Lokmân Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 34 âyetten oluşan, adını 12 ve 13. âyette geçen ve لُقْمٰن lukmân “Hz. Lokmân”dan alan Lokmân sûresi, inişe göre 75, resmî sıralamada ise 31. sûredir. Bazı âyetlerinin Medine’de indirildiği rivayet edilese de bunun güçlü delilleri yoktur.

Lokmân sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Rûm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “mukatta‘a harfleri”yle başlamakta, “içeriklerinde kâinat kitabından âyetlere yer verilmekte” (Rûm 8, 20-27; Lokmân 10-11, 29-30); “namaz ibadeti “(Rûm 17-18; Lokmân 4); “kişilerin tüm benliklerini Allah’a yönlendirmeleri” (Rûm 30-32, 43; Lokmân 22); “nankörlüğün kişilerin aleyhine olacağı” (Rûm 44; Lokmân 12, 23) gibi konular iki surenin ortak konuları olarak sayılabilir.

Lokmân sûresi, hikmetler dolu Kur’ân’ın muhsinler için bir hidayet ve rahmet vesilesi olduğu, bunların namazlarını kıldıkları ve kendilerine verilen rızıklardan infak ettikleri, böylece Rablerinden bir hidayet üzere oldukları ve sonuçta kurtulacakları bildirilerek başlamaktadır.

6. âyetten itibaren, bazı insanların Allah yolundan saptırmak için boş sözler satın aldıkları, âyetlere karşı kibirli davrandıkları, nihayet iman edip salih ameller işleyenlerin cennette ebedi kalacakları ifade edilmektedir. 10. âyette göklerin görülebilir direkler olmadan yaratıldığı, yerin altına ağırlıklar yerleştirildiği, gökten yağmur yağdırıldığı ve her güzel bitkinin yaratıldığı gibi konulara yer verilmektedir.

12. âyetten itibaren, Hz. Lokmân’a söz getirilmekte, ona hikmet verildiği, şükür ve küfür sahiplerinin bu durumlarının kendileriyle ilişkili olduğu, Yüce Allah’ın buna ihtiyacının bulunmadığı bildirilmekte, adından Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik çeşitli nasihatlerine yer verilmektedir. Bu arada ana-babaya iyilikle bunun sınırları noktasında da 14-15. âyetlerde bilgi verilmektedir. 20. âyetten itibaren, insanoğluna verilen sayısız nimetler hatırlatılmakta, taklidin felaket oluşu gündeme getirilmekte, tüm benliğiyle Yüce Allah’a yönelmenin gerekliliğine dikkat çekilmekte, nankörlüğün sadece sahibine geri döneceği ifade edilmekte, dünyada biraz yaşasalar da sonuçta ağır bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Allah inancına dikkat çekilmekte, bu arada Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı bütün ağaçların kalem olup sekiz denizin de mürekkep olması durumunda bile onun kelimelerinin bitmeyeceği mesajına yer verilmektedir. Bu arada Yüce Allah’ın kudreti bağlamında geceyi gündüze, gündüzü geceye koyduğu, her bir varlığın belli bir süresinin bulunduğu, Yüce Allah kaynaklı her şeyin hak, diğerlerinin ise bâtıl olduğu beyan edilmektedir.

31. âyetten itibaren, gemilerin denizlerdeki hareket sistemine ve fırtına hallerinde insanların sahte itiraflarına yer verilmekte, sıkıntıda Yüce Allah’ı hatırlayanların fırtına sonrasında eski sapkın durumlarına geri döndükleri bildirilmektedir.

33. âyette mahşerde herkesin kendi derdiyle ilgileneceği, hiçbir babanın oğuna veya hiçbir oğulun babasına yardımının olamayacağı bildirilmekte, Allah’ın vaadinin gerçek olduğu ve dünya hayatıyla şeytanın insanları aldatmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Son âyette ise üç bilinmeyen zikredilerek Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücü ile bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde vahye, onun muhsinler için ne anlam ifade ettiğine, duyarlı müminlerin çeşitli özelliklerine, insanları saptırmak için uğraşanların sonuçsuz çabalarına, iman edenlerin ödüllerine ve kâinat kitabından bazı âyetlere değinmektedir.

a) Kitabın ve Muhsinlerin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde öncelikle mukatta‘a harfleriyle başlayıp vahyin hikmetli âyetlerine dikkat çekmekte, ardından vahyin muhsinler için hidayet rehberi ve rahmet vesilesi olduğuna dikkat çekmektedir.

Ardından, muhsinlerin özellikleri bağlamında onların namazlarını dosdoğru kıldıkları, zekâtlarını verdikleri ve âhirete de şeksiz şüphesiz inandıkları bildirilmekte, sonuçta onların Rablerinden bir hidayet üzere oldukları ve mahşerde de kurtuluşa ermiş olacakları haber verilmektedir.

ı. Hikmetlerle Dolu Kitâb’ın Âyetleri

الٓمٓ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْحَك۪يمِ هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِن۪ينَ “Elif. Lâm. Mîm. İşte şu(nlar), doğru hükümler içeren Kitab’ın ayetleridir. (O Kitap) güzel davrananlar için bir rehber ve rahmettir.”

Buradaki الٓمٓ elif lâm mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; تِلْكَ tilke kelimesi “şu(nlar), şu”; اٰيَاتُ الْكِتَابِ âyâtü’l-kitâbi tamlaması “kitabın âyetleri(dir)”; الْحَك۪يم el-hakîmi sıfatı “hikmetli, hikmetlerle dolu”; هُدًى hüden kelimesi “hidayet rehberi olarak”; وَرَحْمَةً ve rahmeten sözcüğü “ve merhamet vesilesi olarak”; لِلْمُحْسِن۪ينَ li’l-muhsinîne ifadesi ise “muhsinler için, işini düzgün ve güzel yapanlar için” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek vahyin hikmetli âyetlerden oluştuğu ve muhsinler için rehberliği gündeme getirilmektedir.

1. الٓمٓ “Elif. Lâm. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan ve bundan önceki sûreler olan ‘Ankebût ve Rûm sûrelerinin de başında yer alan الٓمٓ “elif lâm mîm” kullanımı toplam altı sûrede bulunmaktadır.(1) Anlam olarak çeşitli ihtimallerin bulunduğu bu kullanım hakkında birkaç görüşü hatırlatmakla yetinelim: Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilirler.

“Ben Allah’ım; en iyi ben bilirim” cümlesinin kısaltılmışı, vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilir. Yüce Allah hu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْحَك۪يمِ “İşte şu(nlar), doğru hükümler içeren Kitab’ın ayetleridir.” Yüce Allah, mesajına konu edindiği bu harfleri, ilgili pasajı, bu sûreyi(2) ve elbette bütün prensiplerini el-kitâb’ın yani Kur’ân’ın âyetleri olarak tanıtmaktadır. Harfler tek başına bir mana vermiyor gibi görünse de onların oluşturduğu kelimeler ve cümleler ilâhi mesajı ortaya koymaktadır.

Böylece Yüce Allah maksadını önce Kur’ân,(3) sonrasında ise bütün önceki ilâhi kitaplar olarak belirlemiş olmaktadır. Zaten bazı âlimlerimize göre buradaki الْكِتَاب el-kitâb kelimesinden maksat Tevrat ve İncîl’dir.(4) Bu yaklaşıma göre âyetlerin mesajları evrensel olarak insanlık tarihini kapsamakta ve bütün ilâhi mesajların kaynak ve ruh birlikteliğini ortaya koymaktadır. Burada sözü edilen kitâb-ı hakîm’den maksat “Levh-i Mahfûz” da olabilir.(5)

Cümlenin başındaki تِلْكَ tilke kelimesi “bunlar” manasındaki hâülâi kelimesinden farklı olarak “şu(nlar)” şeklinde tercüme edilmelidir. Çünkü تِلْكَ tilke kelimesi “şu” veya “o” manasındaki zâlike kelimesinin müennes yani “dişil” kalıbıdır.

Âyette الْكِتَاب el-kitâb kelimesinin sıfatı الْحَك۪يم el-hakîm şeklinde belirlenmiştir. Yâsîn 36/2’de bu kelime el-kur’ân kelimesinin sıfatı olduğu için, burada da maksadın Kur’ân ve onun hikmetlerle dolu bir mesaj bütünü olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Hûh 11/1-2 ve Hacc 22/52’de Kur’ân’ın “muhkem” yapısına değinilmektedir. Kur’ân’da 97 yerde geçen hakîm/el-hakîm kelimesi “hüküm koyan”, “hükmünde hikmet sahibi olan” anlamında pek çok âyette Yüce Allah’ın, bazı âyetlerde Kur’ân’ın,(6) bir âyette(7) ise emr kelimesinin sıfatıdır.

