Müddessir Suresi

Müddessir sûresi risaletin ilk döneminde indirilmiş olup, 56 âyetten oluşmakta, adını ilk âyetteki “bürünen, sorumluluk sahibi kılınan kişi” anlamındaki الْمُدَّثِّر el-müddessir kelimesinden almaktadır. İniş sırası hakkında çeşitli kanaatler ileri sürülse de sûrenin Fâtiha, ‘Alak ve Müzzemmil’den sonra 4. sırada indirildiği görüşü tercihimizdir. Sûre, resmî olarak 74. sıradadır.

İlk indirilen âyetlerden sonra vahiy bir süre kesilmişti ki buna fetretü’l-vahy denmektedir. Bu sürenin üç yıl olduğu dahi ileri sürülmektedir. Risaletin hemen başında vahyin bu kadar uzun süre kesilmesi anlaşılabilir bir durum değildir. Bir kesinti olmuştur; ancak bunun süresi bir veya birkaç ayla sınırlı olmalıdır. Esasında bu durum vahyin tabiatı gereğidir. Nitekim Yüce Allah Duhâ 93/3’te peygamberini terk etmediğini ve ona darılmadığını vahye konu edinerek kendisini onurlandırmıştır.

Müddessir sûresi resmî sıralamada öncesindeki Müzzemmil sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin ilk grup âyetinde Hz. Peygamber’in vahiy ve risâlet konusunda inşası ile ilgili çeşitli prensipler yer almaktadır. Ardından Müzzemmil’deki “hakkı yalanlayan tiplerin” bir benzeri olmak üzere Müddessir’de de Velîd b. Muğîre örneğine değinilmektedir. Her iki sûrede de “cehennemlikler ve cehennemin bazı özellikleri” dile getirilmekte, bu arada “vahyin öğüt oluşu” gerçeğine de özellikle dikkat çekilmektedir. Bu ve benzer noktalarda her iki sûrenin adeta tek bir sûre kimliğinde bir içeriğe sahip kılındığı görülmektedir.

Müddessir sûresinin ilk âyetlerinde Hz. Peygamber’in risalet konularından bir bölümüne yer verilmekte, ardından Son Saat ve kıyamet-âhiret sürecine dikkat çekilmekte, peşinden vahye karşı düşmanca bir tavır içerisine giren bir örnek ve onun düşmanlıkları tanıtılmaktadır.

26. âyetten itibaren, inkarcı ve alaycı kişinin cehenneme atılacağı ve cehennemin bekçilerinin 19 melekî güç olduğu hatırlatılarak, bu sayının zikredilmesiyle ilgili çeşitli gerekçeler sıralanmaktadır.

32. âyetten itibaren, çeşitli varlıklara yemin edilerek, cehennemin en büyük azap yeri olduğu, insanların yaptıklarına karşılık rehin kalacağı, amel defterini sağdan alanların kurtulacağı ve iki grup arasında çeşitli diyalogların yaşanacağı beyan edilmektedir.

48. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat beklentisi ele alınmakta, bu bağlamda şefaatin onlara hiçbir yarar sağlamayacağı bildirilmektedir. Ayrıca, öğütten yüz çevirenlerin yaban merkepleri gibi vahiyden kaçıp kendilerine özel vahiy istedikleri belirtilmektedir.

Sûrenin sonunda ise, Kur’ân’dan dileyen herkesin yararlanacağı ve bu tercihin Yüce Allah’ın iradesiyle uyumlu olacağı mesajıyla sûre bitirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 49-56. âyetlerinde inkârcıların vahye karşı tutumlarına dair bilgi vermekte, peygamberlik kurumunun yapısıyla hiçbir şekilde uyuşmayacak isteklerine ve âhiretle ilgili korkusuzluklarına değinmektedir. Son üç âyette ise, vahyin amacının gerçeği hatırlatmak olduğu gerçeğini yeniden hatırlatarak, dileyen herkesin ondan yararlanabileceğini beyan etmektedir. Bu arada tercihini bu şekilde belirleyenlerin ilâhî iradeye uygun bir tercih ortaya koymuş oldukları belirtilmektedir.

a) İnkârcıların Vahye Karşı Olumsuz Tutumu

Yüce Allah sûrenin 49-53. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin Kur’ân ile ilgili anlaşılamaz olumsuz tavırlarını “Böyle iken, onlara ne oluyor da, bu tezkirah’tan (gerçeği hatırlatan Kur’ân’dan) yüz çeviriyorlar? (İnkârcılar) âdeta aslandan korkan yaban merkepleri gibi (öğütten yüz çeviriyorlardı)” şeklindeki beyan gereği iki önemli yaklaşımla ele almakta, muhataplara tanıtmakta ve inkârcıların vahiyden yüz çevirmelerini kınamaktadır.

Ardından, onların asıl beklentilerinin ne olduğu sorusu cevaplandırılmakta ve şöyle buyrulmaktadır: “Esasında, onlardan her biri, kendisine (önünde) açılmış sahifeler (ilâhî vahiy) verilmesini istiyor. Hayır! Aslında onlar (inanmadıkları) ahiretten de korkmuyorlar.”

ı. Vahiyden Yüz Çevirmeleri

فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِض۪ينَ “Onlara ne oluyor da bu (gerçeği) hatırlatmadan (Kur’an’dan) yüz çeviriyorlar?”

Âyetteki فَمَا لَهُمْ fe mâ lehüm ifadesi “onlara ne oluyor ki?, neden onlar”; عَنِ التَّذْكِرَةِ ‘ani’t-tezkirati kelimesi “(gerçeği) hatırlatmadan, Kur’ân’dan”; مُعْرِض۪ينَ mu‘ridîne sözcüğü ise “yüz çevirenler(dir)” demektir.

Burada inkarcıların tezkirah denilen ilahi gerçekleri hatırlatan Kur’ân’dan yüz çevirmeleri kınayıcı bir ifade gündeme getirlmektedir.

