Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 9-26. âyetlerinde, sûreye adını da veren kıssaya yer vermekte, sıra dışı bir olayın nasıl yorumlanması gerektiği noktasında çok önemli ipuçları sunmaktadır. Özellikle hayat kavramının nasıl anlaşılması gerektiği hususunda verilen bilgilerle gelecek için önceden Allah’ı hesaba katmadan yapılan vaatlerin ne kadar yanlış olduğu üzerinde durulmaktadır. Bu arada Yüce Allah bilgi vermediği sürece insanların gayba taş atar gibi konuşmalarının yersizliğine de dikkat çekilmektedir.

Mağara ve kitabet arkadaşlarının kim oldukları, ne zaman yaşadıkları, neler yaptıkları gibi konularda çeşitli yaklaşımlar söz konusudur. Bunların Hıristiyan olduğunu söyleyenler olduğu gibi Yahûdî olduğunu iddia edenler de vardır. Yaygın kabule göre bu delikanlılar İzmir Efes’te yaşıyorlardı ve o zaman çevredekiler Ay Tanrıçası Diana’ya tapıyorlardı. Bu delikanlılar dinlerinin gereklerini yerine getirmek için bir mağaraya sığınmışlardır ki uyanmaları II. Teodosios dönemine rastlamaktadır. Bu arada söz konusu delikanlıların yaşadığı mağaranın Amman yakınlarında olduğu da ifade edilmektedir.(1)

Biz bu kıssada sözü edilen delikanlıların kim oldukları, nerede ve ne zaman yaşadıkları, isimlerinin ne olduğu gibi konularla ilgilenmeyip doğrudan Yüce Allah’ın onlarla ilgili neler söylediklerine bakacak ve açıklamalarımızı da bu istikamette gerçekleştireceğiz.

Âlimlerimiz bütünüyle sûrenin iniş sebebi olarak birbirine benzer çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Bunların bir kısmı çeşitli sorunlar içerse de genelde aktarılan bir tanesini hatırlatmakla yetineceğiz.

“Bu bağlamda Mekkeli müşriklerin Yahudilerle görüşmek ve Hz. Muhammed’in durumunu sorgulamak için bir grubu Yesrib’e gönderdikleri, onun niteliklerinden söz etmelerini istedikleri, görüşme gerçekleşince verilen bilgilerin Tevrat’a uygun olduğu cevabını aldıkları, yaşanan zamanın Hz. Peygamber’in gönderiliş zamanı olduğu ifade edilmişti.”

“Bunun ardından üç şeyden kendisine soru sorulmasını istedikleri, iki şeye cevap verip birisine cevap veremezse onun peygamber olduğuna inanıp kendisine tabi olunması gerektiği üzerinde durulmuştu ki bu konular “Mağara delikanlıları, Zülkarneyn ve ruh”tan oluşmuştu. Sözlerine göre eğer ilk ikisine cevap verdikten sonra üçüncüsü olan “ruh”la ilgili az veya çok bilgi verirse onun yalancı olduğuna hükmedebileceklerini söyledikleri aktarılmaktadır. Bu heyet Mekke’ye dönünce durumu Ebû Cehil’e aktarmışlar, o da memnun olmuştu.”

“Bu soruları Hz. Peygamber’e yönlendirince o da “yarın gelin; size haberlerini vereyim” demiş, “inşallah” istisna cümlesini kullanmamıştı. Bunun üzerine üç veya 15 ya da 40 gün geçmiş olmasına rağmen kendisine Cebrâîl (as) vahiy getirmemişti. Bu durum Hz. Peygamber’e çok ağır gelmişti. Çünkü bu arada “yarın vereceği haberi verememesi” nedeniyle müşrikler onu yalancılıkla itham etmişlerdi.”

“Daha sonra Cebrâîl (as) gelince Hz. Peygamber ona “Kavmimin bana neler sorduğunu biliyorsun, neden geciktin?” diye sorunca Cebrâîl (as) “Ben de senin gibi bir kulum; sadece Rabbinin emriyle ineriz”(2) cevabını vermiş, ardından da inşallah dememeyi kınayan Kehf sûresinin 23-24. âyetlerini okumuştu. Olay böyle gerçekleşince bu defa da müşrikler Rabbinin onu terk ettiğini, ona kızdığını söylemişler; bunun üzerine de Duhâ 93/3. âyeti indirmişti.”(3)

a) Mağara ve Kitabe Sahiplerinin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 9-12. âyetlerinde mağara ve kitabe sahiplerinin ilginçliklerini, mağaraya sığındıklarını, Allah’tan merhamet ve işlerinde kolaylık istediklerini, bunun üzerine yıllarca sürecek şekilde kulaklarına ağırlık koyduğunu, ardından “iki gruptan (Ashâb-ı Kehf ile hasımlarından) hangisinin orada (mağara) kaldıkları müddeti daha iyi hesap edeceğini görtersin diye onları uyandırdığını” beyan etmektedir.

ı. Mağara Delikanlılarının İlginç Oluşu

اَمْ حَسِبْتَ اَنَّ اَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّق۪يمِ كَانُوا مِنْ اٰيَاتِنَا عَجَبًا “Yoksa sen bizim ayetlerimizden (mucizelerimizden, sadece) kehf ve rakîm halkının durumlarını mı şaşırtıcı buldun?”

Âyettekiاَمْ حَسِبْتَ em hasibte fiili “yoksa (şöyle) mi zannettin, şaşırtıcı mı buldun”; اَنَّ اَصْحَابَ الْكَهْفِ enne ashâbe’l-kehfi tamlaması “muhakkak ki mağara insanları, mağara(daki) arkadaşları”;وَالرَّق۪يمِ ve’r-rakîmi kelimesi “ve kitabe, yazıt, levha (arkadaşları)”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; مِنْ اٰيَاتِنَا min âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizden”; عَجَبًا ‘aceben kelimesi ise “ilginç (olanlarıydılar)” demektir.

Burada mağara ve kitabe arkadaşlarının durumunun başka ilginçliklerden daha etkileyici olmadığı gündeme getirilmek istenmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek, uçsuz bucaksız bu âlemde sayısız olağanüstülükleri bir tarafa bırakarak sadece mağara ve kitabe arkadaşlarını mı ilginç ve sıra dışı bulduğunu sormaktadır. Zira Kehf 18/7 ve 8. âyetlerde sözü edilen “yeryüzünün süsleri ile onların zamanı gelince kupkuru bir ota çevrilecek olmaları” da bu bağlamda hatırlanması gereken olağanüstülüklerden sadece iki tanesidir ve hemen bu âyetin öncesinde dile getirilmektedir.

Esasında mahlûkat âleminde olağanüstü olmayan hiçbir şey yoktur; sadece insanların bakışındaki dikkat ve sorgulama eksikliği bunun farkına varılmasını engellemektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara hitap etmekte, çevrede olup biten mucizevi şeylere dikkat etmelerini onlardan istemektedir.

Ashâb-ı Kehf Kimdir?

