26; Fussılet 41/16.
  • Kehf 18/29 İnsân 76/4 Bakara 2/85 Bakara 2/114 Âl-i İmrân 3/56 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/74 Tevbe 9/85 Ra‘d 13/34 Nûr 24/19 Nûr 24/23 Kasas 28/42 Secde 32/21 Ahzâb 33/57 Zümer 39/26 Fussilet 41/16
• 40 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8. 41 - En‘âm 6/33-34.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8 En‘âm 6/34
• 42 - Âl-i İmrân 3/139; Mâide 5/56; Enfâl 8/12; Muhammed 47/7; Mücâdele 58/21.
  • Âl-i İmrân 3/139 Mâide 5/56 Enfâl 8/12 Muhammed 47/7 Mücâdele 58/21
• 43 - Bu konuda Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci adlı çalışmamızın ikinci bölümüne bakılabilir. Orada, söz konusu yedi aşama hakkında yüzlerce âyetten delil getirerek âhiret hayatında yaşanacakları ifadeye çalıştık.