Bu âyette sözü edilenler, genel anlamda Müddessir sûresinin 10. âyetinden itibaren kendilerinden bahsedilen kâfirlerdir. Özel anlamda bu kişi, Müddessir 74/11-26. âyetlerde yaptıkları hakkında bilgi verilen Velîd b. Muğîre’dır. Yüce Allah, vahyin indirilmeye başladığı zamandaki Mekkeli inkârcıları ve bütün zamanların inkârcılarını içerecek şekilde vahye karşı olumsuz tutumlarını “vahiyden yüz çevirmek” şeklinde tanıtmaktadır.

1. Cümlenin başındaki فَمَا لَهُمْ fe mâ lehüm ifadesi, “Onlara ne oluyor ki?” şeklinde de, “(Bunun) kendilerine ne faydası var?” şeklinde de tercüme edilebilir.(1) Bu anlamdan hareketle âyette verilmek istenen mesaj şudur: “Vahiyden yüz çevirmekle ellerine ne geçecek? Bu durum onların lehine nasıl sonuçlar doğurabilir ki!”

2. Âyetteki التَّذْكِرَة et-tezkirah kelimesi “hatırlatma, Kur’ân” anlamına gelmektedir. Bilindiği üzere, Kur’ân’da, Kur’ân’ın pek çok isim ve sıfatından söz edilmektedir. Konunun izahını kitabımızın il cildinin Giriş bölümünde ve Müzzemmil 73/19 gibi çeşitli âyetlerde yaptığımız için, burada sadece Kur’ân’ın tezkirah/zikr oluşu hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz.

Kur’ân “insana gerçekleri ve Yüce Allah’ı hatırlatan” ilâhî kaynaklı evrensel bir hitaptır, sesleniştir. Bu doğrultuda zikr (tezkirah ve zikrâ) kelimeleri de Kur’ân’la ilgili mesaj vermektedir. Bu kelimeler, bir anlamda ilâhî gerçeklerin muhataplara hatırlatılmasını ifade eder. Bu nedenle, Kur’ân’ın isimlerinden biri de zikr (tezkirah ve zikrâ)dır. Kur’ân bir öğüttür, gerçekleri hatırlatmadır. Tezkirah kelimesi “(gerçeğin) hatırlatılması” anlamına gelmekte ve pek çok âyette(2) Kur’ân’ın bir ismi olarak yer almaktadır.

Kur’ân’ın zikr veya tezkirah oluşu, onun fıtrata uygun gerçekler içermesi anlamına gelmektedir. Fıtrata işlenen “Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın yadırgamayacağını ortaya koymaktadır. İnsan daha önce aşina olduğu şeyleri duyunca onları hatırlar ve zihninde herhangi bir çelişki ile karşılaşmaz. Bu itibarla zikir ile fıtrat uyumu son derece önemlidir.

3. Burada Mekkeli müşriklerin vahye karşı tutumlarını ifade eden kelime iseمُعْرِض۪ين mu‘ridîne sözcüğüdür ve “yüz çevirenler” anlamına gelmektedir. İnkarcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.(3)

Velîd b. Muğîre başta olmak üzere, zamanın inkârcıları bir taraftan Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesini kabul etmiyorlar; diğer taraftan da ona bu görevi veren Yüce Allah’ın âyetlerini, dolayısıyla tevhidi inkâr ediyorlardı. Bu nedenle, öğüt olarak kendilerine sunulan ne kadar bilgi ve mesaj var idiyse, hepsine karşı derin bir düşmanlık ve öfke besliyorlardı. Bu konuda İsrâ’ 17/41 ve 46’da verilen bilgiler bu âyetin mesajıyla bire bir örtüşmekte, inkarcıların vahiyden nasıl ürküp kaçtıklarını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah onların bu olumsuz tutumunu eleştirerek, öğütten yüz çevirmelerinin kendilerini sorumluluktan hiçbir şekilde kurtarmayacağını ve onların bu sayede hiçbir kazanım elde edemeyeceklerini beyan etmektedir. Ayrıca, inkâr ettikleri kıyâmet ve mahşer duruşmasının ve bunun sonucunda gerçekleşecek ateş azabının mutlaka onları da bulacağını ifade etmektedir. Âyetin verdiği mesaj, bütün inkârcıları kapsamakta ve müminlerin de hiçbir şekilde benzer bir inkâr pozisyonu almamaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır.

İmam Mukâtil’in de belirttiği üzere, öğütten, yani Kur’ân’dan yüz çevirmek iki türlüdür: İlki, “mutlak anlamda inkâr” şeklindedir; diğeri ise “Kur’ân hükümlerini terk etmek”le gerçekleşir.(4)

Kişiler, Kur’ân’daki bütün emirlerin ilâhî bir eğitimin parçası olduğunu ve onları benimseyip uygulamakla yükümlü tutulduklarını bilmelidirler. Bu ilâhî emirleri öğüt olarak algılamayıp, akıllarına estiği gibi günah işleyenler, işledikleri günahlara bir süre sonra alışmakta, daha sonra da onların günah olup olmadıklarını sorgulamaya başlamaktadırlar.

En sonunda, ilgili davranışların aslında yasak olmaması gerektiği sonucuna varmaktadırlar. Meseleye böyle bakınca, bu âyetin sadece inkârcıları ilgilendirmediği ortaya çıkmaktadır. Âyette, müminlerin de vahiy ile yakın bağlarını devam ettirmeleri gerektiği öğretilmekte, böylece mesaj evrensele taşınmaktadır.

ıı. Ürkek Sürü Gibi Kaçmaları

كَاَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ “Onlar aslandan kaçan ürkmüş yaban eşekleri gibidir.”

Âyetteki كَاَنَّهُمْ keennehüm ifadesi “sanki onlar”; حُمُرٌ humurun kelimesi “merkepler(dir), eşekler(dir)”; مُسْتَنْفِرَةٌ müstenfiratün sözcüğü “korkak, ürkek”; فَرَّتْ ferrat fiili “kaçtı, kaçan”; مِنْ قَسْوَرَةٍ min kasveratin kelimesi ise “aslandan, avcıdan, zorlu avcı alayından” demektir.

