Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 130-143. âyetlerinde faizin haramlığını, cennet ve ilahi mağfiret için çalışılması gerektiğini, takvâ sahiplerinin bazı özelliklerini, müminlerin galip geleceklerini, savaşların imtihan yönünü ve bazılarının isteksizliklerini bildirmektedir.

a) Faize Karşı Uyarı ve Muttakice Davranışlar

Yüce Allah, sûrenin 130-136. âyetlerinde müminlere hitap ederek faizden kaçınmaları, sorumlu ve duyarlı davranıp Allah’a ve Elçi’ye itaat etmeleri gerektiğini beyan ettikten sonra şu ilahi çağrıya yer vermektedir: “Rabbinizin bağışlamasına ve takvâ sahipleri için hazırlanmış (olacak), genişliği de gökler ve yer kadar olan cennete koşun! Onlar (muttakiler), bollukta da darlıkta da infak ederler; öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davrananları sever.”

Ardından, takvâ sahiplerinin özelllikleri bağlamında “Onlar, bir çirkinlik (kötülük) yaptıklarında yani kendilerine zulmettiklerinde Allah’ı hatırlayıp günahlarından dolayı hemen bağışlanma dilerler. (Zaten) günahları Allah’tan başka kim bağışlayabilir ki!? Onlar, işledikleri kötülüklere bile bile ısrar etmezler” buyrulmakta, sonuçta ilahi mağfiret ve cennetlerle ödüllendirilecekleri müjdelenmektedir.

ı. Faiz Yememek, Yüce Allah’a ve Ateşe Karşı Takvâ

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَاْكُلُوا الرِّبٰوٓا اَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَاتَّقُوا النَّارَ الَّت۪يٓ اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Ey iman edenler! Kat kat artırılmış olarak faiz yemeyin! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Umulur ki kurtulursunuz. Kâfirler için hazırlanmış (olacak cehennem) ateş(in)den korunun! Allah’a ve Elçiye itaat edin ki merhamete kavuşturulasınız.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَاْكُلُوا lâ te’külû emri “yemeyin”; الرِّبٰوا er-ribâ kelimesi “faiz”; اَضْعَافًا مُضَاعَفَةً ad‘âfen mudâ‘afeten tamlaması “kat kat, kat kat arttırılmış, katlanmış”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tuflihûne ifadesi “kurtuluşa eresiniz diye”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun, korunun”; النَّار en-nâra kelimesi “(şöyle bir) ateşten”; الَّت۪يٓ اُعِدَّتْ elletî u‘ıddet ifadesi “hazırlanmış olan”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi “kâfirler için”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah(a)”; وَالرَّسُولَ ve’r-rasûle kelimesi “ve Elçi’ye de (itaat edin)”; لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ le‘alleküm turhamûne ifadesi ise “merhamete eriştirilesiniz diye” demektir.

Burada sosyal hayatın en önemli unsurlarından birisi olan ekonomiyle ilgili faizden kaçınmanın gerekleriyle ilgili bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَاْكُلُوا الرِّبٰوٓا اَضْعَافًا مُضَاعَفَةً وَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ey iman edenler! Kat kat arttırılmış olarak faiz yemeyin! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun; umulur ki kurtuluşa erersiniz.” Yüce Allah toplumsal hayatta diğer insanlarla ilişkinin nasıl olması gerektiğine dair çeşitli bilgiler verdikten sonra, bu âyetlerde de toplumsal hayattaki vazgeçilmezlerden birisi olan ekonomik konulara sözü getirmekte, konunun en önemlisi olan faiz yememeyi hükme bağlamakta, sorumlu davranmak gerektiğini beyan ederek, ilahi rahmete ve merhamete eriştirilmek için Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaatin zorunlu olduğuna dikkat çekmektedir.

Bu ayetin önceki bölümle ilişkisi bağlamında Râzî’nin değerlendirmesini aktarmakta yarar görmekteyiz: “Âlimlerden bazıları şöyle demişlerdir: Yüce Allah, müminlere, din ve cihatla ilgili, kendilerini en uygun olana iletmesiyle alâkalı olarak nimetlerinin büyüklüğünü açıklayınca, ardından emir, nehiy, özendirme, teşvik ve sakındırmayla ilgili şeyleri getirmiş ve “Ey İman edenler, faizi yemeyin” buyurmuştur. Buna göre âyet, bir başlangıç cümlesi olup, öncesi ile bir münasebeti yok demektir. Kaffâl ise şöyle demiştir: “Müşriklerin, faiz sebebiyle toplamış oldukları malları ordularına harcamış olmaları nedeniyle âyetin kendinden önceki ifâdelerle ilgili olması da muhtemeldir. Bu durum, müslümanlann, mal toplayarak kendi ordularına harcayıp, bu suretle kâfirlerden intikam alabilmeleri için faize yönelmelerine bir sebep ve davet edici olmuştur. Bu yüzden Yüce Allah, hiç şüphesiz müslümanları bundan nehyetmiştir.”

Kaffâl’in konuya getirdiği bu açıklamayı son derece yerinde gördüğümüzü, böylece ayetlerin sıralanışında anlam irtibatının gözetildiğini gözardı etmemek durumunda olduğumuzu bu vesileyle belirtmiş olalım.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَاْكُلُوا الرِّبٰوٓا اَضْعَافًا مُضَاعَفَةً “Ey iman edenler! Kat kat arttırılmış olarak faiz yemeyin!” Yüce Allah toplumsal hayatın en tehlikeli konularından biri veya birincisi olan faizle ilgili hükmünü açıkça dile getirmekte ve kat kat arttırılmış olarak faiz yenmemesini hükme bağlamakta, bunu adeta bir iman gereği haline getirmektedir.

Kur’ân’da sekiz kez(1) geçen الرِّبٰوا er-ribâ kelimesi malın haksız yere şişmesi, artması, fazlalaşması anlamında “faiz” manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَضْعَافًا مُضَاعَفَةً ad‘âfen mudâ‘afeten tamlaması ise “kat kat arttırılmış, katlanmış” manasına gelmekte ve Mekke’deki tefecilik hastalığı başta olmak üzere tüm faizli işlemler yasaklanmaktadır. Faiz konusunda son derece sarsıcı ifadeler Bakara 2/275-281. âyetlerde zikredilmektedir. Biz de konuyu orada etraflıca ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Bakara 2/275 ve 279’da da belirtildiği gibi, faiz yemek şeytanın maskarası olmaktır; hem Yüce Allah’a hem de Rasûlü’ne karşı savaşta olmaktır.

b) وَاتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun; umulur ki kurtuluşa erersiniz.” Bu ifade Bakara 2/189 ve Âl-i İmrân 3/200’de de geçmektedir. “Kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(2) ile “kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)n kelimeleri(3) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Yüce Allah âyetin sonunda kurtuluşa erebilmek için faizden kaçınmak gerektiği mesajını iletmektedir. Bakara 2/177’de de âyetin sonunda yer aldığı üzere, takvâ “sorumluluk bilinci, sorumluluk bilincine göre hareket edip duyarlılık göstermek” manasında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına karşı titiz davranmayı ve ilahi buyruklara zıt davranışlardan kaçınarak Allah’ın azabından ve gazabından korunabilmeyi ifade etmektedir. Eğer bu başarılabilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir. Toplumsal hayatta en çok sıkıntı veren faizden kaçınmak da bu nedenle takvâ ile ilişkilendirilerek muhataplara bir bilinç verilmesi amaçlanmaktadır.

2. وَاتَّقُوا النَّارَ الَّت۪يٓ اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ “Kâfirler için hazırlanmış (olacak cehennem) ateş(in)den korunun!” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri Bakara 2/24, Âl-i İmrân 3/10 ve Tahrîm 66/6’da da yer almaktadır. Yüce Allah toplumsal hayatta son derece önemli olan “faizden kaçınma”nın ne kadar önemli olduğunu ortaya koymak üzere faizden kaçınarak kurtuluşa erişilebileceğini, bununla birlikte kâfirler için hazırlanmış olacak cehennem ateşinden korunmak gerektiğini dile getirmektedir. Burada geçen اتَّقُوا ıttekû emri, bağlam gereği kök anlamı doğrultusunda “korunmak” manasına gelmekte, ateş azabına girmemek için gerekli duyarlılığın gösterilmesi gerektiğini muhataplara aktaran bir anlam içeriği arz etmektedir.

Âyette geçen اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ “Kâfirler için hazırlanmış (olacak)tır” ifadesiyle ilgili olarak bir noktaya değinmek gerekmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen ve geçmiş zaman kalıbında getirilen fiillerin bu şekilde edilgen getirilmesinin sebebi, bunun bir Kur’ân üslubu oluşudur. Kur’ân’da özellikle Son Saat, kıyâmet ve mahşerle ilgili konularda zaman zaman geçmiş zaman kalıbı kullanılarak, sözü edilen bu hakikatlerin mutlak surette yaşanacağına dikkat çekilmek istenmektedir. Bu tür geçmiş zaman kalıpları bir işin olduğunu değil, kesin olarak meydana geleceğini göstermeyi amaçlamaktadır. Demek ki Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(4) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(5) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(6) edilgen (meçhûl) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyettekiاُعِدَّتْ u‘ıddet edilgen fiilinin de “geçmiş zaman” kalıbı ile getirilme sebebi, olayın meydana geldiğini değil, henüz gerçekleşmemiş de olsa mutlak surette yaşanacağını bildirmeyi amaçlamaktadır. Bu ifade biçimi Kurân’da bir metottur. İleride gerçekleşmesi kesin olan olaylar için, özellikle kıyâmet ve mahşer halleri için genellikle bu tür geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır. Bu nedenle, biz de tercümede bu özelliği ortaya koymak amacıyla parantez içi bir ifadeye yer vermeyi tercih ettik.

3. وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Allah’a ve Rasûl’e itaat edin ki rahmete kavuşturulasınız.” Yüce Allah her konuda olduğu gibi özellikle “faizden kaçınma” konusunda verdiği emrin gereğinin yerine getirilmesi için Allah’a ve Elçi’ye yani Yüce Allah’ın Hz. Muhammed aracılığıyla insanlara ilettiği buyruklara itaat edilmesini hükme bağlamaktadır. Burada sözü edilen itaat emrinin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(7) zikredilmekte, maksat dünyevi şeylere değil de sadece ve sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarını yaşayıp ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini müminlere öğretmektir. Bu çerçevede tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolunun bu olduğu muhataplara bildirilmektedir.

Âyette Yüce Allah’a ve Rasûlüllah’a itaatin gerekçesi “merhamete eriştirilmek” olarak belirlenmektedir. İlahi vahiylerdeki ruh birlikteliğinin bir göstergesi olarak En‘âm 6/155’te de yer alan bu ifade, başka daha pek çok konuda da gerekçe olarak sunulmaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da şu bilgiler verilmektedir:

a) “Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(8)

b) “Kur’ân’a tâbi bir şekilde muttaki olmak”,(9)

c) “Peygamber öğretilerine itibar etmek”,(10)

d) “Kur’ân kıraat edildiğinde sesi kesip ona kulak vermek”,(11)

e) “Namaz kılmak, zekât vermek ve Hz. Peygamber’e itaat etmek”,(12)

f) “Allah’a istiğfar etmek”,(13)

g) “Emir olup yapılmayan ve yasak olup yapılanlardan dolayı duyarlı olmak”,(14)

h) “Birbirleriyle savaşan müminlerin arasını ıslah etmek.”(15)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda dile getirildiği gibi, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına azami özen göstererek ilahi merhamete layık olmaya çalışmak gerekmektedir.