Haklarında kesin bilgilerden kaçınıp Kur’an’da anlatılan ksıımlarından dersler çıkarmaya çalışacağımız Ashâb-ı Kehf hakkında şu bilgileri aktarmakla yetineceğiz:

“Ashâb-ı Kehf kıssasının özünü teşkil eden ve ölümden sonra dirilişin bir misali olan uzun süre mağarada uyuyup yeniden uyanma hadisesi, İslâm’ın dışındaki diğer bazı dinlerde ve çeşitli efsanelerde de yer almaktadır. Hindistan’da bir tek kişinin uzun süre uykuda kalması olayına rastlandığı gibi, Hint kutsal kitaplarından Mahabharata’da yedi kişinin, peşlerinde bir de köpek olduğu halde riyâzet için krallığa ve dünyaya yüz çevirdikleri nakledilmektedir.”

“Yahudilik’te ise Talmud’da Honi ha-Me‘aggel adlı şahsın yetmiş yıl, Abimelek’in de altmışaltı yıl uykudan sonra uyandıkları hikâye edilmektedir. Ashâb-ı Kehf ile ilgili kıssa ana hatlarıyla “Efes’in yedi uyurları” adıyla Hıristiyanlık’ta da mevcut olup İmparator II. Theodosios’un saltanatının otuz sekizinci yılında Efes şehrine yakın bir mağarada hiç bozulmamış bazı cesetlerin bulunması olayına dayanmaktadır. Hıristiyanlık’ta VI. yüzyılın başından itibaren tâzimde bulunulan ve Kuzey Afrikalı hacı Théodose tarafından 530’lara doğru kabirleri ziyaret edilen “Efes’in yedi uyurları” ile ilgili olarak uzunca bir anlatım söz konusudur.”

“Kur’ân-ı Kerîm’de Ashâb-ı Kehf ile birlikte anılan er-rakîm hakkında kaynaklarda birbirinden farklı görüşler yer almaktadır. Bunun Ashâb-ı Kehf’in içinde bulunduğu vadinin veya dağın yahut memleketlerinin, hatta köpeklerinin adı olduğunu iddia edenlerin yanında, onların adlarının veya maceralarının yazıldığı bir kitâbe, bakır veya kurşun bir levha olduğunu söyleyenler de vardır. Buhârî de rakîmin kitâbe olduğunu söyler.(4) Bazı tarihçilere ve el-Müsned’deki bir rivayete(5) göre Ashâbü’r-rakīm, Ashâb-ı Kehf’ten başka kimselerdir.”

“Nakledildiğine göre bunlar yağmurlu bir günde bir mağaraya sığınmak zorunda kalan üç kişiydiler. Dağdan yuvarlanan bir kaya mağaranın ağzını kapayınca, hayatları boyunca yaptıkları en değerli birer iyiliği anarak bu sıkıntıdan kurtulmaları için Allah’a dua ettiler. Allah da dualarını kabul ederek onları kurtardı. Arap coğrafyacılarına göre ise rakîm bir yer adıdır.”(6)

Âyette sözü edilen ve “büyük mağara (ki küçüğüne ğâr denir)”(7) anlamına gelen الْكَهْف el-kehf kelimesi ile “kitabe, yazıt, levha” manasındaki الرَّق۪يم er-rakîm sözcüğü burada iki gruptan söz edildiği izlenimi vermektedir. Bunlar eğer iki grup ise açıklanacak herhangi bir mesele yoktur; fakat maksadı mağaradakilere ait iki farklı özellik şeklnde anlamak da elbette mümkündür. Çünkü ifadenin başındaki اَصْحَاب ashâb kelimesi iki kelimeyi de içermektedir.

“Mağara ve kitabe sahipleri” denince aynı insanların iki özelliği veriliyor olabilir; zira kıssanın devam eden bölümünde 13. ayette geçen el-hızbeyni “iki grup” ifadesi hariç sürekli olarak tek bir grup delikanlıdan söz edilmekte, başkalarına ait herhangi bir bilgiye yer verilmemektedir. Bu çerçevede daha sonra yorumlayacağımız Kehf 18/13. ayette geçen الْحِزْبَيْن el-hızbeyni “iki grup” kelimesiyle kimlerin kast edildiği de önemlidir. Buna göre bu “iki grup” ifadesi mağaradaki delikanlılar içinden iki grup olabileceği gibi müminlerle dışarıdaki kâfirler de olabilir.(8)

Hatta bu ifade iki bakış açısı olarak da düşünülebilir. Çünkü mağara içindeki uyku durumu ile dışardaki hayat pratiklerinin mukayese edilmesi âyette söz konusu ediliyor olabilir. Bu delikanlıların aynı zamanda الرَّق۪يم er-rakîm diye anılmasının muhtemel sebebi “isimlerinin bir kitabede yazılı olması” nedenine bağlanabilir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

ıı. Mağaraya Sığınırlarken Yaptıkları Duaları

اِذْ اَوَى الْفِتْيَةُ اِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَآ اٰتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ اَمْرِنَا رَشَدًا “Hani o gençler mağaraya sığınmışlar ve ‘Rabbimiz! Bize tarafından merhamet ver ve bize (şu) durumumuzdan bir kurtuluş yolu hazırla!’ demişlerdi.”

Âyetteki اِذْ iz edatı “hani”; اَوَى evâ fiili “sığınmıştı”; الْفِتْيَة el-fityetü kelimesi “o gençler, delikanlılar”;اِلَى الْكَهْفِ ile’l-kehfi sözcüğü “o mağaraya”;فَقَالُوا fe kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”;اٰتِنَا âtinâ duası “bize ver”; مِنْ لَدُنْكَ min ledünke ifadesi “senin katından”; رَحْمَة rahmeten sözcüğü “rahmet, merhamet”; وَهَيِّئْ ve heyyi’ duası “ve hazırla, ihsan et”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; مِنْ اَمْرِنَا min emrinâ tamlaması “bizim işimizden, durumumuzdan, durmumuzla ilgili”; رَشَدًا raşeden sözcüğü ise “çıkış yolu, çare” demektir.

Burada bir grup gencin mağaraya sığındığı bildirilmekte ve orada Yüce Allah’a yalvarmaları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah mağaraya sığınan bu gençlerin kimlikleri hakkında özel bilgiler vermemekte, sadece mağaraya sığındıklarını, katından kendilerine bir rahmet ve merhamet ile işlerinde bir çıkış yolu ihsan etmesini niyaz ettiklerini bildirmektedir.

Mağaradaki delikanlıların Yüce Allah’tan istedikleri رَحْمَة rahmeh, “İslâm üzere sabit kılınmaları”,(9) “Rablerine yönelik rağbetleri”,(10) “ilâhî mağfiret, rızık ve düşmanlardan güvende olmak”,(11) “Allah bilinci, hidayet, sabır”(12) şeklinde yorumlanmaktadır. Bu kalıpta sadece bu âyette geçen هَيِّئْ heyyi’ kelimesi ise esasında “ıslah etmek, düzeltmek, hazırlamak, kolaylaştırmak”(13) manasında mağara şartlarının uygunluğunu arzu etmek demektir. Bu arada âyetin sonunda gelen رَشَد raşed kelimesi ise “bulunulan şartlardan çıkış yolu, Allah’ın istediği davranışlar, hidayet üzere olmak”(14) gibi anlamlarda yorumlanmakta, dalaletin zıddı bir manaya gelmektedir.