Burada vahiyden yüz çevirenlerin neye benzetildiğiyle ilgili bir benzetme gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu iki âyette, vahiyden yüz çevirenleri ürkek merkeplere benzetmektedir. Bu benzetmede yer alan ifadeleri ayrı ayrı ele almak istiyoruz.

1. كَاَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ “(İnkârcılar) âdeta korkan yaban merkepleri gibi (öğütten yüz çeviriyorlardı).” Bu ifadede geçen حُمُر humur kelimesi الحمار el-hımâr kelimesinin çoğuludur ve “yaban merkepleri” anlamına gelmektedir. Vahiyden yüz çevirenlerin bu şekilde bir benzetmeye tâbi tutulması, bizzat şahısları hedef almaktan ziyade, onların vahyin gerçeklerinden hızlı ve kararlı bir şekilde uzaklaşmalarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Âyetteki حُمُر humur kelimesini nitelendiren مُسْتَنْفِرَة müstenfirah sözcüğü, “şiddetli korkaklık ve ürkeklik” anlamını vermektedir. Dolayısıyla, bu kişiler gerçeklerden korktukları için Yüce Allah onları ürkek ve korkak bir sürüye benzetmektedir. Benzetme yönü, “sürü”den ziyade, onların “ürkekliği ve korkaklığı”dır.

Aksi takdirde, âyette مُسْتَنْفِرَة müstenfirah sözcüğünü zikretmenin hiçbir anlamı olmazdı ve sadece حُمُر humur kelimesiyle yetinilmesi gerekirdi. Dahası, bir sonraki âyetteki ifadeler de bizim bu yaklaşımımızın doğru olduğunu destekler mahiyettedir.

2. فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ “Aslandan ürküp kaçmış (olan).” Bu ifadede geçen فَرَّتْ ferrat fiili “süratle ve ürkerek kaçmak” anlamına gelmektedir. قَسْوَرَة kasverah kelimesi ise İmam Ferrâ ve Zemahşerî’nin ilk tercihlerine göre “avcılar” demektir. Aynı müellifler, bu kelimenin “aslan” anlamına geldiği görüşünü de nakletmektedirler.(5)

Her iki görüş, aslında sürünün kaçışına neden olan etkenler anlamında aynı yerde buluşmaktadır. Bu ifadedeki maksat, sürünün ürküp kaçmasının nedenini ortaya koymaktır. Avcıların veya aslanın önünden ürkerek kaçan sürünün durumu neyse, vahiyden yüz çeviren Mekkeli inkârcıların durumu da aynıdır.

Aslında meseleye biraz daha yakından bakınca şu husus görülmektedir: Sürünün kaçışı bir menfaat doğrultusunda gerçekleşmektedir. Çünkü onlar kurtuluşa kaçmaktadırlar; yaşamayı ve hayatta kalmayı amaçlamaktadırlar. Vahyin aydınlığından kaçanlar ise bundan çok daha farklı bir konum arz etmektedir. Çünkü onlar aydınlıktan ve hayattan, üstelik hem dünya hayatından, hem de ebedî âhiret hayatından kaçıyorlar.

Onlar aydınlıktan kaçmak ve karanlıkta kalmak için vahiyden yüz çeviriyorlar. Bu açıdan bakıldığında âyetlerde kastedilen anlamın, insan ile hayvan karşılaştırması olmadığı, sadece hızlı kaçışla ilgili bir benzetmenin yapıldığı ortaya çıkmaktadır. Esasında, iradesini doğrudan yana kullanmayanlar, en düşük konumun sahipleri olarak tanıtılmaktadırlar.(6)

Kur’ân öğüdünden yüz çevirmek, kişiyi dünyada sıkıntılı ve dar bir hayatın sahibi yapar;(7) kendisine şeytanın musallat edilmesine neden olur;(8) âhirette ise söz konusu kişiyi sürekli zorlaşan bir azaba sürükler.(9)

Dahası Cum‘a 62/5’te de beyan edildiği gibi, vahiy ile doğru iletişim kurmayanlar, sırtına kutsal kitap yüklenmiş merkeplere benzetilerek konunun önemi ortaya konulmaktadır. Bu itibarla, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde kınama konusu edilen tutumun herkesi ilgilendirdiği ve kınanan davranışlardan hemen uzaklaşılması gerektiği, aksi takdirde aynı ifadelere muhatap olunacağı beyan edilmektedir.

ııı. Özel Vahiy İstekleri

بَلْ يُر۪يدُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ اَنْ يُؤْتٰى صُحُفًا مُنَشَّرَةً “Aslında onların her biri, kendisine (önünde) açılmış sahifeler (vahiy) verilmesini istiyor.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “aksine, aslında”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “istemektedir, beklemektedir”; كُلُّ امْرِئٍ küllümriin tamlaması “herkes, her biri”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اَنْ يُؤْتٰى en yü’tâ edilgen fiili “(kendisine) verilmesini, ulaştırılmasını”;صُحُفًا suhufen kelimesi “sayfalar, belgeler, vahiyler”; مُنَشَّرَةً müneşşeraten sözcüğü ise “açık seçik, açılmış, dağıtılmış” demektir.

Burada inkarcı müşriklerin kendilerine özel vahiy gönderilmesi istekleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyet, inkârcıların “peygamberlik” kurumunu kabul etmediklerini ve kendilerine ayrıca bilgi ve belge verilmesini beklediklerini gösteren önemli bir delildir. Onların her biri, kendisine özel bilgilendirmeler yapılması gerektiğini ifade ediyor ve bunu bekliyordu.

Kendilerine mesaj ulaştırılmasında aracı olarak peygamberlik kurumunu kabul etmeyenler, Allah’a kulluk etmede putları aracılar edinmekten geri durmamışlar ve şirk içerisine girmekten kaçınmamışlardı. Bu yaman çelişkinin farkına varamayan Mekkeli inkârcıların özel vahiy beklentisi içerisinde bulunduğu bu âyette bildirilmektedir.