ıı. İlahi Mağfirete ve Cennete Koşanlar

وَسَارِعُوٓا اِلٰى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ اُعِدَّتْ لِلْمُتَّق۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّآءِ وَالضَّرَّآءِ وَالْكَاظِم۪ينَ الْغَيْظَ وَالْعَاف۪ينَ عَنِ النَّاسِ وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Rabbinizin bağışlamasına ve muttakîler (duyarlı olanlar) için hazırlanmış (olacak), genişliği de gökler ve yer kadar olan cennete koşun! Onlar (muttakiler), bollukta da darlıkta da infak edenler, öfkelerini yutanlar ve insanları affedenlerdir. Allah güzel davrananları sever.”

Buradakiوَسَارِعُوا ve sâri‘û emri “ve koşuşturun, koşun”; اِلٰى مَغْفِرَةٍ ilâ mağfiratin ifadesi “(şöyle bir) bağışlanmaya”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden (gelen)”; وَجَنَّةٍ ve cennetin kelimesi “ve (şöyle bir) cennete ki”; عَرْضُهَا ‘arduhâ ifadesi “onun genişliği”; السَّمٰوَاتُ es-semâvâtü kelimesi “gökler (kadardır)”; وَالْاَرْضُ ve’l-ardu kelimesi “ve yer (kadardır)”; اُعِدَّتْ u‘ıddet edilgen fiili “hazırlanmış (olacak)tır”; لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne ifadesi “takvâ sahipleri için”; اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ ellezîne yunfikûne ifadesi “onlar infak edenler(dir)”; فِي السَّرَّآءِ fi’s-serrâi kelimesi “bollukta”; وَالضَّرَّآءِ ve’d-darrâi sözcüğü “ve darlıkta”;وَالْكَاظِم۪ينَ ve’l-kâzımîne kelimesi “ve bastıranlar(dır)”; الْغَيْظ el-ğayza sözcüğü “öfkeyi, kini”; وَالْعَاف۪ينَ ve’l-‘âfîne kelimesi “ve affedenler(dir), bağışlayanlar(dır)”; عَنِ النَّاسِ ‘ani’n-nâsi ifadesi “insanları”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُحِبُّ yuhibbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُحْسِن۪ينَ el-muhsinîne kelimesi ise “güzel davrananları, işini düzgün yapanları” demektir.

Burada ilahi mağfirete ve cennete koşmayla ilgili olarak muttakilik özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَسَارِعُوٓا اِلٰى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ اُعِدَّتْ لِلْمُتَّق۪ينَ “Rabbinizin bağışlamasına ve takvâ sahipleri için hazırlanmış (olacak), genişliği de gökler ve yer kadar olan cennete koşun!” Yüce Allah önceki âyetlerde kurtuluşa erebilmek için Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olunması gerektiğini beyan ederek, merhamete eriştirilmenin yolunu Allah’a ve Rasûl’e itaat olarak belirledikten sonra, bu âyette bütün bunların nihayetinde neye hizmet etmesi gerektiğini dile getirmektedir. Bu bağlamda maksadın Allah’ın bağışlamasına ve cennete koşmak olduğunu ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hadîd 57/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinizden bir mağfirete, Allah’a ve peygamberlerine inananlar için hazırlanmış (olacak), genişliği gökle yerin genişliği gibi olan cennete koşuşun! İşte bu, Allah’ın lütfudur ki onu dilediğine/layık gördüğüne verir. (Çünkü) Allah büyük lütuf sahibidir.” Yüce Allah muhataplarına seslenmekte ve sadece dünya hayatı için değil de âhiret hayatı ve özellikle de cenneti elde etmek için yarışmaları gerektiğine dikkat çekmektedir.

a) وَسَارِعُوٓا اِلٰى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ “Rabbinizden bir mağfirete ve genişliği gökle yerin genişliği gibi olan cennete koşuşun!” Âyetin başında yer alan سَارِعُوا sâri‘û emri “koşmak”, “sürat yapmak”, “geçmeye çalışmak” gibi manalar vermekte, Hadîd 57/21’de ise “yarışın”, “koşun”, “koşuşun” gibi anlamlar içermekte olan سَابِقُوا sâbikû emri yer almakta ve insanların ne uğrunda çaba sarf etmesi, yarışması ve koşması gerektiğini ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili iki âyette kullanılan her iki kelime de “birbirleriyle ortaklık” manası içeren müfâ‘ale kalıbı gereği, birbirini tökezletmek değil de birbirleriyle ortaklaşa hareket ederek herkesin kazanmasına elvermek manasını içermektedir. Çünkü Mâide 5/2’de de beyan edildiği gibi, müminler “iyilik ve takvâda birbirlerine yardım etmek” ve “haram ve düşmanlıkta böyle bir yardımlaşmada bulunmamak”la yükümlü tutulmuşlardır.

Yüce Allah Müslümanların birbirleriyle koşuşturma yarışını O’nun mağfiretini yani bağışlamasını elde etmek ve genişliği göklerle yerin genişliği gibi olan bir cennete girmekle ilişkilendirmektedir. “Genişliğin göklerle yerin genişliği gibi oluşu” ifadesi, cennetin büyüklüğüne dair bir çeşit bilgilendirmedir. Birilerinin kendi arzularıyla şekillendirdikleri ve sınırlarını kendilerinin belirlediği, adeta bir gecekondu mantığıyla izaha kalkıştıkları gibi, dar ve çok çok az insanı içine alacak bir cennetten değil de, sınırlarını idrak edebilmenin imkânsız olduğu genişlikte ve büyüklükte bir cennetten söz edilerek muhataplara moral verilmesi amaçlanmaktadır.

b) اُعِدَّتْ لِلْمُتَّق۪ينَ “Takvâ sahipleri için hazırlanmış (olacak)tır.” Bu ifade Hadîd 57/21 “Allah’a ve peygamberlerine inananlar için hazırlanmış (olacak)tır” şeklinde zikredilmektedir. Yüce Allah âyetin bu cümlesinde daha önce sözünü ettiği cennetin takvâ sahipleri için yani duyarlı davrananlar, sorumluluğunu bilip ona göre hareket edenler için hazırlanmış olacağını haber vermektedir. Demek ki her iki ifade birbirini tamamlamakta, muttaki olabilmek için Yüce Allah’a ve O’nun peygamberlerine iman etmek olmazsa olmaz şart olarak zikredilmektedir. Bu arada konuyla ilgili âyetlerde geçen ve geçmiş zaman kalıbında getirilen fiillerin bu şekilde getirilmesinin sebebi hakkında daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/131’de bilgi vermiş, bunun bir Kur’ân üslubu olduğunu ifade etmiştik.

Kur’ân’da 17 kez geçen “takvâ” kavramı ve 49 kez geçen “muttakî” kavramı gibi aynı kökten gelen çeşitli kelimeler hakkında Bakara 2/2’de çeşitli açıklamalar yapmıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Takvâ bir duyarlılıktır; günahlara karşı korunaklı olmaktır; sorumluluğunu bilmek ve sorumlu davranmaktır. Buradan hareketle, muttakiler de takvâlı olan, sorumluluğunu bilip sorumlu davranan duyarlı kişilerdir.

2. اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّآءِ وَالضَّرَّآءِ وَالْكَاظِم۪ينَ الْغَيْظَ وَالْعَاف۪ينَ عَنِ النَّاسِ وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Onlar (muttakiler), bollukta da darlıkta da infak edenler, öfkelerini yutanlar ve insanları affedenlerdir. Allah güzel davrananları sever.” Yüce Allah insanların ilahi mağfirete ve cennete koşuşturmaları gerektiğini, o cennetin de muttakilere verileceğini beyan ettikten sonra, muttakilerin yani takvâ sahiplerinin özelliklerinden bir kısmını bu âyette saymaktadır.

a)اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّآءِ وَالضَّرَّآءِ “Onlar (muttakiler), bollukta da darlıkta da infak edenlerdir.” Yüce Allah takvâ sahipleri yani duyarlı müminlerin özelliklerinden “ilki”nin “varlıkta da darlıkta da infak etmeleri” olduğunu ifade etmektedir.

İnfâk konusunu Bakara 2/215’te oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için, burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnfak denen şey ekonomik, bilgi, ilgi, yardım, şefkat, sevgi, tecrübe vs. içerikli her türlü fedakârlığı kapsamaktadır ve karşılığını Yüce Allah’tan beklemek üzere fakirlerin ya da muhtaçların ihtiyaç duydukları şeyi hiç kimse görmeden onlara ulaştırmak, muhataplara erişebilmek için bir köprü kurmaktır.

Âyette Yüce Allah yolunda yapılacak olan infakın hangi zamanlarda olması gerektiğine dair bilgi verilmektedir. Kur’ân’da bir kez de A‘râf 7/95’te geçen السَّرَّآء es-serrâ’ sözcüğü “bolluk”, “varlık” gibi rahat ve zenginlik içerisindeki hali ifade etmekteyken, Kur’ân’da 9 kez(16) geçen الضَّرَّآء ed-darrâ’ sözcüğü ise daha çok “ekonomik sıkıntılar, darlıklar”, “hastalıklar” anlamını içermektedir.

Demek ki duyarlı müminler Allah yolunda infakta bulunurlarken sadece var zamanlarında değil de dar zamanlarında da bunu yaparak bir Müslüman duruşu ortaya koyarlar. Çünkü infak sadece ekonomik içerikten ibaret olmadığı ve her şeyle irtibatlandırılabileceği için herkesin her zaman yapabileceği bir infak konusu mutlaka vardır. Esasında infak imkânla sınırlı değil, imana alakalı bir kavramdır. Bu durum Bakara 2/177 ve İnsân 76/8’de dile getirilen “sevdikleri şeyi, ona muhtaç omalarına ve onu sevmelerine rağmen vermeyi” de içermektedir. Kaldı ki Beled 90/14’te dile getirilen “zor günde fakiri yedirmek” ile Haşr 59/9’da değinilen “îsâr denen duyarlılığı yani kardeşini kendine tercih etmeyi” de elbette kapsamaktadır.

b) وَالْكَاظِم۪ينَ الْغَيْظَ “Öfke(leri)ni yutanlardır.” Müttakilerle ilgili “ikinci” özellik “öfkelerini yutmak”tır. Kur’ân’da bir kez de Mü’min 40/18’de eliflâmsız şekilde geçen الْكَاظِم۪ين el-kâzımîne kelimesi “yutanlar” manasına gelmekte, beraberindeki الْغَيْظ el-ğayz kelimesi gereği “öfkesini yutanlar” manasını vermektedir. Zira Kur’ân’da 6 kez(17) geçen الْغَيْظ/غَيْظ ğayz/el-ğayz kelimeleri “öfke”, “gazap” manasına gelmektedir.

Yüce Allah cennetlik olacaklarını haber verdiği muttakilerin bir başka özelliğini “öfkelerini yutmak” şeklinde belirlemektedir. Demek ki yiğitlik, öfkesine mağlup olmayla değil, ona galip gelmeyle elde edilmektedir. Öfkesine hâkim olamayanların yapmayacağı taşkınlık olmayacağı için, Yüce Allah öfkesini yutanları yani bastıranları “muttakiler” ve “muhsinler” olarak tanıtmakta ve kendilerini cennetine koyacağını müjdelemektedir.