Bu âyette de geçen الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı hakkında geniş değerlendirmeleri Yâsîn 36/2’de ele alacağız. Ayrıca âyât/âyet ve el-kitâb kelimeleri hakkında da Neml 27/1, Kasas 28/2 ve Yâsîn 36/33’de bilgi vermekte olduğumuz için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Yüce Allah’ın kitabı hikmetin kaynağıdır ve Yüce Allah’ın her hükmü elbette hikmetlerle doludur.

3. هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِن۪ينَ “(O Kitap) güzel davrananlar için bir rehber ve rahmettir.” Bu âyette vahyin iki niteliği üzerinde durulmaktadır. Bunlardan biri onun “muhsinler için hidayet rehberi yani yol göstericiliği”, diğeri de “rahmet (tecellisi) olması”dır.

Vahyin bu iki özelliği hakkında Tefsirimizin ilk cildin Giriş bölümünde “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında bilgi verdiğimiz için burada açıklamalara girmek istemiyoruz. Sadece şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân, “sunduğu ilkelere uyanlar için dünyada şaşmaz rehber ve merhamet tecellisi” içeren bir mesajdır; evrensel bir rehberdir.

Hayatını bu esaslara göre dizayn edenler sonuçta hem bu dünyada hem de öbür âlemde ödülü hak edenlerdir. Hak ve hakikat adına ölçü arayanlar için Kur’ân tam bir rehberdir. Onun rehberliği hem bütün insanlara yöneliktir;(8) hem de özel anlamda müminler, muhsinler ve muttakîler içindir.(9)

Âyette zikredilen الْمُحْسِن۪ينَ el-muhsinîne “muhsinler”den kasıt, işini güzel yapanlar ve iyilik yapanlar şeklinde olabileceği gibi, Hz. Peygamber’in hadisinde beyan edildiği üzere “ihsân, Allah’ı görüyormuşsun gibi ibadet etmektir; Zira kul Allah’ı göremiyorsa da Allah onu görmektedir.”(10) Buradan hareketle, vahiy ile hareket etmek, onun rehberliğinde hayatı yaşamak hem bir merhamet tecellisi sağlayacaktır; hem de sahibini ihsan derecesine yükseltip hayatı Allah bilinciyle yaşamayı öğretecektir.

ıı. Muhsinlerin Üç Özelliği

اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكٰوةَ وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ “Onlar namazı kılar, zekâtı verir ve ahirete de kesin bir şekilde inanırlar.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ ellezîne yukîmûne ifadesi “onlar ikame edenler(dir), yerine getirenler(dir), kılanlar(dırI”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَيُؤْتُونَ ve yü’tûne fiili “ve vermektedirler, verenlerdir”; الزَّكٰوة ez-zekâte kelimesi “zekatı”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati ifadesi “âhirete”; هُمْ hum zamiri “işte onlar”; يُوقِنُونَ yûkınûne fiili ise “kesinkes inanmaktadırlar” demektir.

Burada muhsinlerin çeşitli özellikleri bağlamında namaz kılmaları, zekat vermeleri ve âhirete inançları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Neml 27/3’te de geçen bu âyette müminlerin üç niteliği üzerinde durmaktadır ki bunlar “namaz kılmaları”, “zekât vermeleri” ve “hiç şüphe duymadan âhirete inanmaları”dır. İman bir iddiadır; ispatı ise bazı fedakârlıklar yapılmasına bağlıdır. Bu fedakârlıklar arasında bu âyette önce bedensel ibadet anlamında “namaz”, ardından ekonomik olarak “zekât” ve bunların anlamlı olabilmesi için de “âhirete şeksiz şüphesiz inanmak” zikredilmektedir.

Nasıl ki bir davranışın ibadet adını alması onu imanlı olarak yapmaya bağlı ise, yapılan ibadetlerin sonuç verici olması da âhiret bilinciyle desteklenmesine bağlıdır. Bunca ibadet ve fedakârlık mahşerdeki yargılamada kişiyi mahçup etmeme sonucunu elde edip cennet ödülleriyle buluşma vaadiyle gündeme getirilmektedir.

Lokmân sûresi Mekkî bir sûre olduğu için bazı müfessirlerimiz buradaki “zekât” kelimesini bilinen anlamda kurumsal olarak sınırları belirlenmiş “zekât” manasında değil de mutlak manada “arınmak” şeklinde yorumlamışlardır. Bu haklı bir yaklaşım olsa da maksadın zekât ibadeti olmasına bir engel de yoktur. Çünkü tıpkı namaz gibi zekât da Mekke döneminde var olan ve müminler tarafından uygulanan ibadetlerdendir.

Detaylarının Medine’de bildirilmiş olması bu ibadetlerin Mekke’de hiç olmadığı manasına gelmez. Kaldı ki namaz için nasıl ki yukîmu fiili kullanılmışsa, zekât için de yu’tûne fiili tercih edilmiş, dolayısıyla bu âyette bilinen anlamda hem namaz hem de zekât ibadeti kast edilmiş olmalıdır.

Âyette geçen يُوقِنُونَ yûkınûne fiilinden hareketle, îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir. Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(11) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette muhsinlerin üçüncü özelliği “âhirete kesinkes inanmaları” şeklinde belirlenmektedir.

ııı. Onların Hidayet Üzere Oluşları

اُو۬لٰٓئِكَ عَلٰى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte onlar Rableri tarafından doğru yol üzerindedir ve onlar kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; عَلٰى هُدًى ‘alâ hüden ifadesi “bir rehberlik, bir hidayet üzeredir”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; وَاُو۬لٰٓئِكَ ve ülâike kelimesi “ve yine onlar”; هُمْ hum zamiri “işte onlar”; الْمُفْلِحُون el-müflihûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler(dir)” demektir.

Burada önceki âyetlerde sözü edilenlerin hidayet üzere oluşları ve mahşerde kurtuluşa ermiş olacakları gündeme getirilmektedir.

Aynı şekilde bir kez de Bakara 2/5’te geçen bu âyette, Yüce Allah muhsinler için hidayet ve rahmet vesilesi olan Kur’ân âyetlerinin içerdiği buyruklar gereği namazlarını dosdoğru kılan, zekâtlarını veren ve ahirete de hiçbir şek ve şüphe içermeyecek şekilde gönülden inananların Rablerinden bir hidayet üzere olduklarını ve âhirette de kurtuluşa ermiş olacaklarını müjdelemektedir.

Bakara 2/5’te bu yiğitlerin özellikleri bağlamında bunların muttakiler olduğu, gayba iman ettikleri, namazı kıldıkları, kendilerine verilen rızıklardan infakta bulundukları, hem Hz. Peygamber’e indiriline, hem de öncekilere indirilen ilahi mesajlara iman ettikleri ve nihayet âhirete de şeksiz ve şüphesiz bir şekilde inandıkları bildirilmektedir.

Her iki sûredeki bilgileri toplayarak düşündüğümüzde muhsinlerin ve muttakilerin esasında aynı değerlere sahip olduklarını söyleyebiliriz. Nitekim Âl-i İmrân 3/133-135 ve Zâriyât 51/15-16 gibi âyetlerde de bu iki kavramın esasında aynı duyarlı müminleri ifade ettiği anlaşılmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan هُم hum zamiri bir “fasıl zamiri” olarak cümlede bulunmakta ve içerdiği hasr/kasr yani “vurgulu mana” sebebiyle gerçek anlamda hidayet üzere oldukları için mahşerde kurtuluşa erebilecek olanların da sadece bu muhsinler olduğunu ortaya koymaktadır.

Kurtuluşa erenler veya kurtuluşa ermeyle ilgili bazı âyetleri burada hatırlatarak, meselenin sadece bir âyette zikredilenlerden ibaret olmadığını, konuyla ilgili bütün âyetlerin mesajını görmek gerektiğini ortaya koymak istiyoruz. Çünkü vahyin bütün prensipleri eşit önemde ve değerdedir. Bu itibarla, bütün ilâhî emirlere uymak ve bütün ilâhî yasaklardan kaçınmaya çalışmak kurtuluş için gereklidir.

Bakara 2/1-5: “Elif. Lâm. Mîm. O kitap (Kur’an); onda asla şüphe yoktur. O, muttakîler (duyarlı olanlar) için bir yol göstericidir. Onlar gayba inanırlar; namaz kılarlar ve kendilerine verdiklerimizden infak ederler. Sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler; ahiret gününe de kesinkes inanırlar. İşte onlar, Rableri tarafından hidayet üzeredirler ve onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridirler.”