En‘âm 6/124’te geçen şu ifadeler de onların istek durumlarını ortaya koymaktadır: “Onlara bir âyet geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir.” Peygamberlere verilenlerin benzerleri kendilerine verilmediği sürece inanmayacakları ifade edilerek aslında inkârdaki kararlılıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

Konuyla ilgili bir diğer mesaj Sâffât 37/167-170’te şu şekilde yer almaktadır: “(Putperestler şöyle diyorlardı): ‘Eğer öncekilere verilenlerden bizde de bir kitap olsaydı, Mutlaka Allah’ın ihlâslı kulları olurduk!’ İşte şimdi onu inkâr ettiler. Ama ileride bileceklerdir!” Yüce Allah müşriklerin alay dolu ifadelerini işte bu âyetlerde dile getirmekte ve istedikleri gerçekleşseydi bile inanmayacaklarını, hakikati yalanlamış olacaklarını beyan etmektedir.

Müşriklerin özel kitap isteklerinden birisi de İsrâ’ 17/93’te şöyle zikredilmektedir: “Veya altından bir evin (köşkün) oluncaya ya da göğe çıkıncaya kadar sana kesinlikle inanmayacağız. Bize, kendimiz (ellerimizle dokunup gözlerimizle) okuyacağımız bir kitap indirinceye kadar (göğe) çıkmana da asla inanmayacağız.” Demek ki Mekkeli müşrikler yeryüzündeki bir peygamberden hoşlanmamışlar, göklerde dolaşan peygamber özlemi dile getirmişlerdi.

- Müşriklerin Mucize İstekleri

Müşriklerin mucize beklentileri konusunu çeşitli âyetlerin tefsirinde ele almıştık. Burada bazı bilgileri ve bazı âyetlerin meallerini konunun önemi nedeniyle yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

1. Bakara 2/118’de şu ifadeler yer almaktadır: “Gerçeği bilmeyenler, ‘Allah bizimle konuşmalı veya bize açık bir belge gelmeli değil miydi?’ diye soruyorlardı. Onlardan öncekiler de aynen onların sözlerini söylemişlerdi. Akılları da birbirine benzemektedir.” Vahye ve peygamberliğe karşı inkârcı insanın tutumu çok önceki nesillerden beri aynı şekildedir. Anlaşılıyor ki, inkârın mantığında herhangi bir değişiklik yaşanmamaktadır.

2. En‘âm 6/7’de Hz. Peygamber’e onların elle dokunabilecekleri bir kitap indirilse, buna da “açık büyü” diyecekleri ve dolayısıyla inanmayacakları beyan edilmektedir.

3. En‘âm 6/8’de dile getirildiği üzere, kendilerine melekler gönderilse bile yine de inanmayacakları haber verilmektedir.

4. En‘âm 6/124’te, inkârcıların özel olarak bilgilendirilme istekleriyle ilgili benzer bir konu şu şekilde geçmektedir: “Ne zaman onlara bir âyet gelse, ‘Allah’ın peygamberlerine verdiklerinin benzeri bize de verilmedikçe inanmayız’ derler. (Oysa), risaletini kime vereceğini en iyi bilen Allah’tır.” İşte bu âyet, inkârcı mantığı son derece açık bir şekilde deşifre etmektedir.

Furkân 25/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?” İşte müşriklerin bu ve benzer istekler dile getirmelerinin sebebi, Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlamaları ve onun kendilerini tehdit ettiği azabı yapacak olan melekleri görme dilekleriydi.(10)

5. A‘râf 7/203’te de açıkladığımız gibi, bu isteğin cevabını bizzat Yüce Allah vermekte veya verdirmektedir. Âyet şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir (istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım).” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

6. Yûnus 10/15-16’da da belirtildiği gibi Hz. Peygamber’den vahyi değiştirmesi veya başka bir Kur’ân getirmesi istediğinde bunu yapmasının mümkün olmadığı şu şekilde beyan edilmektedir: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okumazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?”

İşte gerek mucize istekleri gerekse vahiy ile ilgili ortaya konulan talepler bu âyette ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in böyle bir şeyi yapmasının imkansız olduğu beyan edilmektedir.

7. Yûnus 10/20’de de şöyle buyrulmaktadır: “Ona (Muhammed’e) Rabbinden bir mucize indirilse ya! diyorlar. De ki: Gayb sadece ve sadece Allah’ın kontrolündedir. Bekleyin (bakalım)! Muhakkak ki ben de sizinle beraber bekleyenlerdenim.”

8. Enbiyâ’ 21/5’te şu bilgiler yer almaktadır: “Hayır, dediler, (bunlar) saçma sapan rüyalardır; bilakis (esasında) onu kendisi uydurmuştur; aksine (dahası) o, bir şairdir. (Eğer öyle değilse) bize hemen, öncekilere gönderilenin benzeri bir âyet getirsin.”

9. En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9, Necm 53/3-4 gibi pek çok âyette Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bu hakikate tâbi olduğu, onun herhangi bir uydurmasının söz konusu olmadığı özellikle vurgulanmaktadır.

Bu durumda Hz. Peygamber’den herhangi bir delil getirmesini istemelerinin hiçbir anlamının olmadığı, çünkü onun vahye tâbi olmaktan başka bir durumunun bulunmadığı ortaya konulmaktadır. Yûnus 10/20, Ra‘d 13/7, 27 ve ‘Ankebût 29/50-51’de de vurgulanan husus budur.

10. Ra‘d 13/31’de Kur’ân, mucize olarak kendisiyle dağların yürütüldüğü, yerin yarıldığı veya ölülerin konuşturulduğu bir kitap olsa da, bunların inanmayacağı ve küfürde ısrarcı olacakları ifade edilmektedir.

