Câsiye Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 37 âyetten oluşan, adını 28. âyette zikredilen ve “diz çöken” anlamındaki جَاثِيَة câsiyeh kelimesinden alan Câsiye sûresi, inişe göre 85, resmî sıralamada ise 45. sûredir.

Câsiye sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Dühân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Dühân 1; Câsiye 1); “vahyin kaynağı” (Dühân 3-8; Câsiye 2); “Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümranlığı” (Dühân 38-39; Câsiye 5, 12-13, 22); “inkârcıların mahşerdeki diriltilmeyi inkâr etmeleri” (Dühân 34-35; Câsiye 24); “Yüce Allah’ın dirilten, öldüren ve mahşerde herkesi toplayacak olan kudret oluşu” (Dühân 8, 40; Câsiye 26); “İsrailoğullarına yer verilmesi” (Dühân 30-33; Câsiye 16-17); “kâinatta her şeyin bir anlam ve amaç için yaratıldığı” (Dühân 38-39; Câsiye 22); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Dühân 43-57; Câsiye 30-31) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Câsiye sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu gerçeği ile başlamakta, ardından insanların yaratılışındaki ibretler, gece-gündüz ve kâinattaki mutlak ilahi kudret, inkârcıların vahye karşı olumsuz ve alaycı tavırları ile mahşerde kendilerini bekleyen korkunç azaba dair bilgiler dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, gemilerin ve göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin insan hizmetine verilişi, sorumlulukların şahsi olduğu, İsrailoğullarına yönelik bildirimler, Hz. Peygamber’e verilen bu şeriata uymanın gerekliliği, inkârcıların onlara hiçbir zarar veremeyecekleri, birbirlerinin dostları olduğu, Yüce Allah’ın ise muttakilerin dostu olduğu, vahyin çeşitli özellikleri ile iyilerle kötülerin hayatlarının da ölümlerinin de bir olmayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

22. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her şeyi belli bir amaç için yarattığı, herkese dünyada yapıp ettiklerini karşılığının verileceği, heva ve arzularını ilah edinenlerin sapkınlığı, “dehr” denen zamana inananların bulunduğu, oysa Yüce Allah’ın bütün mahlûkata dair mutlak hükümranlığı ifade edilmektedir.

27. âyetten itibaren, mahşer şartlarında hak ve hakikatı iptal edenlerin ziyana uğrayacakları, her ümmetin diz çökmüş vaziyette duracakları, herkesin kendi kitabına çağrılacağı, iman edenlerin cennete girecekleri, diğerlerinin ise kibirlerinin ve suçlarının karşılığını görecekleri bildirilmektedir.

32. âyetten itibaren, Son Saat’le ilgili inkârı veya şüphesi bulunanların sözleri ele alınmakta, mahşeri unutanların o gün bu gerçekle yüzleşecekleri bildirilmekte, alaycılık edenlerin bunun hesabını verecekleri ifade edilmekte, göklerin, yerin, bütün âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’ın hamde layık olduğu, göklerde ve yerde büyüklenmenin sadece O’nun hakkı olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde vahyin kaynağına, kâinat kitabındaki delillere, âyetlerin dışında başka şeylere itibar edilmemesi gerektiğine, yalancı ve günahkârların feci durumuna ve vahiyden yüz çevirenlerin cehennemle şekillenecek akıbetine dair bilgiler vermektedir.

a) Vahyi ve Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde mukatta‘a harflerine yemin etmekte, vahyin Allah kaynaklı oluşuna dikkat çekmekte, göklerde ve yerde inananlar için nice âyetlerin bulunduğunu, insanların yaratılışında ve Allah’ın yeryüzünde yaydığı canlılarda kesin olarak inanan bir toplum için deliller, ibretler, işaretler bulunduğunu bildirmektedir.

Ardından, gecenin ve gündüzün değişmesinde, Allah’ın gökten indirmiş olduğu rızıkta yani yağmurda ve ölümünden sonra yeri onunla diriltmesinde, rüzgârları değişik yönlerden çevirmesinde yani estirmesinde akleden toplum için nice delillerin var olduğu ifade edilmektedir.

Daha sonra, işte Hz. Peygamber’e bir amaç ile tilavet edilenlerin Yüce Allah’ın âyetleri olduğu, artık Allah’tan ve O’nun âyetlerinden sonra hangi söze inanacakları sorulmaktadır.

ı. Vahyin Kaynağı

حٰمٓ تَنْز۪يلُ الْكِتَابِ مِنَ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ “Hâ. Mîm. (Bu) kitâbın indirilişi, el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hükmünde hikmet sahibi) Allah katındandır.”

Buradaki حٰمٓ hâ mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; تَنْز۪يل tenzîlü kelimesi “indirilmesi, indirmesi”; الْكِتَاب el-kitâbi sözcüğü “kitabın, Kur’ân’ın”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan(dır)”; الْعَز۪يز el-‘azîzi sıfatı “en güçlü (olan)”; الْحَك۪يم el-hakîmi sıfatı ise “hikmetli, hikmet sahibi (olan)” demektir.

Burada iki harfe yemin edilerek vahyin indiriliş kaynağı bağlamında Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. حٰمٓ “Hâ. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden iki tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Mukatta‘a harfleri hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Kur’ân’da iki harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan حٰمٓ “hâ mîm” kullanımı altı sûrenin(1) başında bulunmaktadır. Bu sûrelere bu nedenle havâmîm denmektedir. Bu iki harf hakkında ilk kullanıldıkları Mü’min 40/1’de bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

Şu kadarını aktarmakla yetinelim: Yüce Allah bu harflere yemin ederek, bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor diyebiliriz. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. تَنْز۪يلُ الْكِتَابِ مِنَ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ “(Bu) kitâbın indirilişi, el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hükmünde hikmet sahibi) Allah katındandır.” Yüce Allah Kur’ân’ı kendisinin indirdiğini beyan ederken iki sıfatını hatırlatmaktadır. Bu âyetin mesaj bakımından benzerleri Secde 32/2, Yâsîn 36/5, Zümer 39/1, Mü’min 40/2 ve Ahkâf 46/2 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

a) Âyetin ilk kısmıyla ilgili bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

ı. Yâsîn 36/5’te hem تَنْز۪يل tenzîl kavramı hem de vahyin kaynağı konusunda çeşitli açıklamalar yapmıştık. Vahyin tenzîli, onun “indirilmesi”, “öğretilmesi” ve “vahyedilmesi” manalarına geldiği gibi “ikram edilmesi” anlamına da gelmektedir. Yüce Allah kitabını vahyederek insanoğluna aslında tenezzül etmiş, iddia edildiği gibi onu insan kaynaklı kabul edenlerin görüş ve yaklaşımlarını reddetmiştir.

ıı. الْكِتَاب el-kitâb denen Kur’ân yani evrensel manada ilahi mesajlar sadece ve sadece Yüce Allah tarafından indirilebilir. O bu anlamda الْعَز۪يز el-‘azîz’dir yani gücü eşsiz ve erişilmezdir; hiçbir güç tarafından alt edilemezdir; mutlak gâliptir. Bu nedenle, hem vahyin kaynağındaki gücünü ortaya koymaktadır; hem de başkalarına karşılık vahyini ve peygamberini sahipleneceğini inkârcı muhataplarına iletmek istemektedir. Ayrıca o kudret aynı zamanda الْحَك۪يم el-hakîm’dir yani keyfine ve hislerine göre hareket etmez; her bir işinde de hikmet sahibidir.

b) Yüce Allah bu âyette vahyini indiren olmasıyla ilişkili olarak iki sıfatına dikkat çekmektedir.

ı. Çeşitli âyetlerde ele aldığımız الْعَز۪يز el-‘azîz kelimesi hakkında kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. ‘A-z-z kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da, “desteklemek”,(2) “galip gelmek”,(3) “yüceltmek, üstünlük, yüce”,(4) “şeref, güçlü”,(5) “gurur, taassup”,(6) “katı, şiddetli, onurlu olmak”,(7) “ağır, zor”,(8) “put adı”,(9) “kral”(10) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(11)

ıı. Yâsîn 36/2’de de açıkladığımız üzere, الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı bazı âyetlerde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmış olsa da genellikle Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Bu çerçevede el-hakîm, Yüce Allah’ın hikmet sahibi, hikmetin kaynağı ve hikmetsiz işlerden münezzeh olması manasına gelmektedir.

c) Zümer 39/1’de ele aldığımız üzere, vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/192, Secde 32/2, Vâkı‘a 56/80 ve Hâkka 69/43’te “âlemlerin Rabbi”, Yâsîn 36/5’te el-‘azîz ve er-rahîm, Mü’min 40/2’de el-‘azîz ve el-‘alîm, Fussılet 41/2’de er-rahmân ve er-rahîm, Fussılet 41/42’de hakîm ve hamîd, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları zikredilerek vahyin ancak ve ancak bu sıfatlara sahip bir kudret tarafından indirilebileceği beyan edilmek istenmektedir.

Yüce Allah böylece risaletin ve ilahi mesajların insan kaynaklı olamayacağını ifadeyle vahyini sahiplenmekte, böylece Hz. Peygamber’i çeşitli şekillerde suçlayanlara da bir anlamda cevap vermekte, vahyin kaynağının sadece ve sadece kendisi olduğunu özellikle vurgulamaktadır.

ıı. Kâinat Kitabından Çeşitli Âyetler

اِنَّ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَاٰيَاتٍ لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَف۪ي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِنْ دَآبَّةٍ اٰيَاتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ “Şüphesiz ki göklerde ve yerde inananlar için dersler vardır. Sizin yaratılışınızda ve (Allah’ın) yaydığı her tür canlıda, kesin bir şekilde inanan bir toplum için dersler vardır.”

Buradaki اِنَّ فِي السَّمٰوَاتِ inne fi’s-semâvâti ifadesi “muhakkak ki göklerde vardır”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde (vardır)”;لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “elbette nice deliller”; لِلْمُؤْمِن۪ين li’l-mü’minîne ifadesi “iman edenler, inananlar için”; وَف۪ي خَلْقِكُمْ ve fî halkıküm ifadesi “ve sizin yaratılışınızda da vardır”;وَمَا يَبُثُّ ve mâ yebüssü ifadesi “ve yaydığı şeylerde de”; مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin ifadesi “her canlı türünden”; اٰيَاتٌ âyâtün kelimesi “âyetler, deliller, ibretler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُوقِنُونَ yûkınûne fiili ise “kesin inananmakta (olan)” demektir.

