Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 83-98. âyetlerinde Kehf sûresindeki dördüncü kıssa olan Zülkarneyn kıssasını ele almakta, onun yaptığı yolculuk ve karşılaştığı olaylar hakkında bilgi vermektedir.

a) Zülkarneyn ve İlk Yolculuğu

Yüce Allah, sûrenin 83-88. âyetlerinde Zülkarneyn’in durumunu ele almakta, ihtiyaç duyacağı konularda ona her türlü imkânı verdiğini bildirmekte, onun da bu donanımla batıya doğru yola koyulduğunu haber vermektedir. Güneş’in battığı yere ulaşınca onu kara balçık bir gözede batar bulduğu, orada bir kavme rastladığı, kendisine “Ey Zülkarneyn! Onlara ya (kötü yöneterek) azap edersin ya da haklarında iyilik etme yolunu seçersin” diye hitap edildiği belirtilmektedir.

ı. Zülkarneyn’e Verilen Nimetler

وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ قُلْ سَاَتْلُوا عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًا اِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْاَرْضِ وَاٰتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا “Sana Zülkarneyn’den soruyorlar. De ki: ‘Size ondan bir hatıra tilâvet edeceğim (okuyup aktaracağım).’ Şüphesiz ki biz onu yeryüzünde iktidar sahibi kılmıştık; ona her şey için bir sebep (bir vasıta) vermiştik.”

Buradaki وَيَسْـَٔلُونَكَ ve yes’elûneke fiili “ve sana soruyorlar”; عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ ‘an zi’l-karneyni ifadesi “Zülkarneyn’den”; قُلْ kul emri “de ki”; سَاَتْلُوا seetlû fiili “aktaracağım”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, onunla ilgili”;ذِكْرًا zikran kelimesi “bir hatırla(t)ma, bir bilgi, bir öğüt”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مَكَّنَّا mekkennâ fiili “yerleştirmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde, ülkede”;وَاٰتَيْنَاهُ ve âteynâhu fiili “ve ona vermiştik”; مِنْ كُلِّ شَيْءٍ min külli şey’in tamlaması “her şeyden”; سَبَبًا sebeben kelimesi ise “bir sebep, araç, imkân” demektir.

Burada Zülkarneyn hakkındaki soru ve onlara verilecek cevabın bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1. وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ قُلْ سَاَتْلُوا عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًا “Sana Zülkarneyn’den soruyorlar. De ki: Size ondan bir hatıra tilâvet edeceğim (okuyup aktaracağım).” Sûrenin iniş sebebi rivayetlerinde de nakledildiği üzere Hz. Peygamber’e sorulan üç sorudan birisi olan Zülkarneyn hakkındaki bilgi işte bu âyet grubunda ele alınmaktadır.

a) وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ “(Ey Peygamber!) Sana Zülkarneyn’den (onun hakkında) soru sorarlar.” Zülkarneyn’in kim olduğu konusunda çeşitli görüşler vardır. Bu çerçevede onun Makedonya kralı Büyük İskender veya Yemen’deki Himyer krallarından biri olduğu ifade edildiği gibi, çift boynuzlu yani güçlü iktidara sahip bir kişi olduğu da beyan edilmektedir.

Râzî, çeşitli eleştiri içerecek unsurlara sahip olmak üzere Zülkarneyn’in Büyük İskender olduğunu şu ifadeleriyle dile getirmektedir:

“O Yunanlı İskender (Filip'in oğlu) idi. Bunun delili şudur: Kur’ân, Zülkarneyn adındaki o kralın memleketinin batının en uç noktasına kadar uzandığını göstermektedir. Çünkü Yüce Allah, ‘Nihayet Güneş’in battığı yere ulaşınca, Güneş’i kara bir balçıkta batar buldu’(1) buyurmuştur. Yine Kur’ân, onun mülkünün doğunun en uzak noktalarına kadar uzandığını da gösterir. Bunun delili de ‘Nihayet, Güneş’in doğduğu yere ulaştığı zaman, onu öyle bir kavmin üzerine doğuyor buldu ki’(2) ayetidir. Onun mülkü Kuzeyde de en uzak bir yere kadar uzanıyordu.”

“Bunun delili de Türk kavimlerinden bir topluluk olan Ye’cûc ve Me’cûc’ün Kuzey’in en uzak noktasında yerleşmiş olmalarıdır. Yine bunun delili, Kur’ân’da bahsedilen o şeddin tarih kitaplarında kuzeyin en uzak yerlerinde yapılmış olduğunun söylenmesidir. Bu nedenle, Kur’ân’da Zülkarneyn diye bahsedilen bu insanın, mülkünün doğu-batı ve kuzeyin en uç noktalarına kadar uzandığına ayetler delalet etmektedir. Yeryüzünde mamur olan ve meskûn olan bütün yerler bundan ibarettir. Böylesine yaygın bir mülkün, olağanüstü bir şey olduğunda şüphe yoktur. Böyle bir mülke sahip (bir kralın) adının, uzun zaman hatırlarda kalması gizli ve bilinmez kalmamış olması gerekir.”

“Tarih kitaplarında mülkü böyle olarak şöhret bulmuş hükümdar ise, sadece İskender’dir. Çünkü babası ölünce, o daha evvel kabileler halinde olan Rumların krallarını emri altında bir araya toplamış, sonra da batının krallarına hâkim olup onları emri altına almıştır. Böyle Kızıldeniz’e dayanmıştı. Sonra Mısır’a dönüp kuzeyde sahil kenti olan İskenderiye şehrini yapmıştı ve oraya kendi adını vermişti. Daha sonra Şam’a girmiş ve İsrailoğullarına yönelmişti. Derken Beyt-i Makdis’e gelmiş ve orada kurban kesmişti. Sonra Ermenistan’a ve Bâbu’l-Ebvâb’a yönelmişti. Böylece Iraklılar, Kiptiler ve Berberîler ona boyun eğmişlerdi.”

“Daha sonra da Dara oğlu Dâra’ya yönelmiş ve onu defalarca yenmişti. Sonunda muhafız kıtası komutanı Dâra’yı öldürmüştü. Böylece İskender, İranlıların mülküne de sahip olmuştu. Sonra Hindistan’a ve Çin’e yönelmiş; uzak diyarlardaki milletlerle savaşmıştı. Sonra Horasan’a dönmüştü. Pek çok şehirler yapmıştı. Irak’a gelmişti ve Şehrizûr’da hastalanmışı, orada ölmüştü. Bu nedenle, Zülkarneyn’in bütün dünyaya yahut dünyanın tamamına yakın kısmına sahip olmuş bir kral olduğu Kur’ân ile sabit olduğuna ve tarih ilmine göre de bu vasıftaki kral Büyük İskender olduğuna göre, ayette Zülkarneyn diye bahsedilen bu şahısla Yunanlı Filip oğlu İskender'in kastedildiğini kesin olarak söylemek gerekir.”(3)

Âyette geçen ذو الْقَرْنَيْن Zü’l-karneyni ifadesi bir isim değil, sıfattır. “İki karn sahibi” demek, eşyanın çift yönlü hakikatine işaret olabileceği gibi, “iki boynuz sahibi” manasıyla doğu ve batı yönlerine doğru bir hükümranlığı da ifade edebilir. Ayrıca bunun iki çağa, iki yüzyıla hakim oluşla “iki çağın adamı” manasıyla da bir ilgisi kurulabilir. Hatta iki neslin yok edilmesiyle de ilişkili bir mana burada görülebilir. “İki boynuz” yaklaşımı güçlü iktidarı temsil eden bir bakış açısıdır.

Esasında Kur’ân’da tekil ve çoğul olarak 20 kez geçen قَرْن karn/el-kurûn kelimeleri bir devirde yaşayan ya da belirli bir uygarlığa mensup insanları yani nesilleri ve kuşakları ifade eden bir kavramdır. Dahası, bu kelime güçlü ve âdil bir hükümdarın nitelikleri olarak da görülebilir. Dünyevi anlamda sahip olunan güç ve iktidar Yüce Allah’a iman ve güvenle de birleşince daha etkin bir mahiyet arz etmektedir. Putperest olduğu bilinen birtakım kralların dışında olarak Zülkarneyn imanlı ve Allah’a teslimiyeti güçlü bir hükümdar olarak tanıtıldığı için bunun Büyük İskender veya isimlerinin başında hep zû takısı bulunan Yemen Himyer krallarından birisi olduğu yönündeki yaygın kanaatleri geçersiz kılmaktadır.(4)

Bütün bu ve benzer görüşler çerçevesinde İslam kültüründe peygamber olup olmadığı da tartışılan Zülkarneyn’in Yüce Allah’ın yeryüzüne hâkim kıldığı sâlih bir kimse olduğunu söyleyebiliriz.(5) Tıpkı Hz. Lokmân gibi Yüce Allah ona da ilim ve hikmet vermiş, ona heybet elbisesini giydirmiştir. Fakat bütün bu görüşlere ve yakşalaşımlara göre biz onun tam tamına kim olduğunu bilemiyor, tam bir isim telaffuz etmekten kaçınıyoruz.