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Öfkesinin gereğini yerine getirebilecek güçte olduğu halde öfkesini yutan kimsenin kalbini Allah emniyet ve iman ile doldurur.”(18)

“Öfkesini çıkaracak güçte iken kim öfkesini yutarsa, Allah onu istediği kadar huri ile (ödülle) birleştirir.”(19)

“Allah’a şu iki yutkunmadan daha sevgili olan başka bir yutkunma yoktur: Sahibinin, sabır ve güzel bir katlanma ile yutkunduğu, acı verici bir (elem karşısında) yutkunması ve sahibinin yutkunmuş olduğu kızgınlık yutkunması...”(20)

c) وَالْعَاف۪ينَ عَنِ النَّاسِ “İnsanları affedenlerdir.” Muttaki ve muhsinlerin bu âyet grubundaki “üçüncü” özelliği “insanları affetmek” şeklinde belirlenmektedir. Yüce Allah’ın sıfatlarından birisi olan ve “affeden” manasındaki ‘afüvv kelimesinin(21) de aynı kökten geldiği الْعَاف۪ين el-‘âfîne sözcüğü Kur’ân’da sadece bu âyette geçmekte ve “affediciler” manasını vermektedir.

İnsanların hatalarını affetmeyle ilgili bazı bilgileri burada zikretmekte yarar görmekteyiz. Yüce Allah A‘râf 7/199’da Hz. Peygamber’e “Af yolunu tut” diye emretmekte, onun şahsında diğer müminlerin de böyle davranmaları gerektiğini öğütlemektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in hoşgörülü olmasını, zorluk çıkartıcı ve dışlayıcı bir üslup takınmaması gerektiğini emretmektedir. Şûrâ 42/37’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınırlar; kızdıkları zaman da kusurları bağışlarlar.”

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/159’daki şu bilgiler de hatırlanmalıdır: “Allah’tan bir merhamet sayesinde onlara yumuşak davrandın. Eğer kaba ve katı yürekli olsaydın çevrenden dağılıp giderlerdi.” Mâide 5/13’te de benzer bir ifade vardır. Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et. Onlarla sadece güzel bir şekilde mücadele et” buyrularak aynı nokyata işaret edilmektedir.

“Affı almak” demek, affedici olmak, herkesin eksiğine veya kusuruna bakmamak, kusurları bağışlamak, özür dileyenleri affetmek manası da elbette asıl anlamıdır. “Af kapsamında” düşünülecek şekilde “kötülüğü iyilikle karşılamak gerektiği” noktasında Ra‘d 13/22, Mü’minûn 23/96 ve Fussilet 41/34’te verilen bilgiler de konuyu açıklamada son derece önemli mesajlar içermektedir. Aynı şekilde Bakara 2/109, Nûr 24/22 ve Teğâbun 64/14 gibi pek çok âyette de affın önemine vurgu yapılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak birkaç hadis zikretmekle yetinelim. Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır:

“İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”(22)

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”(23)

“Bu, Allah’ın kullarının kalplerine yerleştirdiği merhamettir ve Allah, ancak merhametli kullarına rahmet eder.”(24)

Hz. Peygamber’in şu sözü meseleyi tam anlamıyla ortaya koymaktadır: “Ben lanetçi olarak gönderilmedim; ben rahmet peygamberiyim (rahmet olarak, rahmetin tecellisi olarak gönderildim).”(25)

d) وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Allah da güzel davrananları sever.” Yüce Allah bazı özelliklerini saydığı muttakilerin aslında bu özellikleri gereği muhsinler olduğunu beyan ederek, işini güzel yapanlar manasında muhsinleri sevdiğini bildirmektedir.

Kur’ân’da 34 kez(26) geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne/muhsinûne kelimesi ile bir kez geçen el-muhsinât sözcüğü(27) gereği, ihsân terimi Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette şöyle tarif edilmektedir: “İhsân, Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir. Sen her ne kadar O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.”(28) Demek ki ihsân, “hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde yaşama bilincidir; hayatın merkezinde Yüce Allah’ın bulunduğunu bilmek ve O’na göre duyarlı yaşamak”tır.

ııı. Muttakilerin Bazı Özellikleri

وَالَّذ۪ينَ اِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً اَوْ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللّٰهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلَّا اللّٰهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلٰى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Onlar, bir çirkinlik yaptıklarında veya kendilerine haksızlık ettiklerinde Allah’ı hatırlayıp günahlarından dolayı hemen bağışlanma dileyenlerdir. (Zaten) günahları Allah’tan başka kim bağışlayabilir ki! Onlar, işledikleri kötülüklerde bilerek ısrar etmezler.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اِذَا فَعَلُوا vellezîne izâ fe‘alû fadesi “(şunu) işlemiş olanlar”; فَاحِشَة fâhışeten kelimesi “herhangi bir çirkinlik”;اَوْ ظَلَمُوٓا ev zalemû ifadesi “veya, yani zulmedenler, haksızlık edenler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “kendilerine, onların nefislerine”; ذَكَرُوا zekerû fiili “hatırlarlar, anrlar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; فَاسْتَغْفَرُوا festağferû fiili “ve istiğfar ederler, bağışlanma dileğinde bulunurlar”; لِذُنُوبِهِمْ li zunûbihim ifadesi “onların günahları için”;وَمَنْ يَغْفِرُ ve men yağfiru ifadesi “kim bağışlayabilir ki”; الذُّنُوبَ ez-zünûbe kelimesi “gühanları”; اِلَّا اللّٰهُ illellâhu ifadesi “Allah’tan başka”; وَلَمْ يُصِرُّوا ve lem yusırrû fiili “ve ısrar etmezler”; عَلٰى مَا فَعَلُوا ‘alâ mâ fe‘alû ifadesi “yaptıklarına, yapmış oldukları şeylere”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyledir)”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmektedirler, bilirler, bile bile” demektir.

Burada muttaki muhsinlerin çeşitli özelliklerine dair bazı hatırlatmalar gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً اَوْ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللّٰهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلَّا اللّٰهُ “Onlar, bir çirkinlik (kötülük) yaptıklarında yani kendilerine zulmettiklerinde Allah’ı hatırlayıp günahlarından dolayı hemen bağışlanma dileyenlerdir. (Zaten) günahları Allah’tan başka kim bağışlayabilir ki!” Yüce Allah muttaki muhsinlerin özelliklerini saymaya devam etmekte, bu defa insanlık icabı herhangi bir hata işlediklerindeki duyarlı tutumlarını dile getirmktedir.

a) وَالَّذ۪ينَ اِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً اَوْ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ “Onlar, bir çirkinlik (kötülük) yaptıklarında yani kendilerine zulmettiklerinde.” Kur’ân’da 13 kez(29) kullanılmakta olan فَاحِشَة fâhışeh sözcüğü “her türlü ahlaksızlık” manasına gelmektedir. Bu bağlamda yasaklanan davranışlardan birisi Kur’ân’da yedi kez(30) geçen الْفَحْشَآء el-fahşâ’ kavramıdır ki bunun kapsamına her türlü cinsel içerikli çirkin davranış, yani bir anlamda edepsizlikler girebilir. Rabbimizin haram kıldığını haber verdiği konulardan birisi الْفَوَاحِش el-fevâhış denen açık ve gizli bütün “çirkinlikler”dir. Kur’ân’da dört kez(31) yer alan الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi de الفَاحِشَة el-fâhışeh kelimesinin çoğuludur ve “açık ve gizli yüz kızartıcı, utanç verici her davranış” demektir.

Konuyla ilgili kelimelerin her birinin kapsamını düşündüğümüz فَاحِشَة fâhışeh kelimesi, kişinin daha çok başkalarıyla yaptığı ahlaksızlık olarak düşünülebilir. Muttaki ve muhsin kişiler işte böyle bir ahlaksızlık yapmış olursa, bu durum aslında onların kendilerine yazık etmesidir. Bu nedenle, âyette zikredilen اَوْ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ ifadesindeki اَوْ ev edatına “veya” anlamında bir seçenek manasını değil de tafsiliyye veya tefsiriyye demek olan “açıklama” manasını vermek gerektiği kanaatindeyiz. Bu yüzden ilgili cümleleri birlikte şöyle tercüme etmenin daha doğru olacağını düşünmekteyiz: “Yine onlar, bir çirkinlik (kötülük) yaptıklarında yani kendilerine zulmettiklerinde.” “Kendilerine yazık etmek” ifadesindeki zulüm, bir şeyi olması gerekenin dışında yapmak manasına geldiği için, fuhşun işlenmesi, olması gerekenin zıddına bir şeyler yapmış olmak anlamına geleceği için bu şekilde isimlendirilmektedir. Diğer tercihlerde ise bu iki husus ayrı fiiller olarak anılmakta ve tercüme şu şekilde yapılmaktadır: “Yine onlar bir kötülük yaptıklarında ya da kendilerine zulmettiklerinde.”

b)ذَكَرُوا اللّٰهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ “Allah’ı hatırlayıp günahlarından dolayı hemen bağışlanma dilerler.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde muttaki muhsinlerin herhangi bir fuhuş yani “çirkinlik” işlediklerinde Allah’ı hatırladıklarını ve günahları için hemen istiğfarda, yani bağışlanma dileğinde bulunduklarını haber vermektedir. Burada فَاسْتَغْفَرُوا festağferû fiilinin başındaki fâ/fe harfi ta‘kîbiyye manasına gelmekte ve cümleye “hemen” anlamını katmaktadır.

Muttaki insanlar herhangi bir fuhuş işlediklerinde bunu kanıksamamak, alışkanlığa dönüştürmemek için üzerinden hiç zaman geçirmeden hemen özür dilediklerini, özür dilemeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır ki bu da öncelikle kalpte başlar; sonrasında ise dil ile söze, davranışlarla da tevbeye yani gerçeğe dönüş manasında eyleme dönüştürülür.

c) وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلَّا اللّٰهُ “(Zaten) günahları Allah’tan başka kim bağışlayabilir ki!?” Yüce Allah duyarlı bir müminin işlediği günahlarından dolayı özür dileyeceği makamın sadece Allah olduğunu bildiğini, Allah’tan başka hiç kimsenin günahları bağışlayamaacağını vurgulu bir ifade ile dile getirmektedir. Önceki cümlede geçen فَاسْتَغْفَرُوا festağferû/istiğfâr sözcüğü “bağışlanma dileğinde bulunmak” manasına gelirken, bu cümledeki يَغْفِرُ yağfiru fiili ise “bağışlamak” demektir. Âyetin bu cümesi harika bir Allah bilinci vermeyi amaçladığı için, her bir günahtan dolayı bağışlanma dileğinde bulunulacağı zaman bu cümlenin mutlak surette bilinmesi gerekmektedir.

2. وَلَمْ يُصِرُّوا عَلٰى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Onlar, işledikleri kötülüklere bile bile ısrar etmezler.” Yüce Allah muttaki muhsinlerin bir başka özelliği bağlamında onların “hiç hata işlemediklerini” değil de “bile bile hatada ısrar etmediklerini” beyan etmektedir. Hatasızlık Yüce Allah’a aittir; iradeli her bir varlığın hata yapması kaçınılmazdır. Zaten Kur’ân’da Hz. Âdem, Hz. Nûh, Hz. Mûsâ, Hz. Yûnus, Hz. Peygamber vs. diğer peygamberlerin yaptıkları hatalara değinilmesinin sebebi de bu olsa gerektir.