Burada çeşitli mahlûklarda Yüce Allah’ın varlığı, birliği ve kudretinde deliller bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَاٰيَاتٍ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Şüphesiz ki göklerde ve yerde inananlar için dersler vardır.” Yüce Allah göklerin ve yeryüzünün yaratılışında iman etmek isteyenler veya iman etmiş olanlar için nice deliller bulunduğunu ifade etmektedir. Mahlukatta Yüce Allah’ın varlığına ve kudretine dair deliller bulunduğunun söylenme sebebi, bütün bunların imkanlar ölçüsünde incelenmesi gerektiğine dolaylı olarak gönderme yapılmış olmasıdır. Bu tür âyetlerin bulunuşuyla ilgili kapsayıcı mesaj içeren âyetler bağlamında Yûsuf 12/105, Neml 27/93 ve Fussılet 41/53’teki bilgilerin mutlak sûrette hatırlanması gerekmektedir.

a) Yûnus 10/6’da bu konuda gerekli açıklamaları yapmıştık. Ancak konunun önemi nedeniyle bazı bilgileri burada yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Yüce Allah bu âyette göklerde ve yeryüzünde yarattığı her ne varsa hepsinde iman edenler için çeşitli deliller ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Burada geçen اٰيَات âyât kelimesi “deliller, ibretler, dersler” manasına gelmektedir. Bu kelimenin başındaki lâm/le edatı ise cümlenin başındaki اِنَّ inne edatının haberinde bulunan bir te’kid yani “pekiştirme” edatıdır ve sözü edilen ibretlerin kâinat kitabının âyetlerinde kesin olarak bulunduğunu göstermektedir.

b) ‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, “Kâinat Kitabını Okumanın Önemi” başlığında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah kâinat kitabının incelenmesi gerektiğini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Çünkü Kur’ân’daki beyanlara bakıldığında Yüce Allah’ın üç kitabının bulunduğunu söyleyebiliriz:

- “İlki”, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, indirilen veya öğretilen kitap” da denilir.

- “İkincisi”, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “kâinata yazılmış veya gözlemlenen kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir.

- “Üçüncü” kitap ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. “İnsan kitabı”nın âyetleri arasında onun bedensel yapısı, ruhsal donanımı, yaşadığı olaylar ve ders alınacak kıssalar vs. sayılabilir.

Bu üç kitabın da sahibi Yüce Allah’tır ve insanlardan bu üç kitapla O’na yönelip hakkı bulmaları istenmektedir.

c) Kâinat kitabını incelemek, öncelikle Müslümanların görevidir; çünkü onlara bu görevi bizzat Yüce Allah vermektedir. Bu erdemli görevi yapmayıp başkalarına ihale veya havale etmek, görevden kaçmak demektir.

Şimdilerde İslâm dünyasının acınacak halde olması, Müslümanların bu aslî görevlerini ihmalden kaynaklanmaktadır. İbadet sadece namaz, oruç, hac, zekât, kurban gibi belli görevleri yapmakla sınırlı değildir. Kâinat kitabıyla ilgilenmek, Yüce Allah’ın o kitapta eşsiz kudretini görmek ve bunu insanlara sunmak da büyük bir ibadettir.

Hayatı ve sorumluluğu, içine kapalı kalmaktan ibaret sanmak, ilâhî mesajı anlamamak demektir. Kabuğu kırıp hayatla tanışmak, kendini ve kâinatı tanımak sonuçta Yüce Allah’ı, kudretini ve O’nun eşsiz ilkelerini tanımayı beraberinde getirecektir.

Fâtır 35/28’de dile getirilen “Allah’a sadece ve sadece âlim kullar layıkıyla derin saygı duyarlar” ifadesi bu gerçeğin Kur’âncasıdır. Dahası Rûm 30/22. âyetin sonunda, göklerin ve yerin yaratılmasında âlimler için delillerin bulunuşunun hatırlatılmasının amacı da budur.

d) Kur’ân’da pek çok âyette kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak görülmelidir.(12) Kur’ân’da elbette daha pek çok örneği bulunan kâinat ve insan kitaplarıyla ilgilenme konusunda yaşanan sorunlar, üç kitabı doğru anlayamamaktan ve onları hayatın merkezine almamaktan kaynaklanmaktadır.

e) Konuyla ilgili olarak iki âyeti mealen hatırlatmakla yetineceğiz.

ı. Yüce Allah Bakara 2/164’te şöyle buyurmaktadır: “Muhakkak ki göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün birbiri peşinden gelmesinde, insanlara fayda veren şeylerle yüklü olarak denizde yüzüp giden gemilerde, Allah’ın gökten indirip de ölü haldeki toprağı canlandırdığı suda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve yer ile gök arasında emre hazır bekleyen bulutları yönlendirmesinde düşünen bir toplum için (Allah’ın varlığını ve birliğini ispatlayan) nice deliller vardır.”

ıı. Âl-i İmrân 3/190’ta da şöyle buyrulmaktadır: “Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde aklıselim sahipleri için gerçekten açık ibretler vardır.” Bu âyetlere ilave olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz sûrenin devam eden âyetlerinde de beyanlar yer almaktadır.

2. وَف۪ي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِنْ دَآبَّةٍ اٰيَاتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ “Sizin yaratılışınızda ve (Allah’ın) yaydığı her tür canlıda, kesin bir şekilde inanan bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah göklerde ve yerde O’nun varlığına, kuretine ve tekliğine delalet eden nice deliller bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu defa aynı şekilde insanların yaratılışında ve yaydığı canlılarda da kesinkes iman etmek isteyenler için başka âyetlerin yani delillerin bulunduğunu haber vermektedir.

a) Âyette geçen يُوقِنُونَ yûkınûne fiilinden hareketle îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir. Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(13)

b) Konuyla ilgili olarak bir önceki âyette de aktardığımız üzere, Bakara 2/164 ve Lokmân 31/10’da fîhâ “orada” şeklinde tekil kullanım zikredilmekte, “yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında da deliller bulunduğu” ifade edilmektedir. Bu iki kullanım gereği yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki maksadı “yeryüzünde yayılmış olan canlılar” şeklinde anlayabiliriz.

Bu noktada Câsiye 45/3’teki “Muhakkak ki ‘göklerde ve yerde’ inananlar için nice âyetler vardır” ifadesini dikkate alarak maksadı “göklerde ve yeryüzünde” yayılan canlılar şeklinde de anlayabiliriz. Nitekim Şûrâ 42/29’da fîhimâ “o ikisinde” şeklinde bir kullanım yer almakta ve şöyle buyrulmaktadır: “Gökleri, yeri ve bu ikisinde yayıp ürettiği canlıları yaratması da O’nun delillerindendir. O dilediği zaman bunları bir araya toplamaya da kadirdir.”

Aynı şekilde Nahl 16/49’da da şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.” Bütün bu kullanımlar ışığında Câsiye 45/4’te zikredilen “canlıların yayılması” ifadesindeki maksadı iki türlü de anlama imkanına sahip olduğumuzu belirtmeliyiz.

c) Yüce Allah hem göklerde hem de yeryüzünde debelenen ne kadar canlı varlık varsa hepsinin zorunlu bir şekilde ve sadece Yüce Allah için secde halinde yani boyun bükmüş olduklarını beyan etmektedir. Bu âyetlerde yer alan مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin ifadesi konuyla ilgili diğer âyetlerden farklı olarak herhangi bir yerle ilişkilendirilmemekte, müstakil olarak zikredilmektedir.

Ancak diğer âyetlerdeki kullanımlara bakıldığında yeryüzündekilere ilave olarak göklerde de şimdilerde bizim bilmediğimiz canlıların olabileceğini gösterebilir.(14) Nahl 16/49. âyetin devam eden kısmında yer alan him/hum “onlar” zamiri göklerde de canlılar, hatta akıllı varlıklar bulunduğunun bir delili olarak düşünülebilir; gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

d) Hûd 11/6 ve Fâtır 35/28’de de ele aldığımız üzere, âyette geçen دَآبَّة dâbbeh kelimesinin çoğulu ed-devâbb kelimesidir. Kur’ân’da dâbbeh kalıbında tekil olarak 14 kez(15), devâbb kalıbında çoğul olarak da 4 kez(16) geçen bu kelime, “hareket etmek, yavaşça yürümek, kımıldamak, debelenmek” anlamındaki debîb kelimesinden türetilmiştir. Genellikle “sürüngenler ve haşerat”,(17) az da olsa “kendi kendine hareket edebilen ve bir bedeni ya da gövdesi bulunan canlılar”(18) için de kullanılmaktadır.

Genel manası ve kullanımı bu olsa da dâbbeh/devâbb kelimeleri bazen “insanlar”,(19) bazen insanlar dâhil “bütün canlılar”(20) manasına gelmekte, bazen daha ayrıntılı veya özel bir mana vermektedir. Meselâ En‘âm 6/38’de insanlar ve kuş vs. iki kanadıyla uçuşan hayvanlar hariç “diğer canlılar”, Hacc 22/18’de insanlar hariç “diğer canlılar”, Neml 27/82’de mahşer şartlarında yaratılacak “yerin canlısı” veya “bizzat yeryüzünün canlandırılması”, Sebe’ 34/14’te ise “böcek” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen دَآبَّة dâbbeh kelimesi dört bacaklı evcil hayvanları da sürüngenleri de kısaca debelenen her hayvanı içermektedir.

ııı. Gece, Gündüz, Yağmur ve Rüzgârlar

وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ رِزْقٍ فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْر۪يفِ الرِّيَاحِ اٰيَاتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Gecenin ve gündüzün değişmesinde, Allah’ın gökten indirmiş olduğu rızıkta (yağmurda), ölümünden sonra yeri onunla diriltmesinde ve rüzgârları çevirmesinde (türlü türlü estirmesinde) akıl eden toplum için dersler vardır.”