Onun kimliğiyle değil de söylemleriyle ilgilenerek güne dair sonuçlar çıkarmanın çok daha doğru olduğuna inanmaktayız. Zira eğer ismi çok önemli olsaydı Yüce Allah onu bize bildirir ve isim üzerinden yürümemizi sağlardı. Oysa Rabbimiz isim değil sıfat zikrederek, dikkatimizi isme değil niteliklere çevirmemizi murat etmiş olmaktadır.

b) قُلْ سَاَتْلُوا عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًا “De ki: Size ondan bir hatıra tilâvet edeceğim (aktaracağım).” Yüce Allah Hz. Peygamber’e sorulan “ruh, ashâb-ı kehf ve Zülkarneyn” hakkındaki bilgilerin cevabını yarın vereceğini söylemesi üzerine Kehf sûresinin 23-24. âyetlerinde uyarılmıştı. İşte bu uyarıya uygun olarak “siz bunu hemen aktaracağım” demek yerine “yakında veya ileride onunla ilgili bir hatırayı size aktaracağım” demeyi tercih etmiş, Kehf 18/23-24. âyetlerdeki uyarıya uygun bir tavır sergilemiştir. Zira سَاَتْلُوا seetlû ifadesindeki sîn harfi tilâvet işleminin ileride gerçekleşeceğini gösteren bir mana içermektedir.

Âyette geçen tilâvet fiili ise sadece “okumak” anlamına gelmemekte, “aktarmak, anlatmak” manasını da içermektedir. Zira tefsirimizin Birinci cildi Giriş bölümünde de açıkladığımız üzere, tilâvet kelimesinin üç anlamından birisi “aktarmak, seslendirmek”, diğerleri “gündem yapmak” ve “takip etmek, izini sürmek” şeklindedir. Burada da kast edilen anlam, Hz. Peygamber’in kendisine soru soranlara Zülkarneyn’le ilgili cevabı ileride vereceğini beyanla ilgilidir. Bu arada âyetin sonundaki zikr kelimesi ise “bilgi ve haber hatırla(t)ması” manasına gelmektedir.(6)

2.اِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْاَرْضِ وَاٰتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا “Şüphesiz ki biz onu yeryüzünde iktidar sahibi kılmıştık; ona her şey için bir sebep (bir vasıta) vermiştik.” Yüce Allah Zülkarneyn hakkında bilgi vermeye başlamakta, ona yeryüzünde güç ve iktidar verdiğini, ihtiyaç hissettiği her ne varsa ona ulaşmak için gerekli bilgi ve imkanın ona bahşedildiğini, onun da bu bilgi ve imkanlarla batıya doğru yola koyulduğunu haber vermektedir.(7) Âyette “batı” manasına gelebilecek kelime olmasa da bir sonraki âyette geçen مَغْرِب mağrib sözcüğü bu anlamı vermemize neden olmaktadır.

Burada geçen مَكَّنَّا mekkennâ fiili tıpkı Yûsuf 12/21’de belirtildiği üzere, Hz. Yûsuf’a da sunulduğu gibi “güç ve iktidar vermek, ortam veya zemin hazırlamak, imkan hazırlamak”, الْاَرْض el-ard sözcüğü ise “yeryüzü, ülke” manasına gelmekte, böylece Zülkarneyn’e sunulan geniş imkanı ortaya koymaktadır.

Âyette ve dolayısıyla bu sûrede geçen سَبَب sebeb kelimeleri ünlü müfessirlerimizin çoğunluğuna göre “(bir şeye) ulaşmak, (bir şeyi) gerçekleştirmek için başvurulan vasıta veya araç, bilgi, kudret, yol” anlamına gelmektedir; dolayısıyla bu kelime, belirli bir amaca ulaşmak için başvurulması gerekli doğru ve meşru vasıtaya, araca ilişkin bilgi anlamındadır.(8) İşte burada Yüce Allah Zülkarneyn’e bu anlamda ihtiyaç duyduğu her vasıtayı verdiğini ve onun da bu doğrultuda vasıtalara tâbi olarak, sebeplere sarılarak belirli bir amaca ulaşmak için batıya doğru yola koyulduğunu bildirmektedir.

ıı. Batıya Doğru Yolculuğu

فَاَتْبَعَ سَبَبًا حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ ف۪ي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِمَّآ اَنْ تُعَذِّبَ وَاِمَّآ اَنْ تَتَّخِذَ ف۪يهِمْ حُسْنًا “O da (batıya doğru) bir yol tutup gitmişti. Sonunda Güneş’in battığı yere varınca, onu kara balçık bir (su) kaynağında batar bulmuştu. Onun yanında (orada) bir toplum bulmuştu. Bunun üzerine ‘Ey Zülkarneyn! Ya onları cezalandırırsın ya da haklarında güzel davranma yolunu seçersin.’ demiştik.”

Buradakiفَاَتْبَعَ fe etbe‘a fiili “ve tâbi olmuştu”; سَبَبًا sebeben kelimesi “bir yola, bir sebebe”; حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ hattâ izâ beleğa fiili “ulaştığı zaman”; مَغْرِبَ الشَّمْسِ mağribe’ş-şemsi tamlaması “Güneş’in battığı yere, batma zamanına, batışına”;وَجَدَهَا vecedehâ fiili “onu bulmuştu”; تَغْرُبُ tağrubu fiili “batar (halde)”;ف۪ي عَيْنٍ حَمِئَةٍ fî ‘aynin hamietin tamlaması “kara balçık kuyusuna”; وَوَجَدَ ve vecede fiili “ve yine bulmuştu”; عِنْدَهَا ‘ındehâ ifadesi “onun yanında”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, topluluk”; قُلْنَا kulnâ fiili “demiştik ki”;يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ yâ ze’l-karneyni hitabı “ey Zülkarneyn”;اِمَّآ اَنْ تُعَذِّبَ immâ en tü‘azzibe ifadesi “ya azap edersin”;وَاِمَّآ اَنْ تَتَّخِذَ ve immâ en tettehıze fiili “veya edinirsin”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlar hakkında”; حُسْنًا hüsnen kelimesi ise “güzel (bir karar, uygulama), güzelce” demektir.

Burada Zülkarneyn’in çıktığı batı yönündeki yolculuğu ve oradaki yöneticilik imtihanı gündeme getirilmektedir.

1.فَاَتْبَعَ سَبَبًا حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ ف۪ي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا “O da (batıya doğru) bir yol tutup gitmişti. Sonunda Güneş’in battığı yere varınca, onu kara balçık bir (su) kaynağında batar bulmuştu. Onun yanında (orada) bir toplum bulmuştu (bir kavme rastlamıştı).” Yüce Allah Zülkarneyn’in batıya doğru yola çıktığını, Güneş’in batma yerine kadar veya batışına kadar yürüdüğünü beyan etmektedir.

a) فَاَتْبَعَ سَبَبًا “O da (batıya doğru) bir yol tutup gitmişti.” Bu ifade bu sûrede üç farklı yöne doğru yapılan yolculuklar hakkında üç kez geçmektedir. Yüce Allah Zülkarneyn’e bu anlamda ihtiyaç duyduğu her vasıtayı verdiğini ve onun da bu doğrultuda vasıtalara tâbi olarak, sebeplere sarılarak belirli bir amaca ulaşmak için bir sebebe tabi olduğunu, ona sarıldığını yani batıya doğru yola koyulduğunu bildirmektedir.

b) حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ “Güneş’in battığı yere varınca.” Burada geçen مَغْرِبَ الشَّمْسِ “Güneş’in battığı yer” ifadesinden maksat, Râzî’nin de dediği gibi batıya doğru gidebileceği yere kadar gitmek manasına alınmalıdır.(9) Esasında buradaki مَغْرِب mağrib kelimesi “ism-i zaman, ism-i mekân, mimli mastar” şeklindeki kalıbı gereği hem Güneş’in battığı yeri, hem battığı zamanı, hem de batışını ifade eder. Bu üç boyutlu anlamın üçü de âyetin mesaj alanında vardır.