Peygamberler hata noktasında ümmetten üç noktada farklıdır. Onlar sürekli hata işlemezler; bir hatayı tekrar tekrar sürdürmezler ve hatalarından tevbe etmeden ölmezler. İşte bilinmesi gereken budur. Bunun ötesinde hatasızlık üzerinden herhangi bir edebiyat üretmenin hiçbir manası yoktur. Nihayetinde âyette söylenmek istenen şudur: Peygamberler bile hata yapmışlarsa diğer insanların hata işlememek gibi bir iddiası kesinlikle olmamalıdır. Önemli olan nokta, bile bile hatada ısrar etmemek ve hata sonrasında zamanı geçirmeden hemen istiğfarda bulunmayı başarmaktır.

ıv. Muttakilerin Ödülleri

اُو۬لٰٓئِكَ جَزَآؤُ۬هُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَنِعْمَ اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ “İşte onların ödülü, Rableri tarafından bağışlanma ve altlarından ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetlerdir. (İyi) iş yapanların ödülü ne güzeldir!”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte şunlar, onlar”; جَزَآؤُ۬هُمْ cezâuhum tamlaması “onların karşılığı”; مَغْفِرَة mağfiratün kelimesi “bağışlanma(dır)”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; وَجَنَّاتٌ ve cennâtün kelimesi “ve cennetler(dir)”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “altlarından, alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru sözcüğü “ırmaklar”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَنِعْمَ ve nı‘me edatı “ne güzeldir”; اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ ecru’l-‘âmilîne tamlaması ise “iyi amelde bulunanların ödülü” demektir.

Burada muttaki muhsinlere mahşerde verilecek ödüllerle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah muttaki muhsinlerin çeşitli özelliklerini saydıktan sonra bu âyette onların mahşerdeki ödüllerine değinmektedir. Bu bağlamda fedakârlıklarının karşılığı olarak söz konusu kişilerin âhirette mağfiret elde edecekleri yani bağışlanacakları belirtilmekte ve altlarından ırmaklar akan bahçelerde ağırlanacakları müjdelenmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak gerekir.(32)

Bu arada âyetin sonundaki وَنِعْمَ اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ “İyi amelde bulunanların mükâfatı ne güzeldir!” ifadesinin benzerleri ‘Ankebût 29/58 ve Zümer 39/75’te de geçmekte ve dünya hayatında fedakârlık yapanların mahşerdeki ödüllerinin son derece güzel olduğu manasını içermektedir. Yûnus 10/26 ve Rahmân 55/60’da da belirtildiği gibi, dünyada yapılan iyiliklerin karşılığı mahşerde de elbette iyilik, hatta çok daha fazlası olacaktır. Burada dikkat çekilen nokta, ödülün verilmesi için öncesinde yani dünya hayatında fedakârlık yapılmasıdır. Mahşer ödül yeridir; yani dünyada emek vermeyenlere mahşerde yemek de ekmek de verilmez.

Kur’ân’da 16 kez geçen نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzel” manasına gelmekte, iyi iş yapanların ecri,(33) Yüce Allah’ın vekil oluşu,(34) Allah’ın dost ve yardımcı oluşu,(35) dünyanın sonu olarak cennet,(36) sevap,(37) Yüce Allah’ın yönelişleri kabul edişi,(38) Hz. Süleyman,(39) Hz. Eyyûb,(40) Yüce Allah’ın imkân yaratıcılığı(41) ve kudreti(42) için kullanılmaktadır. Aynı manayı veren nı‘ımmâ kelimesi ise Bakara 2/271 ve Nisâ’ 4/58’de geçmektedir.

b) İlahi Yasalar

Yüce Allah, sûrenin 137-139. âyetlerinde müslümanlardan önce nice milletler hakkında sünnetlerin yani ilâhî yasaların gelip geçtiğini, onun için yeryüzünde dolaşıp hakikati yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bakmalarını emretmekte, Kur’an’ın bütün insanlığa bir açıklama, takvâ sahipleri için de bir hidâyet ve bir öğüt olduğunu bildirmekte, “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz” müjdesine yer vermektedir.

ı. Yalanlayanların Feci Akıbeti

قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ “Sizden önce (nice milletler hakkında, ilahi) kanunlar elbette gelip geçmiştir. (Onun için) yeryüzünde dolaşın; sonra yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bakın!”

Âyetteki قَدْ خَلَتْ kad halet fiili “muhakkak ki geçti”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; سُنَن sünenün kelimesi “yasalar, kanunlar”; فَس۪يرُوا fe sîrû emri “gezin, gidin, yürüyün”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَانْظُرُوا fenzurû emri “bakın”; كَيْفَ كَانَ keyfe kâne sorusu “nasıl olmuştu”; عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ‘âkıbetü’l-mükezzibîne tamlaması ise “yalancıların sonu” demektir.

Burada bütün muhataplara seslenilmekte ve eski milletlerin yurtları gezilerek ibret alınmasıyla ilgili bir emir gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ “Sizden önce (nice milletler hakkında) sünnetler (ilâhî yasalar) gelip geçmiştir.” Yüce Allah ilahi bağışlanma ve cennete koşuşturma ile muttaki muhsinlerin çeşitli özelliklerini, sonrasında da onların mahşerde alacakları ödülleri beyan ettikten sonra, bu defa eski kavimlerin hayatlarından dersler alınması gerektiğini hatırlatmaktadır. Bu doğrultuda olmak üzere, öncelikle Medineli muhataplara, sonrasında evrensel olarak bütün insanlığa hitap edilerek, yaşanan nice tecrubelerin bulunduğunu belirtmektedir. Uhud gibi bazı olumsuz olaylara takılmamak ve onları abartmamak gerektiği, çünkü eski milletler içerisinde ibret alınacak nice hayatların bulunduğu da dolaylı olarak haber verilmektedir.

Bir kez de Nisâ’ 4/26’da geçen سُنَن sünen kelimesi genelde “yol, tarz, davranış biçimi” manasına gelse de özelde “Hz. Peygamber’in hayat tarzı” manasındaki sünneh kelimesinin çoğuludur ve “yollar”, “hayat tarzları”, “gelenekler”, “olaylar”, “(ilâhi) yasalar” gibi manalar içermektedir. Bu anlam dünyasıyla Yüce Allah vahyin indirildiği dönemdeki ilk muhataplara seslenmekte ve kendilerinden önce nice hayatların ve onlara uygulanan ilahi yasaların geçtiğini hatırlatmaktadır. Bu ifade elbette olumsuz bir mana vermekte ve geçmişten ders almayanlar dolaylı olarak kınanmaktadır. Nitekim devam eden cümlede muhataplara seslenilmekte ve ibret almak için gezip dolaşmaları emredilmektedir.

Bu emir gereği, âyette yer alan سُنَن sünen kelimesinin de eski kavimlere uygulanan “ilahi yasalar” manasına geldiğini söyleyebiliriz.(43) Dahası hata yapanlara yönelik olarak hatırlatılan “bu konuda Allah’ın sünneti gelmiştir” mealindeki âyetlerde(44) verilmek istenen mesaj da bu istikamettedir. Bu manaya göre A‘râf 7/128, Enbiyâ’ 21/105 ve Sâffât 37/171-173 gibi âyetlerde dile getirilmek istenen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir.

2. فَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ “(Onun için) yeryüzünde dolaşın; sonra yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bakın!” Yüce Allah önceki kavimler arasında nice örnek olayların gelip geçtiğini beyan ettikten sonra, aynısı Nahl 16/36’da da geçen bu emirde hakkı yalanlayanların akıbetinin nasıl olduğu konusunda muhatapların yeryüzünde gezip dolaşmalarını emretmektedir.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar?” Burada ifade her ne kadar “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, maksat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “gidip gezin”, “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını içermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdi; henüz görmeyenlerin de gidip ibret almak için görmeleri âyette açıkça emredilmektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(45) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Medineli münafıklar ve kitap ehlinden olup da hakikati inkâr edenlerdir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

ıı. Vahyin Misyonu

هٰذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّق۪ينَ “Bu (Kur’an), bütün insanlığa bir açıklamadır; muttakîler (duyarlı olanlar) için de bir rehber ve bir öğüttür.”

Âyetteki هٰذَا hâzâ kelimesi “(işte) bu”; بَيَان beyânun kelimesi “açıklama(dır), duyuru(dur)”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve rehberlik(tir)”;وَمَوْعِظَةٌ ve mev‘ızatün sözcüğü “ve öğüt(tür)”; لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne ifadesi ise “duyarlılılık, takvâ sahipleri için” demektir.

Burada vahyin çok önemli üç özelliğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.هٰذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ “Bu (Kur’an), bütün insanlığa bir açıklamadır.” Yüce Allah verdiği bilgilerin bütün insanlar için bir duyuru olduğunu, takvâlı yani duyarlı insanlar için de hidayet rehberi yani yol gösterici ve öğüt olduğunu ilan etmektedir. Âyette geçen هٰذَا hâzâ kelimesi “bu” manasına gelmekte ve ilahi mesajların yer aldığı vahiy manasında “Kur’ân” manasına gelmektedir. Kur’ân’ın بَيَان beyân oluşu onun isimlerindendir ki maksat onun içerdiği prensiplerin apaçık olduğunu ifade etmektir.

“Açıklama, mesaj, ders” anlamlarına gelen بَيَان beyân kelimesi, Kur’ân’ın Kur’ân’daki isimlerinden biridir. “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız.”(46) Burada ve benzer 18 âyette(47) geçen بَيِّنَة/ الْبَيِّنَةbeyyineh/el-beyyineh kelimeleri “açık delil, mucize” anlamındadır. “Andolsun Mûsâ size apaçık âyetler (deliller) getirmişti. Sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı (ilâh) edindiniz.”(48) Bu âyette de olduğu üzere Kur’ân’da 52 defa(49) geçen بَيِّنَات/الْبَيِّنَات beyyinât/el-beyyinât kelimeleri “apaçık belgeler, deliller”; 3 kez(50) geçen مُبَيِّنَة mübeyyineh kelimesi “açık, apaçık”; 3 kez(51) geçen مُبَيِّنَات mübeyyinât kelimesi ise “açıklayıcılar, apaçık olanlar” anlamına gelmektedir.

“İşte bu (kitap), bütün insanlar için bir açıklama ve bir derstir; takvâ sahipleri için de bir hidayet ve öğüttür”(52) mealinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi بيان beyân kelimesi, Kur’ân’ın bütün insanlara yönelik bir hitap olduğunu ortaya koymakta, ayrıca duyarlı insanlar için bir yol gösterici, rehber ve öğüt olduğuna dikkat çekmektedir. Kur’ân, “apaçık oluşu ve açıklayıcılık yönüyle muhteşem anlam derinliklerine sahip bir şekilde Yüce Allah’ın kendisini ifade etme aracı olan” bir mesajdır.

Kur’ân’ın بَيَان beyân oluşu, onun konuşmasıyla da yakından ilgilidir. Evet, insanlar konuştuğu gibi Kur’ân da konuşur;(53) üstelik onun konuşması sadece ve sadece gerçeği ifade şeklinde gerçekleşir. Onda sapma ve eğrilme yoktur; sahibini yanıltma ve yarı yolda bırakma da yoktur. İnsan olmaktan ve yanılabilirlilikten kaynaklanan hiçbir sorun veya eksiklik Kur’ân’da yer almaz. Kur’ân’ın konuşması Yüce Allah’ın konuşması demektir ve Yüce Allah da sadece gerçeği söyleyendir.(54) Kur’ân’ın ifadesine göre O’nun sözü gerçeğin ta kendisidir; ötesi şaşkınlıktır.(55)

Bütün bu sözlerimizin özeti şudur: Konuşmaktan maksat anlaşılmaktır. İnsanlar anlaşılmak için konuşurlar da kâinatın sahibi Yüce Allah anlaşılmamak için konuşmuş olabilir mi hiç? Kur’ân, beyândır; Yüce Allah bununla insanlara seslenmektedir. Bize düşen şey, o sese ve sahibine samimiyetle kulak vermektir.

2. وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّق۪ينَ “Takvâ sahipleri için de bir hidâyet ve bir öğüttür.” Vahyin لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne ifadesi “muttakiler için” yani duyarlı, sorumluluğunu bilen ve sorumlu davrananlar için “hidayet” ve “öğüt” olduğuyla ilgili ifade Mâide 5/46’da da geçmektedir. Konuya dair vahyin iki sıfatıyla ilgili kısa bilgiler aktarmakta yarar vardır.

a) Tefsirimizin Giriş bölümünde geniş ir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’ın özelliklerinden birisinin de onun müminler için هُدًى hüden yani “hidayet rehberi, yol gösterici” oluşu şeklinde belirlemektedir. Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunlardan bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(56) Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl, neyin doğru, neyin yanlış olduğunu bildiren bir yol göstercidir.

b) Kur’ân, “bütün ilkelerinde öğüdü esas alan ve öğüdün nasıl verileceğini öğreten” bir rehberdir. Kur’ân’da مَوْعِظَة mev‘ızah/el-mev‘ızah kelimeleri 9 kez(57) geçmekte, bunların bir kısmı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân için kullanılmaktadır.(58)

Nasihat vermede en güzel metotların yer aldığı kaynak Kur’ân’dır. Yüce Allah’a davet edenlerin, davette uygulayacakları yöntemleri Kur’ân’dan öğrenmeleri gerekir. Çünkü en güzel öğüt en Güzel’in öğüdüdür ki o da Kur’ân’dır. Nahl 16/125’te geçtiği üzere, Yüce Allah’ın yoluna davette takip edilmesi emredilen metotlardan birisi mev‘ızadır. Bu durum, Kur’ân’ın öğüt içerikli yapısından kaynaklanmaktadır.

ııı. Gerçek Müminlerin Üstün Olacağı

وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَاَنْتُمُ الْاَعْلَوْنَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Sakın gevşemeyin; hüzünlenmeyin! İnanıyorsanız siz üstünsünüz.”

Âyetteki وَلَا تَهِنُوا ve lâ tehinû emri “ve gevşemeyin”; وَلَا تَحْزَنُوا ve lâ tahzenû emri “ve hüzünlenmeyin”;وَاَنْتُمُ ve entum zamiri “siz (şöyle iken)”; الْاَعْلَوْنَ el-a‘levne kelimesi “üstün olanlar(sınız), üstün (iken)”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “siz (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “müminler, iman edenler” demektir.

Burada gerçek müminler olduklarında müslümanların üstün gelecekleriyle ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Medine’deki Müslümanlara seslenmekte ve Uhud’da yaşadıkları geçici mağlubiyet ve verdikleri yaklaşık 70 şehit nedeniyle gevşememeleri ve hüzünlenmemeleri gerektiğine işaret etmekte,(59) inanıyor oldukları için nihayetinde üstün ve galip gelecek olanların Müslümanlar olduğunu müjdelemektedir. Nisâ’ 4/104 ve Muhammed 47/35’te de geçen لَا تَهِنُوا lâ tehinû emri “gevşememek” demektir. Ayrıca لَا تَحْزَنُوا lâ tahzenû emri “hüzünlenmemek”,الْاَعْلَوْن el-a‘levn kelimesi ise “üstün”, “galip” gibi anlamlar içermektedir.

Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmekte, Kasas 28/35’te Hz. Musa ve Hz. Harun’un Firavun’a ve adamlarına karşı galip gelecekleri ifade edilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Yüce Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir. Hacc 22/40 ve Muhammed 47/7’de müjdelenen ilahi yardımın maksadı da bundan başka bir şey değildir.

Bütün bu âyetlerden ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten anlaşılan şudur: Eğer gerçek manada Yüce Allah’a inanılıp güvenilir ve O’nun buyrukları doğrultusunda hareket edilirse, Bedir’de olduğu gibi başka savaşlarda da başka zamanlarda da Müslümanlar üstün olacaklar, üstünlüklerini sürdüreceklerdir. Bu yüzden, geçici sıkınıtları genele yaygınlaştırmayıp görev ve sorumluluklarımızı bilerek gevşemeyecek, hüzünlenmeyecek ve gerçekten inanıyorsak üstün olacağımızı unutmayacağız.

c) Savaşlar ve Öğrettikleri

Yüce Allah, sûrenin 140-143. âyetlerinde eğer müslümanlar Uhud’da bir acıya uğradıysalar Bedir’de de düşmanlarının benzer bir acıya uğradığını, “iman edenleri ortaya çıkarsın ve insanlardan şahitler edinsin diye” o günleri insanlar arasında döndürüp durduğunu, zalimleri sevmediğini, böylece iman edenleri günahlardan temize çıkardığını, kâfirleri de helâk ettiğini bildirerek şu hususun düşünülmesini istemektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, Allah içinizden cihad edenleri ve sabredenleri ortaya çıkarmadan cennete gireceğinizi mi sandınız!? Andolsun ki siz onunla karşılaşmadan önce ölümü temenni etmiştiniz. (İşte şimdi çaresizce etrafa) bakınıp durur bir şekilde onu (karşınızda) gördünüz.”

ı. Savaşların İmtihan İçerikli Yapısı

اِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْاَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَآءَ وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِم۪ينَ وَلِيُمَحِّصَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِر۪ينَ “Size (Uhud’da) bir acı dokunduysa, (Bedir’de de) o kavme benzer bir acı dokunmuştu. O (sıkıntılı) günleri, insanlar arasında döndürür (durur)uz. Sonunda Allah iman edenleri bil(dir)ir (ortaya çıkarır) ve aranızdan şahitler edinir. Allah zalimleri sevmez. Bir de (böylece) Allah iman edenleri arındırır; kâfirleri de helak eder.”

Buradaki اِنْ يَمْسَسْكُمْ in yemsesküm ifadesi “eğer size dokunursa”; قَرْح karhun kelimesi “herhangi bir yara, acı”; فَقَدْ مَسَّ fe kad messe fiili “elbette dokunmuştu”; الْقَوْم el-kavme kelimesi “o topluma, o kavme”; قَرْح karhun kelimesi “yara, acı”; مِثْلُهُ mislühû ifadesi “onun gibisi”; وَتِلْكَ الْاَيَّامُ ve tilke’l-eyyâmu ifadesi “işte o günler”; نُدَاوِلُهَا nüdâvilühâ ifadesi “onları çeviririz”; بَيْنَ النَّاسِ beyne’n-nâsi ifadesi “insanlar arasında”; وَلِيَعْلَمَ ve li ya‘lemea ifadesi “bilsin diye, ortaya çıkarsın diye, sonuçta bilecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadeleri “iman edenleri, iman etmiş olanları”;وَيَتَّخِذَ ve yettehıze fiili “ve edinsin diye”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; شُهَدَآء şühedâe sözcüğü “şahitler”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi “zalimleri, haksızlık edenleri”; وَلِيُمَحِّصَ ve liyumahhısa ifadesi “ve temize çıkarsın diye, temize çıkaracaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;وَيَمْحَقَ ve yemhaka fiili “ve helak etsin diye, helak edecektir”; الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi ise “inkârcıları” demektir.

Burada müslümanların başına gelen sıkıntıların geçici olduğu, insanlar arasında böyle durumların zaman zaman gelişeceği, sonuçta bunun bir ayırımın sağlanmasına hizmet edeceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْاَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَآءَ وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِم۪ينَ “Eğer size (Uhud’da) bir acı (yara) dokunduysa, (Bedir’de de) o kavme benzer bir acı (yara) dokunmuştu. O (sıkıntılı) günleri, insanlar arasında döndürür dururuz. Sonuçta Allah, iman edenleri ortaya çıkarır ve aranızdan şahitler edinir. Allah zalimleri sevmez.” Yüce Allah önceki âyetteki uyarısının gerekçesini işte bu âyette vermekte ve sıkıntıların geçici olduğunu, benzer zorlukları başkalarının da yaşadığını, bunun bir manada imtihan olduğunu ifade etmek istemektedir.

a)اِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ “Eğer size (Uhud’da) bir acı (yara) dokunduysa, (Bedir’de de) o kavme benzer bir acı (yara) dokunmuştu.” Yüce Allah Medine’deki müslümanlara moral vermek üzere Uhud’da yaşadıkları sıkıntıyı çok abartmamalarını, çünkü o gün kendilerine dokunan yaranın bir benzerinin de daha önce Bedir’de düşmanları olan Mekkeli müşriklere dokunduğunu hatırlatmaktadır.(60) Bir kez de Âl-i İmrân 3/172’de geçen قَرْح/ الْقَرْح karh/el-karh kelimeleri “yaralanma”, “acı”, “ısdırap” gibi manalara gelmekte(61) ve özel olarak savaş alanlarında yaşanan mağlubiyeti ve içinde bulunulan yarabereden oluşan sıkıntılı hali ifade etmektedir.

Buradaki mukayeseyi sadece Uhud’la ilişkili görmek çok sağlıklı olmasa gerektir. Zira Uhud’da müslümanlar Hz. Hamza, Abdullah b. Cahş, Mus‘ab b. Umeyr, Osman b. Şemmâs ve Utbe’nin kölesi Sa‘d’dan oluşan 5 sahâbî muhacir, ayrıca 70 sahâbî de ensardan şehit vermişti; Bedir’de de müşriklerin ölü sayısı aşağı yukarı bu kadardı. Demek ki yapılan mukayesede müslümanlar aleyhine bir durum yoktu. Kaldı ki Uhud’da da müşrikler çeşitli kayıplar vermişti. İşte bu yüzden müslümanların gevşememesi ve hüzünlenmemesi gerektiği ifade edilmiş olmaktadır. Bu âyetteki bilgi daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/65. âyetteki mesajla birlikte anlam bütünlüğü oluşturmaktadır.

b)وَتِلْكَ الْاَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ “O (sıkıntılı) günleri, insanlar arasında döndürür dururuz.” Yüce Allah zaferi ve üstün gelme günlerini bazen bir topluma, bazen öteki topluma gelecek şekilde döndürüp durduğunu bildirerek bu ifadeyle de Müslümanlara moral vermeye devam etmektedir. Uhud’da yaşanan sıkıntının geçici olduğunu, zaferin birilerinin elinde ebedi kalmayacağını bildirerek, zımnen Müslümanların yeni galibiyetlerine dair dolaylı bir müjdeye de yer verilmiş olmaktadır.

Âyette geçen تِلْكَ الْاَيَّامُ tilke’l-eyyâmu ifadesi “işte o günler” manasında mağlubiyet veya galibiyet sebebiyle yaşanan acı veya tatlı günler anlamını içermekte, نُدَاوِلُ nüdâvilü fiili ise “döndürmek”, “paylaştırmak”, “döndürüp durmak”, “tedavül ettirmek”, “dolaştırmak”(62) gibi anlamlar içermekte ve Haşr 58/7’de geçen dûleh kelimesi de bu manayı vermektedir.