Bu delikanlıların mağaraya sığınma sebeplerinin başında yaşadıkları toplumun inanç sapkınlığından duydukları rahatsızlık gelmekteydi. İstedikleri de buna uygun olarak hidayet, dini doğru yaşayabilme ve nihai kurtuluştu. Dolayısıyla bu gençler Yüce Allah’ın yardımını derin bir arzu ile niyaz etmişlerdi; nitekim dualarında Yüce Allah’ın rabb sıfatını kullanmalarının muhtemel sebebi de Rabbimizin onları sahiplenmesi, koruyup gözetmesiydi; âyette hatırlatılan husus budur.

ııı. Yıllarca Uyutulmaları

فَضَرَبْنَا عَلٰىٓ اٰذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِن۪ينَ عَدَدًا “Biz de senelerce o mağarada onların kulaklarına perde yerleştirmiştik (onları uykuya daldırmıştık).”

Âyetteki فَضَرَبْنَا fe darebnâ fiili “kapalı tutmuştuk, onlara derin bir uyku vermiştik”; عَلٰىٓ اٰذَانِهِمْ ‘alâ âzânihim ifadesi “onların kulaklarını”; فِي الْكَهْفِ fi’l-kehfi kelimesi “o mağarada”; سِن۪ينَ عَدَدًا sinîne ‘adedâ ifadesi ise “yıllarca” demektir.

Burada mağaradaki delikanlıların durumuyla ilgili olarak ilk bilgi gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen ضَرَبْنَا عَلٰىٓ اٰذَانِهِمْ darabnâ ‘alâ âzânihim ifadesi bir deyim olarak “kulaklarını kapalı tutmak, derin bir uyku vermek”(15) demektir. İnsanın duymasını engellemek için kulaklara perde konulması bu tür ifadelerle dile getirilmektedir. Âyetteki سِن۪ينَ عَدَدًا sinîne ‘adeden ifadesi ise “yıllarca” manasına gelmektedir. Bunun kaç yılı karşıladığı belli değildir. Çünkü maksat çok yıllar da az yıllar da olabilir.(16)

Bu ifadeden hareketle bilim insanlarının “işitmemek” ile “uyumak” arasında nasıl bir ilişki olduğunu araştırmaları gerektiği kanaatindeyiz. Kur’ân’da böyle bir olayın aktarılmasının bir sebebi de muhtemelen bu konularda araştırmalar yapılmasını teşvik etmektir. Zira tabiattaki diğer canlılardan uzun süre uyuyanlar olduğu bilinmektedir. Meselâ ayıların çok uzun süre, hatta aylarca uyuduğu herkesçe malumdur. Kim bilir belki başka canlıların da bu özellikte olduğu bir gün gelecek ispatlanacaktır.

Âyetteki سِن۪ينَ عَدَدًا sinîne ‘adeden ifadesindeki سِن۪ين sinîne kelimesine “yıllarca” değil de “aylarca” manası verilmesi durumunda mağaradaki uykunun ne kadar gerçekleştiği noktasında çok daha net şeyler söylenebilir.

Âyetteki mesajı “onları mağarada yıllarca uyutmak” anlamına ilave olarak, onların dış dünyanın telaş ve kaygılarından uzak kalmalarının sağlanması şeklinde yorumlamak da mümkündür.(17) Bu durumda onların mağaradaki huzurlu oluşları devreye girer. Bu yaklaşım bir ihtimal olarak görülse de asıl maksadın ilki olduğu kanaatindeyiz. Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da tam gerçeği sadece ve sadece kendisi bilmektedir; bize de O’nun dediklerine iman etmek düşmektedir, vesselâm.

ıv. Sonunda Uyandırılmaları

ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ اَيُّ الْحِزْبَيْنِ اَحْصٰى لِمَا لَبِثُوٓا اَمَدًا “Sonra da iki taraftan (Ashab-ı Kehf ile karşıtlarından) hangisinin (mağarada) kaldıkları uzun süreyi daha iyi hesap edeceğini bil(dir)ip (ortaya çıkaralım) diye onları uyandırmıştık.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”;بَعَثْنَاهُمْ be‘asnâhum fiili “onları uyandırmıştık”; لِنَعْلَمَ li na‘leme ifadesi “bilelim diye, ortaya çıkaralım, gösterelim diye”; اَيُّ الْحِزْبَيْنِ eyyu’l-hızbeyni tamlaması “iki gruptan hangisi”; اَحْصٰى ahsâ fiili “saydı, hesapladı, anladı”; لِمَا لَبِثُوٓا limâ lebisû ifadesi “kalmış olmalarını, kalış sürelerini”; اَمَدًا emeden kelimesi ise “uzun süre” demektir.

Burada mağaradakilerin uyandırılması ve gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. Âyette geçen بَعَثْنَا be‘asnâ fiili “uyandırmak” manasına alınınca maksat mağaradakilerin uyandırılmasıdır; bunda anlaşılmayacak bir şey yoktur. Ancak bu kelimeye “göndermek” anlamı verilirse (ki fiilin gerçek anlamı budur), bu defa maksat mağaradakilerin gündelik hayata döndürülmesi veya gönderilmesi olur.

2. Buradaki لِنَعْلَمَ li na‘leme ifadesi Yüce Allah’ın bilmesinin yanında “bilip göstermesi, gerçekleştirmesi, bildirmesi”(18) olarak anlaşılmalıdır. Zira Yüce Allah’ın bir şeyi sonradan bilmesi söz konusu bile olamaz. Zaten fiilin kalıbının çoğul getirilmesinde konuyu meleklere öğretmek boyutu da vardır. Dolayısıyla meseleyi Allah’ın bilmesi değil, bildirip göstermesi, ortaya çıkarması şeklinde yorumlamak durumundayız.

Bazı âlimlerimize göre buradaki لِنَعْلَمَ li na‘leme ifadesi liyu‘leme şeklinde üçüncü tekil şahıs meçhul kalıpta da okunmaktadır.(19) Bu durumda bilgisinden söz edilen Yüce Allah olmamakta, olayın bilinmesi üzerinden mesaj verilmektedir ki bu ihtimal diğerine göre daha sağlıklı ve sorunsuz görünmektedir.

3. Âyetteki الْحِزْبَيْن el-hızbeyni “iki grup” kelimesiyle kimlerin kast edildiği de önemlidir. Buna göre bu iki grup mağaradaki delikanlılar içinden iki grup olabileceği gibi müminlerle dışarıdaki kâfirler de olabilir.(20) Hatta bu ifade iki bakış açısı olarak da düşünülebilir. Çünkü mağara içindeki uyku durumu ile dışardaki hayat pratiklerinin mukayese edilmesi âyette söz konusu ediliyor olabilir.

Bu yoruma göre âyetteki اَحْصٰى ahsâ fiili de “saymak, hesaplamak” değil, “anlamak, kavramak” manasına alınmış olmaktadır.(21) Bu yaklaşım 19. âyet ışığında bakıldığında çok sağlıklı görünmemektedir. Çünkü orada ilgili grupta farklı fikir sahiplerinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Kur’ân’da dört âyette(22) geçen اَمَد emed sözcüğü ise “varılan son sınır”, “uzak mesafe” manasına gelmektedir.