Buradaki عَيْنٍ حَمِئَةٍ ‘ayn-ı hamieh tamlaması ise “kara balçıklı, koyu bulanık, derin bir su” manasına gelmektedir.(10) Burada anlatılmak istenen şey, muhtemelen batıya doğru gidince Atlas Okyanusu kenarında Güneş’in batışı esnasında sislerle kaplı bir şekilde denizde görünen görüntü olmalıdır. Bu durum elbette Güneş’in bir gözeye batmasını değil, yaşanan bir göz aldanmasını ifade eden mecazi bir söz olmalıdır. Râzî bunun mecazi bir ifade olduğunu beyan ettikten sonra, yaşanan görüntünün dünyanın küresel bir yapı arz ettiğini söyleyerek çağlar ötesine mesaj göndermiştir.(11)

c) وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا “Onun yanında (orada) bir kavim bulmuştu (bir kavme rastlamıştı).” Yüce Allah Zülkarneyn’in batıya doğru gidişinde vardığı son noktada bir kavme rastladığını bildirmekte, ancak bunların kimler olduğuyla ilgili herhangi bir isim zikretmemektedir. Sadece bir sonraki cümlede bunlara iki türlü de davranabileceği bir mahiyet arz ettikleri anlaşılmaktadır. İki türlü davranış söz konusu olduğuna göre, bunların nötr bir durumda olmadığını söyleyebiliriz. Çünkü azabı veya cezayı hak edecek bir durumu olmayanlara azap edilmesi akla ziyandır. Buradan hareketle, bu kavmin kötülük işlemekte olduklarını söyleyebiliriz.

2. قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِمَّآ اَنْ تُعَذِّبَ وَاِمَّآ اَنْ تَتَّخِذَ ف۪يهِمْ حُسْنًا “Bunun üzerine ‘Ey Zülkarneyn! Ya onları cezalandırırsın ya da haklarında güzel davranma yolunu seçersin.’ demiştik.” Yüce Allah Zülkarneyn’in Atlas Okyanusu kenarında rastladığı kavme nasıl davranacağını kendi insiyatifine bırakmış, dilerse onlara zalimane bir davranışla ceza verebileceğini, dilerse kendilerine iyi ve güzel davranabileceğini beyan etmektedir. Onlara güzel davranılması, kendilerini güzellikle doğru yola getirebilmesi manasına alınmalıdır.

Onlara azap etmesi ise söz konusu kavimden kaynaklanmayıp kendi yöneticilik ahlakıyla ilişkilendirilebilir. Buna göre, onlara haksızlık ederek zalimane bir tavır içerisine girip o halka azap çektirebilir veya bunun aksine onlara güzel ve âdil davranarak kendilerini kazanabilir.(12) Anlaşılıyor ki âyetteki ilk uyarı Zulkerneyn’e yapılmakta, nasıl davranması gerektiği noktasında çok ciddi bir imtihanla karşı karşıya olduğu kendisine bildirilmiş olmaktadır.

Bu âyette hayata ve özellikle de yöneticilere yönelik çok önemli bir davranış modeli getirilmektedir. Âyette azapla ilgili tek kelime kullanılmışken, önemine binaen güzel davranışla ilgili olarak üç kelimeye yer verilmektedir. Bunun çok önemli bir sebebi olmalıdır. Kanaatimizce bu durum muhatapları kazanmaya yönelik çalışmalar yapmayı öncelemeyi öngörmektedir. Eğitimciler de yöneticiler de öncelikli hedeflerini insan kazanmaya yönelik belirlemelidir.

Ceza vermek veya kötü davranmak ya terk edilmeli veya daima ikinci seçenek olmalıdır. Özellikle de kötü gidişatın sebepleri üzerinde durulmalı, sebepleri ortadan kaldırıcı çalışmalar ilk davranış olarak belirlenmelidir. Bu doğrultuda bakıldığında yöneticiler ilk kez karşılaştığı insanlara kötü davranarak zulüm yapmamalı, böylece kendileri de zulümle anılmamalıdır. Bir sonraki âyette verilen bilgi de zulmedenleri nasıl bir akıbetin beklediği noktasında açıklama içermektedir.

ııı. İki Farklı Topluluğa İki Farklı Muamele

قَالَ اَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ اِلٰى رَبِّه۪ فَيُعَذِّبُهُ عَذَابًا نُكْرًا وَاَمَّا مَنْ اٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُ جَزَآءًۨ الْحُسْنٰى وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ اَمْرِنَا يُسْرًا “(Allah) şöyle demişti: Haksızlık edeni cezalandıracağız; sonra da Rabbine döndürülecek, (Allah) ona korkunç bir azap uygulayacaktır. İman edip iyi işler yapan kimseye gelince, onun için de en güzel karşılık vardır. Buyruğumuzdan ona kolay olanını söyleyeceğiz.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;اَمَّا مَنْ ظَلَمَ emmâ men zaleme ifadesi “her kim zulmetmişse, haksızlık etmişse”; فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ fe sevfe nu‘azzibuhû fiili “ona ileride azap edeceğiz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُرَدُّ yuraddü edilgen fiili “sunulacak”;اِلٰى رَبِّه۪ ilâ rabbihî tamlaması “onun Rabbine”; فَيُعَذِّبُهُ fe yü‘aziibuhû fiili “O da ona azap edecek”; عَذَابًا نُكْرًا ‘azaben nükran tamlaması “korkunç bir azapla”;وَاَمَّا مَنْ اٰمَنَ ve emmâ men âmene ifadesi “iman etmiş kişiye, iman edene gelince”;وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve işlemiş (olan)”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyi, düzeltici iş(ler)”; فَلَهُ fe lehû ifadesi “onun için vardır”;جَزَآءۨ cezâen sözcüğü “karşılık, ödül”; الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi “en güzel, çok güzel”; وَسَنَقُولُ ve senekûlü fiili “ve biz ileride diyeceğiz”; لَهُ lehû ifadesi “ona”;مِنْ اَمْرِنَا min emrinâ tamlaması “bizim emrimizden”; يُسْرًا yüsran sözcüğü ise “kolay, kolaylık” demektir.

Burada Zülkarneyn’e yönelik çok önemli iki uyarı yapılmakta, azabı hak edenlerle en güzel akıbetle buluşturulacak kişiler gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ اِلٰى رَبِّه۪ فَيُعَذِّبُهُ عَذَابًا نُكْرًا “(Allah) şöyle demişti: Haksızlık edeni cezalandıracağız; sonra da Rabbine döndürülecek, (Allah) ona korkunç bir azap uygulayacaktır.” Bu âyette konuşanın kim olduğu noktasında iki türlü yorum yapılmaktadır:

a) Yüce Allah bu ve bir sonraki âyette öncelikle Zülkarneyn’e hitap ederek onu yönetim noktasında inşa etmeye devam etmekte, bir anlamda kendisini uyarmaktadır. Eğer zulmederse kendisine dünya hayatında azap edebileceğini, sonrasında hesap vermek üzere mahşere geldiğinde yani Rabbine döndürüldüğünde çok daha şiddetli bir şekilde kendisine azap edeceğini bildirmektedir.

Önceki âyette yer alan “Bunun üzerine, ‘Ey Zülkarneyn! Onlara ya (kötü yöneterek) azap edersin ya da haklarında iyilik etme yolunu seçersin’ demiştik” ifadesinin ardından gelen bu âyetteki mesajı Zülkarneyn’e ve bütün yöneticilere yönelik anlamak gerekmektedir. Yani konuşmaya devam eden fâil Yüce Allah’tır ve başta Zülkarneyn olmak üzere bütün zamanların yöneticilerini uyarmaktadır.

Ayrıca âyette geçen فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ “Ona azap edeceğiz” ifadesi azap fiilinin Yüce Allah’a ait olduğunu gösterdiği gibi, bir sonraki âyette gelen وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ اَمْرِنَا يُسْرًا “Buyruğumuzdan, ona kolay olanını söyleyeceğiz” ifadesi de bilgilendirenin Yüce Allah olduğunun açık delili durumundadır. Esasında Kur’ân’da azap fiillerinin insanlara değil de Yüce Allah’a nispet edildiği gerçeğini hatırda tutmak durumundayız.

b) Zayıf bir ihtimal de olsa, bu âyetteki ifadenin önceki hitabın cevabı olarak Zülkarneyn’e ait olma ihtimali de dile getirilmektedir.(13) Buna göre, Yüce Allah Zülkarneyn’in Atlas Okyanusu kenarında bulduğu kavme hitap ettiğini ve kendilerini zulümden yana olmamaları noktasında uyardığını haber vermektedir. Bir toplumda birlikte yaşayan insanların bir kısmının diğerlerine haksızlık ve zulmetmeleri durumunda, dünya hayatında cezalandırılacakları, ardından Allah’a sunuldukları mahşerde ise çok daha şiddetli bir şekilde cezalandırılacakları beyan edilmektedir.