Bakara 2/218: “İman edenler ve hicret edip Allah yolunda cihad edenler var ya işte bunlar Allah’ın rahmetini umabilirler. Allah çok bağışlayıcıdır; çok merhametlidir.”

Âl-i İmrân 3/200: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun; (cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun; Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Lokmân 31/1-5: “Elif. Lâm. Mîm. İşte bunlar hikmet dolu Kitâb’ın âyetleridir. (O kitap) güzel davrananlar için bir hidâyet rehberi ve rahmet olmak üzere (indirilmiştir). Onlar namazı kılar, zekâtı verir ve âhirete de kesinkes inanırlar. İşte onlar, Rableri tarafından hidayet üzeredirler ve onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridirler.”

Rabbimizden niyazımız bizi de kurtulacak kulları arasına katmasıdır.

b) İki Farklı İnsan Tipi

Yüce Allah, sûrenin 6-9. âyetlerinde bilgisizce insanları Allah’ın yolundan saptırmak ve o yolu alaya almak için oyalayıcı ve boş söz satın alanların akıbetinin rüsva edici bir azap olacağına, böylelerine Allah’ın âyetleri tilavet edilidiği yani okunup aktarıldığı zaman kulaklarında ağırlık/sağırlık varmış gibi büyüklük taslayarak onları hiç duymamış şekilde yüz çevirdiklerine ve bunlar için elem verici bir azabın uygulanacağına dair bilgiler vermektedir.

Ardından, diğer grupla ilgili olarak da onların özellikleri ve kendilerine verilecek ödülle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “Muhakkak ki iman edip salih ameller (güzel davranışlar) işleyenler için nimetleri bol cennetler vardır. Allah’ın vaadi olarak orada ebedi kalacaklardır. O, el-azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

ı. İnkarcıların İnsanı Allah Yolundan Saptırma Girişimi

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَر۪ي لَهْوَ الْحَد۪يثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “İnsanlardan öylesi var ki bilgisizce Allah yolundan saptırmak ve sonra da o (yol)la alay etmek için boş söz satın alır. İşte onlara küçük düşürücü bir azap vardır.”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan (şöylesi vardır)”; مَنْ يَشْتَر۪ي men yeşterî ifafesi “satın almakta olan(lar)”; لَهْوَ الْحَد۪يثِ lehve’l-hadîsi tamlaması “oyalayıcı laf, boş söz”; لِيُضِلَّ liyudılle ifadesi “saptırmak için”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayrı ‘ılmin ifadesi “bilgisizce”; وَيَتَّخِذَهَا ve yettehızehâ fiili “ve onu, onları edinmek (için)”; هُزُوًا hüzuven kelimesi “alay (konusu)”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar var ya”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ مُه۪ينٌ ‘azâbun mühînun tamlaması ise “rezil rüsva edici bir azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yolundan insanları engellemek ve o yolu alay konusu haline getirmek için satın alınan boş sözlerin sahiplerinin korkunç akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَر۪ي لَهْوَ الْحَد۪يثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا “İnsanlardan öylesi var ki bilgisizce Allah yolundan saptırmak ve sonra da o (yol)la alay etmek için boş söz satın alır.” Yüce Allah Kur’ân’ın ve onu takip eden muhsinlerin özelliklerini, hidayet üzere olup mahşerde de kurtuluşa ereceklerini bildirdikten sonra, “mesânîlik metodu” gereği bu defa sözü bunun tersi durumda olanlara getirmektedir.

a) Hem bu âyetin, hem de Câsiye 45/8. âyetin iniş sebebi olarak şöyle ortak bir olay nakledilmektedir:

Nadr b. Hâris ticaret sebebiyle İran’a gidermiş. Oradan Acemlerin hikâyelerini, efsane içerikli kitaplarını getirir ve bunları Kureyş’e okuyarak “Muhammed size Âd, Semûd hikâyeleri söylüyor; gelin ben de size Rüstem’in, İsfendiyar’ın, kisraların hikâyelerini anlatayım” dermiş. Bu şekilde pek çok insanın Kur’ân dinlemesine engel olurmuş.

Ayrıca güzel şarkıcı bir cariye alır, birinin Müslüman olacağını duyduğunda onu alıp cariyesine “haydi buna yedir, içir, söyle” der, böylece eğlendirp “Gördün ya, bu Muhammed’in çağırdığından, namazdan, oruçtan, onun önünde çarpışmaktan daha iyi değil mi?” dermiş. İşte âyet bu ve benzer olaylarla ilgili olarak indirilmiştir diye beyanlarda bulunulmaktadır.(12)

Bu rivayette yer alan bazı unsurlar rivayetin güvenilirliğini zedelemektedir; çünkü rivayetteki “oruç” ifadesi ile onunla birlikte “çarpışma/savaş” ifadeleri âyetin indirildiği dönem itibariyle sorunludur; çünkü o dönemde bunlar henüz farz kılınmamıştı. Âyetin mesajını böyle belli iniş sebebi rivayetlerine bağlamaktansa, çok daha evrensel manada mesajı âyetin içeriğinden anlamaya çalışmak daha doğrudur. Yüce Allah boş sözler satın alınmasından söz ederken insanların bunu bilgisizce Allah yolundan saptırmak ve O’nun dosdoğru yolunu alay konusu edinmek için yaptıklarını ifade etmektedir.

Durum böyle olunca, ne adına ve nasıl bir içerikte olursa olsun, sonuçta insanları bilgisizce Allah yolundan saptıracak ve o yolu alay konusuna veya gülünç bir duruma dönüştürecek her bir girişimin, her bir zihniyetin burada kast edildiğini söyleyebiliriz. Muhatabı Kur’ân hakikatlerinden saptırma amacı taşıyan her söz bu kapsama girebilir.

b) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَهْوَ الْحَد۪يثِ lehve’l-hadîs ifadesi “asılsız hikâye, masal”, “boş söz”, “eğlenceli söz”, “söz oyunu”, “laf eğlencesi”, “laf cambazlığı” gibi manalar içermektedir. Bu ifade insanı hakikati öğrenmekten engelleyen ve onu oyalayan, asıl işinden alıkoyan sözler, asılsız hikâyeler, masallar, nağmeler, romanlar ve tarih kılıflı efsaneler, güldürücü lakırdılar, gevezelikler gibi eğlendirici her türlü sesler, sözler, anlatılar bu kavramın kapsamında elbette yer almaktadır.

Din adına Kur’ân vahyini ikinci plana itebilecek, hak ve hakikatin önüne geçirilen her bir şey lehve’l-hadîs yani “oyalayıcı boş sözler” kapsamında yer almaktaır.

Meseleyi şarkı-türkü ve masal-hikâye gibi basite indirgemek kolaycılık olur. Burada iddia büyüktür; hedef korkunçtur. Yüce Allah’ın kitabındaki hakikat bilgilerinden yoksun olanların bilgisizce başka insanları Allah’ın hak yolundan engellemeleri ve o dosdoğru yolu alay konusu edinmeye yol açacak her bir girişim âyetteki mesajın muhtevasında var kabul edilmelidir.

Bu korkunç hatayı yapanların sonuçta insanları bilgisizce Allah yolundan saptırdıkları, sırât-ı müstakîm denen bu hakikat yolunu alay ve eğlenceye dönüştürdükleri apaçık bir gerçeklik olarak önümüzde durmaktadır. Bu türden sunumlara karşı daima dikkatli davranmalı, Yüce Allah’ın izzetli kitabını boş sözlerin saptırıcı ve oyalayıcı havasına kurban etmemeliyiz. Esasında Dahhâk gibi müfessirlerin bu kavramı “şirk” olarak açıklamasında gözetilen maksat da bu olsa gerektir.(13)

Bir sonraki âyette verilen bilgilere bakınca, buradaki لَهْوَ الْحَد۪يثِ lehve’l-hadîs’in basit bir şarkı-türkü işi olmadığı, planlı-programlı bir küfür işi olduğu, vahyin sesini kısma veya kesme projesi olduğu günümüzde yaşanan feci örnekleriyle daha net bir şekilde görülebilmektedir.

Elbette şehvet tahriki ve inanç bozukluğu içeren şarkı-türkü gibi şeyler de sakıncalıdır; ancak burada mesele çok daha derin ve etraflı bir mesaj şeklinde yorumlanmalıdır. Bu arada belirtelim ki burada da olduğu gibi Kur’ân’da 11 kez geçen هُزُو hüzüv kelimesi “alay” manasına gelmektedir.(14)

2. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “İşte onlara küçük düşürücü bir azap vardır.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(15) de yer almaktadır. Yüce Allah lehve’l-hadîs denen “boş, oyalayıcı ve Allah yolundan engelleyip o yolu alay konusuna dönüştürücü söz”leri satın alanların sonuçta korkunç bir azaba çarptıracağını haber vermektedir. Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “aşağılatıcı”, “rüsva edici”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermektedir.