Bütün bu ihtimallerin ışığında âyette verilmek istenen mesajın şu olduğu kanaatindeyiz: Yüce Allah mağaradaki delikanlıları uyandırmış veya normal hayata göndermiş, böylece o mağarada ne kadar kaldıkları ortaya çıksın istemiş ya da uyku ile normal hayat arasındaki farkı kavramalarını murat etmiştir.

b) Gençlerin Sağlam Duruşları

Yüce Allah, sûrenin 13-15. âyetlerinde mağara delikanlılarının kıssalarını bir amaç için anlatacağını, onların Allah’a güvendiklerini, Allah’a samimi bir şekilde söz verdiklerini, şirke düşmeyeceklerini, kavimlerinin putperestlik yaptıklarını, kendilerinin ise kesinlikle böyle bir yanlışa düşmeme kararlılığında olduklarını beyan etmektedir.

ı. Kıssanın Anlatılma Gerekçesi

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَاَهُمْ بِالْحَقّ اِنَّهُمْ فِتْيَةٌ اٰمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى “Biz sana onların haberini bir amaç için anlatıyoruz. Şüphesiz ki onlar, Rablerine inanıp güvenmiş gençlerdi. Biz de onların hidayetini artırmıştık.”

Âyetteki نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; نَقُصُّ nekussu fiili “anlatıyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”;نَبَاَهُمْ nebeehum tamlaması “onların haberini”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç uğruna, bir amaç ile”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; فِتْيَة fityetün sözcüğü “(şöyle) gençler (idiler)”; اٰمَنُوا âmenû fiili “iman etmişlerdi”;بِرَبِّهِمْ birabbihim tamlaması “onların kendi Rabbine”;وَزِدْنَاهُمْ ve zidnâhum fiili “ve biz de onları arttırmıştık”; هُدًى hüden kelimesi ise “hidayetçe, yol gösterme bakımından” demektir.

Burada mağaradaki gençlerin kıssasının anlatılma gerekçesi ve onların iman kalitesi gündeme getirilmektedir.

1. نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَاَهُمْ بِالْحَقّ “Biz sana onların haberini bir amaç için anlatıyoruz.” Yüce Allah burada söz konusu gençlerin kıssasına Kur’ân’da neden yer verdiğini beyan etmekte, bunu bir amaç için yaptığını bildirmektedir. Âyetteki بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesine müfessirlerimiz genel olarak “hak ile, doğru bir şekilde, şüphe içermeyecek şekilde”(23) gibi anlamlar vermişse de bu anlatımın “bir amaçla” gerçekleştirildiği unutulmamalıdır. Zira kıssalardaki bilgilerin doğru olduğuyla ilgili ifade Hûd 11/120’da geçmektedir: “Bu konuda sana gelen haktır, gerçektir.”

Yûsuf 12/3’te Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssalar hakkında geniş bilgi vermiştik. Burada dikkat çekilen nokta, mağaradaki gençlerin kıssasının bir amaç için anlatılıp aktarılmasıdır. Bu amacın ne olduğu ise bir sonraki cümlede de beyan edildiği gibi “genç ve samimi bir müminin nasıl bir imana sahip olması gerektiği ve böyle bir imanın kişiye neler kazandırdığının ortaya konulması”dır. Esasında bütün kıssalarda gözetilmesi gereken en temel nokta iman ve fedakârlıkta kimlerin örnek alınacağı, inkâr ve azgınlıkta da kimlerden uzak durulacağının öğretilmesidir.

2. اِنَّهُمْ فِتْيَةٌ اٰمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى “Şüphesiz ki onlar, Rablerine inanıp güvenmiş gençlerdi. Biz de onların hidayetini artırmıştık.” Yüce Allah bu cümlede söz konusu gençlerin Rablerine iman ettiğini, yani sapasağlam bir güven duyduklarını, bunun sonucunda da hidayetlerini daha da arttırdığını haber vermektedir. Böylece muhatapların da buna göre imanını güvene dönüştüren bir tutum içerisine girmeleri gerektiği, beraberinde hidayetin de katlanarak güçleneceği bildirilmiş olmaktadır.

Bu âyette geçen “iman” kavramını sadece “inanmak” değil de beraberinde “güvenmek” de bulunacak şekilde yorumlamamız gerekmektedir. Çünkü bu gençler Yüce Allah’a imanlarının güvene dönüşmesiyle mağaraya sığınmışlar ve orada bu güvenleri sayesinde sağlam bir duruş ortaya koymuşlardı.

Enfâl 8/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’a göre iman da hidayet de artan değerler olarak tanıtılmaktadır. Âl-i İmrân 3/173, Enfâl 8/2, Tevbe 9/124, Kehf 18/13, Meryem 19/76, Ahzâb 33/22, Muhammed 47/17, Feth 48/4 ve Müddessir 74/31’de “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin artırılacağı”ndan söz edilmektedir. Yüce Allah hidayet üzere olanların hidayetini arttırmakta olduğunu beyan etmekte, bu vesileyle hidayet üzere olmanın “sebep”, hidayetin artmasının ise “sonuç” olduğunu belirtmektedir.

İnsanlar kendileri tercihlerini ortaya koyduktan sonra imtihanın bir gereği olarak Yüce Allah da onların istediklerini yaratmaktadır. Ra‘d 13/27, İbrâhim 14/4, Meryem 19/76, Teğâbun 64/11 ve daha pek çok ayette hidayetin kulun tercihinin sonucu gerçekleştirildiği haber verilmektedir. “Hidayet”le ilgili geniş açıklamalarımızı Fatiha 1/6’da yaptığımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

ıı. Şirke Düşmeme Kararlılıkları

وَرَبَطْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ اِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ۬ا مِنْ دُونِه۪ٓ اِلٰهًا لَقَدْ قُلْنَآ اِذًا شَطَطًا “Onların kalplerini sağlam kılmıştık. Hani onlar ayağa kalkarak şöyle demişlerdi: Bizim Rabbimiz, göklerin ve yerin Rabbidir. Biz O’nun peşi sıra hiçbir ilaha asla yalvarmayacağız. (Zira) o takdirde şüphesiz ki saçma konuşmuş oluruz.”

Âyettekiوَرَبَطْنَا ve rabatnâ fiili “ve biz metanet vermiştik, pekiştirmiştik”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim tamlaması “onların kalplerine, kalplerini”;اِذْ قَامُوا iz kâmû fiili “kalktıkları zaman”;فَقَالُوا fe kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; رَبُّنَا rabbunâ ifadesi “bizim Rabbimiz”; رَبُّ السَّمٰوَاتِ rabbü’s-semâvâti tamlaması “göklerin Rabbi(dir)”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzünün (Rabbidir)”; لَنْ نَدْعُوَ۬ا len ned‘uve fiili “asla ve asla dua etmeyiz, yalvarmayız”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun dışında, O’nun peşi sıra”;اِلٰهًا ilâhen kelimesi “herhangi bir ilaha”;لَقَدْ قُلْنَآ lekad kulnâ fiili “muhakkak ki demiş oluruz, demiştik”; اِذًا izen ifadesi “o takdirde”; شَطَطًا şataten sözcüğü ise “saçma, zırva, çirkin, asılsız” demektir.

Burada sağlam ve samimi imanın kişiye neler kazandırdığıyla ilgili çeşitli hususlar gündeme getirilmektedir.