Yöneticilerin topluma bu türden uyarılarda bulunması bir zorunluluktur. Özellikle bu yönetici ilâhî bilgilerle desteklenmiş biri olduğu için, bu noktada çok daha ileri düzeyde bir duyarlılık gösterilmiş olduğu açıkça görülmektedir. Böylece kendisinin de onlara zulmetmeyeceğini, zalimane bir yönetim sergilemeyeceğini de ortaya koymuş olmaktadır.

Burada sözü edilen zulüm Lokmân 31/13’te belirtildiği üzere, şirk inancıyla ilişkili olarak da görülebilir. Şirkin zulüm olarak nitelendirilmesi adaletin zıddı olması nedeniyledir. İnançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. Zira adalet bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir. Buradan hareketle, hakkı birlenmek olan Yüce Allah’a ortak koşmak bir zulümdur. Zülkarneyn muhatap olduğu kavme hakikati açıkça söyleyip kendilerini uyarmıştır.

Yüce Allah da onun bilgilendirdiği Zülkarneyn de tam olması gerektiği gibi önce uyarıda bulunmuş, gerekli bilgilendirmeyi yapmıştır. Bu yüzden, haksızlık edenlerin bunun sonuçlarına katlanacağını, zulüm üzere yaşayıp başkalarına baskı uygulayanların dünyada cezalandırılacağını, mahşerde ise Rabbine döndürüleceğini ve Yüce Allah’ın ona orada korkunç bir şekilde azap edeceğini haber vermektedir. Buradan da anlaşılıyor ki, Kur’ân azap kavramını dünya ve âhiretle ilişkilendirmekte, âhiretteki azabın dünyadakine göre çok daha şiddetli olacağını bildirmektedir.

2. وَاَمَّا مَنْ اٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُ جَزَآءًۨ الْحُسْنٰى وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ اَمْرِنَا يُسْرًا “İman edip iyi işler yapan kimseye gelince, onun için de en güzel karşılık vardır. Buyruğumuzdan ona kolay olanını söyleyeceğiz.” Yüce Allah önce Zülkarneyn’i, sonrasında da bütün muhatapları bilgilendirmeye devam etmektedir. Önceki âyette zulümden söz ettikten sonra Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği, şimdi de sözü iman edip sâlih amel işleyen insan tipine ve onun güzel akıbetine getirmektedir.

Önceki âyette geçen zulmün aksine, iman eden ve sâlih amel işleyen kişinin akıbeti ise en güzel şekilde bir mükâfattır, güzel bir karşılıktır. Bu karşılığın yeri öncelikle dünya hayatıdır; ancak burada sözü edilen veya dikkat çekilen ödül yurdu olarak âhirete dikkat çekildiği de söylenebilir. Çünkü en güzel karşılık yeri olarak mahşerden söz edilmektedir.

Konunun dünya ile ilişkisi âyetin sonundaki ifadeden anlaşılmaktadır. “Ona buyruğumuzdan kolay olanı söyleyeceğiz” ifadesi iman edip sâlih amel işleyenlere dünya hayatında her türlü kolaylığın sağlanacağını, ilahi emrilerde herhangi bir zorluk olmayacağını ortaya koymuş olmaktadır. Bu yorum Nahl 16/97 ile de uyumludur. Çünkü orada Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim iyi amel işlerse, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatırız. Mükâfatlarını elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile veririz.”

İşte hem bu âyetteki mesaj hem de Tâhâ 20/124’te söz edildiği gibi “vahiyden yüz çevirenlere çok dar ve sıkıntılı bir hayat yaşatılacağı” bilgisi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajın da dünya hayatıyla ilgili olduğunu göstermektedir. Benzer bir mesaj Leyl 92/5-7’de de söz konusudur.

Zemahşerî, burada sözü edilen kolaylığın zekât, vergi vs. noktalarında bu kavme kolaylık sağlanmasıyla ilişkilendirmiş, dünya hayatında zor ve meşakkatli işlerle onların yükümlü tutulmaması şeklinde yorumlamıştır.(14) Vahye ve onun ilkelerine sadakat gösterenlerin hem dünyada, hem de ahirette mutluluk yaşayacakları yine vahyin insanlara sunduğu en önemli müjdelerden birisi olarak bilinmektedir.

Âyetten elde edilebilecek en önemli sonuçlardan birisi de şudur: Yüce Allah’ın söylediği ve emrettiği her ne varsa o kolaydır, yapılabilirdir, insanlığın faydasınadır. O’nun yasakladıkları ise aslında fıtrata bakarak zordur, yapılmamalıdır ve zaten de insanoğlunun zararınadır.

b) Zülkarneyn’in İkinci ve Üçüncü Yolculuğu

Yüce Allah, sûrenin 89-98. âyetlerinde Zülkarneyn’in ikinci yolculuğunu doğuya doğru yaptığını, orada Güneş’ten başka üzerlerinde bir şey olmayan bir kavme rastladığını, kendisiyle ilgili her şeyden haberdar olduğunu beyan etmekte, ardından üçüncü yolculuğunu ise iki seddin arasındaki bir bölgeye yaptığını bildirmektedir. Burada ise konuşulanları pek anlamayan yabancı bir kavimle karşılaştığı, onların da Ye’cûc ve Me’cûc denilen bir kavimden muzdarip oldukları, korunmak için Zülkarneyn’den bir set, bir duvar yapmasını istedikleri, buna karşılık ona vergi ödeyebilecekleri konularına yer verilmektedir.

Zülkarneyn’in ise onlardan ekonomik değil, bedensel yardım anlamında demir kütleler getirmelerini talep ettiği, ateş tutuşturmalarını ve demirleri eriterek üzerlerine bakır dökeceğini ifade ettiği, böylece yapılan bu set sayesinde Ye’cûc ve Me’cûc’ün müdahalesinden kurtuldukları, bütün bunların Yüce Allah’ın bir rahmetinin tecellisi olduğu, vakti gelince en güçlü binaların bile yıkılacağı belirtilmektedir.

ı. Doğuya Doğru Yolculuğu

ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبًا حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَطْلُعُ عَلٰى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِهَا سِتْرًا كَذٰلِكَ وَقَدْ اَحَطْنَا بِمَا لَدَيْهِ خُبْرًا “Sonra (doğuya doğru) bir yol tutmuştu. Sonunda Güneş’in doğduğu yere ulaşınca, onu öyle bir toplum üzerine doğar buldu ki onlar için onun ardında (Güneş’e karşı) bir örtü yapmamıştık. İşte böylece onunla ilgili her şeyden haberdardık.”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَتْبَعَ etbe‘a fiili “tâbi olmuştu”; سَبَبًا sebeben kelimesi “bir yola, bir sebebe”; حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ hattâ izâ beleğa fiili “ulaştığı zaman”; مَطْلِعَ الشَّمْسِ matli‘a’ş-şemsi tamlaması “Güneş’in doğduğu yere, doğma zamanına, doğuşuna”;وَجَدَهَا vecedehâ fiili “onu bulmuştu”;تَطْلُعُ tatlu‘u fiili “doğar (halde)”;عَلٰى قَوْمٍ ‘alâ kavmin kelimesi “(şöyle) bir kavme, bir toplumun üzerine”; لَمْ نَجْعَلْ lem nec‘al fiili “kılmamıştık, yapmamıştık”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنْ دُونِهَا min dûnihâ ifadesi “onun dışında”;سِتْرًا sitran kelimesi “örtü”; كَذٰلِكَ kezâlike edatı “işte böyle”;وَقَدْ اَحَطْنَا ve kad ahatnâ fiili “ve şüphesiz ki kuşatmıştık”; بِمَا لَدَيْهِ bimâ ledeyhi ifadesi “onunla ilgili, onun yanında bulunan şeylerle ilgili”; خُبْرًا hubran sözcüğü “haber bakımından” demektir.