Âyetteki وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ va’htilâfi’l-leyli tamlaması “gecenin değişiminde”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri ifadesi “ve gündüzün (değişiminde)”; وَمَآ اَنْزَلَ ve mâ enzele ifadesi “ve indirdiği şeyde de (vardır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”;مِنْ رِزْقٍ min rızkın kelimesi “herhangi bir rızık türünden”; فَاَحْيَا fe ahyâ fiili “dirilttik”; بِهِ bihî ifadesi “onun sayesinde”; الْاَرْضَ el-arda sözcüğü “yeryüzünü”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ ifadesi “onun ölümünden sonra”;وَتَصْر۪يفِ ve tasrîfi kelimesi “ve çevirmekte de (vardır)”; الرِّيَاح er-riyâhı kelimesi “rüzgarları”; اٰيَاتٌ âyâtün kelimesi “nice âyetler, deliller, ibretler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْقِلُونَ ya‘kılûne fiili ise “aklını çalıştırmakta (olan)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın varlığına, birliğine ve kudretine dair üç değişik konuda daha deliller bulunduğu gündeme getirilmektedir.

Bu âyet önceki iki âyete mesaj ve metin olarak bağlıdır. Yüce Allah önceki iki âyette göklerin, yeryüzünün ve insanların yaratılışında, her tarafa canlıları yaymasında iman eden ve kesikes ikna olanlar için çeşitli deliller bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu defa konuyu gece-gündüzün değişimine, Yüce Allah’ın yeryüzünü ölümünden sonra kendisiyle dirilttiği ve gökten indirdiği rızıklara getirmekte ve aklını çalıştırmak isteyenler için bunlarda da nice deliller bulunduğunu ifade etmektedir.

1. وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ “Gecenin ve gündüzün değişmesinde.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.(21) Yûnus 10/6’da da belirttiğimiz üzere, Yüce Allah bu âyette gece ve gündüzün ihtilafından söz etmektedir.

Burada sözü edilen ihtilâf kelimesi Furkân 25/62’de “birbiri ardınca gelmek” veya “birbirinin zıddı” manasında خِلْفَة hılfeh kelimesi ile tefsir edilmektedir. Gece ve gündüzün ihtilafı, onların birbirini izlemesi, sürekli değişmeleri, yani gecenin gelip gündüzün gitmesi, gündüzün gelip gecenin gitmesi, gündüzün geceden, gecenin de gündüzden alarak birbirlerini takip etmeleri manasına gelmektedir.

Yâsîn 36/40’ta da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar buna göre varlıklarını devam ettirmektedirler. Gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler.

A‘râf 7/54’te beyan edildiği gibi, gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar. Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur.

Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit gece iken Güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de, bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır.

Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

2. وَمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ رِزْقٍ فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “Allah’ın gökten indirmiş olduğu rızıkta (yağmurda) ve ölümünden sonra yeri onunla diriltmesinde de (vardır).” Yüce Allah kendi varlığı ve kudretinin delili bağlamında bu cümlede sözü gökten indirdiği rızka yani yağmura getirmekte ve yağmur vesilesiyle ölümünden sonra toprağı dirilttiğini ifade etmektedir.

a) وَمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ رِزْقٍ “Allah’ın gökten indirmiş olduğu rızıkta (yağmurda).” Burada geçmese de konuyla ilgili olarak Nahl 16/65’te gökten indirdiği rızıktan maksadın “yağmur” olduğunu şu şekilde beyan etmektedir: “Allah gökten su (yağmur) indirmiştir ve onunla yeryüzünü ölümünden sonra diriltmiştir. Muhakkak ki bunda (gerçeği farkedip) dinleyen bir toplum için delil(ler, nice ibretler) vardır.”

Yüce Allah kâinat kitabının bir başka âyeti olan yağmurun yani suyun bitkilerin meydana getirilmesindeki etkinliğine dikkat çekmektedir. Bu âyetin benzerleri bağlamında Kur’ân’da En‘âm 6/99, 141, Ra‘d 13/4, Nahl 16/10-11, 13, 65, Hacc 22/5, Lokmân 31/10, Fâtır 35/27, Yâsîn 36/33 ve Zümer 39/21 gibi pek çok âyetin bulunduğunu belirtmemiz gerekmektedir.

Yüce Allah bitkiler âlemindeki oluşum ve değişimle ilgili olarak “su”ya yani “yağmur”a değinmekte, gökten yani yüksekten yağmur indirdiğini ve bu sayede insanoğlunun su ihtiyacını karşıladığını haber vermektedir. Âyette geçen اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir. Demek ki yağmurun indirilmesi aynı zamanda onun insanoğluna ikram edilmesidir.

Bu ve devam eden âyetlerde kullanılan اَنْزَلَ enzele ve اَحْيَا ahyâ gibi fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, olayın olup bittiğini göstermekten ziyade, meselenin ilahi bir sistem sayesinde devamını göstermektir.

Hıcr 15/22 ve benzer âyetlerde de ele aldığımız üzere, âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök” anlamına gelse de sonuçta yağmurun yağdırıldığı yerin bulutlar olduğu ve onların da insanlardan yukarıda olduğu bilinmektedir. Bu nedenle, âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesine “yüksek(ler)” manası da verilebilir.

Eğer ilâhî irade ve O’nun eşsiz kudreti olmasaydı tabiat kendiliğinden ne rüzgâr estirebilirdi ne de yağmur yağdırabilirdi. Bunu tabiat kendiliğinden yapamayacağı gibi insanların tapındığı putların da böyle bir gücünün ve kudretinin olmadığı herkesçe malumdur. İşte ilk muhatapları müşrikler olan Hz. Peygamber’in onlara bu şekilde kâinat kitabından örnekler sunması onların tevhide gelmesini ve âhirete inanmalarını sağlamayı amaçlamış olabilir.

b) فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَآ “(Allah) onunla (yağmur/su sebebiyle) yeryüzünü ölümünden sonra diriltmiştir.” Bu cümlede yağmurun yağdırılma gerekçesi dile getirilmekte, Yâsîn 36/33-35’te de açıkladığımız gibi, yağmur ölü toprağı sulayarak onu canlandırmakta, böylece bitkisiz ve ürünsüz olan arz, bitkilerle yeşertilip meyvelere sahip kılınarak hayata kavuşturulmaktadır.

Furkân 25/49’da da açıkladığımız üzere, toprağa ölümün nispeti mecazdır. Ölü toprak, kuru toprak demektir;(22) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da meyt/el-meyte “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(23) için değil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi mevt/el-meyte kalıplarında “toprak”(24), meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(25) için de kullanılmaktadır.

Pek çok âyette olduğu gibi, bu âyette de Yüce Allah yükseklerden rızık yani yağmur yağdırmasının sebebini onun yani yağmurun sayesinde ölü durumdaki yeryüzünü bitkilerle diriltip yeşertmesi şeklinde belirlemiştir.

Burada tabiattaki yağmur ve diriliş üzerinden esasında iki şeye daha gönderme yapıldığını söyleyebiliriz. Bunlardan biri “Yüce Allah nasıl ki yağmur sayesinde ölü toprağı diriltiyorsa, insanları da ölümlerinden sonra mahşerde mutlaka diriltecek olması”dır. Yoktan var eden yüce kudretin vardan dönüştürmesi, ilkine göre çok daha kolaydır.

Âyetteki ikinci mesaj ise “vahyin sağlayacağı manevi ve ruhsal dirilişe yönelik”tir. Maddi âlemde diriltici unsur olarak nasıl ki su/yağmur kullanılmışsa manevi hayatın yağmuru, suyu ve rahmeti de vahiydir. İnsanlar vahiy pınarından içsinler diye Yüce Allah rahmet kapılarını ardına kadar açmıştır. Vahiy pınarından kana kana içebilen yiğitlere selam olsun.

3. وَتَصْر۪يفِ الرِّيَاحِ اٰيَاتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Rüzgârları (değişik yönlerden) çevirmesinde (estirmesinde) akleden toplum için nice deliller vardır.” Aynı konu bağlamında bir kez de Bakara 2/164’te geçen تَصْر۪يف tasrîf kelimesi “çevirmek”, “döndürmek”, “estirmek” demektir. Rüzgarların çevrilmesi hem çeşitli yönlerden estirilmesi manasına alınabilir; hem de bazen rahmet, bazen de azap yani fırtına, kasırga vs. içermesi şeklinde düşünülebilir.(26)

Bazen rüzgarlar aynı yerdekiler için bile farklı etkilere ve değişik beklentilere sahne olabilir. Yüce Allah işte âyetin bu cümlesinde sözü rüzgarların değişimine yani değişik yönlerden estirmesine getirmekte ve bütün bunlarda aklını kullanmak isteyenler için nice deliller bulunduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(27) bilinen manada “rüzgâr”,(28) “koku”,(29) “güç”(30) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(31) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgarlar” manasında zikredilmektedir.

ıv. Vahyin İndiriliş Gayesi

تِلْكَ اٰيَاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقّ فَبِاَيِّ حَد۪يثٍ بَعْدَ اللّٰهِ وَاٰيَاتِه۪ يُؤْمِنُونَ “İşte şu(nlar), Allah’ın sana bir amaç ile tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta) olduğumuz ayetleridir. Allah’tan ve O’nun ayetlerinden sonra hangi söze inanacaklar ki!”

Âyetteki تِلْكَ tilke kelimesi “işte şu, şu(nlar)”; اٰيَاتُ اللّٰهِ âyâtüllâhi tamlaması “Allah’ın âyetleri(dir)”; نَتْلُوهَا netlûhâ ifadesi “onları tilavet ediyoruz, okuyup aktarıyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; فَبِاَيِّ حَد۪يثٍ fe bi eyyi hadîsin sorusu “hangi söze”; بَعْدَ اللّٰهِ ba‘dellâhi ifadesi “Allah’tan öte”; وَاٰيَاتِه۪ ve âyâtihî ifadesi “ve O’nun âyetlerinden (öte)”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanıyorlar, inanacaklar” demektir.