Bu âyetle ilgili olarak Râzî şu bilgileri vermektedir:

“Dünyanın lezzet ve elemleri devamlı değil, onun değişik halleri sonlu ve sona ericidir. Devamlı olan saadetler, ancak âhiret yurdunda gerçekleşir. İşte bundan dolayı, Yüce Allah dirilttikten sonra canlıları öldürür; sıhhat verdikten sonra da hasta eder. Yüce Allah’ın bu fiilleri güzel ve uygun olunca, O’nun sevinci sıkıntıya, kudreti acizliğe dönüştürmesi niçin güzel olmasın ki! Rivayet edildiğine göre, Ebû Süfyan Uhud gününde hem dağa tırmanıyor, hem de ‘Nerede ibn Ebî Kebşe (Hz. Peygamber), nerede İbn Ebî Kuhâfe (Hz. Ebu Bekir) ve nerede İbnu’l-Hattâb (Hz. Ömer)’ diyordu. Bunun üzerine Hz. Ömer, ‘Şu, Allah’ın Rasulü, şu Ebû Bekir; ben Ömer de işte!’ dedi. Buna karşılık Ebû Süfyan, ‘Gün, güne mukabildir. Günler, insanlar arasında dönüp dolaşır. Harb (de muzafferiyet) nöbetleşedir’ dedi. Buna karşı Hz. Ömer, ‘Hayır, bunlar birbirine denk değildir. Bizim ölülerimiz cennette, sizinkiler ise cehennemdedir’ dedi. Ebû Süfyan da ‘Eğer durum sizin iddia ettiğiniz gibiyse, biz muhakkak ki umduğumuzu bulamadık ve hüsrana uğradık demektir’ ifadesini kullandı.”(63)

c) وَلِيَعْلَمَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَآءَ “Sonuçta Allah, iman edenleri ortaya çıkarır ve aranızdan şahitler edinir.” Yüce Allah çeşitli zafer ve mağlubiyet veya acı ve sevinç günlerini insanlar arasında döndürmesinin gerekçesini veya sonucunu bu cümlede vermekte, bu sayede Yüce Allah’ın iman edenleri ortaya çıkarmayı, samimi insanlar arasından şahitler tutmayı hedeflediğini bildirmektedir.

ı. وَلِيَعْلَمَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Ta ki Allah, iman edenleri ortaya çıkarsın.” Yüce Allah insanlar arasında çeşitli günleri döndürmesinin sonucunu zikretmekte, bu sayede iman edenleri ortaya çıkaracağını bildirmektedir. Âyette yer alan لِيَعْلَمَ li ya‘leme fiilinin başındaki ل lâm/li harfi akıbet manası vermekte, cümleye “sonuçta” manası katmaktadır.

Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Elbette Allah, doğruları ortaya çıkaracak, yalancıları da mutlaka ortaya koyacaktır.” Yüce Allah benzer bir mesaj içeren Tevbe 9/16’da şu bilgilere yer vermektedir: “Yoksa, Allah, sizden, cihad edip Allah, peygamber ve müminlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeyenleri ortaya çıkarmadan bırakılacağınızı mı sandınız? Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Dahası Muhammed 47/31’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki içinizden cihad edenlerle sabredenleri belirleyinceye ve haberlerinizi açıklayıncaya kadar sizi imtihan edeceğiz.” Bu konuyla ilgili kullanımlar Bakara 2/143, Âl-i İmrân 3/142, 166, 167, Tevbe 9/16, Kehf 18/12, ‘Ankebût 29/3, 11, Sebe’ 34/21 ve Muhammed 47/31 gibi âyetlerde mevcuttur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan يَعْلَمَ ya‘leme fiili ile bu meseleyle ilgili diğer âyetlerde aynı kökten kelimeler sözlükte “bilmek” manasına gelse de Târık 86/9’da beyan edildiği gibi bunun “ortaya çıkarmak”, “ayırmak”, “açıklamak”(64) manası da söz konusudur. İmâm Mukâtil gibi müfessirlerimizden bir kısmı bu fiile “göstermek” manası vermekte, ayrıca söz konusu fiilin “ortaya çıkarmak”, “görünür kılmak”, “ayırmak” manalarından da söz edilmektedir.(65) Yüce Allah bu kişileri yani iman ve istikametinde sadık ve samimi olanlarla yalancıları birbirinden iyice ayırıp seçeceğini bu şekilde beyan etmiş olmaktadır. Bu bağlamda bazı âlimlerimiz buradaki fiilleri iyiler için “ödüllendirmek”, kötüler için de “cezlandırmak” şeklinde yorumlamışlardır. Hatta Hz. Ali’nın ‘Ankebût 29/3’te geçen يَعْلَمَنَّ ya‘lemenne fiillerini if‘âl kalıbından يُعْلٍمَنَّ yu‘limenne şeklinde “bildirmek” manasında okuduğu da rivayet edilmektedir.(66)

Bu noktada peşinen hatırlatalım ki Mutezile’den Hişâm b. Hakem’in dile getirdiği gibi “Yüce Allah’ın olayların meydana gelişini ancak oldukları anda bileceği” şeklindeki kanaatini(67) hiçbir şekilde doğru bulmadığımızı özellikle beyan etmek istemekteyiz. Bilgiye konu şeyler “gayb” veya “şehadet âlemi”yle ilgili olduğu için ve Yüce Allah Mâide 5/109 ve 116’da da belirttiği gibi “gayb denen her bir şeyi en iyi kendisinin bildiğini” beyan ettiği için O’nun bilmediği herhangi bir şey olamaz.

Kur’ân’da defalarca geçtiği üzere “Allah her şeyi bilir” ifadelerinin yanı sıra, Bakara 2/33’te de açıkladığımız üzere O’nun eşsiz ve erişilmez bilginin sahibi olduğu gerçeği göz önüne alındığında, “olmuş”, “olmakta olan” ve “olacak olan” ne varsa hepsinin en küçük ayrıntısına varıncaya kadar her şeyi bilmektedir. Bilgi zamana ve bilinene bağlı bir kavram olduğu için insanlar gelecekte olanları bilemezler; çünkü insanlar zamanın mahkûmudurlar. Buna karşılık Yüce Allah’ın bilgisi bilinenin yaratılmış olmasını gerektirmediği ve zamana bağlı olmadığı gerçeğinden hareketle O’nun bilgisi insanlarınkiyle karşılaştırılamaz. Zira Yüce Allah insanlar gibi zamanın mahkûmu değil, bizzat hâkimidir, yaratıcısıdır. Zaman O’nu değil, O zamanı çepeçevre kuşatmıştır. Bu durumda O bizzat kendisi herhangi bir şeyi bilmediğini söylemediği sürece O’na bilgisizlik isnadında bulunmak korkunç bir hatadır. Yüce Allah zerreden kürreye, olandan olacak olana, bilinenden bilinmeyene, görünenden görünmeyene her ne varsa hepsini hakkıyla bilir. Buradan hareketle, konuyla ilgili âyetlerdeki mesajı Yüce Allah’ın “bilmesi” değil de “bildirmesi”yle, ortaya çıkarmasıyla ve iyilerle kötülerin ayrıştırılmasıyla ilgili olduğunu söylemek zorundayız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/140’ta geçen “Ta ki Allah, iman edenleri ortaya çıkarsın ve aranızdan şahitler edinsin” şeklindeki cümlelerde önce Yüce Allah’ın müminleri ortaya çıkarması beyan edilmekte, devamında ise onlardan şahitler edinmek istediği bildirilerek âyette sözü edilen ya‘leme fiilinin aslında kendisine yönelik değil, muhataplarıyla ilgili bir şahitlik kurumu oluşturmak gayesine yönelik olduğu anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Râzî’nin ‘Ankebût 29/3’teki meseleye getirdiği harika yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah’ın ilmi, kendisinde olacak her şeyin aynen olduğu gibi göründüğü bir sıfattır. Bu nedenle, Yüce Allah, mükellef tutup denemeden önce de mesela Zeyd’in itaat edeceğini, Amr’in ise isyan edeceğini; mükellef tutunca da Zeyd’in itaat edip Amr’in isyan edeceğini; Zeyd ile Amr’in yaratılmalarından sonra, Zeyd’in itaat edip, Amr’in isyan edeceğini bilir. O’nun ilmi hiçbir şekilde değişmez. Burada değişen, bilinen şeylerin durumudur.”

“En güzel temsili getirmek Yüce Allah'a mahsus olmakla birlikte, biz bunu maddî bir örnekle açıklamaya çalışalım: Cilalanmış, tertemiz bir ayna bir yere asılıp, bir yöne doğru çevrilsin ve hareketsiz bırakılsın. Sonra önünden beyaz bir elbise ile Zeyd geçsin. Zeyd o aynada beyaz bir elbise içinde gözükecektir. Yine onun önünden, sarı bir elbise giyinmiş olarak Amr geçsin. Amr da aynada sarı elbiseli görülecektir. Şimdi kimin zihninde, “Demirden olan bu ayna değişmiştir?” yahut “o kimse, ayna döndürüldüğü için değişik göründü” gibi fikir belirebilir? Yahut kim o aynanın cilasında değişme olduğunu sanabilir? Yahut kimin hatırına, o aynanın yerinden oynadığı düşüncesi gelebilir? Hiç kimse, bunlardan hiçbirini aklına getirmediği gibi, aksine burada değişen şeylerin, harici yani aynanın karşısındaki şeyler olduğunu kesin olarak bilir. Bu nedenle, Yüce Allah’ın ilmini bu misal ile anlamaya çalış. Ama Yüce Allah’ın ilmi bundan daha yücedir. Çünkü bu aynanın değişmesi mümkündür. Fakat Yüce Allah'ın ilmi asla değişmez.”

“O halde Yüce Allah’ın ayetteki bu ifadesi, ‘Allah’ın, itaat edeceğini bildiği kimselerden itaat meydana gelir. Böylece bu ilim sayesinde onun itaatkâr olduğu anlaşılır’ manasında olur. ‘Yalancı olanları da bilir’ ifadesi de ‘Kim ‘ben müminim’ der, ibadetler farz kılındığında doğruluğunu gösterirse, ondan bu meydana çıkar, bu bilinir. Kim de ‘Ben müminim’ der, ama münafık olursa, ondan da bu münafıklık çıkar, bu bilinir’ manasında olur.”(68)

ıı. وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَآءَ “Aranızdan şahitler edinsin.” İşte bu ifade, öncesinde yer alan cümleyi açıklamakta ve Yüce Allah’ın “bilmesi”nin aslında “ortaya çıkarması” anlamında muhataplarını bilgilendirmesi manasına geldiğini göstermektedir ki bu son cümledeki “aranızdan şahitler edinsin” beyanı bunu açıkça ortaya koymaktadır. Bu gerekçe Bakara 2/143’te ümmetin diğer insanlara şahitliğinde de söz konusudur. Buradaki شُهَدَآء şühedâ’ “şahitler” kelimesi müminler arasındaki “yiğitler”, “örnek şahsiyetler”(69) manasına alınabilir.

d) وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِم۪ينَ “Allah zalimleri sevmez.” Yüce Allah âyetin sonunda sıkıntılı çeşitli günleri insanlar arasında döndürüp durmasının sebebini izah ettikten sonra, kulları arasında her kim zalimlik yapmışsa yani iman yerine şirki ve küfrü tercih etmişse işte onları sevmediğini bu beyanıyla dile getirmektedir.

2. وَلِيُمَحِّصَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِر۪ينَ “Bir de (böylece) Allah, iman edenleri (günahlardan) temize çıkarır; kâfirleri de helâk eder.” Yüce Allah bu âyette, önceki âyetin sonundaki iki gerekçeyi devam ettirmekte, sevinç ve hüzün günlerini insanlar arasında döndürmesinin iki gerekçesini, iki sonucunu daha vermektedir.