Burada Zülkarneyn’in çıktığı doğu yönündeki yolculuğu ve oradaki yöneticilik imtihanı gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبًا حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَطْلُعُ عَلٰى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِهَا سِتْرًا “Sonra (doğuya doğru) bir yol tutmuştu. Sonunda Güneş’in doğduğu yere ulaşınca, onu öyle bir toplum üzerine doğar buldu ki onlar için onun ardında (Güneş’e karşı) bir örtü yapmamıştık.” Yüce Allah Zülkarneyn’in ikinci sebebe uyduğunu, tabi olduğunu, ona sarıldığını, bu doğrultuda olmak üzere bu defa seyahatini doğuya doğru yaptığını beyan etmekte, Güneş’in doğduğu yere ulaşınca başka bir ilginçlikle karşılaştığını haber vermektedir.

a) Âyetteki مَطْلِعَ الشَّمْسِ matli‘a’ş-şemsi tamlamasında yer alan مَطْلِع matlı‘ kelimesi, önceki âyette geçen mağrib kelimesi gibi “ism-i zaman, ism-i mekân, mimli mastar” şeklindeki kalıbı gereği hem Güneş’in doğduğu yeri, hem doğduğu zamanı, hem de doğuşunu ifade eder. Bu üç boyutlu anlamın üçü de âyetin mesaj alanında vardır. Söylenmek istenen, Zülkarneyn’in doğu tarafına doğru gidebileceği en uzak yere gittiğini beyandır.

b) Bu yolculukta asıl dikkat çeken husus, o bölgede Güneş’in, üzerlerine doğduğu kavmin durumuyla ilgilidir. Yüce Allah bu kavmin üzerinde Güneş’ten başka hiçbir siper kılmamış, onların Güneş’ten korunmak için hiçbir çarelerinin bulunmadığını ifade etmiştir. Bunun ne demek olduğu noktasında şunlar ileri sürülebilir: O kavmin kendilerini Güneş ışıklarından koruyabilecek gölgeleri, dağları, yapıları vs. yoktu.(15) Bu yüzden, onlar Güneş’ten korunmak için ya yeraltında yaptıkları tünellere veya sığınaklara giriyor, ya da suya dalıyorlardı. Gündüzleri geçim temininde bulunamadıkları için diğer kavimlerin aksine bu kişiler geceleyin çalışıyorlardı.

Bu konudaki bir diğer görüş ise, bunların üzerlerini örtme imkânlarının bulunmaması şeklindedir.(16) Esasında dünyanın özellikle Ekvator bölgesi civarında bu tür milletlerin bulunduğu bilinmektedir. Dolayısıyla eğer maksat buysa o zaman Zülkarneyn’in uzakdoğuya, o coğrafyanın Ekvator’a yakın bir yerleşim bölgesine doğru seyahat ettiği söylenebilir; ancak bu durumda da orada yaşayanların üzerlerini örtmemeleri gibi bilgiye sahip değiliz.

Güneş’in Doğduğu ve Battığı Yerle İlgili Farklı Bir Bakış

Konuyla ilgili hem Güneş’in doğduğu bölge için, hem de battığı bölge için bir başka yaklaşım ise şudur: İncelemeye çalıştığımız âyet grubunda yer alan مَغْرِب mağrib ve مَطْلِع matlı‘ kelimeleri “Güneş’in battığı ve doğduğu yer” değil de “Güneş’in batışı ve doğuşu” manasına da gelir. Bu durumda söz konusu kelimeler Güneş’in battığı veya doğduğu yeri ve zamanı değil de bizzat batışı ve doğuşu ifade etmiş olur.

Bilindiği üzere, yeryüzünün kuzey ve güney kutuplarında ve o bölgelere yakın yerlerde Güneş’in aylarca batmadığı veya tersine Güneş’in görülmediği dönemler olmaktadır. Buralarda altı ay gece altı ay gündüz olduğu beyan edilmektedir. Güneş’in görünmemesi veya batmaması Yüce Allah’ın sisteme yerleştirdiği bir doğa olayıdır. Olay kendiliğinden yaşanmadığı, sistemin bir parçası olduğu için bu durum Yüce Allah’ın kurduğu kâinat sisteminin bir gereğidir. Bu nedenle, âyette لَمْ نَجْعَل lem nec‘al “biz kılmadık, yapmadık” ifadesi yer almaktadır. Söylemek istediğimiz şudur: Güneş’in uzun süre batmaması veya uzun süre görünmemesi coğrafik bir olay olarak yaşandığı için bu durum sıra dışı bir olay değil, ilahi sistemin bir parçasıdır.

Meseleye bu açıdan bakınca Zülkarneyn’in iki yolculuğunun doğu ve batı yönlerine değil, kuzeye doğru yapıldığı anlaşılmaktadır. Yılın altı aylık bir diliminde kuzeye doğru yaptığı yolculukta Güneş’in bir balçığa batıyor gibi göründüğünü müşahade etmişti. Bir süre sonra aynı veya yakın bir yöreye yılın diğer altı aylık diliminde yaptığı bir başka yolculuğunda ise Güneş’in batmadığını, sürekli olarak o kavmin üzerine doğmuş halde olduğunu görmüştü.

Bu yoruma göre, Güneş’in batışındaki عَيْنٍ حَمِئَةٍ ‘ayn-ı hamieh tamlaması “kara balçıklı, koyu bulanık, derin bir su” manasıyla bir gök görüntüsü olarak algılanmalıdır. Doğuşundaki لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِهَا سِتْرًا “Onlara (Güneş’in arkasında) bir örtü yapmamıştık” ifade ise Güneş’in batmaması demektir. Hal böyle olunca, söz konusu kavimle ilgili ilk görüşte verdiğimiz yaklaşımlar geçerliliğini kaybetmektedir.

İlgili yörenin çöl olduğu, Güneş sıcaklığının insanları aşırı derecede etkilemesi, rızık temini için gece çalışmak zorunda olmaları, ağaçların, dağların vs. gölge yapacak hiçbir şey bulunamaması, insanlarının çıplak gezip dolaşması ve benzeri yaklaşımlar bütünüyle devre dışı kalmaktadır; çünkü yolculukların yönü değişmiş, hakikat bambaşka bir mahiyete bürünmüştür. Gerçeği Yüce Allah bilir.

2. كَذٰلِكَ وَقَدْ اَحَطْنَا بِمَا لَدَيْهِ خُبْرًا “İşte böylece onunla ilgili her şeyden haberdardık.” Yüce Allah Zülkarneyn’in yaşadığı olayları, ona verdiği çeşitli imkânları veya yaptığı uygulamaları kendisinin gayet iyi bildiğini beyan etmekte,(17) Zülkarneyn’le ilgili bilgi soranlara da bu şekilde cevap vermesini Hz. Peygamber’den istemiş olmaktadır. Bu yaklaşıma göre كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi son cümle ile ilişkili kabul edilmiş olmaktadır.

Bazı âlimlerimiz buradaki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesini o kavimle ilişkilendirerek Yüce Allah’ın o kavmin durumunu gayet iyi bildiği sonucunu çıkarmışlardır.(18) Bu kelime öncesiyle ilgili olsa da, devam eden cümlenin Zülkarneyn’le ilişkili olduğunda şüphe yoktur. Çünkü son cümledeki لَدَيْهِ ledeyhi ifadesinde “o” anlamında hi/hu zamiri bulunduğu için, zamir Zülkarneyn’e gitmektedir. Aksi bir durum olsaydı bu defa zamirin “onlar” manasında hum/him olması gerekirdi.

ıı. İki Set Arasına Yolculuğu ve Ye’cûc ve Me’cûc

ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبًا حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمَا قَوْمًا لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِنَّ يَاْجُوجَ وَمَاْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلٰىٓ اَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا “Sonra (farklı) bir yol tutmuştu. Sonunda iki set (dağ) arasına ulaştığında onların önünde, neredeyse hiçbir sözü anlayamayan bir toplum bulmuştu. (O toplum) şöyle demişti: Ey Zülkarneyn! Şüphesiz ki Ye’cûc ve Me’cûc yeryüzünde bozgunculuk yapmaktadır. Bizimle onlar arasında bir set yapman için sana bir vergi verelim, olur mu?”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَتْبَعَ etbe‘a fiili “tâbi olmuştu”; سَبَبًا sebeben kelimesi “bir yola, bir sebebe”; حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ hattâ izâ beleğa fiili “ulaştığı zaman”; بَيْنَ السَّدَّيْن beyne’s-seddeyni ifadesi “iki set arasında”; وَجَدَ vecede fiili “bulmuştu”; مِنْ دُونِهَا min dûnihâ ifadesi “onun arkasında”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, bir topluluk”;لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ lâ yekâdûne yefkahûne fiili “neredeyse anlamıyorlar(dı)”; قَوْلا kavlen sözcüğü “herhangi bir söz”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ yâ ze’l-karneyni hitabı “ey Zülkarneyn”;اِنَّ يَاْجُوجَ inne ye’cûce ifadesi “muhakkak ki Ye’cûc”; وَمَاْجُوجَ ve me’cûce kelimesi “ve Me’cûc”; مُفْسِدُون müfsidûne kelimesi “bozguncudur(lar), fesatlık çıkarırlar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yeryüzünde, ülkede”; فَهَلْ نَجْعَلُ fe hel nec‘alü sorusu “öder miyiz, ödeyelim mi”; لَكَ leke sorusu “sana”;خَرْجًا harcen kelimesi “vergi, ücret”; عَلٰىٓ اَنْ تَجْعَلَ ‘alâ en tec‘ale ifadesi “yapmana karşılık”; بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ beynenâ ve beynehum ifadesi “bizimle onlar arasında”; سَدًّا sedden kelimesi ise “bir set, sur, engel” demektir.