Burada vahyin içerdiği bilgilerden öte başka herhangi bir şeye inanmamak gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.تِلْكَ اٰيَاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقّ “İşte şu(nlar), Allah’ın sana bir amaç ile tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta) olduğumuz ayetleridir.” Bu ifade Bakara 2/252 ve Âl-i İmrân 3/108’de de geçmektedir. Yüce Allah işte hem burada, hem de konuyla ilgili diğer sûrelerde zikredilen şeylerin hepsinin Yüce Allah’ın âyetleri yani varlığının, birliğinin ve kudretinin delilleri, işaretleri olduğunu, bunları Hz. Peygamber’e tilâvet etmesinin yani “aktarması”nın bir amacının bulunduğunu, bu hakikatlerin ötesinde başka şeylere iman etmemek gerektiğini ifade etmektedir.

Âyette geçen نَتْلُو netlû fiili “tilavet etmek”, yani “aktarmak” demektir. En‘âm 6/151’de de geçtiği üzere, buradaki نَتْلُو netlû fiili “okumak” anlamından ziyade “aktarmak” manasında değerlendirilmelidir. Çünkü burada sözü edilen durum bir metni “okumak” değil, ilahi bilgileri Hz. Peygamber’e “aktarmak”tır. Câsiye 45/7. âyette de bu fiilin edilgen kalıbı zikredilmektedir.

Bu arada cümlede geçen بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi ise “hak ile” manasında değil de “bir amaç ile” şeklinde yorumlanmalıdır. Çünkü bu âyet grubunda da diğer yerlerde de ilahi mesajların aktarılma sebebi mutlak sûrette bir amacı gerçekleştirmektir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde bu gaye “iman edenlere, kesinkes kabul edenlere ve aklını çalıştıranlara âyetler, yani deliller sunmak”tır.

2. فَبِاَيِّ حَد۪يثٍ بَعْدَ اللّٰهِ وَاٰيَاتِه۪ يُؤْمِنُونَ “Allah’tan ve O’nun ayetlerinden sonra hangi söze inanacaklar ki!” Yüce Allah hem bu sûrede hem de diğerlerinde dile getirdiği üzere, hem indirilen hem de yaratılan âyetleri bağlamında kendisinin sözünden ve hatırlattığı âyetlerden yani delillerden başka hiçbir söze inanılamayacağını beyan etmektedir.

Yüce Allah, bu şekilde Kur’ân kaynaklı verilen haberlerin doğruluğuna dikkat çekmekte ve başka haberlerin sıhhatinin güvenilir olmadığını bildirmektedir. Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/185 ve Murselât 77/50’de de zikredilmektedir.

a) Kalem 68/44’te de ele alacağımız üzere, h-d-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 36 yerde geçmekte ve “anlatmak”,(32) “yaratmak”,(33) “mesaj”,(34) “söz”,(35) “olgu, olay”,(36) “sır”,(37) “efsane”(38), “yeni”(39) anlamlarında kullanılmaktadır. حَد۪يث hadîs/el-hadîs kelimesi, kök olarak, “vâki olmak”, “yokken var olmak”, “yeni olmak”, “bir şeyi yeniden meydana getirmek”, “icat etmek” gibi çeşitli anlamlara gelmektedir.

Bu kelime, özel olarak “haber”, “Hz. Peygamber’in sözleri, fiilleri ve takrîrleri” manasına da gelmektedir. Çeşitli anlamlarını verdiğimiz bu kavram, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette genel olarak “mesaj veya haber”, özel olarak da “söz” anlamına gelmektedir.

b) Bu âyet “Bundan öte hangi habere inanıyorlarmış ki!” veya “Bundan sonra artık neye inanacaklarmış ki!” şeklinde de yorumlanabilir. Kanaatimize göre bu âyette cevabı beklenen bir soru sorulmamakta ve inkârcıların inançsızlıkları kınanmaktadır.

“Yoksa bu konuda ders aldığınız bir kitap mı var?”(40) âyetinde, Mekkeli müşriklerin ellerinde tâbi olacakları bir kitaplarının bulunmadığı beyan edilmektedir.

Ayrıca şu âyetlerde de bu konuda yeterli bilgi verilmektedir:

“Yoksa Biz bundan önce onlara bir kitap göndermişiz de, bu tavırlarıyla ona sımsıkı sarıldıklarını mı iddia ediyorlar?”(41)

“Hâlbuki Biz onlara okuyup öğrenecekleri vahiyler de, senden önce bir uyarıcı da göndermemiştik.”(42)

“Yoksa onlara kesin bir delil indirdik de, o delil, müşrik olmalarını mı söylüyor?”(43)

“Ne oluyor size? Nasıl hükmediyorsunuz? (Gerçeği) hiç hatırlamıyor (düşünmüyor) musunuz? Yoksa sizin açık bir deliliniz mi var? Doğru sözlülerden iseniz kitabınızı getirin!”(44)

Bu ve benzer âyetlerde Mekkeli müşriklerin, ellerinde inanabilecekleri ve buyruklarını uygulayacakları herhangi bir kitaplarının bulunmadığı ifade edilmektedir.

c) Bu konuda benzer bir mesaj vermesi bakımından şu âyeti de hatırlatmak gerekir: “İşte bu, Allah’tır; sizin gerçek ve tek Rabbiniz. Hakikatten öte, sapıklık ve şaşkınlıktan başka ne var ki! Nasıl da haktan döndürülüyorsunuz!”(45)

d) Kur’ân’ın hak oluşu mesajı, sadece ona inanmayanlara yönelik bir hatırlatma olmakla sınırlı tutulamaz. Hidayeti ve din adına hakikati Kur’ân’dan başka yerlerde arayan, önceliği Kur’ân’a vermeyen, başka kaynaklardan ışık almaya çalışan ve sonuçta Yüce Allah’ın kitabını âdeta eksik sanıp, onu başka kaynaklarla tamamlamaya gayret edenlerin bu âyetten çıkartması gereken nice dersler vardır.

Buna benzer şekilde Kur’ân’ı diğer kaynaklardan birisi veya büyük bir bütünün parçası, fasikülü, bölümü, başlığı, unsuru gibi görmek son derece hatalı bir bakış açısıdır. Kur’ân’ı arkalarına atıp onu terk edilmişliğe mahkûm edenler,(46) Allah’a din öğretmeye kalkışanlar(47) ve onu modası geçmişlikle nitelendirenler de bu âyetten ders çıkarmalıdırlar.

b) Nankörlerin Vahye Karşı Olumsuz Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 7-11. âyetlerinde her yalancı ve günahkâr kişiyi kınamakta, bu kişilere tilavet edilen (aktarılan) Allah’ın âyetlerini işittiklerini, sonra büyüklük taslayarak sanki hiç onları duymamış gibi küfürde direndiklerini, işte böylelerini elem verici bir azapla müjdelemesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Ardından, o inkârcı kişinin âyetlerden bir şey öğrendiği zaman onlarla alay ettiği, işte onların da rüsva edici bir azapla karşılanacakları, ötelerinde cehennem olduğu, kazandıkları şeylerin de Allah’ın peşi sıra edindikleri dostların da onlara hiçbir fayda vermeyeceği, büyük azabın onları beklediği ifade edilmektedir.

Daha sonra, vahyin hidayet rehberi olduğu, Yüce Allah’ın âyetlerini inkar edenlere ise en kötüsünden elem verici bir azap uygulanacağı bildirilmektedir.

ı. Vahiyden Yüz Çevirmeleri

وَيْلٌ لِكُلِّ اَفَّاكٍ اَث۪يمٍ يَسْمَعُ اٰيَاتِ اللّٰهِ تُتْلٰى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَاَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Yalancı (ve) günahkâr herkesin vay hâline! O, kendisine tilâvet edilen (okunup aktarılan) Allah’ın ayetlerini duyar da sonra kibirlenerek sanki onları hiç duymamış gibi (küfründe) direnir. İşte onu elem verici bir azapla müjdele!”

Buradaki وَيْل veylün kelimesi “yazıklar olsun”; لِكُلِّ اَفَّاكٍ likülli effâkin tamlaması “her yalancı kişiye”; اَث۪يم esîmin sözcüğü “günahkara”; يَسْمَعُ yesem‘u fiili “işitir, işitmektedir”; اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet edilmekte (olan)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُصِرُّ yusırru fiili “ısrar eder”;مُسْتَكْبِرًا müstekbiran kelimesi “kibir göstererek”; كَاَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا keen lem yesma‘hâ ifadesi “sanki onları hiç işitmemiş gibi”; فَبَشِّرْهُ fe beşşirhu emri “onu müjdele”; بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ bi‘azâbin elîmin tamlaması ise “elem verici bir azap ile” demektir.

Burada inkârcıların vahye karşı tutumları kınanmakta ve nasıl olumsuz bir tutum içerisinde oldukları gündeme getirilmektedir.

1. وَيْلٌ لِكُلِّ اَفَّاكٍ اَث۪يمٍ “Yalancı (ve) günahkâr herkesin vay hâline!” Yüce Allah mutaplarına sunduğu çeşitli âyetlere rağmen hak ve hakikate kulak vermeyen, onu ciddiye almayan ve müminlere karşı düşmanca bir tavır içerisine giren kişilere dair iki sıfat zikretmektedir.

Öncelikle veyl kelimesini ele alacak, ardından Şu‘arâ’ 26/222’de de şeytanın kendilerine inip geleceği kişilerle ilgili olarak geçen bu iki sıfatı kısaca tanıtacağız.

a) Kur’ân’da 27 âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesinin, geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. وَيْل veyl kelimesi, Allah’ın kitabını değiştiren,(48) layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran,(49) Allah’ı anmadığı için kalbini karartan,(50) yalancı ve günaha batan,(51) dindarlarla alay eden,(52) yolsuzluk yapan(53) ve ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan(54) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok kâfirler,(55) müşrikler,(56) zalimler(57) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar için kullanılmaktadır.(58)

Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesi “şiddetli azap” anlamına geldiği gibi cehennemdeki bir vadinin adı olarak da yorumlanmaktadır.(59) Nitekim bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(60) referans göstererek, Rasûlüllah’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.

b) اَفَّاكٍ effâk “iftiracı”: Bir kez de Şu‘arâ’ 26/222’de geçen اَفَّاكٍ effâk kelimesi bağlam gereği “Allah hakkında asılsız şeyler söyleyen iftiracı”, “sürekli iftira atan”, “iftiradan beslenen”, “her türlü iftirayı atabilen kişi” demektir ve bu kelime mübâlağa kalıbında bir abartı kalıbır. Bu kelimenin “kendi kendisini aldatan” anlamına geldiği de ifade edilmektedir.(61)

c) اَث۪يمٍ esîm “günahkâr”: Âyetteki اَث۪يمٍ esîm sözcüğü “sürekli günah işleyen, adeta günahtan beslenen, günahla anılmayı hak eden kişi” manasına gelmektedir. Bu kelime bu kalıpta Kur’ân’da yedi kez(62) yer almakta, hepsinde de aynı anlamı vermektedir. Bu özellik her ne bakımdan olursa olsun, her türlü günaha bulaşan, dadanan ve ondan beslenen insan tipini tanıtmaktadır ve bu gibilere itaat edilmemesi müminlere emredilmektedir.