11. İsrâ’ 17/90-93’te yerden sular fışkırtıncaya veya özel hurma bahçeleri, üzüm bağları sahibi oluncaya veya gökten üzerlerine bir azap parçası indirinceye ya da -hâşâ- Allah’ı ve melekleri önlerinde hazır bulunduruncaya kadar inanmayacakları dile getirilmektedir. Bunların yanında, altından yapılmış bir sarayı oluncaya ya da göğe yükselip oradan kendilerinin okuyabilecekleri türden yazılı ve maddî bir kitap getirinceye kadar Hz. Peygamber’e iman etmeyecekleri de beyan edilmektedir.

12. Furkân 25/7-8’de inkârcılar kendilerince peygamberlik ölçüsü koyarak, Hz. Peygamber’e bir meleğin indirilmesini ve onunla birlikte uyarıcılık yapması gerektiğini, dahası kendisine hazineler indirilmesi veya özel besleneceği bir bahçesinin bulunmasının zorunlu olduğunu belirtmektedirler.

13. Bütün bu ve benzer âyetlerde dile getirilen istekler yerine getirilmiş olsa bile, En‘âm 6/111’de ifade edildiği üzere, melekler kendilerine indirilmiş olsa da, ölüler onlara konuşsa da istedikleri her şey önlerine toplanmış olsa da yine iman etmeyeceklerdi. En‘âm 6/7’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana kâğıt üzerine yazılmış bir kitap indirseydik de onlar elleriyle onu tutmuş olsalardı, yine de inkâr ediciler: Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir, derlerdi.”

14. A‘râf 7/146’da şöyle bir bilgiye yer verilmektedir: “Yeryüzünde haksız yere böbürlenenleri âyetlerimden uzaklaştıracağım. (Çünkü) onlar her bir âyeti (delili) görseler de onlara iman etmezler. Doğru yolu görseler onu yol edinmezler. (Fakat) azgınlık yolunu görürlerse yol olarak onu benimserler. Bu durum, onların, âyetlerimizi yalanlamalarından ve onlardan gafil olmalarından kaynaklanmaktadır.”

15. Kamer 54/2’de şöyle buyrulmaktadırir: “Bir âyet (delil) görseler bile hemen yüz çevirirler ve ‘Bu da alışılagelen bir büyü!’ derler.”

16. Benzer şekilde Hıcr 15/14-15’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır’ derler.” İşte konuyla ilgili ilâhi mesaj bu âyetlerde yer almakta, müşriklerin amacının inanmak değil, sadece bir imkansız üzerinden Hz. Peygamber’i mahçup ve mağlup etmeyi başarmaktı.

17. Müşriklerin bu tür mucize isteklerinin bir diğeri bütün isteklerini içerecek şekilde ‘Ankebût 29/50’de de dile getirilmekte, mucizelerin sadece ve sadece Allah’ın katında bulunduğu beyan edildikten sonra, 51. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine aktarılmakta olan Kur’ân’ı sana indirmiş olmamız onlara yetmedi mi?” İşte bu âyette mucize meselesi Kur’ân’a özel kılınarak konu bitirilmektedir.

18. İsrâ’ 17/59’da ise mucize göndermeme gerekçesi “öncekilerin yalanlamasına”, ‘Ankebût 29/50-51’de ise “Kur’ân’ın indirilmesine” bağlanmaktadır. Esasında Yüce Allah’ın mucize gönderme gerekçesi muhatapları korkutmasıdır. İbret alınmaması durumunda ise muhataplar helak edilmişlerdir.

Genelde mucize istekleriyle ilgili bu açıklamalarımızdan sonra tekrar yorumunu yapmakta olduğumuz âyete dönelim.

İstekleri, kendilerine bir şeyler verilmesinden veya belli ölçülerin tutturulmasından ibaret değildir. Asıl mesele ya da problem, onların inançsızlığıyla ilgilidir. Nitekim Yüce Allah bir sonraki âyette durumun böyle olduğunu açıkça bildirmektedir.

Vahyin indirilmeye başlandığı Mekke döneminde durum böyleydi de, acaba şimdilerde manzara bundan çok farklı mı? Ne yazık ki, bu soruya verilecek cevap “hayır” şeklindedir. Çünkü şimdilerde bazı inkârcılar Hz. Peygamber’i ve ona gönderilen vahiyleri beğenmemekte, onlara karşı mesafeli durmakta, vahye “çöl kanunu” diyerek onunla alay etmekte, devrinin geçtiğini beyan etmekte, ona karşı derin düşmanlık beslemekte ve her fırsatta hakaret etmeye çalışmaktadır.

Kitap, makale, dergi, film, dizi, tiyatro, karikatür gibi yazılı ve görsel bütün iletişim araçlarını kullanarak alay ve hakaret etmeye devam etmekte, bu arada vahyin aydınlığını karanlık gibi göstermeye çalışmaktadırlar. Yüreklerindeki derin düşmanlık ve öfke çalışmalarına yansımış bir halde, ellerine geçirdikleri her fırsatı vahiy karşıtlığı olarak değerlendirmeye çabalamaktadırlar.

Demek ki, hakikat ve vahiy düşmanlığı, yaşadığımız dönem itibariyle hızını ve etkinliğini hiç de kaybetmemiştir; aksine, yükselen bir ivme kazanarak yoluna devam etmektedir. Bu durumda hakkı ve hakikatı savunanlar da bunlara karşı yeni çalışmalar yapmalı, düşmanlık ettikleri konularda gereken cevabı kendilerine vermelidirler. Tarafsız ve ilgisiz kalmak müslümana yakışmaz.

ıv. Âhireti İnkârları

كَلَّا بَلْ لَا يَخَافُونَ الْاٰخِرَةَ “Hayır! Aslında onlar ahiretten korkmuyorlar.”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı “hayır, hayır”;بَلْ bel edatı “aslında, esasında”; لَا يَخَافُونَ lâ yehâfûne fiili “inanmıyorlar, korkmazlar, korkmuyorlar”; الْاٰخِرَةَ el-âhırate kelimesi ise “âhiretten, mahşerden” demektir.