Burada Zülkarneyn’in çıktığı iki set arasındaki yolculuğu ve orada yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبًا حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمَا قَوْمًا لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا “Sonra (farklı) bir yol tutmuştu. Sonunda iki set (dağ) arasına ulaştığında onların önünde, neredeyse hiçbir sözü anlayamayan bir toplum bulmuştu.” Bu âyette bazı hususlara dikkat çekilmekte, karşılaşılan kavimle ilgili çok önemli bir ifadeye yer verilmektedir.

a) ثُمَّ اَتْبَعَ سَبَبًا “Sonra (yine) bir yol tutmuştu.” Yüce Allah Zülkarneyn’in yeniden bir sebebe uyduğunu, tabi olduğunu, sarıldığını yani yola koyulduğunu, bu çerçevede üçüncü seyahatini iki set arasındaki bir bölgeye yaptığını beyan etmekte, oradaki kavmin neredeyse hiçbir sözü anlayamadığını ifade etmekte, bu yolculuktan söz ederken de بَيْنَ السَّدَّيْن beyne’s-seddeyni ifadesini kullanmaktadır.

b) حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ “Nihâyet iki set (dağ) arasına ulaştığında.” Âyette geçen بَيْنَ السَّدَّيْن beyne’s-seddeyni ifadesinin ne anlama geldiği ve buranın neresi olduğuyla ilgili tefsirlerimizde çeşitli kanaatler yer almaktadır. İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göre السَّدَّيْن es-seddeyni kelimesi “iki dağ” şeklinde yorumlanmıştır.(19) Önceki âyetlerde ele alınan iki yolculuk eğer batı ve doğu taraflarına değil de Güneş’in uzun süre batık veya uzun süre görünür olduğu kuzey bölgesine ise, iki set (dağ) arasından maksat Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki bir bölge olabilir. Oradaki set de Derbent seddi olabilir.(20) Ayrıca bu yerin Türk topraklarının sona erdiği yer olduğu da söylenmiştir.

Râzî, Taberî’nin tarihinden yaptığı nakilde Kafkasya’da derin, güvenilir, engel olucu bir hendeğin ötesinde yüksek bir duvar (sur) bulunduğunu ifade ederek bu bölgeyi kuzeyle ilişkilendirmiştir.(21) Hatta bazı âlimler bu bölgeyi yine kuzeyle ilişkilendirerek maksadı Sibirya ile Kuzey Amerika’nın arasındaki Bering Boğazı şeklinde yorumlamışlardır.(22)

Âyette açık bilgiler yer almadığı için bu ve benzer görüşleri birer ihtimal olarak kabul edebilirsek de kesin olarak maksadın neresi olduğunu söyleyemeyiz. Zaten âyette isim zikredilmemesi nedeniyle bunun üzerinde çok da ısrar etmenin bir faydası yoktur. Bu yorumlar yerine söz konusu bölgede bulunan kavim ve Zülkarneyn’le aralarında geçen konuşmalardan mesajlar çıkarmak çok daha doğru bir yaklaşımdır.

c) وَجَدَ مِنْ دُونِهِمَا قَوْمًا لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا “Onların arkasında neredeyse hiçbir sözü anlayamayan bir kavim bulmuştu.” Yüce Allah Zülkarneyn’in üçüncü yolculuğunda karşılaştığı bu kavmin neredeyse hiçbir sözü anlamadığını beyan etmektedir. Burada geçen مِنْ دُونِهِمَا min dûnihimâ ifadesi “(o iki dağın) arkasında yani yamacında” manasına alınabilir.(23) İşte bu kavim Zülkarneyn’in konuştuğu dili büyük oranda anlayamıyordu; muhtemelen başka bir dil kullanıyorlardı.

Buradaki maksadı “laftan anlamamak” şeklinde yorumlamamız için elimizde herhangi bir delil bulunmamaktadır. Esasında âyette geçen لَا يَكَادُونَ lâ yekâdûne fiili “neredeyse” anlamına geldiği için “hiçbir şey anlamamak” değil de “neredeyse sözü anlayamamak” manası söz konusu edilmektedir.

Kehf 18/84. âyetinde de ifade edildiği gibi, Yüce Allah Zülkarneyn’e ihtiyaç duyduğu her bir şeyin çaresini verip öğrettiğini bildirmişti. İşte bu genel nimetlendirme sayesinde belli ki Zülkarneyn bu kavimle de iletişime geçebilmiş ve devam eden âyetlerden de anlaşılacağı üzere onlardan oldukça geniş sayılabilecek ölçüde istifade edebilmişti. İnsanlarla doğru bir iletişime geçilirse onlardan yararlanılabileceği, belki de bu kıssada verilmek istenen en önemli mesajlardan birisidir.

2. قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِنَّ يَاْجُوجَ وَمَاْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلٰىٓ اَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا “(O toplum) şöyle demişti: Ey Zülkarneyn! Şüphesiz ki Ye’cûc ve Me’cûc yeryüzünde bozgunculuk yapmaktadır. Bizimle onlar arasında bir set yapman için sana bir vergi verelim, olur mu?” Burada Zülkarneyn’in karşılaştığı kavimle ilgili daha başka bilgiler gündeme getirilmektedir.

a) قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ اِنَّ يَاْجُوجَ وَمَاْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ “(O kavim) şöyle demişti: Ey Zülkarneyn! Bu memlekette Ye’cûc ve Me’cûc bozgunculuk yapmaktadırlar.” Yüce Allah, iki dağ arasında, dağların eteğinde yaşayan ve Zülkarneyn’in karşılaştığı bu kavmin ondan bir isteğini hatırlatmaktadır. Bu bağlamda söz konusu kavim Ye’cûc ve Me’cûc’ün ülkede bozgunculuk çıkardıklarını beyan ederek onlarla kendileri arasına bir set, sur veya duvar yapılmasını Zülkarneyn’den istemişlerdi.

Ye’cûc ve Me’cûc için batılılar Yagog-Magog veya Gog-Magog diyerek Batı Roma İmparatorluğunu istila eden Hunları kastetmişlerdi. Bunların Hz. Nûh’un oğlu Yâfes’in çocuklarından iki kardeşin veya iki kabilenin adı olduğu görüşü Vehb b. Münebbih gibi âlimlerden nakledilmektedir.(24) Ebû Hayyân bunların sayısı ve şekilleriyle ilgili verilen bilgilerin hiçbirinin sahih olmadığı kanaatindedir.(25) Esasında bunların kimlikleri tam anlamıyla tespit edilememiş olsa da, özellikle Enbiyâ’ 21/96’da yer alan bilgiye göre Son Saat’e kadar bu tip insanlar daima olacaktır.

Kur’ân’da iki yerde geçen Ye’cûc ve Me’cûc denilen bu kişileri azgın ve bozguncu bir tip olarak kabul etmek gerekir. Öyleyse bu kavmin adı ve yaşadığı tarihle ilgilenmek yerine, bunların bozgunculuk yaptığı, toplumu fesada uğrattıkları, olumsuz bir insan tipi oluşturdukları söylenmeli, başka da detaya girilmemelidir.

Anlaşıldığı kadarıyla Ye’cûc ve Me’cûc’ün kim olduklarıyla ilgili açık bilgiler yoktur. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz bu bağlamda bunların söz konusu kavme haksızlık, zulüm ve azgınlık yapan bir ülke halkı olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü aralarında set yapılmasını teklif etmelerinin başka bir anlamı olamaz. Bu arada Ye’cûc ve Me’cûc’ün iki tane insan olduğu zannı da doğru değildir. Zira bu takdirde hem aralarına duvar örülmesinin anlamı olmazdı; hem de âyette geçen مُفْسِدُون müfsidûne kelimesinin ve بَيْنَهُمْ beynehum gibi ifadelerdeki zamirlerin çoğul değil, tesniye yani ikili bir kalıpta olması beklenirdi.

b) فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلٰىٓ اَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا “Bizimle onlar arasında bir set (sur) yapman için sana bir vergi verelim, olur mu?” Zülkarneyn’in karşılaştığı bu kavmin ondan isteği, aralarında bir set, engel, sur, duvar yapmasıydı. Kendileri bu insanlardan çok fazla rahatsız oldukları için Zülkarneyn’e vergi vermeyi teklif etmişlerdi.