1.وَرَبَطْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ اِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Onların kalplerini sağlam kılmıştık. Hani onlar ayağa kalkarak şöyle demişlerdi: Bizim Rabbimiz, göklerin ve yerin Rabbidir.” Yüce Allah iman edip O’na güvenen kişilerin önce hidayetini arttırmakta olduğunu, ardından da kalplerini güçlü kıldığını beyan etmektedir.

a) وَرَبَطْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ “Onların kalplerini sağlam (güçlü, kuvvetli) kılmıştık.” Bir kez de Kasas 28/10’da geçen رَبَطْنَا rabatnâ fiili “sabır, sebat, cesaret göstermek, metanet ortaya koymak, pekiştirmek” anlamlarına gelmektedir. Belli ki Yüce Allah iman edenlerin kalplerini imanda sebatkâr kılmakta, onların yüreklerini hakikate sahip çıkmada pekiştirmekte, en zalim yöneticilerin karşısında bile hakikati haykırma istidadını kendilerine ihsan etmektedir.

b) اِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Hani, onlar kalkarak şöyle demişlerdi: Bizim Rabbimiz, göklerin ve yerin Rabbidir.” Mağarada yaşayıp normal hayata dönen genç yiğitler ayağa kalktıklarında, yani zalim yöneticilerin karşısına dikildiklerinde tevhidi haykırmışlar ve “Rabbimiz, göklerin ve yerin Rabbidir” demişlerdi. Burada sözü edilen kalkış elbette fiziksel olarak ayağa kalkmak anlamına gelebilir.

Ancak meselenin böyle bir aktiviteyi öne çıkarmaktan ziyade, içeriği mesajla dolu bir faaliyet olması daha isabetli olsa gerektir. Bu amaçla söz konusu kalkışın küfre ve kâfir yöneticilere karşı bir başkaldırı olduğunu söylemeliyiz. Onlar küfre girmedikleri gibi başkalarının kâfir oluşuna da kayıtsız kalmamışlar, tıpkı Müddessir 74/2’de olduğu gibi harekete geçip gerçeği haykırmışlardı.

Biz bu yiğitliği Hz. Mûsâ’nın önce karşısına dikilip onu mağlup ve rezil etmek isteyen, ancak daha sonra gerçeği görüp “Mûsâ’nın ve Hârûn’un Rabbine biz de iman ettik” diyen İsrailoğlu büyücülerinde de görmekteyiz. Tâhâ 20/70-76. âyetler mealen şöyledir:

“(Mağlup olan büyücüler) secdeye kapanarak, ‘Hârûn’un ve Mûsâ’nın Rabbine iman ettik’ demişlerdi. (Firavun, büyücülere) şöyle seslenmişti: ‘Ben size izin vermeden ona iman ettiniz, öyle mi? O (Mûsâ), size sihir öğreten büyüğünüzdür. Dönekliğ(iniz)den dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı kestireceğim; sizi hurma dallarına asacağım! Böylece, hangimizin azabının daha şiddetli ve kalıcı olduğunu iyice bilip anlayacaksınız.’ (Bu tehdide karşılık büyücüler) dediler ki: ‘Bize gelen açık açık mucizelere (mesajlara) ve bizi yaratana karşı asla seni tercih etmeyeceğiz. Şimdi ne yapacaksan yap! Sen, ancak bu dünya hayatında hükmünü geçirebilirsin. Hatalarımızı ve senin bize zorla yaptırdığın büyüyü bağışlaması için Rabbimize iman ettik. Allah’ın mükâfatı daha hayırlıdır ve cezası da daha süreklidir.’ Kim Rabbine suçlu olarak varırsa, cehennem sırf onun içindir. Orada ölemeyecek ve dirilemeyecektir. Kim de iyi davranışlarda bulunmuş bir mümin olarak (Allah’a) gelirse, içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan ‘adn (durulmaya değer) cennetlerden oluşan üstün dereceler de sırf bunlar içindir. İşte (kötülüklerden) arınanların karşılığı budur.” Buna benzer ifadeler aynı konuda olmak üzere A‘râf 7/125’te ve Şu‘arâ’ 26/50’de de zikredilmektedir.

Demek ki küfür aynı kaynaktan beslendiği gibi yiğitlik de aynı damardan şekillenmektedir. “Küfür tek millettir” beyanının bir devamı olarak, hakikatin savunucuları da aynı kaynaktan beslenmekte, hangi çağda yaşamış olurlarsa olsunlar aynı gerçeği dile getirmektedirler. Hangi dönemde olursa olsun, hangi sıkıntıları yaşamış olurlarsa olsunlar, hakikatin savunucusu olan yiğitler düşmana karşı aynı duruşu göstermiş, hakkın ve hakikatin savunuculuğunu yapmayı canlarına minnet saymışlardır. Söylemleri ve duruşları âyetleşen yiğitlere selam olsun.

2. لَنْ نَدْعُوَ۬ا مِنْ دُونِه۪ٓ اِلٰهًا لَقَدْ قُلْنَآ اِذًا شَطَطًا “Biz O’nun peşi sıra hiçbir ilaha asla yalvarmayacağız. (Zira) o takdirde şüphesiz ki saçma konuşmuş oluruz.” Yüce Allah mağaradaki gençlerin tevhid ilanını hatırlatmaya devam etmekte ve Allah’ın peşi sıra, artçı ilahlar edinmeyeceklerini, aksi takdirde çok saçma bir şey söylemiş olacaklarını beyan etmektedir.

a) لَنْ نَدْعُوَ۬ا مِنْ دُونِه۪ٓ اِلٰهًا “Biz O’nun peşi sıra hiçbir ilaha asla yalvarmayacağız.” Cümlenin başındaki لَنْ len edatı onların bu konudaki kararlılıklarını göstermekte ve “Allah’ın peşi sıra hiçbir ilâha asla ve asla dua etmeyecek, yalvarmayacağız” manasını devreye sokmaktadır. Âyetteki نَدْعُوَ۬ا ned‘uve fiili “çağırmak, yalvarmak, dua etmek” anlamlarına gelebileceği gibi “(Allah’tan başka hiçbir şeye ilâh) dememek” manası da verebilir.

Mağaradaki genç yiğitler kararlı oldukları kadar Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığı ilah edinmeyeceklerini de söylemişlerdi. Bu arada kullandıkları اِلٰه ilâh kelimesinin nekra “belirsiz” getirilmesi de mutlak umum ifade etmekte ve hiçbir varlığın ilah olamayacağı manasını içermektedir. Âyetteki مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi ise muhataplar müşrik oldukları için “Allah’tan başka” manasından ziyade “O’nun dışında, O’nun peşi sıra, O’nun ardınca, artçı” gibi anlamlar vermektedir.

b) لَقَدْ قُلْنَآ اِذًا شَطَطًا “(Zira) o takdirde şüphesiz ki saçma konuşmuş oluruz.” Bu ifade mağaradaki gençlerin Allah’tan başka ilah edinmeleri veya bunu söylemeleri durumunda son derece saçma, zırva bir şey söylemiş olacaklarını ortaya koymaktadır. Âyetteki اِذًا izen edatı tercümeye başlangıç ifadesi olarak yansıtılmalı, “yoksa, o takdirde, aksi halde” gibi bir ifade ile başlatılmalıdır.