Burada müşriklerin âhiretle ilgili inkarcı tutumları gündeme getirilmektedir.

- Müşriklerin Âhiret İnancı

Çeşitli vesilelerle ele aldığımız üzere, Yüce Allah, bir önceki âyette inkârcıların beklentilerini dile getirdikten sonra, bu âyette onların inanmamalarının asıl nedenini açıklamaktadır. Bütün mesele, “onların âhirete inanmamaları” veya “âhiret yargılamasından çekinmemeleri” idi. Mekkelilerin büyük çoğunluğu âhirete inanmıyor,(11) “bize Son Saat gelmez” diyorlardı.(12) Bu doğrultuda zaman zaman, “Eğer iddianızda doğru iseniz o (azap) vaadi ne zamanmış!”(13) diyerek alay ediyorlardı.

İçlerinde dehr denen “zaman”a inanıp, başka herhangi bir üstün güce itibar etmeyen önemli bir grup da vardı.(14) Sayıları az olsa da belli belirsiz bir âhiret inancı taşıyanları da vardı(15) ve bunların mahşerde kendilerine daha iyi şeyler verileceğine inandıklarını Kur’ân bize haber vermektedir.(16) Bütün bunlardan ayrı olarak doğrudan âhirete inananlarının varlığını Me‘âric 70/38’den öğrenmekteyiz. Zira bu âyette inkârcıların nimet cennetlerine girmeyi arzu ettikleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, Mekkeli inkârcıların peygamberlik veya ilâhî rehberlik noktasındaki tereddütlerinin sebebini, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette ortaya koymaktadır. Sebep, onların âhiretten, oradaki yargılamadan ve Allah’ın azabından korkmamaları ve diriltilmeye inanmamalarıydı.

Âyetin başındaki كَلَّا kellâ edatı, önceki âyette sözü edilen istek yerine getirilmiş olsa da inanmayacaklarını ifade etmektedir. Peşinden gelen بَلْbel edatı ise, asıl meselenin başka olduğunu ortaya koymaktadır. Sözle dile getirilen isteklerden öte, yüreklerinde ve gönüllerinde büyük ve derin bir iman sorununun bulunduğu hatırlatılmakta, yürekle desteklenmeyen isteklerin bir anlam ifade etmediği ortaya konulmaktadır.

Mekkeli müşrikler özelinden başlayarak, evrensel olarak bütün zamanları ve insanları kapsayacak şekilde şu ilâhî hakikat ortaya konulmaktadır: Kalbinde Allah sevgisi ve duyarlılığı ile âhiret korkusu taşımayanların dünya hayatlarında istikametten söz edilemez. Onların âhirette de herhangi bir ödüllerinin olmayacağı özellikle bilinmelidir.

b) Vahyin Gerçeği Hatırlatıcılığı ve Etki Alanı

Yüce Allah sûrenin 54-55. âyetlerinde, insan fıtratı ile vahyin uygunluğuna işaret etmekte, vahyin hatırlatıcılığından dileyen herkesin yararlanabileceğini bildirmekte, vahyi algılamada insan iradesinin önünde hiçbir engelin bulunmayacağını beyan etmektedir.

Son âyette ise şu evrensel bilgiye yer verilmektedir: “(Kur’ân’ın öğüdünü tercih edenler), zaten ancak Allah’ın dilediğini hatırlamış olurlar. Saygı duyulmaya lâyık olan da O’dur; mağfiret sahibi de O’dur.”

ı. Vahyin Dileyen Herkes İçin “Hatırlatma” Oluşu

كَلَّآ اِنَّهُ تَذْكِرَة فَمَنْ شَآءَ ذَكَرَهُ “Hayır (bu tutumları yanlıştır)! Şüphesiz ki bu (Kur’an), bir hatırlatmadır. Dileyen onu(nla gerçeği) hatırlar.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, hayır, asla”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; تَذْكِرَةٌ tezkiratün kelimesi “(gerçekleri) hatırlatma(dır), hatırlatılmasıdır”; فَمَنْ شَآءَ fe men şâe fiili “her kim dilerse, dileyen, isteyen”; ذَكَرَهُ zekerahu fiili ise “onu (o gerçeği) hatırlar, öğüt alır, öğüdünden yararlanır” demektir.

Bu ifadelerde vahyin genel manada bir hatırlatma olduğuna ve dileyen herkesin ondan yararlanabileceğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. كَلَّآ اِنَّهُ تَذْكِرَة “Hayır (bu tutumları yanlıştır)! Şüphesiz ki bu (Kur’an), bir hatırlatmadır.” Kur’ân’ın zikr, zikrâ, tezkirah oluşu hakkında daha önce yorumladığımız 49. âyette ve Tefsirimizin Giriş kısmında ve Müzzemmil 73/19 gibi çeşitli âyetlerde bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

a) Bu cümlede yer alan اِنَّهُ innehû ifadesindeki هُ hû zamiri, sûrenin 24 ve 25. âyetlerindeki هٰذَا hâzâ kelimelerinde de olduğu gibi, bütünüyle vahyi, yani ilâhî mesajı nitelendirmektedir. Bir sonraki âyette yer alan ذَكَرَهُ zekerahû fiilinin sonundaki hû zamirinin verdiği anlam da aynı şekilde vahyi, yani Kur’ân’ı ifade etmektedir.(17)

b) Özel vahiy bekleyerek kendilerine ayrıcalıklı bir paye verilmesini isteyen, hatta dolaylı olarak her biri teker teker peygamber olma isteğini dillendiren Mekkeli inkârcılara bu âyette esaslı bir cevap verilmektedir. Yüce Allah, onların söz konusu bu isteklerini hiçbir şekilde yerine getirmeyeceğini beyan etmektedir.