Yüce Allah işte bu âyette hak ve hakikate karşı sürekli iftira atan ve bu haliyle de sürekli günah işleyip adeta günaha saplanan kişilere yönelik bir kınama ifadesi kullanmakta ve “onlara yazıklar olsun” hitabını yönlendirmektedir. Esasında bu kişiler her ne kadar başkalarına hitaben yalanlar konuşsa da, bu yapıları gereği her şeyden önce kendilerini aldatmış ve günaha batmışlardır. Bu iki sıfatın esasında bir anlamda açılımı demek olan izah ise devam eden âyette şu şekilde dile getirilmektedir:

2.يَسْمَعُ اٰيَاتِ اللّٰهِ تُتْلٰى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَاَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا “O, kendisine tilâvet edilen (okunup aktarılan) Allah’ın ayetlerini duyar da sonra kibirlenerek sanki onları hiç duymamış gibi (küfründe) direnir.” Yüce Allah işte sürekli yalan konuşup günaha dalan kişileri tanıtmakta ve onların Allah’ın âyetlerine karşı nasıl olumsuz bir tutum sergilediklerini ifade etmektedir.

Bu âyetin benzeri bir başka âyet aynı konu içeriğinde yani vahye karşı kibirli davranan insan tipi bağlamında Lokmân 31/7’de şu şekilde zikredilmektedir: “Ona âyetlerimiz tilâvet edildiği zaman, sanki bunları işitmemiş, sanki kulaklarında ağırlık/sağırlık varmış gibi büyüklük taslayarak yüz çevirir. Onu elem verici bir azapla müjdele!” Yüce Allah hak ve hakikat yolundan insanları engelleyen ve Allah’ın yolunu alay konusu edinen insan tipinin bir başka özelliğine bu âyette değinmektedir.

Bu çerçevede böylesi bir kişiye Yüce Allah’ın âyetleri tilavet edildiğinde yani âyetler kendilerine okunup aktarıldığında kibir göstererek yüz çevirdikleri, sanki kulaklarında ağırlık varmış gibi, sanki o âyetleri hiç duymamış gibi davrandıkları beyan edilmektedir. Bu durum tıpkı Müddessir 74/23’te belirtildiği gibi Velid b. Muğîra’nın tutumuna benzemektedir. Zira söz konusu âyette de belirtildiği gibi bu şahıs vahye karşı arkasını dönmüş ve kibir göstermişti.

Hem Lokmân 31/7 hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Câsiye 45/8’le ilgili şöyle ortak bir nüzül sebebi rivayeti akratılmaktadır:

Nadr b. Hâris ticaret sebebiyle İran’a gidermiş. Oradan Acemlerin hikâyelerini, efsane içerikli kitaplarını getirir ve bunları Kureyş’e okuyarak “Muhammed size Âd, Semûd hikâyeleri söylüyor; gelin ben de size Rüstem’in, İsfendiyar’ın, kisraların hikâyelerini anlatayım” dermiş. Bu şekilde pek çok insanın Kur’ân dinlemesine engel olurmuş.

Ayrıca güzel şarkıcı bir cariye alır, birinin Müslüman olacağını duyduğuında onu alıp cariyesine “haydi buna yedir, içir, söyle” der, böylece eğlendirp “Gördün ya, bu Muhammed’in çağırdığından, namazdan, oruçtan, onun önünde çarpışmaktan daha iyi değil mi?” dermiş. İşte âyet bu ve benzer olaylarla ilgili olarak indirilmiştir diye beyanlarda bulunulmaktadır.(63)

Bu rivayette yer alan bazı unsurlar rivayetin güvenilirliğini zedelemektedir; çünkü rivayetteki oruç ifadesi ile onunla birlikte çarpışma ifadeleri âyetin indirildiği dönem itibariyle sorunludur; çünkü o dönemde bunlar henüz farz kılınmamıştı. Âyetin mesajını böyle belli iniş sebebi rivayetlerine bağlamaktansa çok daha evrensel manada mesajı âyetin içeriğinden anlamaya çalışmak daha doğrudur.

Yüce Allah boş sözler satın alınmasından söz ederken insanların bunu bilgisizce Allah yolundan saptırmak ve O’nun dosdoğru yolunu alay konusu edinmek için yaptıklarını ifade etmektedir. Durum böyle olunca, ne adına ve nasıl bir içerikte olursa olsun, sonuçta insanları bilgisizce Allah yolundan saptıracak ve o yolu alay konusuna veya gülünç bir duruma dönüştürecek her bir girişimin, her bir zihniyetin burada kast edildiğini söyleyebiliriz. Muhatabı Kur’ân hakikatlerinden saptırma amacı taşıyan her söz bu kapsama girebilir.

Şimdi yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin kısım kısım incelenmesine çalışalım.

a) يَسْمَعُ اٰيَاتِ اللّٰهِ تُتْلٰى عَلَيْهِ “O, kendisine tilavet edilen (okunup aktarılan) Allah’ın âyetlerini işitir.” Yüce Allah bu nankör tipe kendi âyetleri aktarılırken onları dinler gibi bir görüntü verdiklerini, ancak sonrasında sanki onları hiç duymamış gibi yapıp kibirli bir şekilde davranmakta ısrar ettiklerini haber vermektedir.

Önceki âyette de geçtiği üzere, bu âyette yer alan تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet etmek”, yani “okunup aktarılmak” demektir. Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(64) ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(65)

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlardan seni dinleyenler vardır. Fakat sağırlara -üstelik akılları da ermiyorsa- sen mi duyuracaksın?” Hûd 11/91’de de değindiğimiz üzere, burada da geçen “dinleme” işleminin “öğrenmek için bir hakikati dinlemek” maksadıyla değil de “dinliyor gibi görünmek” şeklinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Çünkü Yûnus 10/42. âyetin devamında bu tip insanlar için “aklını kullanmayan sağır(lar)” ifadesi geçmektedir.

Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/25, İsrâ’ 17/47 ve Muhammed 47/16’da da yer almakta, her geçtiği yerde olumsuz bir içerikte bulunmaktadırlar. Özellikle İsrâ’ 17/47’yi hatırlatmakla yetineceğiz: “Biz, onların seni dinlerken onu (Kur’ân’ı ne maksatla) dinlediklerini, kendi aralarında fısıldaşırlarken de zalimlerin ‘Siz, sadece ve sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz!’ dediklerini gayet iyi bilmekteyiz.”

Demek ki hakikate gönül vermeden bir şeyleri dinliyor görünmek kişinin gerçeklere karşı manen sağır oluşunun ve aklını kullanmamasının sonucudur. Bu âyette durumu böyle olanlara karşı Hz. Peygamber’in moralini bozmaması gerektiği bildirilmek istenmektedir. Çünkü onlar dinliyor görünse de aslında dinlemiyorlar; çünkü akıllarını kullanıp bir hakikatin izini sürmüyorlardı. Bu nedenle, fiziksel olarak değilse de mecazi olarak bunlar sağırdırlar.

Sağırlık, Yüce Allah’ın bildirdiği prensiplere karşı ise bu durum fiziksel sağırlıktan çok daha kötü bir bozukluktur; çünkü böyle davranıldığı sürece söz konusu kişilerin düzelme imkân ve ihtimali yoktur. Fiziksel sağırlıkta çeşitli yollarla hakikati öğrenmenin mümkün olduğu bilinen bir gerçektir. Kaldı ki fiziksel sağırlık bir kabahat değildir; çünkü doğuştan getirilmiş bir imtihan biçimidir; oysa manevi sağırlık kişinin kendi tercihidir ve bunun feci sonucuna katlanmak da kaçınılmaz olacaktır.

b) ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَاَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا “Sonra büyüklük taslayarak sanki hiç onları duymamış gibi (küfründe) direnir.” Yüce Allah iftiracı günahkâr insan tipinin Allah’ın âyetleri kendisine aktarıldığında onları işittiğini beyan ettikten sonra, bu defa onları hiç işitmemiş gibi davrandığını ve kibirli tutumunda ısrar ettiğini haber vermektedir.

Kur’ân’da dört kez(66) geçen esarrû, yusırru, yusırrû ve yusırrûne fiilleri geçtikleri her yerde “ısrar etmek” manasında kullanılmaktadır. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki يُصِرُّ yusırru fiili de olumsuz içerikte böyle bir mana vermektedir. Lokmân 31/7’de de geçen tekil مُسْتَكْبِرًا müstekbiran kelimesi de hakkı büyüklenmek olmamasına rağmen yani haksız yere “büyüklenen kişi” demektir. İşte Yüce Allah bu tiplerin yalan, iftira, günah ve kibir bataklığına battıklarını bu şekilde ifade etmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/66-67’de şöyle buyrulmaktadır: “Çünkü âyetlerim size okunurdu da siz buna karşı kibirlenerek arkanızı döner, geceleyin (Kâbe’nin etrafında toplanarak) hezeyanlar savururdunuz.”

Vahye karşı böyle kibirli davrananlarla ilgili bir başka âyet Hacc 22/72’de şöyledir: “Âyetlerimiz açık açık kendilerine okunduğunda, kâfirlerin suratlarında hoşnutsuzluk sezersin. Onlar, kendilerine âyetlerimizi okuyanların neredeyse üzerlerine saldırırlar. De ki: Size bundan (bu öfke ve huzursuzluğunuzdan) daha kötüsünü bildireyim mi? Cehennem! Allah, onu kâfirlere (ceza olarak) bildirdi. O, ne kötü sondur!” İşte bu âyette de durum ortaya konulmaktadır.