Bir kez de Âl-i İmrân 3/154’te geçen يُمَحِّصَ yümahhısa fiili “ortaya çıkarmak”, “temize çıkarmak”, “arındırmak”, “tasfiye etmek”, “haber vermek”, “seçmek”; bir kez de Bakara 2/276’da geçen يَمْحَقَ yemhaka fiili ise orada zikredilen faizle ilgili beyanda olduğu gibi “mahvetmek”, “helak etmek”, “eksiltip köreltmek”, “silmek” gibi manalar içermektedir.(70) Eğer üstünlük müslümanlar aleyhine olursa, bu durum onları birbirinden ayırmak, şehid düşmelerini sağlayıp derecelerini yükseltmek ve günahlardan onları arındırmak içindir. Yok, eğer üstünlük kâfirlerin aleyhine olursa, o zaman da maksat onları helak etmek, silip süpürmek manası devreye girer ki âyetteki iki fiilin kullanımı bu şekilde anlamını bulmuş olur.(71)

ıı. İmtihansız Cennete Gidilememesi

اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِر۪ينَ “Yoksa, Allah içinizden cihad edenleri (fedakârlık edenleri) ve sabredenleri bil(dir)ip (ortaya çıkarmadan) cennete gireceğinizi mi sandınız!”

Âyetteki اَمْ حَسِبْتُمْ em hasibtüm ifadesi “yoksa şöyle mi zannettiniz”; اَنْ تَدْخُلُوا en tedhulû ifadesi “girmenizi, gireceğinizi”; الْجَنَّةَ el-cennete kelimesi “cennete”; وَلَمَّا يَعْلَمِ ve lemmâ ya‘lemi fiili “bilmeden, ortaya çıkarmadan”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ جَاهَدُوا ellezîne câhedû ifadesi “cihad edenleri, cihat etmiş olanları”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden”; وَيَعْلَمَ ve ya‘leme fiili “ve ortaya çıkarıncaya kadar”; الصَّابِر۪ين es-sâbirîne kelimesi ise “sabredenleri” demektir.

Burada cennete gidebilmenin cihada ve başa gelen sıkıntılara sabır gösterilmesine bağlı olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ “(Ey müminler!) Yoksa, cennete gireceğinizi mi sandınız!?” Yüce Allah önceki iki âyette sevinç ve hüzün günlerinin insanlar arasında dönüştürüldüğünü, bunun sebeplerinin neler olduğunu ifade ettikten sonra, bu âyette de asıl gayenin kimlerin neleri hakettiğinin ortaya çıkartılması olduğunu beyan etmektedir.

a) Âyetin başındaki اَمْ em edatını “yoksa” manasında değil de nehiy yani “yasak” anlamında olduğu, dolayısıyla mesajın da “Allah içinizden cihad edenleri ve sabredenleri ortaya çıkarmadan cennete gideceğinizi sanmayın” şeklinde anlaşılması gerektiği ifade edilmektedir(72) ki konuyla ilgili olarak verilmek istenen asıl mesajın bu olduğunda şüphe yoktur. Bu edatın istifhâm-ı inkârî olduğu, yani sorunun cevabının beklenmediği ve konunun tersinin doğru olduğu bildirilmek istenmektedir.(73)

b) Yüce Allah bu âyette kurtuluşa erebilmenin çeşitli imtihanlar ve zahmetler içerdiğini, nitekim Bakara 2/214 ve ‘Ankebût 29/3 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, önceki milletlerin de benzer şekillerde imtihana tâbi tutulduklarını haber vermektedir. Bu çerçevede cennete girebilmenin öyle sanıldığı gibi çok kolay olmadığına dikkat çekilmekte, tamamen aynıları olmasa da daha önce yaşananlara benzer olayların Müslümanları da beklediği ifade edilmek istenmektedir. Bu çerçevede, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu cihad edenlerin ve sabredenlerin ortaya çıkartılması olarak belirlenmektedir.

c) Yüce Allah, hayatın varediliş gayesi bağlamında öncelikle yaratılışın boşuna olmadığını ve mutlak surette bir anlam ve amacının bulunduğunu belirtmektedir. En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, Rûm 30/8, Dühân 44/39, Ahkâf 46/3 ve Tûr 52/35’te ifade edildiğine göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.” Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38’de göklerin, yerin ve ikisi arasındaki hiçbir şeyin oyun olsun diye yaratılmadığı, Mü’minûn 23/115’te yaratılışta herhangi bir abesin olmadığı, Kıyâmet 75/36’da ise insanların başıboşluğa terkedilmeyeceği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır. “Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(74) âyetinin verdiği anlam ile konuyla ilgili diğer âyetlerin mesajları arasında da paralellikler vardır. Anlaşılan o ki, yaratılışın amacı “imtihan”dır. Buna göre imtihan “sebep”, yaratlmak ise “sonuç”tur. Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(75) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(76) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”(77) ve “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”tır.(78)

Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/2’de insanoğlunun sadece “inandım” demekle salıverilmeyeceği beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/155 ve Âl-i İmrân 3/186’da da belirtildiği gibi müminler de niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/142’de, ayrıca Tevbe 9/16’da da benzer içeriklerde bilgi verilmektedir. Dahası, Âl-i İmrân 3/179’da değinildiği üzere, imanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim devam edecektir. Esasında İslâm ve dolayısıyla Kur’ân dönüştürücü bir kitaptır; onun bu özelliğinden yararlanılmalı ve hayatta dönüşüm gerçekleştirilmelidir. Bu gerçeğe rağmen insanların vahiy ile dönüşmek yerine, İslâm’ı, yani vahyi dönüştürmeye çalışmaları ne kadar hazin ve korkunç bir duyarsızlıktır.

d) Yüce Allah, Bakara 2/214’de önceki milletlerin de çeşitli çekillerde sıkıntılar çektiklerini haber vermekte ve onların başına gelenlerin benzerleri Müslümanların başına gelmeden cennete gidemeyeceklerini beyan etmektedir. Bakara 2/286’da yer alan bir dua cümlesinde de belirtildiği gibi “Rabbimizden niyazımız bizim başımıza öncekilerin başına gelen türden ağır imtihanların gelmemesini nasip etmesi”yle ilişkilidir. Burada böyle bir dua olsa da bunun bir niyaz olduğu unutulmamalı, konuyla ilgili bilgi içeren mesajlardan birisinin de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirildiği gözardı edilmemelidir. Anlaşılıyor ki kurtuluş sadece “iman ettim, her şeyin farkındayım” demeyle gelmemekte, bu uğurda çeşitli imtihanlara tâbi tutulup eziyetlere muhatap olunması ve fedakârlıklar ortaya konulması gereklidir.

2. وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِر۪ينَ “Allah içinizden cihad edenleri ve sabredenleri ortaya çıkarmadan (cennete gireceğinizi mi sandınız!?)” Yüce Allah âyetin bu kısmında imtihanın ne ile gerçekleşeceğini beyan etmekte ve konuyu cihad ve sabır olarak belirlemektedir.

Bu cümlelerde iki kez geçen ve Yüce Allah’a nispet edilen يَعْلَم ya‘lemu fiilinin anlamının “bilmek” değil de “ortaya çıkarmak”, “bildirmek” olduğu konusunu daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/140’ta çeşitli delillerle ortaya koymaya çalışmıştık. Tekrara düşmeme adına aynı bilgileri vermeyecek, maksadın Yüce Allah’ın cihad edenleri ve sabredenleri “ortaya çıkarması” olduğunu belirtmekle yetineceğiz. Burada verilmek istenen mesaj, Müslümanların ilerleyen dönemlerde de çetin sınavlar vereceklerini, bedenin zirve infakı demek olan cihad meydanlarına koşmalarının zorunlu olabileceğini, sabır, azim, sebat, kararlılık gerektiren nice sıkıntılarla buluşacaklarını kendilerine bildirmektir. Yüce Allah kimlerin cihad ve sabır ehli olduğunu, dolayısıyla kimlerin de bu niteliklerden uzak olduğunu ortaya çıkarmadan, muhataplar apaçık meydanda görünmeden(79) fedakârlık meydanına çıkmadan hiç kimsenin cennete gidemeyeceğini beyan etmek istemektedir.

ııı. Ölümle Yüzleşme

وَلَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَاَيْتُمُوهُ وَاَنْتُمْ تَنْظُرُونَ “Yemin olsun ki siz onunla karşılaşmadan önce ölümü temenni etmiştiniz. Bakıp dururken onu (karşınızda) gördünüz.”

Âyetteki وَلَقَدْ كُنْتُمْ ve lekad küntüm ifadesi “yemin olsun ki (şöyle) idiniz”; تَمَنَّوْنَ temennevne fiili “istersiniz, istiyordunuz”; الْمَوْت el-mevte kelimesi “ölümü”; مِنْ قَبْلِ اَنْ تَلْقَوْهُ min kabli en telkavhu ifadesi “onunla karşılaşmadan önce”; فَقَدْ رَاَيْتُمُوهُ fe kad raeytümûhu ifadesi “muhakkak ki siz onu gördünüz”; وَاَنْتُمْ ve entum zamiri “siz (şöyle iken)”; تَنْظُرُونَ tenzurûne fiili ise “bakıp durmaktasınız, bakıyor olduğunuz halde” demektir.

Burada bazı Müslümanların ölümü temenni edişleri ve ölüm geldiğinde aynı iddiayı devam ettirmedikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَلْقَوْهُ “Andolsun ki siz onunla karşılaşmadan önce ölümü temenni etmiştiniz.” Yüce Allah hayatın imtihan alanı olduğunu, cennete gidebilmenin cihad ve sabır gerektiren fedakârlıklar içerdiğini beyan ettikten sonra, bu defa konuyu Uhud’da yaşanan sıkıntılı ortamda bazı Müslümanların durumuna getirmektedir. Bilindiği üzere, Medine’deki bazı genç sahâbîler Bedir’e katılamadıkları için üzülmüşler, hatta Medine’yi savunma fikrine karşı çıkarak Uhud’da savaşmayı yeğlemişlerdi. Onlar savaşı, ölümü, ölüm ortamını görmeden onu arzu eder bir görüntü vermişlerdi.(80) Ancak Hz. Peygamber’in sözüne itibar etmemenin faturasının ödeneceği gerçeğinden hareketle, bu sahâbîlerin karşılaştıkları manzaradaki performanslarının arzu edilen düzeyde olmadığı görülmüştü. Gözlerinin önünde ölümler meydana gelince bir insanın neyi istemesi gerektiği ya da hangi konularda arzu duyması gerektiği, buna göre fedakârlıkların nelerden oluştuğunu bilerek bazı sözleri söylemelerinin zorunlu olduğu ortaya çıkmıştır.

Âyette sözü edilen “ölümü temenni etmek” ifadesinden maksat elbetteki bizatihi ölümün kendisi değil, ölüm olayının yoğun yaşandığı “savaş ortamı”dır. Savaşta düşmanla çarpışmak demek dolaylı olarak ölümü istemektir. Zira bir müslümanın hedefi hayatta kalmaktır; doğrudan ölümü istemek değildir.

2. فَقَدْ رَاَيْتُمُوهُ وَاَنْتُمْ تَنْظُرُونَ “(İşte çaresizce etrafa) bakıp dururken onu (karşınızda) gördünüz.” Bu cümle gereği, Uhud günü Müslümanların onu yani arzu ettikleri ölümü, ucunda ölüm olan savaşı gördükleri ve bir anlamda seyirci kalır vaziyette, çaresizlik içerisinde etrafa ve duruma bakındıkları beyan edilmektedir.