Âyetin sonunda yer alan اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesinin çoğul getirilmesinden de anlaşılıyor ki, bu tür âyetlerin inişini bir kişiyle veya bir tek olayla sınırlı tutmak doğru değildir. Âyetin mesajı evrenseldir ve her kim benzer birtakım girişimlerde bulunursa hepsinin akıbeti âyetin sonunda zikredildiği gibi aşağılayıcı bir azapla karşılaşmak şeklinde gerçekleşecektir.

Bazı âyetlerin elbette nüzul sebebi vardır; ancak bu tür bilgileri esas alarak âyetlerin mesajını tarihe gömmek ve daraltmak da doğru değildir. Dahası, nüzul sebebi rivayetleriyle âyet metinlerinin ve âyet bağlamlarının birbiriyle uyumlu olma şartı çok önemlidir.

Metin uyumsuzluğu varsa rivayetin sıhhatine dair tereddüt bulunduğu bilinmeli ve âyetin verdiği mesaj bu tür sağlam olmayan rivayetlerden bağımsız olarak ve evrensel manada bütün muhatapları içerecek şekilde anlaşılmalıdır.

ıı. Âyetlerden Yüz Çevirmesi

وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِ اٰيَاتُنَا وَلّٰى مُسْتَكْبِرًا كَاَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا كَاَنَّ ف۪يٓ اُذُنَيْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Ona ayetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman, sanki bunları duymamış, sanki kulaklarında (s)ağırlık varmış gibi kibirlenerek yüz çevirir. Onu, elem verici bir azapla müjdele!”

Âyetteki وَاِذَا تُتْلٰى ve izâ tütlâ edilgen fiili “ve okunduğu, aktarıldığı, tilavet edildiği zaman”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz”; وَلّٰى vellâ fiili “yüz çevirmiştir, yüz çevirir”; مُسْتَكْبِرًا müstekbiran kelimesi “kibirli olarak”; كَاَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا keen lem yesma‘hâ ifadesi “sanki onu, onları işitmemiş gibi”; كَاَنَّ ف۪يٓ اُذُنَيْهِ kenne fî üzüneyhi ifadesi “sanki onun iki kulağında vardır”; وَقْرًا vakran kelimesi “ağırlık/sağırlık”; فَبَشِّرْهُ fe beşşirhu emri “ve onu müjdele”; بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ bi ‘azâbin elîmin tamlaması ise “elem verici bir azap ile” demektir.

Burada önceki âyetin devamı mahiyetinde söz konusu olumsuz tipin vahye karşı alaycı ve kibirli tutumu gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِ اٰيَاتُنَا وَلّٰى مُسْتَكْبِرًا كَاَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا كَاَنَّ ف۪يٓ اُذُنَيْهِ وَقْرًا “Ona ayetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman, sanki bunları duymamış, sanki kulaklarında (s)ağırlık varmış gibi kibirlenerek yüz çevirir.” Bu âyette yer alan تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet etmek”, yani “okunup aktarılmak” demektir. Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(16) ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koyan içerikte yer almaktadır.(17)

Yüce Allah önceki âyetteki mesajın devamı olarak bu âyeti getirmekte, hak ve hakikat yolundan insanları engelleyen ve Allah’ın yolunu alay konusu edinen insan tipinin bir başka özelliğine bu âyette değinmektedir. Bu çerçevede, böylesi bir kişiye Allah’ın âyetleri tilavet edildiğinde yani âyetler kendilerine okunup aktarıldığında kibir göstererek yüz çevirdikleri, sanki kulaklarında ağırlık varmış gibi, sanki o âyetleri hiç duymamış gibi davrandıkları beyan edilmektedir.

Bu tutum tıpkı Müddessir 74/23’te belirtildiği gibi Velid b. Muğîra’nın tutumuna benzemektedir. Zira söz konusu âyette de belirtildiği gibi bu şahıs vahye karşı arkasını dönmüş ve kibir göstermişti.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesaj bakımından bir benzeri Câsiye 45/6-9’da şu şekilde yer almaktadır: “İşte sana bir amaç doğrultusunda okuduğumuz bunlar Allah’ın âyetleridir. Artık Allah’tan ve O’nun âyetlerinden sonra hangi söze inanacaklar? Her yalancı ve günahkâr kişinin vay haline! O, Allah’ın kendisine okunan âyetlerini işitir de sonra büyüklük taslayarak sanki hiç onları duymamış gibi (küfründe) direnir. İşte onu acı bir azap ile müjdele! (O) âyetlerimizden bir şey öğrendiği zaman onlarla alay eder. Onlar için alçaltıcı bir azap vardır!”

İşte her iki âyet grubunda da benzer bir insan tipinin tanıtımı yapılmakta, bunların vahye karşı kibir gösterdikleri, ondan yüz çevirdikleri, kulaklarında ağırlık varmış gibi davrandıkları beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/66-67’de şöyle buyrulmaktadır: “Çünkü âyetlerim size okunurdu da siz buna karşı kibirlenerek arkanızı döner, geceleyin (Kâbe’nin etrafında toplanarak) hezeyanlar savururdunuz.”

Vahye karşı böyle kibirli davrananlarla ilgili bir başka âyet Hacc 22/72’de şöyledir: “Âyetlerimiz açık açık kendilerine okunduğunda, kâfirlerin suratlarında hoşnutsuzluk sezersin. Onlar, kendilerine âyetlerimizi okuyanların neredeyse üzerlerine saldırırlar. De ki: Size bundan (bu öfke ve huzursuzluğunuzdan) daha kötüsünü bildireyim mi? Cehennem! Allah, onu kâfirlere (ceza olarak) bildirdi. O, ne kötü sondur!” İşte bu âyette de inkarcıların feci durumu ortaya konulmaktadır.

Vahyi duymaya, dinlemeye ve anlamaya yanaşmayan bu tiplerin vahyin indirildiği dönemde onu başkalarının dinlemesine de engel olmak istedikleri Fussılet 41/26’da şöyle zikredilmektedir: “İnkâr edenler ‘Bu Kur’an’ı dinlemeyin; okunurken gürültü yapın. Umulur ki bastırırsınız’ dediler.”

Anlaşılıyor ki hak ve hakikatin duyulmasına ve anlaşılmasına tahammül edemeyenler büyük bir çaresizlik içerisinde meseleyi zorbalığa dönüştürmekte ve kendi yarasa gibi ışıktan korkup kaçan tutumlarını başkalarına da sirayet ettirmeye çalışmaktadırlar. Kur’ân bir nurdur ve onun nuru kafirler istemese de Yüce Allah tarafından tamamlanacaktır.(18)

2. فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Onu, elem verici bir azapla müjdele!” Yüce Allah vahyine karşı böylesine kibir içerisinde davranan, âyetler okunmasına rağmen onları hiç işitmemiş gibi umursamaz bir tavır içerisine giren, dahası kulaklarında ağırlık/sağırlık varmış gibi davranan bu kişilere elem verici bir azabın uygulanacağını haber vermektedir.

Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde yer almakta,(19) onların alaycılıklarına karşılık Yüce Allah da onlarla alay etmekte ve kendilerine azabı müjdelemesini Hz. Peygamber’den istemektedir. Elem verici azabın müjdelenmesi muhataplarla alay etmektir ve işte vahye karşı kibir içerisine girip Yüce Allah’ın yolunu alaycılık konusu edinen bu kişilerin elem verici bir azapla karşılaşacakları kendilerine müjdelenmiş(!) olmaktadır.

ııı. Müminlerin Özellikleri ve Ödülleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّع۪يمِ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlar için nimetleri bol cennetler vardır. Allah’ın vaadi olarak orada ebedî kalacaklardır. O, el-azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman edenler, iman etmiş kişiler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olan)lar”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; جَنَّاتُ النَّع۪يمِ cennâtu’n-na‘îmi tamlaması “nimet cennetleri”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَعْدَ اللّٰهِ va‘dellâhi tamlaması “Allah’ın vaadi olarak”; حَقًّا hakkan kelimesi “hak, gerçek”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “güçlü(dür), üstün(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hükmünde hikmetli(dir), hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada iman edip salih ameller işleyenler ve onlara verilecek ödül gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ جَنَّاتُ النَّع۪يمِ “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlar için nimetleri bol cennetler vardır.” Bu âyetin bir benzeri Hacc 22/56’da geçmektedir. Yüce Allah önceki iki âyette zikrettiği olumsuz insan tipinin zıddına, bu defa mesânîlik usulü gereği sözü “iman edip buna uygun ıslah edici davranışlar ortaya koyanlara ve onlara verilecek ödüllere” getirmektedir.