Özellikle Müddessir 74/55. âyette dile getirilen, “dileyen herkesin Kur’ân’dan öğüt alabileceği” mesajı, ilâhî vahyin sadece ilk muhatabı olan peygamberleri değil, bütün insanlığı ilgilendirdiğini ortaya koymakta ve bunu ilan etmektedir. Yani Hz. Peygamber’e gönderilen ilâhî prensipler aynı zamanda inkârcı karşıtlara da indirilmiş demektir.

Mesajlar gönderildiği ilk insan olan peygamberle sınırlı olmadığı için, kendilerine özel kitap isteyenler de o kitapların kendileriyle sınırlı olmayacağını bilmelidirler. Kur’ân, herkesi kapsayan bir çağrıdır; onun öğüt oluşundan herkes yararlanmalıdır. “Şahsa özel risalet” anlamında vahiy olmayacağı için, şahsa özel bir dinden de hiçbir şekilde söz edilemez.

Âyetlerin konu ilişkisini bu şekilde ortaya koyduktan sonra, şimdi de Kur’ân’ın öğüdünden kimlerin yararlanabileceği ile ilgili âyeti inceleyelim.

2. فَمَنْ شَآءَ ذَكَرَهُ “Dileyen onu(nla gerçeği) hatırlar.” Âyetteki شَآءَ şâe fiili “dilemek, istemek”; ذَكَرَ zekera fiili ise “hatırlamak, öğüt almak, öğüdünden yararlanmak” demektir ki mesaj geneldir.

a) Yüce Allah, bu âyette vahyin belli kişilerle sınırlı olmadığını ve isteyen herkesin ondan yararlanabileceğini dile getirmektedir. Bu cümle kendisine özel sahife bekleyenleri cevaplamakta, bu vahiyden dileyen herkesin istifade edebileceğini ilan etmektedir. Vahiy şahsa özel hüküm içermez; aksine herkese hitap eder.

Müddessir sûresinin 31. âyetinde de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah insan iradesine gereken önemin verilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. İnsan sorumlu bir varlık olduğuna göre, tercih hakkına da sahip olmalıdır. Yine Müddessir sûresinin 37 ve 38. âyetlerinde ifade edildiği üzere, kişiler kendi tercihlerinin ve yaptıklarının karşılığında bir işleme muhatap kılınacaklardır.

‘Abese 80/11-12’de de benzer ifadeler yer almakta ve vahyin aydınlatıcı mesajlarından herkesin yararlanabileceği esası üzerinde durulmaktadır.

İradesini kullanabilecek şekilde yaratılmış olan insanoğlu, tarih boyunca gönderilen vahiylere ve görevlendirilen peygamberlere inanmakla yükümlü tutulmuştur. İradesini hangi yönde şekillendirmişse o yolda sorumlu tutulacağı Kur’ân’da defalarca hatırlatıldığı için, artık hiç kimsenin bu noktada mazeret ileri sürmesi söz konusu olamaz.

Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmanın aslında ne demek olduğu, İnsân 76/29’da şu şekilde beyan edilmektedir: “Şüphesiz ki bütün bunlar, (yani Kur’ân) bir hatırlatmadır. Artık, kim dilerse Rabbine bir yol tutar.” Bu konu Müzzemmil 73/19, Tekvîr 81/27-29 ve Nebe’ 78/39’da da yer almaktadır.

Hidâyet ve dalâlet ile kulun iradesi meselesi hakkında etraflı bilgiler İnsân 76/26-29’da yer aldığı için konuyu detaylı bir şekilde orada ele alacağız. Burada şu kadarını söyleyelim: Kur’ân ilâhî mesajdan yararlanmak isteyen herkese sunulmuş bir imkândır ve ilâhî bir sofradır. Bu imkândan dileyen herkes yararlanabilir, Rabbine giden yolu tutabilir, dahası tutmalıdır.

ıı. İlâhî İrade ile İnsan İradesinin Buluşması

وَمَا يَذْكُرُونَ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ هُوَ اَهْلُ التَّقْوٰى وَاَهْلُ الْمَغْفِرَةِ “(Bunu yapanlar), Allah’ın istediğinden başkasını hatırlamamış olurlar. Takvâya (duyarlı davranılmaya) layık olan da bağışlayan da O’dur.”

Âyettekiوَمَا يَذْكُرُونَ ve mâ yezkürûne fiili “(gerçeği) hatırlamazlar, öğüt almazlar”; اِلَّآ اَنْ يَشَآءَillâ en yeşâe istisnası “dilediğinden başkasını”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; هُوَ hüve zamiri “O”; اَهْلُ التَّقْوٰى ehlü’t-takvâ tamlaması “saygı ve duyarlılığın sunulacağı zât(tır)”; وَاَهْلُ الْمَغْفِرَةِ ve ehlü’l-mağfirati tamlaması ise “ve bağışlama makamındaki varlık(tır)” demektir.

Sûrenin son âyetinde, hemen öncesindeki 54 ve 55. âyetlerde dile getirilen “vahyin öğüdünden yararlanma”yı tercih edenlerin aslında ne yaptığı konusuna açıklık getirilmekte ve bu konu çok çarpıcı bir cümle ile ortaya konulmaktadır.

1. وَمَا يَذْكُرُونَ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ “(Bunu yapanlar), Allah’ın istediğinden başkasını hatırlamamış olurlar.” Benzerleri İnsân 76/30 ve Tekvîr 81/29’da da yer alan bu ifade, “Allah dilemedikçe onlar öğüt alamazlar” şeklinde tercüme edilmekte, genellikle hatalı sonuçlar çıkartılmasına ve yanlış algıların oluşmasına neden olunmaktadır. Oysa âyetin vermek istediği mesajı, öncesindeki âyetlerle birlikte anlamak durumundayız.