Önceki âyette cennete gidebilmenin cihad ve sabır bağlantısı ifade edilmişken, bu âyette ölümü temenni edenlerin dolaylı olarak kınanması arasında bir anlam çelişkisi yoktur. Söylenmek istenen muhtemelen şudur: Yüce Allah ne zaman emrederse ve Hz. Peygamber de bu emri nasıl uygulamaya karar verirse Müslümanların bunda hiçbir tereddüt göstermemeleri gerekmektedir. Bunun dışında herhangi bir ilahi buyruk ve peygamberî faaliyet yokken birtakım idealist isteklerde bulunmak doğru değildir; zira sahibinin mahcup olma ihtimali ve riski yüksektir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/275, 276, 278; Âl-i İmrân 3/130; Nisâ’ 4/161; Rûm 30/39.
  • Bakara 2/275 Bakara 2/276 Bakara 2/278 Âl-i İmrân 3/130 Nisâ 4/161 Rûm 30/39
• 2 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10. 3 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16.
  • Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10 Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16
• 4 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 5 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 6 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 7 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 8 - Âl-i İmrân 3/132. 9 - En‘âm 6/155. 10 - A‘râf 7/63. 11 - A‘râf 7/204. 12 - Nûr 24/56. 13 - Neml 27/46. 14 - Yâsîn 36/45. 15 - Hucürât 49/10.
  • Âl-i İmrân 3/132 En‘âm 6/155 A‘râf 7/63 A‘râf 7/204 Nûr 24/56 Neml 27/46 Yâsîn 36/45 Hucurât 49/10
• 16 - Bakara 2/177, 214; Âl-i İmrân 3/134; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94, 95; Yûnus 10/21; Hûd 11/10; Fussılet 41/50.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/134 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 A‘râf 7/95 Yûnus 10/21 Hûd 11/10 Fussilet 41/50
• 17 - Âli İmrân 3/119, 134; Tevbe 9/15; Ahzâb 33/25; Mülk 67/8.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/134 Tevbe 9/15 Ahzâb 33/25 Mülk 67/8
• 18 - Ebû Dâvûd, Edeb, 3. 19 - Ebû Dâvûd, Edeb, 3. 20 - Câmi‘u’s-Sağîr, II, 135, 149.
• 21 - Nisâ’ 4/43, 99, 149; Hacc 22/60; Mücâdele 58/2.
  • Nisâ 4/43 Nisâ 4/99 Nisâ 4/149 Hacc 22/60 Mücâdele 58/2
• 22 - Buhârî, Tevhîd, 2. 23 - Müslim, Fedâil, 65. 24 - Buhârî, Merdâ, 9; Müslim, Cenâiz, 11. 25 - Müslim, Birr, 87.
• 26 - Bakara 2/58, 195, 236; Âl-i İmrân 3/134, 148; Mâide 5/13, 85, 93; En‘âm 6/84; A‘râf 7/56, 161; Tevbe 9/91, 120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/22, 36, 56, 78, 90; Hacc 22/37; ‘Ankebût 29/69; Lokmân 31/3; Sâffât 37/80, 105, 110, 121, 131; Zümer 39/34, 58; Ahkâf 46/12; Zâriyât 51/16; Muselât 77/44. 27 - Azâb 33/29. 28 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân, 2; Îmân, 38; Müslim, İmân, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, Îmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164.
  • Bakara 2/58 Bakara 2/195 Bakara 2/236 Âl-i İmrân 3/134 Âl-i İmrân 3/148 Mâide 5/13 Mâide 5/85 Mâide 5/93 En‘âm 6/84 A‘râf 7/56 A‘râf 7/161 Tevbe 9/91 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/22 Yûsuf 12/36 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/90 Hacc 22/37 ‘Ankebût 29/69 Lokmân 31/3 Sâffât 37/80 Sâffât 37/105 Sâffât 37/110 Sâffât 37/121 Sâffât 37/131 Zümer 39/34 Zümer 39/58 Ahkâf 46/12 Zâriyât 51/16 Mürselât 77/44 Ahzâb 33/29
• 29 - Âl-i İmrân 3/135; Nisâ’ 4/15, 19, 22, 25; A‘râf 7/28, 80; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 30 - Bakara 2/169, 268; A‘râf 7/28; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; Nûr 24/21; ‘Anekbût 29/45. 31 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32.
  • Âl-i İmrân 3/135 Nisâ 4/15 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 A‘râf 7/28 A‘râf 7/80 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 Bakara 2/169 Bakara 2/268 A‘râf 7/28 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/45 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 32 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 33 - Âl-i İmrân 3/136; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/74. 34 - Âl-i İmrân 3/173. 35 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 36 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/30. 37 - Kehf 18/31. 38 - Sâffât 37/75. 39 - Sâd 38/30. 40 - Sâd 38/44. 41 - Zâriyât 51/48. 42 - Murselât 77/23.
  • Âl-i İmrân 3/136 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Ra‘d 13/24 Nahl 16/30 Kehf 18/31 Sâffât 37/75 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Zâriyât 51/48 Mürselât 77/23
• 43 - Semerkandî, age., I, 248; Taberî, age., IV, 99; Zemahşerî, age., I, 409. 44 - Enfâl 8/38; Hıcr 15/13; İsrâ’ 17/77; Kehf 18/55; Ahzâb 33/38, 62; Fâtır 35/43; Mü’min 40/85; Feth 48/23.
  • Enfâl 8/38 Hicr 15/13 İsrâ 17/77 Kehf 18/55 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/62 Fâtır 35/43 Mü'min 40/85 Fetih 48/23
• 45 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 46 - En‘âm 6/57. 47 - Bakara 2/211, En‘âm 6/157; A‘râf 7/73, 85, 105; Enfâl 8/42; Hûd 11/17, 28, 53, 63, 88; Tâhâ 20/133; ‘Ankebût 29/35; Fâtır 35/40; Muhammed 47/14; Beyyine 98/1, 4. 48 - Bakara 2/92. 49 - Bakara 2/87, 92, 99, 159, 185, 209, 213, 253; Âl-i İmrân 3/86, 97, 105, 183, 184; Nisâ’ 4/153; Mâide 5/32, 110; A‘râf 7/101; Tevbe 9/70; Yûnus 10/13, 15, 74; İbrâhîm 14/9; Nahl 16/44; İsrâ’ 17/101; Meryem 19/73; Tâhâ 20/72; Hacc 22/16, 72; Nûr 24/1; Kasas 28/36; ‘Ankebût 29/39, 49; Rûm 30/9, 47; Sebe’ 34/43; Fâtır 35/25; Mü’min 40/22, 28, 34, 50, 66, 83; Zuhruf 43/63; Câsiye 45/17, 25; Ahkâf 46/7; Hadîd 57/9, 25; Mücâdele 58/5; Saff 61/6; Teğâbun 64/6. 50 - Nisâ’ 4/19; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 51 - Nûr 24/34, 46; Talâk 65/11.
  • En‘âm 6/57 Bakara 2/211 En‘âm 6/157 A‘râf 7/73 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/105 Enfâl 8/42 Hûd 11/17 Hûd 11/28 Hûd 11/53 Hûd 11/63 Hûd 11/88 Tâhâ 20/133 ‘Ankebût 29/35 Fâtır 35/40 Muhammed 47/14 Beyyine 98/1 Beyyine 98/4 Bakara 2/92 Bakara 2/87 Bakara 2/92 Bakara 2/99 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Bakara 2/209 Bakara 2/213 Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/86 Âl-i İmrân 3/97 Âl-i İmrân 3/105 Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/184 Nisâ 4/153 Mâide 5/32 Mâide 5/110 A‘râf 7/101 Tevbe 9/70 Yûnus 10/13 Yûnus 10/15 Yûnus 10/74 İbrâhîm 14/9 Nahl 16/44 İsrâ 17/101 Meryem 19/73 Tâhâ 20/72 Hacc 22/16 Hacc 22/72 Nûr 24/1 Kasas 28/36 ‘Ankebût 29/39 ‘Ankebût 29/49 Rûm 30/9 Rûm 30/47 Sebe' 34/43 Fâtır 35/25 Mü'min 40/22 Mü'min 40/28 Mü'min 40/34 Mü'min 40/50 Mü'min 40/66 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/63 Câsiye 45/17 Câsiye 45/25 Ahkâf 46/7 Hadîd 57/9 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/5 Saff 61/6 Teğâbun 64/6 Nisâ 4/19 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 Nûr 24/34 Nûr 24/46 Talâk 65/11
• 52 - Âl-i İmrân 3/138. Benzer örnekler için bk. Nahl 16/89; Rahmân 55/4; Beyyine 98/1, 4. 53 - Mü’minûn 23/62; Zâriyât 51/23. Bu âyetlerde sözü edilen kitap ve konuşma dünyada Kur’ân’la ilgilidir; âhirette ise amel defteridir. 54 - Ahzâb 33/4; Âl-i İmrân 3/95. 55 - Yûnus 10/32.
  • Âl-i İmrân 3/138 Nahl 16/89 Rahmân 55/4 Rahmân 55/4 Beyyine 98/1 Beyyine 98/4 Mü'minûn 23/62 Zâriyât 51/23 Ahzâb 33/4 Âl-i İmrân 3/95 Yûnus 10/32
• 56 - Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/97 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/4 Nisâ 4/115 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 57 - Bakara 2/66, 275; Âl-i İmrân 3/138; Mâide 5/46; A‘râf 7/145; Yûnus 10/57; Hûd 11/120; Nahl 16/125; Nûr 24/34. 58 - Bakara 2/275; Âl-i İmrân 3/138; Yûnus 10/57; Hûd 11/120; Nahl 16/125; Nûr 24/34.
  • Bakara 2/66 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/138 Mâide 5/46 A‘râf 7/145 Yûnus 10/57 Hûd 11/120 Nahl 16/125 Nûr 24/34 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/138 Yûnus 10/57 Hûd 11/120 Nahl 16/125 Nûr 24/34
• 59 - Semerkandî, age., I, 249; Taberî, age., IV, 102; Zemahşerî, age., I, 409.
• 60 - Semerkandî, age., I, 252; Taberî, age., IV, 104; Zemahşerî, age., I, 410. 61 - Semerkandî, age., I, 252; Taberî, age., IV, 104; Zemahşerî, age., I, 410.
• 62 - Semerkandî, age., I, 252; Taberî, age., IV, 105; Zemahşerî, age., I, 410.
• 63 - Râzî, age., IX, 15.
• 64 - Semerkandî, age., I, 252; Taberî, age., IV, 106. 65 - Semerkandî, age., II, 652; Taberî, age., XX, 129; Zemahşerî, age., III, 426. 66 - Zemahşerî, age. III, 426.
• 67 - Yazır, age., II, 430.
• 68 - Râzî, age., XXV, 29. 69 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 102.
• 70 - Semerkandî, age., I, 253; Taberî, age., IV, 107-108; Zemahşerî, age., I, 411. 71 - Zemahşerî, age., I, 411.
• 72 - Râzî, age., IX, 19. 73 - Zemahşerî, age., I, 412.
• 74 - Zâriyât 51/56. 75 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 76 - Zâriyât 51/56. 77 - Furkân 25/77. 78 - Hûd 11/119.
  • Zâriyât 51/56 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119
• 79 - Semerkandî, age., I, 253; Taberî, age., IV, 108.
• 80 - Semerkandî, age., I, 253; Taberî, age., IV, 109-110; Zemahşerî, age., I, 412.