Bu arada âyette geçen شَطَط şetat kelimesi bir kez de Cinn 72/4’te geçmekte ve bilinçli cinlerin “sefih, düşük varlıklar” olarak suçladıkları diğer cinleri bu şekilde nitelendirdikleri cümlede yer almaktadır. Bu kelimenin kullanılma nedeni, Allah hakkında asılsız bazı isnatlarda bulunmalarıdır. شَطَط şetat kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere “saçma sapan, haksızlıkta, zulümde ve sapıklıkta sınırı aşan şey, hakikatten uzak, çok büyük bir yalan, zırva, çirkin, haddini aşan söz”(24) gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime fiil olarak da Sâd 38/22’de “haddi aşmak” anlamında kullanılmaktadır.

Sonuç olarak söylemek gerekirse, mağarada bir süre kalıp sonra normal hayata döndürülen gençlerin kalplerinin güvene kavuşturulduğu, tebliğe dair bir faaliyete başladıklarında “Rabbimiz göklerin ve yerin Rabbidir” dedikleri, kesinlikle başka bir ilah edinmeyecekleri, aksi takdirde çok yanlış ve saçma bir söz söylemiş olacakları beyan edilerek tam bir tevhid duruşu ortaya koydukları bildirilmektedir.

ııı. Kavimlerinin Putperestlikleri

هٰٓؤُ۬لَآءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً لَوْلَا يَاْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطَانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا “(Gençler şöyle demişlerdi:) ‘Şu bizim kavmimiz, O’nun peşi sıra ilahlar edindiler.’ Bunlar apaçık bir delil getirseler ya! Allah’a yalan uydurandan daha zalim kim olabilir ki!”

Âyetteki هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi edatı “işte şunlar”; قَوْمُنَا kavmunâ tamlaması “bizim kavmimiz(dir)”; اتَّخَذُوا ittehazû fiili “edindiler”; مِنْ دُونِه min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra, O’ndan başka”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilahlar”; لَوْلَا levlâ edatı “hadi, yapsa ya”; يَاْتُونَ ye’tûne fiili “getirseler(di ya)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların hakkında”; بِسُلْطَانٍ bi sültânin kelimesi “herhangi bir delil”; بَيِّن beyyinin sözcüğü “apaçık”;فَمَنْ اَظْلَمُ fe men azlemu sorusu “daha zalim kim olabilir ki!”;مِمَّنِ افْتَرٰى mimmen ifterâ fiili “iftira atandan”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında”; كَذِبًا keziben kelimesi ise “yalan” demektir.

Burada gençlerin yaşadığı toplumun inanç yapısına dair söylemleri ve bunlara verilen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.هٰٓؤُ۬لَآءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً “(Gençler şöyle demişlerdi:) Şu bizim kavmimiz, O’nun peşi sıra ilahlar edindiler.” Yüce Allah mağaradaki gençlerin yaşadıkları toplumun müşrik olduğunu, çünkü Allah’ın peşi sıra ilahlar edindiklerini söylediklerini nakletmektedir. Önceki âyette de ifade ettiğimiz gibi, bu yiğit gençler Allah’ın peşi sıra hiçbir varlığı hiçbir şekilde ilah edinmeyeceklerini, aksi takdirde çok yanlış ve pervasız bir söz söyleyip tehlikeli bir yola girmiş olacaklarını ifade etmişlerdi. İşte o duyarlılığın sebebi burada daha net bir şekilde anlaşılmakta, toplumun tam da müşrik bir inanç sistemine sahip olduğu ortaya konulmaktadır.

Başta Hz. Nûh olmak üzere, pek çok peygamberin tebliğinde de görüldüğü gibi, samimi ve sadakatli dava erleri muhataplarını dışlamamış,(25) onları sahiplenip kazanmaya çalışan bir tutum sergilemişlerdi. İşte bu çok önemli duyarlılığa sahip olan mağaradaki genç yiğitler de aynı yolu izlemiş ve putperest olan kavimleri için “şu bizim kavmimiz” diyerek kendilerine hitap etmişlerdi. Buradan hareketle, tebliğ görevi yapacak kişilerin de aynı yolu izlemeleri gerektiği mesajı verilmektedir.

2. لَوْلَا يَاْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطَانٍ بَيِّنٍ “Bunlar apaçık bir delil getirseler ya!” Âyetteki لَوْلَا levlâ edatı teşvik veya bir anlamda meydan okuma manası içeren hellâ edatı anlamındadır.(26)

Genç yiğitler müşrik kavimlerinin edindikleri ilahlarla ilgili olarak delil getirmeleri gerektiğini beyan ederek kendilerine meydan okumuşlardı. Gökler, yer ve bunların arasında bulunan bütün mahlûkat Yüce Allah’ın ilahlığının apaçık delilleridir. Pe ki bu sahte ilahlarla ilgili ellerinde en küçük bir delil var mı? Eğer bir ilah edinilecekse onun yarattığı bir şeyler bulmak ve onlar üzerinden fikir yürütmek gerekmektedir. Oysa bu müşriklerin ne küçük ne de büyük hiçbir delillerinin bulunmadığı gün gibi aşikârdır.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/16’da şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa Allah’a O’nun yarattığı gibi (şeyler) yaratan ortaklar buldular da bu yaratma onlar tarafından birbirine benzer mi göründü!” Yüce Allah burada zatıyla ilgili bir mukayeseye yer vermekte, müşriklerin şirk koştukları varlıklar için bir başka imkânsızı dile getirmektedir. Lokmân 31/11’de şöyle bir meydan okuma vardır: “İşte Allah’ın yaratığı şeyler bunlardır. O’nun peşi sıra (var kabul edilen put)ların ne yarattığını bana gösterin.”

Rabbimiz bu âyette kendisinden başka hiçbir gücün hiçbir şey yaratamayacağını ilan etmekte ve inkârcılara son derece etkili bir teklif yönlendirmektedir. Olmayan şey gösterilemeyeceği için muhataplar böylece susturulmak istenmektedir.

Fâtır 35/40 ve Ahkâf 46/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bana gösterin bakalım, onlar (putlar) yeryüzünden neyi yaratmışlar; yoksa onların gökler(in yaratılışıyla) ilgili herhangi bir ortaklığı mı varmış!” Bu âyetlerde bir meydan okuma yer almakta, gökler ve yerle ilgili bir detaya girilmektedir.

Benzer bir soru Tûr 52/36’da “Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattı” şeklinde inkârî bir kalıpta getirilmektedir. A‘râf 7/191 ve Furkân 25/3’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah’ın dışında her şey yaratılmıştır. Müşriklerin ortak koştukları da bu bağlamda yaratılmış şeyler oldukları için, onların hiçbir şekilde ilâh olamayacağı, hiçbir şey yaratamayacakları beyan edilmiş olmaktadır.

3. فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا “Allah’a yalan uydurandan daha zalim kim olabilir ki!” Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler(27) ve zalimlerin ta kendileri(28) olarak tanıtılmaktadır. Kehf sûresinin 4. âyetinde yer alan “Allah çocuk edindi” iftirası için 5. âyette bunun çok büyük ve haddi aşan bir söz olduğu, bu insanların sadece ve sadece yalan konuştukları vurgulanmıştı. Burada da aslında dile getirilen “en zalim iftiracıların” yaptığı şey de Allah’a çocuk isnadıdır, yani bir anlamda şirktir.

Âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Allah’a yalan isnat edenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(29) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde konuyla ilgili dile getirilen husus, sözü edilen iftiracılardan daha zalim kimsenin bulunmadığını beyan etmektir. Adâlet kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(30) Bu yüzden müşrikler zalimlerdir.

Yüce Allah Hâkka 69/44-46’da doğrudan elçiye hitap ederek eğer Allah’a herhangi bir yalan iftira ederse onu güçlü bir şekilde yakalayıp şah damarını kesip parçalayacağını haber vermektedir. Hûd 11/18’de ise Allah’a bu tür yalan iftira edenlerin özel bir yargılamaya tâbi tutulacağı ve üzerlerine lanet yağdırılacağı bildirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesi öncelikle Yüce Allah hakkında ve elbette diğer konularda da delilsiz konuşmamak gerektiğini bir ödev olarak bütün muhataplara yüklemektedir.

c) Gençlerin Mağaradaki Durumu

Yüce Allah, sûrenin 16-20. âyetlerinde mağaraya sığınacak gençlerin samimiyetlerini, Allah’ın rahmetini onlara ulaştıracağını, Güneş’e karşı mağaranın içindeki pozisyonlarını, Allah’tan gelen hidayet üzere oluşlarını, O’ndan başka yol göstericinin bulunmadığını beyan etmektedir.

Ardından, uyuyor olmalarına rağmen kendilerinin uyanık zannedilebileceği, sağa sola döndürüldükleri, köpeklerinin kapıya doğru uzandığı, görülmeleri halinde kendilerinden korkulup kaçılacağı bildirilmektedir. Daha sonra, uyandırılmaları, mağarada kalış sürelerini sorgulamaları, içlerinden birini şehre gönderip gıda istemeleri, bu arada dikkatli davranıp kendilerini ele vermemesi için yapılan tenbihler, tanınmaları durumunda yaşayabilecekleri sıkıntılar ele alınmaktadır.

ı. Mağaraya Sığınmaları

وَاِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ اِلَّا اللّٰهَ فَاْوُ۫آ اِلَى الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِه۪ وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ اَمْرِكُمْ مِرْفَقًا “(İçlerinden biri şöyle demişti:) Madem siz onlardan ve Allah’tan başka tapmakta olduklarından uzaklaştınız, (o halde) mağaraya sığının ki Rabbiniz size merhametinden yaysın ve işinizde sizin için kolaylık sağlasın.”

Âyetteki وَاِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ ve izı‘tezeltümûhum fiili “ve onlardan ayrıldığınız zaman”;وَمَا يَعْبُدُونَ ve mâ ya‘büdûne ifadesi “ve taptıklarından da”; اِلَّا اللّٰهَ illellâhe istisnası “Allah’tan başka”; فَاْوُ۫ا fe’vû emri “sığının”; اِلَى الْكَهْفِ ile’l-kehfi kelimesi “o mağaraya”; يَنْشُرْ yenşur fiili “yayar, bolca verir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”;مِنْ رَحْمَتِه۪ min rahmetihî tamlaması “O’nun merhametinden”; وَيُهَيِّئْ ve yüheyyi’ fiili “ve hazırlar”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”;مِنْ اَمْرِكُمْ min emriküm tamlaması “sizin işinizden, durumunuzla ilgili”; مِرْفَقًاmirfekan kelimesi ise “çıkış yolu, kurtuluş” demektir.

Burada genç yiğitlerin kendi aralarındaki bir konuşma ve Yüce Allah’ın hayata nasıl müdahale edeceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ اِلَّا اللّٰهَ فَاْوُ۫آ اِلَى الْكَهْفِ“(İçlerinden biri şöyle demişti:) Madem siz onlardan ve Allah’tan başka tapmakta olduklarından uzaklaştınız, o halde mağaraya sığının.” Yüce Allah mağaraya sığınmak durumunda olan gençlerin kendi aralarındaki konuşmayı haber vermekte ve putperest kavimlerinden ve onların Allah’ın dışında tapındıkları şeylerden uzaklaşmalarının karşılığında mağaraya sığınmayı teklif ettiklerinden söz etmektedir. Bu ifade, Kehf 18/10. âyete bir göndermedir ve 14. âyetinde de yer aldığı üzere genç yiğitlerin tevhid kararlılığının bir göstergesi ve sonucudur. Bu konuda çeşitli âyetlerde de bilgiler vardır.(31)

2. يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِه۪ وَيُهَيِّئْ لَكُمْ مِنْ اَمْرِكُمْ مِرْفَقًا “Rabbiniz size merhametinden yaysın ve işinizde sizin için kolaylık sağlasın.” Genç yiğitler mağaraya sığınmanın beraberinde birbirlerine moral vermekte ve tevhide sahip olmalarının sonucu olarak Allah’ın rahmet ve merhametinin kendilerini kucaklayacağını, içinde bulundukları sıkıntılı durumun da sona ereceğini beyan etmişlerdi. Burada da tıpkı Kehf 18/10. âyette olduğu gibi duanın bir anlamda beklentiye dönüşmüş biçimi yer almaktadır.

Orada “Ey Rabbimiz! Bize tarafından rahmet ver ve bize (şu) durumumuzdan bir kurtuluş yolu hazırla!” demişlerken, burada Yüce Allah’ın rahmetini yayıp onlara sunacağını ve işlerini düzelteceğini birbirlerine bir moral unsuru olarak ifade etmektedirler.

Âyette geçen مِرْفَق mirfak kelimesi “çıkış yolu, kurtuluş, kolaylaştırma, fayda, faydalanılan şey”(32) gibi anlamlara gelmekte ve Yüce Allah’ın kendilerine huzur verip, bulundukları sıkıntılı ortamdan onları kurtaracağı mesajını içermektedir. Burada hem mağaradaki ortamdan bir anlamda kurtarmak anlamı vardır, hem de o ortamı yararlanılabilir bir mekâna dönüştürme manası söz konusudur. Her iki durumda da maksat Yüce Allah’ın onlara rahmetini yayacağı ve işlerinde kolaylıklar ihsan edeceği müjdesini vermektir.

Muhtemelen bu konuşmadan sonra Kehf 18/11. âyette dile getirilen olay meydana gelmiş ve onların kulaklarına ağırlık vurularak uyumaları sağlanmıştı. Bundan sonra gelen âyette ise bir anlamda mağaranın yapısı hakkında bilgi verilmektedir.

ıı. Güneş’in Pozisyonuna Göre Mağaranın İçi

وَتَرَى الشَّمْسَ اِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَم۪ينِ وَاِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ ف۪ي فَجْوَةٍ مِنْهُ ذٰلِكَ مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ مَنْ يَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا “(Orada bulunsaydın) onlar onun (mağaranın) geniş bir yerindeyken Güneş’i doğduğunda mağaranın sağına yönelirken, batarken de sol taraftan (onlara vurmadan) geçerken görürdün. İşte bu, Allah’ın delillerindendir. Allah kime hidayet ederse işte o, doğru yola ulaştırılmıştır. Kimi de saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık ona yol gösterecek herhangi bir dost asla bulamazsın.”