Vahyi duymaya, dinlemeye ve anlamaya yanaşmayan bu tiplerin vahyin indirildiği dönemde onu başkalarının dinlemesine de engel olmak istedikleri Fussılet 41/26’da şöyle ifade edilmektedir: “İnkâr edenler ‘Bu Kur’an’ı dinlemeyin; okunurken gürültü yapın. Umulur ki bastırırsınız’ dediler.”

Anlaşılıyor ki hak ve hakikatin duyulmasına ve anlaşılmasına tahammül edemeyenler büyük bir çaresizlik içerisinde meseleyi zorbalığa dönüştürmekte ve kendi yarasalıklarını başkalarına da sirayet ettirmeye çalışmaktadırlar. Kur’ân bir nurdur ve onun nuru kafirler istemese de Yüce Allah tarafından tamamlanacaktır.(67)

3. فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “İşte onu elem verici bir azapla müjdele!” Yüce Allah vahyine karşı böylesine kibir içerisinde davranan, âyetler okunmasına rağmen onları hiç işitmemiş gibi umursamaz bir tavır içerisine giren bu kişilere elem verici bir azabın yapılacağını haber vermektedir.

Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde yer almakta,(68) onların alaycılıklarına karşılık Yüce Allah da onlarla alay etmekte ve kendilerine azabı müjdelemesini Hz. Peygamber’den istemektedir. Elem verici azabın müjdelenmesi muhataplarla alay etmektir ve işte vahye karşı kibir içerisine girip Yüce Allah’ın yolunu alaycılık konusu edinen bu kişilerin elem verici bir azapla karşılaşacakları kendilerine müjdelenmiş(!) olmaktadır.

ıı. Âyetlerle Alay Edişleri

وَاِذَا عَلِمَ مِنْ اٰيَاتِنَا شَيْـًٔاۨ اتَّخَذَهَا هُزُوًا اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Ayetlerimizden bir şey öğrendiği zaman onlarla alay eder. İşte onlara küçük düşürücü bir azap vardır.”

Âyetteki وَاِذَا عَلِمَ ve izâ ‘alime fiili “ve bildiği, duyup anladığı zaman”; مِنْ اٰيَاتِنَا min âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizden”; شَيْـًٔاۨ şey’en kelimesi “herhangi bir şey”; اتَّخَذَهَا ittehazehâ fiili “onları edinir(ler)”; هُزُوًا hüzüven kelimesi “alay konusu”; اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “onlar için vardır”; عَذَابٌ مُه۪ينٌ ‘azâbun mühînun tamlaması ise “alçaltıcı bir azap” demektir.

Burada alaycı ve inkârcı kişilerin Allah’ın âyetlerine karşı tavırları ve hak ettikleri azap gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا عَلِمَ مِنْ اٰيَاتِنَا شَيْـًٔاۨ اتَّخَذَهَا هُزُوًا “Ayetlerimizden bir şey öğrendiği zaman onlarla alay eder.” Yüce Allah önceki âyetteki mesajın bir anlamda devamı olacak şekilde inkârcı ve alaycı tipin Allah’ın âyetlerinden herhangi bir şey bildiği yani işittiği zaman hemen onunla alay ettiğini haber vermektedir.

a) Burada da olduğu gibi Kur’ân’da 11 kez(69) geçen هُزُو hüzüv kelimesi “alay” manasına gelmektedir. Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i gördüklerinde onunla alay ettikleri Enbiyâ’ 21/36 ve Furkân 25/41’de beyan edilmektedir. Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’le alay edip onu rahatsız etmişlerdi.(70)

Bu tavırları Hz. Peygamber’e yönelik başlamış olsa da, bir süre sonra diğer müminlere de şu şekilde yaygınlaştırılmıştı: “Günaha batmış kişiler müminlere gülerlerdi. Yanlarına gittiklerinde kaş-göz hareketleri (ile alay ederlerdi). Kafadarlarının yanına döndüklerinde (bu yaptıklarını anlatarak) keyiflenirlerdi. Müminleri gördüklerinde ‘İşte şu (zavallı)lar muhakkak ki şaşırmışlar’ diyerek (onlarla dalga geçerlerdi).”(71) Ayrıca müminlerin inançlarıyla alay ederek kendilerine “sefihler” suçlamasını yönlendirmişlerdi.(72)

İnananlarla alay etmek İblisle başlayan bir hastalıktır. Hz. Âdem için secdeye kapanması emredildiğinde, “Ben ondan daha hayırlıyım; beni ateşten, onu ise çamurdan yarattın” diyerek kibrini göstermişti.(73) Dahası, secde emri sonrasında Yüce Allah’a seslenerek, “Şu bana üstün kıldığına bir bak” diyerek küstahlığını tescillemişti.(74)

Kibir ve müminlerle alaycılık İblis’ten sonra onun izini takip edenler tarafından da sürdürülmüştür. Hz. Nûh’un,(75) Hz. Hûd’un(76) ve Hz. Sâlih’in kavmi,(77) Hz. İbrâhim’in babası,(78) Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a karşı Firavun’un adamları,(79) Hz. İsa’ya karşı o günkü ileri gelenler(80) alaycı bir tavır içerisindeydiler. Bütün bu kavimler ve benzerleri peygamber olarak “melek” bekliyorlardı; çünkü kendi türünden ümitlerini kesmişlerdi.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajına büyük ölçüde benzeyen Lokmân 31/6’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan öylesi var ki, bilgisizce Allah yolundan saptırmak ve sonra da onunla alay etmek için boş laf (sözün oyalayacı olanını) satın alır.”

Müşriklerin Yüce Allah’ın âyetleriyle alay etmeleri konusu Kehf 18/56’da şu şekilde yer almaktadır: “Biz peygamberleri, sadece müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak göndeririz. Kâfir olanlar ise, bâtıla dayanarak hakkı ortadan kaldırmak için bâtıl yolla mücadele verirler. Onlar âyetlerimizi ve uyarıldıkları şeyleri alaya almışlardır.”

Hakkı bâtılla yok etmeye çalışan bu kişilerin Yüce Allah’ın âyetlerini, dolayısıyla uyarıldıkları hususların hepsini alaya aldıkları haber verilmektedir. Benzer şekilde Kehf 18/106’da şöyle buyrulmaktadır: “İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve rasûllerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.”

Konuyla ilgili âyetlerin mesajlarından anlaşılıyor ki müşrikler Yüce Allah’ın ayetlerini, Kur’ân’ı, peygamberlerin uyarılarını ve korkutmalarını alaya almışlardı. Bütün bunlar kâfirlerde ve elbette bütün zamanların inkârcılarında cehaletin ve kalp katılığının hâkim olduğunu gösterir.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(81) “öncekilerin masalları”,(82) “geçmişten gelen büyü”(83) veya “bir beşer sözü”(84) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(85) Benzer şekilde Hz. Peygamberle ilgili olumsuz yaklaşımlarına da aynı şiddette cevap verilmektedir.

Vahiy, risalet, değerler vs. ile alay edenler mahşerde benzer şekillerde alaylara maruz bırakılacaklardır. O nedenle muhatapların ilahi bilgilendirmelere itibar etmeleri ve sonuçta hakkın ve hakikatin yanında yer almaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır, vesselâm.

2. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “İşte onlara küçük düşürücü bir azap vardır.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(86) de yer almaktadır. Yüce Allah kendilerine âyetler tilavet edildiğinde önce onları hiç işitmemiş gibi davrananları, sonrasında da âyetleri alay konusu edinenleri sonuçta korkunç bir azaba çarptıracağını haber vermektedir.

Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “rüsva edici”, “aşağılatıcı”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermektedir.

Âyetin sonunda yer alan اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesinin çoğul getirilmesinden de anlaşılıyor ki, bu tür âyetlerin inişini bir kişiyle veya bir tek olayla sınırlı tutmak doğru değildir. Âyetin mesajı evrenseldir ve her kim benzer birtakım girişimlerde bulunursa hepsinin akıbeti âyetin sonunda zikredildiği gibi aşağılayıcı bir azapla karşılaşmak şeklinde gerçekleşecektir.

Bazı âyetlerin elbette nüzul sebebi vardır; ancak bu tür bilgileri esas alarak âyetlerin mesajını tarihe gömmek doğru değildir. Dahası, nüzul sebebi rivayetleriyle âyet metinlerinin ve âyet bağlamlarının birbiriyle uyumlu olma şartı çok önemlidir. Metin uyumsuzluğu varsa rivayetin sıhhatine dair tereddüt bulunduğu bilinmeli ve âyetin verdiği mesaj bu tür sağlam olmayan rivayetlerden bağımsız olarak anlaşılmalıdır.

ııı. Cezalandırılmaları

مِنْ وَرَآئِهِمْ جَهَنَّمُ وَلَا يُغْن۪ي عَنْهُمْ مَا كَسَبُوا شَيْـًٔا وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَوْلِيَآءَ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Arkalarından da cehennem vardır. Kazandıkları şeyler de Allah’ın peşi sıra edindikleri dostlar da onlara hiçbir yarar sağlamaz. Onlar için büyük azap vardır.”

Âyetteki مِنْ وَرَآئِهِمْ min verâihim ifadesi “onların arkalarından, ötelerinden vardır”; جَهَنَّم cehennemu kelimesi “cehennem”; وَلَا يُغْن۪ي ve lâ yuğnî fiili “yarar sağlamayacaktır”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara”; مَا كَسَبُوا mâ kesebû ifadesi “kazanmış oldukları şey”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”; وَلَا مَا اتَّخَذُوا ve lâ me’ttehazû ifadesi “edindikleri şeyler de (yarar sağlamayacaktır)”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; اَوْلِيَآءَ evliyâe sözcüğü “dostlar”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada inkârcıların öteki âlemde nasıl bir akıbetle karşılacakları gündeme getirilmektedir.

1. مِنْ وَرَآئِهِمْ جَهَنَّمُ “Arkalarından da cehennem vardır.” Bu ifadenin benzeri İbrâhim 14/16’da da yer almakta, insanların azgınlıkları sebebiyle karşı çıktıkları, düşmanlık besledikleri hakikatlere karşı duruşları nedeniyle ötelerinde yani bu hayatın arkasında kendilerini cehennemin beklediğini haber vermektedir. Burada geçen وَرَآئ verâ’ kelimesi tıpkı diğer âyetlerde(87) olduğu gibi “ön” değil, “arka” ve “öte” manası vermektedir.