Âyetlere karşı kibir gösterenler bulunduğu gibi, âyetlere gönülden bağlanıp hayatını âyetleştirenlerin ve imanına uygun davranışlar ortaya koyanların da bulunduğu, ileride bulunacağı beyan edilmek istenmekte, böylece müminlere moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Bakara 2/25’te de açıkladığımız üzere, iman ve salih amel birbirisiz olmayan iki kavramdır. İmansız yapılan işlere “salih amel” denemeyeceği gibi, salih amellerle desteklenmeyen inanca da “iman” denmemektedir. İşte bu âyette de nimetlerle dolu cennetlere gidebilmenin yolu iman ve salih ameller işlemeye bağlanmaktadır.

2. خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Allah’ın vaadi olarak orada ebedî kalacaklardır. O, el-azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlerin girecekleri cennetlerde ebedi kalacaklarını, bunun Allah’ın gerçekleşmesi kesin olan vaadi olduğunu haber vermektedir.

Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri Nisâ’ 4/122’de şu şekildedir: “İman eden ve salih ameller (iyi işler) yapanları, içinde ebedî kalmak üzere, zemininden ırmaklar akan cennetlere koyacağız. Allah, (bu söylenenleri) hak bir söz olarak vaadetmiştir. Söz verme ve onu tutma bakımından kim Allah’tan daha doğru olabilir ki!?” İşte bu ve benzer âyetlerde Yüce Allah iman ve salih amel birlikteliğini sağlayanlara kendi katından bir vaad olarak, onları ebedi kalacakları cennetlere koyacağını müjdelemektedir.

Âyette yer alan وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا ifadesi Nisâ’ 4/122 ve Yûnus 10/3’te de geçmekte ve Yüce Allah her bir vaadinin mutlak sûrette gerçekleşeceğini, tersinin asla ve asla düşünülemeyeceğini göstermektedir. Yüce Allah’ın vaadinin gerçek olduğuyla ilgili çeşitli bilgiler zikredilmekte(20) ve doğru bir Allah inancı inşa edilmek istemektedir.

Yüce Allah bu müjdesinin gerçekleşmesiyle ilgili olarak âyetin sonunda الْعَز۪يز el-‘azîz ve الْحَك۪يم el-hakîm sıfatlarını zikretmektedir. Buna göre الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı Yüce Allah’ın her şeyden güçlü olduğunu, الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı ise O’nun her hükmnde hikmet sahibi olduğunu, hikmetsiz ve isabetsiz iş yapmadığını ve yapmayacağını göstermektedir.

Bu sıfatlar gereği, âyette dolaylı da olsa başka bir mesajın varlığı akla gelmektedir. Bu âyetlerin indirildiği ortamda Mekke’de müşrikler putlara taptıkları ve onlarda çeşitli güç vehmettikleri için onlardan çeşitli beklentilere girmişlerdi. İşte Yüce Allah kendisinden başka hiçbir mahlukta bu anlamda güç olmadığını bildirmek istemekte, başka varlıklara yönelik korku ve beklentinin anlamsız olduğunu ortaya koymaktadır.

c) Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 10-11. âyetlerinde gökleri insanların görebileceği direkler olmadan yarattığını, insanları sarsmalarıyla ilgili olarak yerin içerisine ağırlıklar yerleştirdiğini, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaratıp orada yaydığını, gökten yağmur yağdırıp onun sayesinde her değerli çiftten orada bitirdiğini ifade etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın kainata koyduğu bu muhteşem sistemle ilgili bilgi verildikten sonra inkarcı muhataplara yönelik şu meydan okumaya yer verilmektedir: “İşte bunlar Allah’ın yarattıklarıdır. Şimdi (ey kâfirler!) O’ndan başkasının ne yarattığını bana gösterin! Hayır (gösteremezler)! Zalimler açık bir sapıklık içindedirler.”

ı. Göklerin Yapısı, Dağlar ve Yağmur

خَلَقَ السَّمٰوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَاَلْقٰى فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ اَنْ تَم۪يدَ بِكُمْ وَبَثَّ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ دَآبَّةٍ وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَر۪يمٍ “O, gökleri görebileceğiniz direkler olmadan yaratmıştır. Sizi sarsmasıyla ilgili yer içinde ağır baskılar yerleştirmiştir. Orada (yeryüzünde) her çeşit canlıyı yaymıştır. Gökten su indirip, orada (yerde) her değerli çiftten yetiştirmekteyiz.”

Âyetteki خَلَقَ haleka fiili “yaratmıştır, yaratandır”; السَّمٰوَات es-semâvâti sözcüğü “gökleri”; بِغَيْرِ عَمَدٍ bi ğayri amedin ifadesi “direkler olmadan”; تَرَوْنَهَا teravnehâ fiili “onları görüyorsunuz, görebileceğiniz”; وَاَلْقٰى ve elkâ fiili “ve koymuştur, yerleştirmiştir, bırakmıştır, yaratmıştır”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yerin içinde”; رَوَاسِي ravâsiye kelimesi “ağır baskılar”; اَنْ تَم۪يدَ en temîde ifadesi “sarsar diye, sarsmasıyla ilgili olarak”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”; وَبَثَّve besse fiili “ve yaratmıştır, yaymıştır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مِنْ كُلِّ دَآبَّةٍ min külli dâbbetin tamlaması “her canlı türünden”; وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirmiştik, indirmekteyiz”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; مَآء mâen kelimesi “suyu, yağmuru”; فَاَنْبَتْنَا fe enbetnâ fiili “ve bitirmiştik, yetiştirmekteyiz”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مِنْ كُلِّ min külli ifadesi “her şeyden”; زَوْجٍ كَر۪يمٍ zevcin kerîmin tamlaması ise “değerli, yararlı çift(ten oluşan)” demektir.

Burada kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları gündeme getirilmektedir.

1.خَلَقَ السَّمٰوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا “O, gökleri görebileceğiniz direkler olmadan yaratmıştır.” Yüce Allah Mekke’li müşriklere hitaben onların inançlarındaki şirk algısını ortadan kaldırmak için kâinatın tek yaratıcısının bulunduğunu beyan etmek üzere “ilk” olarak “göklerin yaratılışı”nı dikkatlere sunmaktadır. Âyette geçen السَّمٰوَات es-semâvât “gökler” kelimesinin bütün uzay cisimlerini içerdiğinde herhangi bir şüphe yoktur.

Bir benzeri de Ra‘d 13/2’de geçen bu cümlede Yüce Allah göklerin yaratılışıyla ilgili çok çarpıcı bir bilgi vermektedir. Genelde bu cümlenin tercümesi “Allah gökleri sizin de gördüğünüz üzere direksiz yaratmıştır, yükseltmiştir” şeklinde yapılmakta ve göklerin yaratılışında herhangi bir şekilde direk olmadığı beyan edilmektedir.

Bizim tercih ettiğimiz manaya göre ise göklerin bizim görebileceğimiz türden direkleri yoktur; ancak bizim göremeyeceğimiz direklerin var olduğu dolaylı olarak bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.(21) Bu tercihte âyette yer alanتَرَوْنَهَا teravnehâ “onları görüyorsunuz” ifadesi hemen öncesindeki عَمَد ‘amed “direkler” kelimesine gitmektedir.

Diğer tercihte ise تَرَوْنَهَا teravnehâ “onları görüyorsunuz” ifadesi, السَّمٰوَات es-semâvât “gökler” kelimesine ait olmaktadır. Tercih ettiğimiz anlamdan hareket edersek, o zaman Kur’ân’ın bize sunduğu bir görev olduğunu ve kâinat kitabına Yüce Allah’ın yazdığı kanunları keşfetmemiz gerektiğini anlarız. Aksi takdirde, herhangi bir araştırma ihtiyacı hissetmeden sadece uzaktan bakmakla görevimizin bittiği kanaatine ulaşırız ki bu doğru ve yeterli bir bakış olmasa gerektir.