Âyette geçen خَرْج harc kelimesinin “vergi” şeklindeki asıl anlamının yanında bir de “ücret” manası vardır.(26) Zira toplumda herkes resmen toplanacak bir vergi verecek durumda olmayabilir. Bu yüzden, insanların verebileceği genel katkıyı ücret şeklinde yorumlamak da mümkündür.(27) Esasında Kehf 18/95. âyette geçen “Bana bir kuvvetle yardım edin” ifadesindeki kuvveh kelimesi de bunun delilidir. Herkes elinden ne geliyorsa onu yapmaya hazır bir durumdaydı.

Bu nedenle güçlü bir hükümdar olduğunu görüp anladıkları Zülkarneyn’e bir teklifle gitme ihtiyacı hissetmişler, kendileriyle Ye’cûc ve Me’cûc arasına bir set, duvar, sur, engel yapmasını ondan istemişlerdi. فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا şeklindeki âyetin başında yer alan هَلْ hel edatı “vergi verelim mi?” şeklinde her ne kadar bir soru manası vermekteyse de maksadı “vergi verelim” şeklinde anlamamız gerekmektedir.

ııı. Ye’cûc ve Me’cûc’e Karşı Yapılan Güçlü Set

قَالَ مَا مَكَّنّ۪ي ف۪يهِ رَبّ۪ي خَيْرٌ فَاَع۪ينُون۪ي بِقُوَّةٍ اَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا اٰتُون۪ي زُبَرَ الْحَد۪يدِ حَتّٰىٓ اِذَا سَاوٰى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انْفُخُوا حَتّٰىٓ اِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ اٰتُون۪يٓ اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرًا فَمَا اسْطَاعُوٓا اَنْ يَظْهَرُوهُ وَمَا اسْتَطَاعُوا لَهُ نَقْبًا “(Zülkarneyn) şöyle demişti: ‘Rabbimin beni içinde bulundurduğu kudret daha hayırlıdır. Siz bana kuvvetinizle destek olun da sizinle onlar arasına aşılmaz bir engel yapayım. Bana demir kütleleri getirin!’ Sonunda dağın iki yanı arasını aynı seviyeye getirince ‘Üfleyin (körükleyin)!’ demişti. Onu kor hâline sokunca da ‘Getirin bana, üzerine bir miktar erimiş bakır dökeyim.’ demişti. (Artık Ye’cûc ve Me’cûc) o (seddi) ne aşabilmiş ne de onu delebilmişlerdi.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;مَا مَكَّنّ۪ي mâ mekkennî ifadesi “beni donanımlı kıldığı şey”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim(in)”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır)”;فَاَع۪ينُون۪ي fe e‘înûnî emri “bana yardım edin”;بِقُوَّةٍ bikuvvetin kelimesi “(şöyle) bir kuvvetle, güçle”; اَجْعَلْ ec‘al fiili “yapayım”; بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ beyneküm ve beynehum ifadesi “sizinle onlar arasında”; رَدْمًا radmen sözcüğü “bir engel”; اٰتُون۪ي âtûnî emri “bana getirin”; زُبَرَ الْحَد۪يد zübera’l-hadîdi tamlaması “büyük demir parçaları, blokları”;حَتّٰىٓ اِذَا سَاوٰى hattâ izâ sâvâ fiili “eşit olunca”; بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ beyne’s-sadefeyni ifadesi “(iki dağın birbirine bakan) yamaçları arası(ndaki mesafe)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; انْفُخُوا unfuhû emri “üfleyin, tutuşturun”;حَتّٰىٓ اِذَا جَعَلَهُ hattâ izâ ce‘alehû ifadesi “onu kılınca, yapınca”;نَارًا nâran kelimesi “kor, ateş haline getirince”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اٰتُون۪ي âtûnî emri “bana getirin de”; اُفْرِغْ üfrığ fiili “bolca dökeyim”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerine”; قِطْرًا kıtran sözcüğü “bakır eriyiği”;فَمَا اسْطَاعُوٓا feme’stâ‘û fiili “güç yetirememişlerdi, güçleri yetmemişti”; اَنْ يَظْهَرُوهُ en yazherûhu ifadesi “onu aşmaya, onu aşamamışlardı”; وَمَا اسْتَطَاعُوا ve me’stetâ‘û fiili “ve yine güç yetirememişlerdi”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, onunla ilgili”; نَقْبًا nakben kelimesi ise “delmeye, onu delememişlerdi de” demektir.

Burada Zülkarneyn’in yaptığı setle ilgili detay denebilecek bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ مَا مَكَّنّ۪ي ف۪يهِ رَبّ۪ي خَيْرٌ فَاَع۪ينُون۪ي بِقُوَّةٍ اَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا “(Zülkarneyn) şöyle demişti: Rabbimin beni içinde bulundurduğu kudret daha hayırlıdır. Siz bana kuvvetinizle destek olun da sizinle onlar arasına aşılmaz bir engel yapayım.” Yüce Allah Zülkarneyn’in karşılaştığı söz konusu kavmin ondan istediği “sana vergi verelim de onlarla bizim aramıza bir set yap” şeklindeki isteklerine karşılık olarak, Rabbinin ona ikram ettiği durumun çok daha hayırlı olduğu cevabını verdiğini beyan etmektedir. Hz. Süleyman da benzer bir ifadeyi Neml 27/36’da kendisine hediyeler gönderen Seba Melikesi Belkıs’ın elçisine söylemiştir.

Zülkarneyn, Yüce Allah’ın ona verdiği servet, güç, saltanat veya hükümranlığın onların sağlayacağı vergi desteğinden çok daha güçlü ve hayırlı olduğunu ifade etmekte, onların bu anlamdaki katkılarına ihtiyaç olmadığını belirtmektedir. Allah’ın ona ikram ettiği makamın, ekonomik gücün, elinde bulundurduğu çeşitli vasıtaların onların tasarladıklarından çok daha fazla olduğunu beyan etmektedir. Onlardan sadece bedensel olarak işçilik, sanatkârlık veya araç gereç temin etmek konusunda yardım talep etmektedir.(28) Zaten âyette geçen فَاَع۪ينُون۪ي بِقُوَّةٍ “Bana bir kuvvetle yardım edin” ifadesi bu anlamı içermektedir.

Zülkarneyn söz konusu kavmin kendisine bedensel manada veya araç gereç noktasında destek vermesi halinde istedikleri seti, engeli, duvarı yapacağını beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رَدْم radm kelimesi onların istediği setten daha kuvvetli, daha sağlam bir yapıyı ifade etmektedir.(29) Bu kavim belli ki medeniyette ileri bir düzeyde bulunmadıkları için düşmanlarına karşı kendilerini koruyamamışlar, Zülkarneyn’den bir set yapmasını istemişlerdi. Onlardan çok daha güçlü olan Zülkarneyn ise durumun vahametini anladığı için, istediklerinden çok daha iyi ve korunaklı olan bir şey yapmaya karar vermişti. İşte devam eden cümlede bu konu gündeme getirilmektedir.

2. اٰتُون۪ي زُبَرَ الْحَد۪يدِ حَتّٰىٓ اِذَا سَاوٰى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انْفُخُوا حَتّٰىٓ اِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ اٰتُون۪يٓ اُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرًا “Bana demir kütleleri getirin!’ Sonunda dağın iki yanı arasını aynı seviyeye getirince ‘Üfleyin (körükleyin)!’ demişti. Onu kor hâline sokunca da ‘Getirin bana, üzerine bir miktar erimiş bakır dökeyim.’ demişti.” Yüce Allah, Zülkarneyn’in yapmak istediği setle alakalı bilgi vermekte ve malzeme olarak “demir kütleleri” istediğini beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen زُبَر züber kelimesi “büyük demir parçaları, demir blokları, kütleleri, külçeleri, plakaları” demektir.(30) Zülkarneyn söz konusu kavimden sahip oldukları bu tür malzemeleri getirmelerini istemiş ve işe koyulmuştu.

57. sûreye de adını veren حَد۪يد/ الْحَد۪يد el-hadîd/hadîd kelimesi çeşitli âyetlerde(31) geçmekte ve “demir” manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الصَّدَفَيْن es-sadefeyni kelimesi “(iki dağın birbirine bakan) yamaçları” demektir.(32) Bu arada bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اُفْرِغْ üfrığ fiili “bolca dökmek”, قِطْر kıtr sözcüğü ise “bakır eriyiği” manasına gelmektedir. Bu ifadelerin verdiği anlamlar çerçevesinde Zülkarneyn’in ne yapmak istediği anlaşılmakta, çok güçlü bir set hazırlığında olduğu fark edilmektedir.