2. وَلَا يُغْن۪ي عَنْهُمْ مَا كَسَبُوا شَيْـًٔا وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَوْلِيَآءَ “Arkalarından da cehennem vardır. Kazandıkları şeyler de Allah’ın peşi sıra edindikleri dostlar da onlara hiçbir yarar sağlamaz.” Yüce Allah risalete ve âyetlere karşı çıkanların arkalarında yani mahşerde cehennemin bulunduğunu beyan ettikten sonra, böylelerinin dünyada yapıp ettikleri, kazanıp biriktirdikleri mal-mülk, servet bakımından elde ettikleri her ne varsa onların da Yüce Allah’ın peşi sıra edindikleri dostların da kendilerine hiçbir faydasının olamayacağını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/67’de şöyle buyrulmaktadır: “O gün, muttakiler dışında, (eski) dostlar birbirlerine düşman kesilirler.” İnkarcılar dünya hayatlarında birbirlerinin sapmasına neden oldukları için, mahşerde birbirlerine karşı apaçık düşman kesilecekler, birbirlerini suçlayacaklardır.

Kâf 50/27’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(88) “(Cehennemlikler mahşerdeyken) bir kısmı diğerlerine yönelip birbirlerini suçlamaya çalışacaklar” meâlindeki Sâffât 37/27’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah mahşerdeki sorgulama esnasında veya sonrasında haklarında kesin hüküm verdiği inkârcıların birbirilerini suçlayacaklarını haber vermektedir.

Daha önce yorumladığımız Dühân 44/41’de de şöyle buyrulmaktadır: “O gün, dostun dosta hiçbir faydası olmaz; kendilerine yardım da edilmez.” Yüce Allah mahşerdeki hayatta dünyadaki hiçbir dostun diğer dostuna faydasının bulunmayacağını, birbirlerinden herhangi bir şey savamayacaklarını, kafirlere de hiçbir şekilde yardım edilmeyeceğini haber vermektedir.

Bu konudaki ayrıntılı açıklamalarımızı Dühân 44/41’de yaptığımız ve Câsiye 45/18’da da bazı noktalara değineceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu taşıyamayacaktır; hiç kimse başkasının günah yükünü çekemeyecek,(89) hiç kimse başkasından,(90) hiçbir baba oğlundan, oğul da babasından bir şey gideremeyecektir.(91) Kişi en yakınından yardım istese de, günah yükünden hiçbir şey başkasına devredilemeyecektir.(92)

Yardım isteyenin imdadına yetişmek mümkün olmayacağı gibi,(93) kendisinden yardım istenenler de buna güç yetiremeyeceklerdir.(94) Çünkü orada alış veriş de kayırmacılık da olmayacaktır.(95) Azabı gördüklerinde, kendilerine tâbi olunanlar, tâbi olanlara sırtlarını dönecekler; aralarındaki bütün ilişkiler kökten kesilecek;(96) hiçbir dost başka bir dostundan yardım alamayacaktır.(97)

Örneklerini çoğaltabileceğimiz bu âyetlerde de görüldüğü üzere, mahşerde yargılanma öncesinde ve o esnada herhangi bir yardımlaşma mümkün olmayacak, kişiler kendi yaptıklarını karşılarında bulacaklardır.(98) Mahşerde Sûr borusuna üflendiğinde insanlar arasında nesep bağının kalmayacağı ve hiç kimsenin diğerinden bir şey sorup isteyemeyeceği de haber verilmektedir.(99)

Bu yardımlaşamama durumu inkârcılar için söz konusu olacağı gibi diğerleri için de söz konusudur. Bu bağlamda bir hadisi hatırlatmakla yetinelim: Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(100) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir:

يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fatıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı giderme konusunda) herhangi bir gücüm yoktur.”(101)

3. وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Onlar için büyük azap vardır.” Yüce Allah peşpeşe bu üç âyette önce “elem verici azabı”, ardından “aşağılatıcı azabı” zikrettikten sonra, bu defa “büyük bir azap”tan söz ederek inkârcıların mahşerde her türden azabı yaşayacaklarını haber vermektedir. Onların inkârları, azgınlıkları, zulümleri ve sapkınlıkları çeşitlilik arz ettiği için onları bekleyen azap mekanlarının yeri de şekli de farklı boyutlarıyla dile getirilmektedir.

ıv. İnkârın Feci Akıbeti

هٰذَا هُدًى وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ اَل۪يمٌ “İşte bu (Kur’an) bir rehberdir. Rablerinin ayetlerini inkâr edenlere gelince, onlara en kötüsünden elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; هُدًى hüden sözcüğü “hidayet rehberi(dir)”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş olanlar”; بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ bi âyâti rabbihim tamlaması “onların Rabbinin âyetlerini”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَاب ‘azâbun kelimesi “(şöyle) bir azap”; مِنْ رِجْزٍ min riczin sözcüğü “kötülüklerden (oluşan)”; اَل۪يم elîmun kelimesi ise “ele verici” demektir.

Burada Kur’ân’ın hidayet rehberi oluşu ile onu inkâr edenleri mahşerde bekleyen azap gündeme getirilmektedir.

1.هٰذَا هُدًى “İşte bu (Kur’an) bir rehberdir.” Yüce Allah sûrenin başında vahyin ‘azîz ve hakîm olan Allah tarafından indirilmiş, ikram edilmiş bir mesaj olduğunu beyan edip, sunduğu sayısız delile rağmen inkârcıların ondan yüz çevirmeleri durumunda kendilerini bekleyen azapları da ifade ettikten sonra, işte bu vahyin yani Kur’ân’ın bir hidayet rehberi olduğu gerçeğini bir kez daha dile getirmektedir.

Tefsirimizin Birinci cildinde Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri başlığında da ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın isimlerinden birisi de onun “hidâyet rehberi” oluşudur. Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunlardan bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(102)

Kur’ân’ın yol göstericiliği Bakara 2/185’te de dile getirildiği gibi ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl, neyin doğru, neyin yanlış vs. olduğunu beyan eden bir yol göstercidir. Bu kelime Kasas 28/43’te Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb’ın özelliği olarak da zikredilmektedir.

2. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ اَل۪يمٌ “Rablerinin ayetlerini inkâr edenlere gelince, onlara en kötüsünden elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah aynı şekilde vahye dair inkâr içinde onlara değinmekte ve Rablerinin âyetlerini inkâr edenler için, onları örtüp gizleyenler, onları açıklamayıp duyurmayanlar için elem verici bir azap uygulanacağını haber vermektedir.

Âyette geçen عَذَابٌ مِنْ رِجْزٍ اَل۪يمٌ ‘azâbun min riczin elîmun ifadesindeki اَل۪يمٌ elîm sıfatı hemen öncesindeki عَذَابٌ ‘azâb kelimesinin sıfatı olarak kabul edilmelidir. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “Rablerinin âyetlerini inkâr edenlere gelince, onlara en kötüsünden, elem verici bir azap vardır.”

Âyette bu azapla ilgili bir de رِجْز ricz kelimesi kullanılmaktadır. Çeşitli âyetlerde geçen(103) رِجْز/الرِّجْز ricz/er-ricz kelimesi “çok kötü”, “çirkin”, “çirkinlik” gibi anlamlar vermekte ve vahyin aciz bırakılması sonucunu getirecek her bir işin bu türden bir çirkinlik içereceği bildirilmektedir.