Bu âyet hakkındaki detaylı açıklamalarımızı Ra‘d 13/2’de yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

2. وَاَلْقٰى فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ اَنْ تَم۪يدَ بِكُمْ “Sizi sarsmasıyla ilgili yer içinde ağır baskılar yerleştirmiştir.” Âyette dikkat çekilen “ikinci” nokta “yerin içine yerleştirilen ağırlıklar”la ilgilidir. Bu ifadenin benzerleri Nahl 16/15 ve Enbiyâ’ 21/31’de de yer almaktadır.

a) وَاَلْقٰى فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ “Yer içinde ağır baskılar yaratmıştır.” Âyette geçen رَوَاسِي ravâsî kelimesi, Râzî’nin ifade ettiği gibi çakılı duran, hiç kopmayan “ağırlıklar” demektir. Böyle olunca, kelimeyi “dağlar” şeklinde tercüme etmek bir zorunluluk değildir. Ayrıca, Murselât 77/27’de geçen ravâsî kelimesini nitelendiren şâmihât sıfatını da “uzunluk, büyüklük” anlamında değil de, şimdilik mahiyetini bilemediğimiz “yoğunluk” veya “yücelik” olarak anlayabiliriz.

Âyette yeryüzünün “üzeri”nden değil, “içi”nden söz edilmektedir. فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi maksadın yeryüzünün “üzeri”yle değil, “içi”yle ilgili olduğunu açıkça göstermektedir. Durum böyle olunca, “yerin üzerine yerleştirilen ağırlıklar anlamı” dayanağını kaybetmektedir.

Âyet, “yerin içerisine yerleştirilen ağırlıklar” olarak anlaşılmak zorundadır. Çünkü Kur’ân’da dağların yeryüzüne çakılması veya dikilmesinden söz eden âyetlerde revâsî kelimesi değil de el-cibâl ve ersâ ile evtâd kelimeleri kullanılmaktadır.(22) Böylece âyette muhteşem bir mucizenin yer aldığını söylemek durumundayız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer alan ve revâsî denilen “ağırlıklar”ın yeryüzüne konulması,(23) onların yerin içine, yani magmanın da altındaki çekirdek kısmına yerleştirilmesi demektir. Buradaki ağırlıklar, yerin içine yerleştirilen “değişik ağır metaller” olmalıdır; bu sayede yeryüzü savrulmaktan ve yalpalanmaktan kurtulmaktadır. Bu ağırlıklar bir anlamda dengeyi sağlama görevini yerine getirmektedir.

Fussılet 41/10’da yer alan “arzın içine üstten ağır baskılar yerleştirilmesi” ifadesindeki maksadın da “kutuplardaki basınç” olabileceğini belirtmek durumundayız. Çünkü âyette hem “içine, içinde” anlamında fîhâ, hem de “üzerinden, üstünden” anlamında min favkıhâ ifadesi yer almaktadır.

Anlaşılan o ki yerkürenin üzerinden içine doğru baskılanan bir güçten, bir basınçtan söz edilmektedir. Dahası, Neml 27/61’de zikredilen lehâ “ona/yeryüzüne” ifadesi bütün bu ihtimalleri içermektedir. Yani hem yerkürenin içerisine, hem kutuplarla ilgili basıklığa, hem de yeryüzünün bu şekilde ağırlıklara sahip kılınışına dair bilgiler verilmiş olmaktadır.

b) اَنْ تَم۪يدَ بِكُمْ “Sizi sarsar diye.” Nahl 16/15 ve Murselât 77/27’de ele aldığımız üzere, âlimlerimizin çok büyük bir çoğunluğu, bu âyette “insanların sarsılmaması için yeryüzüne yüce dağların yerleştirilmesi”nin kastedildiği kanaatindedirler.(24) Bu ifadede اَنْ لا تَم۪يدَ enlâ temîde şeklinde gizli bir lâ edatının bulunduğu, bu nedenle mananın da “sizi sarsmaması için” takdirinde olduğu ifade edilmektedir.(25)

Oysa metinde olmayan bir edatın orada gizlice var olduğunu iddia etmek çok büyük bir anlam zorluğu varsa tercih edilebilir; aksi takdirde böyle bir ilavede bulunmak doğru değildir. Biz cümleye “sizi sarsar diye” şeklinde anlam verirken aslında zımnen “sarsmasıyla ilgili olarak” demek istediğimizi de belirtmeliyiz.

Nahl 16/15’te de ifade ettiğimiz üzere, esasında âyette olumsuz edat kullanılmaması nedeniyle maksadın insanların “sarsılması” olduğunu, yeryüzünün içerisinde ağırlıkların yerleştirilmesinde insanların sarsılmasının hedeflendiği, bu nedenle dağlık bölgelerde depremlerin yaşandığı bilinmektedir.

Elbette belli oranlarda sarsılmanın yaşanması yeryüzünün içerisine ağırlıkların yerleştirilmesi nedeniyledir. Bir enerji birikiminin yaşanması nedeniyle sarsılmaların yaşanması doğaldır ve belli oranlarda bunun gerçekleşmesi bir anlamda zorunludur ve insan hayatının devamı için de büyük bir önem arz etmektedir.

Dünyanın ya da üzerindekilerin savrulmaması veya sarsılmaması için Yüce Allah’ın koyduğu kanunların nelerden oluştuğunun araştırılması gereklidir. Bu bağlamda yerin içinde, magmanın da altındaki çekirdek kısmının bu sarsılmayla ilgisinin nasıl olduğu, yine araştırılması gereken konulardandır. Bu ve benzer âyetlerin vermek istediği mesajın bilim insanlarının ilgisinin beklediğini ve öncelikle bunu Müslümanların gerçekleştirmesinin çok daha anlamlı olduğunu beyan etmek durumundayız.

Sözün burasında bir konuya daha değinmekte yarar görmekteyiz: Sürekli olarak bu türden bilimsel konularda başkaları çalışmalar yapıp keiflrer gerçekleştirdikten sonra bizim kalkıp “bu Kur’ân’da vardı” türünden sözler söylememiz de maalesef yeterli ve beklenen bir etki uyandırmamaktadır.

Konu son derece önemlidir; çünkü bu tür bilgiler bütün insanlığın ortak kabulünü sağlamaktadır. Bizim de Kur’ân adına tabiat kitabından böyle gerçeklikleri keşf ederek insanlığın hizmetine sunmak gibi bir görevimiz bulunmaktadır.

Elbette bu çok büyük bir etki uyandırmaya vesile olacaktır; ancak öncelikle bizim Müslümanlar olarak her şeyden önce Kur’ân’da bu türden bilgilerin ve bize yüklenen görevlerin bulunduğuna inanmamız gerekmektedir. İslam dünyasında hatırı sayılır bir grup Kur’ân’da bu konuların yer almadığı kanaatindedir. Çünkü onlara göre Kur’ân’ın dedikleri de demek istedikleri de indirildiği zamanki ilk muhataplarının anladığı kadardır; oysa hakikat bu değildir.

Kur’ân’daki anlatımlar ve ele alınan konular dün olduğu gibi bugün de insanlığın ilgisini çekecek içeriktedir; yarınlarda da benzer ilgiler beklenmektedir. Kur’ân sadece belli bir zamana ve mekana gönderilmiş bir kitap değildir; düne olduğu gibi güne de yarınlara da söyledikleri vardır.

Bu noktada Müslümanlar için vazgeçilmez önemde bulunan görevlerden bir grubu da işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi kainat kitabının çeşitli konu başlıklarından oluşmaktadır. Bu çerçevede “göklerin yaratılması”, “yerin içerisine ağırlıklar konulması”, “canlıların yayılması”, “gökten yağmur indirilmesi” ve “su sayesinde her güzel çiftten bitkilerin yaratılması” gibi konular Müslüman ilim ve bilim insanların ilgisini beklemektedir.

3. وَبَثَّ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ دَآبَّةٍ “Orada (yeryüzünde) her çeşit canlıyı yaymıştır.” Yüce Allah bu âyette “üçüncü” sırada “yeryüzüne yaydığı canlıları” dile getirmektedir. Kur’ân’da bu anlamda başka âyetler de vardır.(26)

Önce göklerin insanların görebileceği direkler olmadan yaratılması, ardından yerin altına insanların sarsılmasıyla ilgili ağırlıklar yerleştirilmesi beyan edildikten sonra, bu cümlede Yüce Allah’ın yeryüzüne her çeşit canlıdan yaratıp yaydığı bildirilmektedir.

Âyette geçen بَثَّ besse fiili “yaymak, yaratmak, çoğaltmak”, دَآبَّة dâbbeh sözcüğü ise “debelenen her bir canlı” manasına gelmektedir. Hem دَآبَّة dâbbeh kelimesinin nekra oluşu hem de başındaki مِنْ كُلِّ min külli ifadesi maksadın umumi olduğunu ve her canlıyı içerdiğini göstermektedir.

4. وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَر۪يمٍ “Gökten su indirip, orada (yerde) her değerli çiftten yetiştirmekteyiz.” Yüce Allah bu cümlede “dördüncü” konu başlığı olarak “yağmuru ve onun sayesinde yeryüzünde bitirilen bitkileri” dikkate sunmaktadır. Âyette önce خَلَقَ haleka, اَلْقٰى elkâ ve بَثَّ besse fiilleri ğâib yani üçüncü tekil şahısta “o” şeklinde getirildikten sonra, bu cümlede اَنْزَلْنَا enzelnâ, اَنْبَتْنَا enbetnâ şeklinde mütekellim çoğula “biz”e dönülmesi bir “iltifat sanatı” örneğidir.

Bu tür hitap değişikliklerinden maksat, muhatabın dikkatini ve ilgisini canlı tutup mesaja yoğunlaşmasını sağlamaktır. Ayrıca Yüce Allah’ın hiçbir şeye benzetilmemesi gerektiğine bu tür hitaplarda bir gönderme yapıldığı da bilinmelidir.

a) وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “Biz gökten su (yağmur) indirmekteyiz.” Yüce Allah kâinat kitabının bir başka âyeti olan yağmurun yani suyun bitkilerin meydana getirilmesindeki etkinliğine dikkat çekmektedir. Bu âyetin benzerleri bağlamında Kur’ân’da En‘âm 6/99, 141, Ra‘d 13/4, Nahl 16/10-11, 13, 65, Hacc 22/5, Lokmân 31/10, Fâtır 35/27, Yâsîn 36/33 ve Zümer 39/21 gibi pek çok âyetin bulunduğunu belirtmemiz gerekmektedir.

Yüce Allah bitkiler âlemindeki oluşum ve değişimle ilgili olarak “su”ya yani “yağmur”a değinmekte, gökten yani yüksekten yağmur indirdiğini ve bu sayede insanoğlunun su ihtiyacını karşıladığını haber vermektedir. Âyette geçen اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir. Demek ki yağmurun indirilmesi aynı zamanda onun insanoğluna ikram edilmesidir.

Bu ve devam eden âyetlerde kullanılan bazı fiillerin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesinin sebebi, olayın olup bittiğini göstermekten ziyade, meselenin ilahi bir sistem sayesinde devamını göstermektir.

Hıcr 15/22 ve benzer âyetlerde de ele aldığımız üzere, âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök” anlamına gelse de sonuçta yağmurun yağdırıldığı yerin bulutlar olduğu ve onların da insanlardan yukarıda olduğu bilinmektedir. Bu nedenle, âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesine “yüksek(ler)” manası da verilebilir.

Eğer ilâhî irade ve O’nun eşsiz kudreti olmasaydı tabiat kendiliğinden ne rüzgâr estirebilirdi ne de yağmur yağdırabilirdi. Bunu tabiat kendiliğinden yapamayacağı gibi insanların tapındığı putların da böyle bir gücünün ve kudretinin olmadığı herkesçe malumdur. İşte ilk muhatapları müşrikler olan Hz. Peygamber’in onlara bu şekilde kâinat kitabından örnekler sunması onların tevhide gelmesini ve âhirete inanmalarını sağlamayı amaçlamış olabilir.

b) فَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَر۪يمٍ “Orada (yeryüzünde) her değerli çiftten bitirmekteyiz.” Yüce Allah yağmuru kendisinin indirdiğini beyan ederek onun etkinliği bağlamında yeryüzünde her türden güzel, faydalı, yararlı çifti bitirdiğini, yani yarattığını ifade etmektedir. Burada geçen اَنْبَتْنَا enbetnâ fiili “bitirmek”, “yaratmak”, “yetiştirmek” manasına gelmektedir ki benzer âyetlerde اَحْيَا ahyâ, اَحْيَيْنَا ahyeynâ fiilinin kullanılması da bunu göstermektedir.

Bu arada âyette yer alan زَوْجٍ كَر۪يمٍ zevc-i kerîm tamlaması her türden çifti içermektedir. Bu bağlamda öncelikli olarak âyette yağmur sayesinde yeryüzünde yetiştirilen ekinlerin kast edildiği bilinmelidir,(27) Nitekim bu konunun işlendiği başka bazı âyeterde de benzer kelimeler kullanılmakta ve yağmurun bitki yetişmesindeki etkisine dikkat çekilmektedir.(28)

Buradaki zevc-i kerîm tamlamasından maksadın yağmur sayesinde yetiştirilen tarım ürünleri vesilesiyle gıdalanan canlı türleri olması da muhtemeldir. Zira Yâsîn 36/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Yerin bitirmekte olduklarından, (insanların) kendilerinden ve mahiyetini bilemeyecekleri şeylerden bütün çiftleri yaratan (Allah)’ın şanı ne yücedir!”

İşte bu âyette her şeyin çifti olduğu beyan edildiği için, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de böyle bir açılımın bulunduğunu söylemek delilsiz değildir. Zâriyât 51/49’da “her şeyin çift halinde yaratıldığı”nın ifade edilmesi de bu noktada hatırlanmalıdır.

ıı. Allah’ın Meydan Okuması

هٰذَا خَلْقُ اللّٰهِ فَاَرُون۪ي مَاذَا خَلَقَ الَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ بَلِ الظَّالِمُونَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “İşte bu(nlar) Allah’ın yarattıklarıdır. O’ndan (Allah’tan) başkasının ne yarattığını bana gösterin! Hayır! Zalimler apaçık bir sapkınlık içindedir.”

Âyetteki هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu(nlar)”; خَلْقُ اللّٰهِ halkullâhi tamlaması “Allah’ın yarattığı şeyler(dir)”; فَاَرُون۪ي fe erûnî emri “bana gösterin”; مَاذَا mâ zâ ifadesi “neyi”; خَلَقَ haleka fiili “yaratmış, yarattı”; الَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ ellezîne min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra, O’ndan başkası”; بَل bel edatı “aksine, bilakis”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “zalimler, haksızlık edenler”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması ise “apaçık sapıklıkta(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müşriklere yönelik bir meydan okuması gündeme getirilmektedir.

1.هٰذَا خَلْقُ اللّٰهِ فَاَرُون۪ي مَاذَا خَلَقَ الَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ “İşte bu(nlar) Allah’ın yarattıklarıdır. O’ndan (Allah’tan) başkasının ne yarattığını bana gösterin!” Yüce Allah kâinat kitabından dört başlık vererek bunları kendisinin yarattığını beyan etmekte ve inkarcılara hitap ederek O’nun peşi sıra, O’nun dışındaki varlıkların neler yarattığını göstermelerini istemektedir.

a) هٰذَا خَلْقُ اللّٰهِ “İşte bu(nlar) Allah’ın yarattıklarıdır.” Âyette zikredilen خَلْقُ اللّٰهِ halkullâhi ifadesi mahlûkullâh yani “Allah’ın yarattığı şeyler” demektir. Maksat bu âyetlerde sayılan gibi diğer bütün yaratılmışların Yüce Allah’ın mahluku yani eseri olduğunu bildirmektir.

b) فَاَرُون۪ي مَاذَا خَلَقَ الَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ “Şimdi (ey kâfirler!) O’ndan başkasının ne yarattığını bana gösterin!” Âyette yer alan bu ifadedeki istek, elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama, kınama ve rezil etme cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(29)

c) Bu konunun daha iyi anlaşılabilmesi için başka bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir:

ı. Ra‘d 13/16. âyeti hatırlamak gerekmektedir: Âyet meâlen şöyledir: “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ (Cevaben de) de ki: Allah’tır. De ki: O’nun peşi sıra kendilerine bile fayda ve zarar verme gücüne sahip olamayan dostlar mı edindiniz? De ki: Körle gören bir olur mu hiç? Ya da karanlıklarla aydınlık eşit olur mu? Yoksa Allah’a O’nun yarattığı gibi (şeyler) yaratan ortaklar buldular da bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü! De ki: Allah her şeyin yaratıcısıdır. O, tektir; mutlak otorite sahibidir.”

Bu âyette geçen “Yoksa Allah’a O’nun yarattığı gibi (şeyler) yaratan ortaklar buldular da bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü!” cümlesinde de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetler de benzer bir mesaj ele alınmaktadır.

Burada yer alan “Bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü!” ifadesi, başka varlıkların yarattığı bir şey olmadığı için Yüce Allah’ın yarattığı ile onların yarattıklarının birbirine karışıp karışmadığını eleştirel bir üslupla ortaya koymaktadır.