Yapılmak istenen şeyin iki yanı demir kütlelerle doldurulup tam denkleşince, bu defa -aralarına belli ki körükler yerleştirmişti- körüklerin çalıştırılmasını istemişti. Birbiri üzerine istiflenip yığılan büyük kütleler ateşte ısıtılınca, bir anlamda ateş halini alınca bu defa bunların üzerine bakır eriyiği dökmüştü. Böylece oluşan yapı sanki birbirine kenetlenmiş, adeta tek parça olmuş bir dağ halini almış oldu.(33)

Elbette oluşan yapı kocaman bir dağ değildi; çünkü buna gerek yoktu. Eğer dağ olsaydı el-cebel/el-cibâl kelimeleri kullanılırdı ki böyle bir durum söz konusu değildir. Zülkarneyn’in muhatap olduğu kavmin istediği şey Ye’cûc ve Me’cûc’ün şerrinden korunmak, onların kendilerine zarar vermesini önlemekti.

Bunun için iki kavmin birbirine ulaşımını engellemek yeterliydi ki taş veya kerpiç türü setler, surlar belli ki sorunu çözemeyecekti. Bu nedenle, Zülkarneyn çok daha güçlü bir yapı inşa ederek, maden eriyiklerini demir kütlelerin üzerine dökerek delinemez, geçilemez, yıkılıp parçalanamaz bir engel meydana getirmişti. Dönemin şartlarını tam olarak bilemediğimiz için bunun mucizevî bir tarafı olup olmadığı noktasında bir şey söyleyemeyiz; ancak malzemenin adeta detayının verilmesi o yörede bir işlemin yapılabilirliğinin bir göstergesi durumundadır.

3. فَمَا اسْطَاعُوٓا اَنْ يَظْهَرُوهُ وَمَا اسْتَطَاعُوا لَهُ نَقْبًا “(Artık Ye’cûc ve Me’cûc) o (seddi) ne aşabilmiş ne de onu delebilmişlerdi.” Yüce Allah o kavmin düşmanlarının Zülkarneyn’in yaptığı bu yapının artık üstünden geçemedikleri gibi altından da ona delikler açarak zarar veremediklerini haber vermektedir. İster mucizevî bir yapı olarak düşünülsün, isterse Zülkarneyn’in yönettiği toplum ve medeniyetin geldiği üst düzey nedeniyle olsun, inşa edilen bu yapı amacına ulaşmış, ilâhî bilgilerle desteklenmiş olan bir hükümdarın elverdiği insanların zarar ve ziyandan korunduğu anlaşılmıştır.

Bu âyette zikredilen اسْطَاعُوا istâ‘û fiilinin asıl kalıbında tâ/te harfi vardır ve aslı اسْتَطَاعُوا istetâ‘û şeklindedir. Tâ/te harfi ile tı harfinin mahreçleri birbirine yakın olduğu için, bazen okunuşta hafiflik sağlanması maksadıyla tâ/te harfi düşürülebilir.(34) Nitekim söz konusu istâ‘û fiilinin aslının istetâ‘û olduğunun delili de devam eden cümlede söz konusudur.

ıv. Yüce Allah’ın Rahmeti ve Gücü

قَالَ هٰذَا رَحْمَةٌ مِنْ رَبّ۪ي فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ رَبّ۪ي جَعَلَهُ دَكَّآءَ وَكَانَ وَعْدُ رَبّ۪ي حَقًّا “(Zülkarneyn) ‘Bu, Rabbimden bir rahmettir. Fakat Rabbimin vaadi gelince, O bunu yerle bir eder. Rabbimin vaadi gerçektir.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; رَحْمَة rahmetün kelimesi “bir rahmet(tir), bir merhamet(tir)”;مِنْ رَبّ۪ي min rabbî tamlaması “benim Rabbimin, Rabbimden”;فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe fiili “geldiği zaman”; وَعْدُ رَبّ۪ي va‘dü rabbî tamlaması “benim Rabbimin vaadi”;جَعَلَهُ ce‘alehû fiili “onu kıldı, yaptı, yapar”; دَكَّآء dekkâen kelimesi “paramparça”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) idi, (şöyle)dir”; وَعْدُ رَبّ۪ي va‘dü rabbî tamlaması “benim Rabbimin vaadi”; حَقًّا hakkan kelimesi ise “gerçek(tir)” demektir.

Burada Zülkarneyn’in yaptığı seddin Yüce Allah’ın rahmeti gereği olduğu ve vakti geldiğinden hiçbir şeyin ayakta kalamayacağı gündeme getirilmektedir.

Zülkarneyn, yaptığı bu seddi Yüce Allah’ın hem kendisine, hem de yardım isteyen kavme merhametinin gereği olarak inşa ettiğini belirterek, tıpkı Enfâl 8/17’de de belirtildiği gibi, fiillerin veya başarıların asıl sahibinin Yüce Allah olduğunu vurgulamış olmaktadır. Fakat bu tür yapıların ebedi olmadığını, imkân ve kudret veren Yüce Allah’ın vaadi, yani Son Saat gelince onun da yerle bir olacağını, çünkü O’nun vaadinin gerçek olduğunu beyan etmiştir.(35) Bazıları burada sözü edilen “yıkılma”nın Son Saat veya Kıyametle ilişkili olmadığını söylese de devam eden âyetlerde maksadın Son Saat olduğu görülmektedir.

Şimdilerde bizler de vahyin ortaya koyduğu prensipleri esas alarak, onların bizi arzu edilen hedeflere ulaştıracağına inanmalı, buna güvenerek adım atmalıyız. İnsanların yapıp ettiği her ne varsa, iktidar ve güç ne kadar büyük olursa olsun Yüce Allah’ın mutlak iktidarı karşısında bir gün yok olmaya mahkümdur. Bu tür kıssalarda verilmek istenen temel mesaj, anlatılanlardan dersler çıkarmak ve arzu edilen düzeye gelebilmektir.

Dipnotlar

• 1 - Kehf 18/86. 2 - Kehf 18/90.
  • Kehf 18/86 Kehf 18/90
• 3 - Râzî, age., XXI, 163.
• 4 - Semerkandî, age., II, 378; Taberî, age., XVI, 8-9; Zemahşerî, age., II, 714; Esed, age., s. 602’de 81. not; İslâmoğlu, age., s. 553’te 87. not.
• 5 - Semerkandî, age., II, 378; Taberî, age., XVI, 9.
• 6 - Semerkandî, age., II, 378; Taberî, age., XVI, 9.
• 7 - Semerkandî, age., II, 378.
• 8 - Semerkandî, age., II, 378; Taberî, age., XVI, 10; Zemahşerî, age., II, 715; Esed, age., s. 604’te 82. not.
• 9 - Râzî, age., XXI, 166. 10 - Semerkandî, age., II, 378; Taberî, age., XVI, 11-12; Zemahşerî, age., II, 715. 11 - Râzî, age., XXI, 166.
• 12 - İslâmoğlu, age., s. 553.
• 13 - Semerkandî, age., II, 379; Zemahşerî, age., II, 716; Râzî, age., XXI, 167-168.
• 14 - Zemahşerî, age., II, 716; Râzî, age., XXI, 168.
• 15 - Semerkandî, age., II, 380; 16 - Semerkandî, age., II, 380; Taberî, age., XVI, 14; Râzî, age., XXI, 168.
• 17 - Zemahşerî, age., II, 716.
• 18 - Esed, age., s. 604’te 93. not.
• 19 - Semerkandî, age., II, 380; Taberî, age., XVI, 15-16. 20 - İslâmoğlu, age., s. 575’te 13. not. 21 - Râzî, age., XXI, 169-170. 22 - Yazır, age., V, 390.
• 23 - Esed, age., s. 603.
• 24 - Semerkandî, age., II, 380; Taberî, age., XVI, 17; Zemahşerî, age., II, 717; Yazır, age., V, 391-392. 25 - Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, VI, 163.
• 26 - Taberî, age., XVI, 22. 27 - Semerkandî, age., II, 380; Zemahşerî, age., II, 718; Yazır, age., V, 391-392.
• 28 - Zemahşerî, age., II, 718. 29 - Taberî, age., XVI, 23; Zemahşerî, age., II, 718.
• 30 - Semerkandî, age., II, 381; Taberî, age., XVI, 24; Râzî, age., XXI, 171.
• 31 - İsrâ’ 17/50; Kehf 18/96; Hacc 22/21; Sebe’ 34/10; Kâf 50/22; Hadîd 57/25. 32 - Zemahşerî, age., II, 718-719. 33 - Râzî, age., XXI, 172.
  • İsrâ 17/50 Kehf 18/96 Hacc 22/21 Sebe' 34/10 Kâf 50/22 Hadîd 57/25
• 34 - Râzî, age., XXI, 172.
• 35 - Zemahşerî, age., II, 719; Râzî, age., XXI, 172.