Âyet, “Kur’ân’ın bir hatırlatma” olduğunu beyan eden âyetlerden sonra gelmektedir. Dolayısıyla bu âyette sözü edilen öğüt alma işleminin öncesindekilerle yakın ilgisi olmalıdır. Söylenmek istenen şudur: Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmayı tercih edenler, zaten Yüce Allah’ın dilediği esasları öğüt almış olacaklardır. Yüce Allah insanların hidayete ermelerini istediğine göre, alınan öğüt de O’nun istediği doğrultudadır.

a) Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının anlama katkısı, cümleyi vurgulu hale getirmek şeklindedir. Dolayısıyla bu cümledeki mesajın “Allah’ın dilediğini öğüt almak” olduğu anlaşılmaktadır. Peki, Allah’ın dilediği nedir?

b) Yüce Allah’ın, kulları için belirlediği sistem Zümer 39/7. âyettedir: “Eğer nankörlük ederseniz, unutmayın ki Allah size asla muhtaç değildir ve kullarının nankörlüğünden hoşnut olmaz, buna razı değildir. Eğer şükredecek olursanız, işte O, sizin bu tavrınızdan hoşnut olur.” Konuyla ilgili bütün âyetler bu âyet ışığında anlaşılmalıdır.

Yüce Allah, kullarının hidayet üzere yaşamalarından razı olacaktır ve bu nedenle, öğüt olan Kur’ân’ı onlara göndermiştir. ‘Abese 80/11-12’de de ifade edildiği üzere, Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmak isteyenler aslında Yüce Allah’ın onlardan istediği hidayeti dilemiş olacaklardır. Yüce Allah, onlar için istedikleri hidayeti yaratacak ve kendilerine ihsanda bulunacaktır.

c) İstikamet sahibi olmak isteyenler için Kur’ân’ın öğüt oluşunu ifade eden âyetin peşinden gelen Tekvîr 81/29’daki şu ifade çok ilginçtir: “Böylece zaten, âlemlerin Rabbi Allah’ın dilediğini dilemiş olursunuz.” İşte bu âyete göre, insanlardan bunu gerçekleştirenler aslında zaten Yüce Allah’ın dilediğini dilemiş olacaklardır.

Yüce Allah, insanların hidayete ermelerini istemektedir. Kitaplar göndermesinin, peygamberler görevlendirmesinin, insanoğluna fıtrat, vicdan, akıl ve irade vermesinin, onu çeşitli bilgi edinme araçlarıyla donatmasının amacı da budur. Yüce Allah İnsân 76/2’de bu gerçeği dile getirmektedir.

2. هُوَ اَهْلُ التَّقْوٰى وَاَهْلُ الْمَغْفِرَةِ “Takvâya (duyarlı davranılmaya) layık olan da bağışlayan da O’dur.” Yüce Allah O’nun rızası dışında başka arayışlar ve adresler peşinde koşanlara bu iki tamlama ile kendisini tanıtmaktadır.

Rabbimizin “takva ehli oluşu”, kendisine karşı saygı duyulup duyarlılık gösterilmesi manasını verdiği gibi O’nun “sorumlu davranan, duyarlılık gösteren” bir kudretin sahibi olduğunu da ifade eder. O’nun sırât-ı müstakîm üzere oluşu da(18) böyle anlaşılmalıdır. Takvâyı ve sırât-ı müstakîm üzere olmayı emreden kudretin buna itibar etmemesi elbette düşünülemez.

Yüce Allah’ın “mağfiret ehli oluşu” ise, O’ndan başkasına bağışlamada etkin ve yetkili olmadığını, dolayısıyla başka varlıkların mahşerde bağışlayıcılığından söz edilemeyeceğini göstermektedir.

Başka emeller peşinde koşanlar, yani mal, servet, makam, şöhret, hâsıl-ı kelâm, sahte itibarlar için çalışanlar, elbette peşinden koştuklarının bir anlamda kulu ve kölesi olurlar. Onlara saygı gösterir, onlardan izzet ve itibar ister veya beklerler. Nisâ’ 4/139 ve Fâtır 35/10. âyetlere göre, izzet ve itibar bütünüyle Yüce Allah’ın katındadır. O makamın dışında başka varlıklardan hiçbir şekilde izzet ve onur beklenmemelidir.

Sûrenin ikinci grup âyetinden itibaren kendisine zaman zaman göndermede bulunulan Velîd b. Muğîre gibi inkârcı insan tipi, bu son âyetle yeniden uyarılmaktadır. Bu doğrultuda, saygının da bağışlanmanın da tek adresinin bulunduğu herkese hatırlatılmaktadır; o adres Yüce Allah’tır, O’nun rızasıdır ve bağışlamasıdır.

Rabbimizin bağışlamasını bizden esirgememesini niyaz ediyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., VIII, 431.
• 2 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 3 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
  • Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
• 4 - Kurtubî, age., XIX, 58.
• 5 - Ferrâ, age., III, 206; Semerkandî, age., III, 519; Taberî, age., XXIX, 168-170; Zemahşerî, age., IV, 643.
• 6 - A‘râf 7/179; Furkân 25/44.
  • A‘râf 7/179 Furkân 25/44
• 7 - Tâhâ 20/124. 8 - Zuhruf 43/36. 9 - Cinn 72/17.
  • Tâhâ 20/124 Zuhruf 43/36 Cinn 72/17
• 10 - Semerkandî, age., II, 262.
• 11 - Hûd 11/19; Neml 27/4; Necm 53/27. 12 - Sebe’ 34/3. 13 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 14 - Câsiye 45/24. 15 - Yûnus 10/18; Kehf 18/36; Zümer 39/3; Fussılet 41/50; Şûrâ 42/18; Câsiye 45/32. 16 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50.
  • Hûd 11/19 Neml 27/4 Necm 53/27 Sebe' 34/3 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 Câsiye 45/24 Yûnus 10/18 Kehf 18/36 Zümer 39/3 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/18 Câsiye 45/32 Kehf 18/36 Fussilet 41/50
• 17 - Zamirin bu konumu hakkında bk. Taberî, age., XXIX, 171-172; Zemahşerî, age., IV, 643; Râzî, age., XXX, 213.
• 18 - Hûd 11/56.
  • Hûd 11/56