Yani “onlar da bir şeyler yaratmışlar da yaratılanlar birbirine benzer mi olmuş veya yaratılanlar birbirine karışmış, yaratılanların kime ait olduğu noktasında kafaları mı karışmış, şüphede mi kalmışlar” demek istenmektedir. Böyle bir şey kesinlikle mümkün olmadığı için, başka varlıklara ilâhlık isnat edebilmenin hiçbir haklı tarafı da yoktur.

Yüce Allah burada zatıyla ilgili bir başka mukayeseye daha yer vermekte, müşriklerin şirk koştukları varlıklar için bir başka imkansızı dile getirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Lokmân 31/11’de Rabbimiz kendisinden başka hiçbir gücün hiçbir şey yaratamayacağını ilan etmekte ve inkârcılara son derece etkili bir istek yönlendirmektedir. Olmayan şey gösterilemeyeceği için, muhataplar böylece susturulmak istenmektedir.

ıı. Fâtır 35/40 ve Ahkâf 46/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bana gösterin bakalım, onlar (putlar) yeryüzünden neyi yaratmışlar; yoksa onların gökler(in yaratılışıyla) ilgili herhangi bir ortaklığı mı varmış!” Bu âyetlerde de öncekine benzer bir meydan okuma yer almakta, gökler ve yerle ilgili bir detaya girilmektedir.

ııı. Benzer bir soru Tûr 52/36’da “Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattı” şeklinde inkârî bir kalıpta getirilmektedir.

ıv. A‘râf 7/191 ve Furkân 25/3’te de beyan edildiği gibi Yüce Allah’ın dışında her şey yaratılmıştır.

v. Yûnus 10/34’te de belirtildiği gibi, müşriklerin ortak koştukları da bu bağlamda yaratılmış şeyler oldukları için onların hiçbir şekilde ilâh olamayacağı, hiçbir şey yaratamayacakları beyan edilmiş olmaktadır.

vı. İsrâ’ 17/111’de şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Övgü, çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, âcizlikten kurtaracak bir yardımcıya ihtiyacı olmayan Allah’a aittir.” Demek ki Yüce Allah’ın kâinatın idaresinde hiçbir ortağı yoktur.

Bütün bu benzer âyetlerde verilmek istenen mesajı içerecek ve ilgili soruyu daha etkili kılacak şekilde Enbiyâ’ 21/22 ve Mü’minûn 23/91’deki bilgiler birden çok ilâh olması durumunda nasıl bir karmaşanın ve kaosun meydana geleceğini açıkça ortaya koymakta, dolayısıyla böyle bir durumun kesinlikle söz konusu olamayacağı dile getirilmek istenmektedir.

2. بَلِ الظَّالِمُونَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Hayır! Zalimler apaçık bir sapkınlık içindedir.” Buradaki بَل bel edatı “aksine, bilakis” manası gereği, Yüce Allah’ın dışındaki varlıkların hiçbir şey yaratamadığını ortaya koymakta, şirk zulmünü işleyen bu inkârcıların apaçık bir sapkınlıkta olduğunu beyan etmektedir. Yaratmada ortağı olmayan Yüce Allah’a herhangi bir şeyde ortak koşmak şirktir ve Lokmân sûresinin 13. âyetinde de belirtildiği gibi “şirk büyük bir zulümdür, haksızlıktır.”

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1.
  • Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1
• 2 - Zemahşerî, age., II, 278, 315.
• 3 - Semerkandî, age., II, 104; Taberî, age., XI, 80; Râzî, age., XVII, 3. 4 - Taberî, age., XI, 80; XIII, 92; Râzî, age., XVII, 3. 5 - Râzî, age., XVII, 3. 6 - Âl-i İmrân 3/58; Yûnus 10/1; Lokmân 31/2; Yâsîn 36/2. 7 - Dühân 44/4.
  • Âl-i İmrân 3/58 Yûnus 10/1 Lokmân 31/2 Yâsîn 36/2 Duhân 44/4
• 8 - Bakara 2/185. 9 - Bakara 2/2; Âl-i ‘Imrân 3/4. 10 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân, 1; İman, 37; Müslim, İman, 57; Ebû Dâvûd, Sünnet, 16; Tirmizî, İman, 4; İbn Mâce, mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27; II, 107; IV, 129, 163.
  • Bakara 2/185 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/4
• 11 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 12 - Semerkandî, age., III, 21; Zemahşerî, age., III, 475.
• 13 - Taberî, age., XXI, 63.
• 14 - Bakara 2/67, 213; Mâide 5/57, 58; Kehf 18/56, 106; Enbiyâ’ 21/36; Furkân 25/41; Lokmân 31/6; Câsiye 45/9, 35. 15 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16.
  • Bakara 2/67 Bakara 2/213 Mâide 5/57 Mâide 5/58 Kehf 18/56 Kehf 18/106 Enbiyâ 21/36 Furkân 25/41 Lokmân 31/6 Câsiye 45/9 Câsiye 45/35 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16
• 16 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 17 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 18 - Tevbe 9/32; Saff 61/8.
  • Tevbe 9/32 Saff 61/8
• 19 - Âl-i İmrân 3/21; Nisâ’ 4/138; Tevbe 9/3, 34; Lokmân 31/7; Câsiye 45/8; İnşikâk 84/24.
  • Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/138 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Lokmân 31/7 Câsiye 45/8 İnşikâk 84/24
• 20 - Âl-i İmrân 3/152; Nisâ’ 4/122; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 55; Hûd 11/45, 65; Ra‘d 13/31; İbrâhim 14/22, 47; Nahl 16/38; İsrâ’ 17/5, 7, 104, 108; Kehf 18/21, 98; Tâhâ 20/86; Meryem 19/61; Enbiyâ’ 21/9, 97, 104; Hacc 22/47; Furkân 25/16; Kasas 28/13, 61; Rûm 30/6, 60; Lokmân 31/9, 33; Fâtır 35/5; Zümer 39/20, 74; Mü’min 40/55, 77; Câsiye 45/32; Ahkâf 46/16, 17; Müzzemmil 73/18; ‘Alak 96/8.
  • Âl-i İmrân 3/152 Nisâ 4/122 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/55 Hûd 11/45 Hûd 11/65 Ra‘d 13/31 İbrâhîm 14/22 İbrâhîm 14/47 Nahl 16/38 İsrâ 17/5 İsrâ 17/7 İsrâ 17/104 İsrâ 17/108 Kehf 18/21 Kehf 18/98 Tâhâ 20/86 Meryem 19/61 Enbiyâ 21/9 Enbiyâ 21/97 Enbiyâ 21/104 Hacc 22/47 Furkân 25/16 Kasas 28/13 Kasas 28/61 Rûm 30/6 Rûm 30/60 Lokmân 31/9 Lokmân 31/33 Fâtır 35/5 Zümer 39/20 Zümer 39/74 Mü'min 40/55 Mü'min 40/77 Câsiye 45/32 Ahkâf 46/16 Ahkâf 46/17 Müzzemmil 73/18 ‘Alak 96/8
• 21 - Semerkandî, age., III, 22; Taberî, age., XXI, 65; Zemahşerî, age., III, 477; Râzî, age., XXV, 143.
• 22 - Nebe’ 78/7; Nâzi‘ât 79/42. 23 - Ra‘d 13/3; Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Lokmân 31/10.
  • Nebe' 78/7 Nâzi‘ât 79/42 Ra‘d 13/3 Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Lokmân 31/10
• 24 - Semerkandî, age., III, 22; Taberî, age., XXI, 66. 25 - Semerkandî, age., II, 281; Taberî, age., XIV, 90; Râzî, age., XXV, 143.
• 26 - Bakara 2/164; Lomân 31/10; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4.
  • Bakara 2/164 Lokmân 31/10 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4
• 27 - Taberî, age., XXI, 66; Râzî, age., XXV, 144. 28 - En‘âm 6/99; Yûnus 10/24; Hıcr 15/19; Nahl 16/11; Kehf 18/45; Tâhâ 20/53; Şu‘arâ’ 26/7; Neml 27/60; Lokmân 31/10; Yâsîn 36/36; Kâf 50/7, 9; Nebe’ 78/15; ‘Abese 80/27.
  • En‘âm 6/99 Yûnus 10/24 Hicr 15/19 Nahl 16/11 Kehf 18/45 Tâhâ 20/53 Şu‘arâ 26/7 Neml 27/60 Lokmân 31/10 Yâsîn 36/36 Kâf 50/7 Kâf 50/9 Nebe' 78/15 ‘Abese 80/27
• 29 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Lokmân 31/11; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Lokmân 31/11 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34