Buradaki مِنْ رِجْزٍ اَل۪يمٌ min riczin elîmun ifadesindeki مِنْ رِجْزٍ min riczin ifadesi azabın gerekçesi olarak da düşünülebilir. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “Rablerinin âyetlerini inkâr edenlere gelince çirkinlikleri nedeniyle onlar için elem verici bir azap vardır.” Bu ifade hakkında Sebe’ 34/5’te ayrıntılı açıklama yaptığımız için burada benzer bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Mü’min 40/1; Fussılet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 44/1; Ahkâf 46/1.
  • Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Duhân 44/1 Ahkâf 46/1
• 2 - Yâsîn 36/14. Benzer bir âyet için bk. Meryem 19/81. 3 - Sâd 38/23. 4 - Âl-i İmrân 3/26; Şu‘arâ’ 26/44; Sâd 38/82; Fussılet 41/41. 5 - Hûd 11/91, 92; Kehf 18/34; Neml 27/34; Fâtır 35/10; Feth 48/3; Kamer 54/42; Münâfikûn 63/8. 6 - Bakara 2/206; Sâd 38/2. 7 - Mâide 5/54. 8 - Tevbe 9/128; İbrâhîm 14/20; Fâtır 35/17. 9 - Necm 53/19. 10 - Yûsuf 12/30, 51, 78, 88. 11 - ‘Azîz ve bu kökten gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımları için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 449-451.
  • Yâsîn 36/14 Meryem 19/81 Sâd 38/23 Âl-i İmrân 3/26 Şu‘arâ 26/44 Sâd 38/82 Fussilet 41/41 Hûd 11/91 Hûd 11/92 Kehf 18/34 Neml 27/34 Fâtır 35/10 Fetih 48/3 Kamer 54/42 Münâfikûn 63/8 Bakara 2/206 Sâd 38/2 Mâide 5/54 Tevbe 9/128 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Necm 53/19 Yûsuf 12/30 Yûsuf 12/51 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/88
• 12 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190-191; En‘âm 6/95-99; A‘râf 7/54, 185; Yûnus 10/5-6; Yûsuf 12/105; Ra‘d 13/2-4; Hıcr 15/16-22; Nahl 16/4-16; Enbiyâ 21/30-32; Hacc 22/5, 61, 63-65; Mü’minûn 23/12-22; Nûr 24/41-45; Furkân 25/45-54, 59-62; Kasas 28/71-73; Rûm 30/8, 20-27; Lokmân 31/10-11, 27-32; Fâtır 35/9-13, 27-29, 41; Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83; Zümer 39/5; Sâd 38/27-29; Mü’min 40/61, 67; Fussılet 41/9-12, 53; Şûrâ 42/29, 32-33; Zuhruf 43/10-13; Câsiye 45/3-5, 12-13; Ahkâf 46/3-4; Kâf 50/6-10; Zâriyât 51/20-22, 47-49; Rahmân 55/5-8; Vâkı‘a 56/57-74; Hadîd 57/4-6, 20; Mülk 67/3-5, 15, 21-24; Nûh 71/15-17; Nebe’ 78/12-16; Nâzi‘ât 79/27-33; ‘Abese 80/24-32; Târık 86/5-7, 11-12; Ğâşiye 88/17-20.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/99 A‘râf 7/54 A‘râf 7/185 Yûnus 10/6 Yûsuf 12/105 Ra‘d 13/4 Hicr 15/22 Nahl 16/16 Enbiyâ 21/32 Hacc 22/5 Hacc 22/61 Hacc 22/65 Mü'minûn 23/22 Nûr 24/45 Furkân 25/54 Furkân 25/62 Kasas 28/73 Rûm 30/8 Rûm 30/27 Lokmân 31/11 Lokmân 31/32 Fâtır 35/13 Fâtır 35/29 Fâtır 35/41 Yâsîn 36/44 Yâsîn 36/73 Yâsîn 36/83 Zümer 39/5 Sâd 38/29 Mü'min 40/61 Mü'min 40/67 Fussilet 41/12 Fussilet 41/53 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/33 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Ahkâf 46/4 Kâf 50/10 Zâriyât 51/22 Zâriyât 51/49 Rahmân 55/8 Vâkı‘a 56/74 Hadîd 57/6 Hadîd 57/20 Mülk 67/5 Mülk 67/15 Mülk 67/24 Nûh 71/17 Nebe' 78/16 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Târık 86/7 Târık 86/12 Ğâşiye 88/20
• 13 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 14 - Zemahşerî, age., II, 585; IV, 218; Râzî, age., XXVII, 171.
• 15 - Bakara 2/164; En‘âm 6/38; Hûd 11/6, 56; Nahl 16/49, 61; Nûr 24/45; Neml 27/82; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Sebe’ 34/14; Fâtır 35/45. Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4. 16 - Enfâl 8/22, 55; Hacc 22/18; Fâtır 35/28. 17 - İslâmoğlu, age., s. 750’de 6. not. 18 - Esed, age., s. 538’de 56. not. 19 - Enfâl 8/22, 55; Hûd 11/56; Nahl 16/61; Fâtır 35/45. 20 - Bakara 2/164; Hûd 11/6; Nahl 16/49; Nûr 24/45; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4.
  • Bakara 2/164 En‘âm 6/38 Hûd 11/6 Hûd 11/56 Nahl 16/49 Nahl 16/61 Nûr 24/45 Neml 27/82 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Sebe' 34/14 Bakara 2/164 En‘âm 6/38 Hûd 11/6 Câsiye 45/4 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hacc 22/18 Fâtır 35/28 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hûd 11/56 Nahl 16/61 Fâtır 35/45 Bakara 2/164 Hûd 11/6 Nahl 16/49 Nûr 24/45 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4
• 21 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5
• 22 - Semerkandî, age., III, 122. 23 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 24 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 25 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 26 - Semerkandî, age., III, 276; Taberî, age., XXV, 141; Zemahşerî, age., IV, 278.
• 27 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 28 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 29 - Yûsuf 12/94. 30 - Enfâl 8/46. 31 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 32 - “Anlatmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/76; Kehf 18/70; Duhâ 93/11; Zilzâl 99/4. 33 - “Yaratmak” anlamında kullanımlar için bk. Tâhâ 20/113; Talâk 65/1. 34 - “Kur’ân” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Zümer 39/23; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 35 - “Söz” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Câsiye 45/6; Murselât 77/50. 36 - “Olgu, olay” anlamında kullanımlar için bk. Yûsuf 12/6, 21, 101; Tâhâ 20/9; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 37 - Tahrîm 66/3. 38 - Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 39 - Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ’ 26/5.
  • Bakara 2/76 Kehf 18/70 Duhâ 93/11 Zilzâl 99/4 Tâhâ 20/113 Talâk 65/1 Nisâ 4/78 Kehf 18/6 Zümer 39/23 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Nisâ 4/42 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/101 Tâhâ 20/9 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19 Enbiyâ 21/2 Şu‘arâ 26/5
• 40 - Kalem 68/37. 41 - Zuhruf 43/21. 42 - Sebe’ 34/44. 43 - Rûm 30/35.
  • Kalem 68/37 Zuhruf 43/21 Sebe' 34/44 Rûm 30/35
• 44 - Sâffât 37/154-157. 45 - Yûnus 10/32.
  • Sâffât 37/157 Yûnus 10/32
• 46 - Furkân 25/30. 47 - Hucürât 49/16.
  • Furkân 25/30 Hucurât 49/16
• 48 - Bakara 2/79. 49 - Enbiyâ’ 21/18. 50 - Zümer 39/22. 51 - Câsiye 45/7. 52 - Hümeze 104/1. 53 - Mutaffifûn 83/1. 54 - Mâ‘ûn 107/4. 55 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 56 - Fussılet 41/6. 57 - Zuhruf 43/65. 58 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 59 - Semerkandî, age., III, 349. 60 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75. 61 - Esed, age., s. 760’ta 97. not.
• 62 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mutaffifûn 83/12.
  • Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12
• 63 - Semerkandî, age., III, 21, 276; Zemahşerî, age., III, 475, IV, 278-279; Râzî, age., XXVII, 261.
• 64 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 65 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 66 - Âl-i İmrân 3/135; Câsiye 45/8; Vâkı‘a 56/46; Nûh 71/7.
  • Âl-i İmrân 3/135 Câsiye 45/8 Vâkı‘a 56/46 Nûh 71/7
• 67 - Tevbe 9/32; Saff 61/8.
  • Tevbe 9/32 Saff 61/8
• 68 - Âl-i İmrân 3/21; Nisâ’ 4/138; Tevbe 9/3, 34; Lokmân 31/7; Câsiye 45/8; İnşikâk 84/24.
  • Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/138 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Lokmân 31/7 Câsiye 45/8 İnşikâk 84/24
• 69 - Bakara 2/67, 213; Mâide 5/57, 58; Kehf 18/56, 106; Enbiyâ’ 21/36; Furkân 25/41; Lokmân 31/6; Câsiye 45/9, 35. 70 - İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/2-3; Sâd 38/4-8; Zuhruf 43/31.
  • Bakara 2/67 Bakara 2/213 Mâide 5/57 Mâide 5/58 Kehf 18/56 Kehf 18/106 Enbiyâ 21/36 Furkân 25/41 Lokmân 31/6 Câsiye 45/9 Câsiye 45/35 İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Sâd 38/8 Zuhruf 43/31
• 71 - Mutaffifûn 83/29-32. 72 - Bakara 2/13. 73 - A‘râf 7/12; Sâd 38/76. 74 - İsrâ’ 17/61-62.
  • Mutaffifîn 83/32 Bakara 2/13 A‘râf 7/12 Sâd 38/76 İsrâ 17/62
• 75 - A‘râf 7/60; Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24; Şu‘arâ’ 26/111. 76 - A‘râf 7/66; Hûd 11/54; Mü’minûn 23/31-38; Şu‘arâ’ 26/136-137. 77 - Hûd 11/62; Kamer 65/24. 78 - Meryem 19/46. 79 - Mü’minûn 23/47. 80 - Meryem 19/29.
  • A‘râf 7/60 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Şu‘arâ 26/111 A‘râf 7/66 Hûd 11/54 Mü'minûn 23/38 Şu‘arâ 26/137 Hûd 11/62 Talâk 65/24 Meryem 19/46 Mü'minûn 23/47 Meryem 19/29
• 81 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 82 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 83 - Müddessir 74/24. 84 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 85 - Furkân 25/4-6.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6
• 86 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16.
  • Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16
• 87 - Bakara 2/91, 101; Âl-i İmrân 3/187; Nisâ’ 4/24, 102; En‘âm 6/94; Hûd 11/71, 92; İbrâhim 14/16, 17; Kehf 18/79; Meryem 19/5; Mü’minûn 23/7, 100; Ahzâb 33/53; Şûrâ 42/51; Câsiye 45/10; Hucürât 49/4; Hadîd 57/13; Haşr 59/14; Me‘âric 70/31; İnsân 76/27; İnşikâk 84/10; Burûc 85/20.
  • Bakara 2/91 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/187 Nisâ 4/24 Nisâ 4/102 En‘âm 6/94 Hûd 11/71 Hûd 11/92 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/17 Kehf 18/79 Meryem 19/5 Mü'minûn 23/7 Mü'minûn 23/100 Ahzâb 33/53 Şûrâ 42/51 Câsiye 45/10 Hucurât 49/4 Hadîd 57/13 Haşr 59/14 Me‘âric 70/31 İnsân 76/27 İnşikâk 84/10 Burûc 85/20
• 88 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Fussılet 41/29; Ahkâf 46/6.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Fussilet 41/29 Ahkâf 46/6
• 89 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 90 - Bakara 2/48, 123. 91 - Lokmân 31/33. 92 - Fâtır 35/18.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18
• 93 - İbrâhim 14/22. 94 - Yâsîn 36/75. 95 - İbrâhim 14/31. 96 - Bakara 2/166. 97 - Dühân 44/41; Me‘âric 70/10. 98 - Necm 53/39-41; Zilzâl 99/7-8. 99 - Mü’minûn 23/101.
  • İbrâhîm 14/22 Yâsîn 36/75 İbrâhîm 14/31 Bakara 2/166 Duhân 44/41 Me‘âric 70/10 Necm 53/41 Zilzâl 99/8 Mü'minûn 23/101
• 100 - Şu‘arâ 26/214. 101 - Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır.
  • Şu‘arâ 26/214
• 102 - el-Hüdâ/el-hidâyet kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13.
  • Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 103 - Bakara 2/59; A‘râf 7/134, 135, 162; Enfâl 8/11; ‘Ankebût 29/34; Sebe’ 34/5; Câsiye 45/11.
  • Bakara 2/59 A‘râf 7/134 A‘râf 7/135 A‘râf 7/162 Enfâl 8/11 ‘Ankebût 29/34 Sebe' 34/5 Câsiye 45/11