Âyetteki وَتَرَى ve terâ fiili “ve görürsün”; الشَّمْس eş-şemse kelimesi “Güneş’i”; طَلَعَتْ tale‘at fiili “doğmuş”; تَزَاوَرُ tezâveru fiili “eğilir, teğet geçer”;عَنْ كَهْفِهِمْ ‘an kehfihim tamlaması “onların mağaralarından”; ذَاتَ الْيَم۪ينِ zâte’l-yemîni ifadesi “sağ tarafa”; وَاِذَا غَرَبَتْ ve izâ ğarabet fiili “ve battığı zaman”; تَقْرِضُهُمْ takriduhum fiili “onları makaslayıp geçer”; ذَاتَ الشِّمَال zâte’ş-şimâli ifadesi “sol tarafa”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; ف۪ي فَجْوَةٍ fî fecvetin ifadesi “geniş yerdeyken, ortadayken”; مِنْهُ minhu ifadesi “orada”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ min âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerinden(dir)”;مَنْ يَهْدِ men yehdî ifadesi “kime hidayet ederse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَهُوَ fe huve zamiri “o”; الْمُهْتَد el-muhtedi kelimesi “doğru yolu bulan(dır), hidayet üzere olan(dır)”;وَمَنْ يُضْلِلْ ve men yudlil ifadesi “ve her kimi de saptırırsa, sapkınlığını onaylarsa”; فَلَنْ تَجِدَ fe len tecide fiili “asla ve asla bulamazsın”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “dost”; مُرْشِدًا murşiden sözcüğü ise “yol gösteren” demektir.

Burada mağaranın fiziksel yapısı hakkında bilgi verilmekte, bunun sıra dışı bir yer olduğu, inanan veya inanmayanlar için bir imtihan oluşturduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَتَرَى الشَّمْسَ اِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَم۪ينِ وَاِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ ف۪ي فَجْوَةٍ مِنْهُ “(Orada bulunsaydın) onlar onun (mağaranın) geniş bir yerindeyken güneşi doğduğunda mağaranın sağına yönelirken, batarken de sol taraftan (onlara vurmadan) geçerken görürdün.” Yüce Allah genç yiğitlerin sığındığı mağara hakkında bilgi sunmakta, Hz. Peygamber’in bu durumu gözünde canlandırması için bazı detaylar vermektedir. Bu bağlamda Güneş doğduğunda mağaranın sağ tarafından teğet geçtiği, batarken de sol tarafından adeta mağarayı yalayıp geçtiği bildirilmekte, o esnada gençlerin de mağaranın geniş bir yerinde bulunduğu beyan edilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَزَاوَرُ tezâveru fiili “eğilmek, vurup kıyısından geçmek, yalayıp geçmek, teğet geçmek” gibi anlamlar vermekte, Güneş ışıklarının gençlerin bulunduğu yere doğrudan ulaşmadığı ortaya konulmaktadır. Aynı şekilde Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَقْرِضُ takridu fiili de “vurup geçmek, makaslayıp geçmek, teğet geçmek” gibi anlamlar içermektedir. Gençlerin mağarada bulunduğu yer ise فَجْوَة fecveh kelimesiyle karşılanmakta, bu kelime “meydan, geniş yer, köşe, geniş bir dehliz, geniş alan”(33) manalarına gelmektedir.

Durum böyle olunca, mağaranın kuzeye doğru baktığı, güneşin ışıklarından ve sıcaklığından doğrudan etkilenmedikleri anlaşılmaktadır.(34) Belli ki gençler mağaranın aşağı kısımlarında geniş bir yerinde, bir anlamda rahatsızlık hissetmedikleri bir bölgede bulunuyorlardı. Kehf 18/10 ve 16. âyetlerinde sözü edilen “mağarada huzur içinde oluşları ve işlerinin düzene kavuşturulma” duaları kabul edilmiş, herhangi bir sıkıntı ile de karşılaşmamışlardı.

2. ذٰلِكَ مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ مَنْ يَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا “İşte bu, Allah’ın delillerindendir. Allah kime hidayet ederse işte o, doğru yola ulaştırılmıştır. Kimi de saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık ona yol gösterecek herhangi bir dost asla bulamazsın.” Âyetin bu bölümüyle ilgili olarak bazı açıklamalar zorunludur.

a) ذٰلِكَ مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ “İşte bu, Allah’ın delillerindendir.” Âyetteki مِنْ min edatı “bazı, bir kısmı” manasında baziyet anlamı verir. Yani bu olayın Yüce Allah’ın ayetlerinden sadece bir tanesi olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah bu olayı, özellikle de mağaranın yapısını kendi âyetlerinden birisi olarak tanıtmakta, maksadın kendi erişilmez gücünü ve kudretini göstermek olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah’ın âyetlerinden olan bu olay, meselenin sıra dışılığını ve kesin iman gerektiren boyutunu ortaya koymaktadır. Bu olay, detayına girmeden imana konu bir meseledir. İsrâ’ 17/1 ve Necm 53/18’de de ifade edildiği gibi, Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı görmesi nasıl ki sıra dışı bir olay olarak sunulmuşsa, burada da durum aynıdır ve muhatapların buna iman etmesi istenmektedir. Bir mesele Yüce Allah tarafından haber veriliyorsa kula düşen görev onu kabul edip benimsemesidir; sonrasında ise varsa ve ulaşabilirse onun hikmetlerine ulaşmaya çalışmasıdır.

b) مَنْ يَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا “Allah kime hidayet ederse işte o, doğru yola ulaştırılmıştır. Kimi de saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık ona yol gösterecek herhangi bir dost asla bulamazsın.” Bu cümlelerin benzerleri A‘râf 7/178 ve İsrâ’ 17/97’de de geçmektedir. A‘râf 7/178’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah kime hidâyet ederse, işte o, doğru yola ulaşmıştır. Kimleri de saptırırsa, işte asıl ziyana uğrayanlar onlardır.”

Ayrıca İsrâ’ 17/97’de de şu bilgiler vardır: “Allah’ın hidâyet verdiği kişi doğru yola eriştirilmiştir (yani hidayet isteğini Allah’ın onayladığı kişi doğru yoldadır). Şaşkınlığını onayladıkları için ise, Allah’tan başka (kendilerini savunacak) dostlar bulamazsın.” İşte bu üç âyetin ortaklaşa verdiği mana, Yüce Allah’ın isteyene hidayet edeceği, isteyeni de sapkınlıkta bırakacağıdır, vesselâm.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu bölümü hemen öncesindeki cümleyi açıklamakta, maksadın bir imtihan olduğunu ortaya koymaktadır. Bakara 2/26’da yer alan sivrisinek örnekliğinde de geçtiği gibi, bu tür anlatımlarda muhatapların imanı denenmektedir. Verilen bilgiye inananlar hidayet bulurlar; inanmayanlar ise sapkınlıkta bırakılırlar. Burada da durum aynıdır.

Mağaradaki yiğit geçlerle ilgili verilen bilgiler bir imtihandır. Buna inananlar Yüce Allah’ın hidayetine mazhar kılınırlar. Onlar olaya iman ettikleri için hidayeti hak etmişlerdir ve kendilerine الْمُهْتَد el-mühted yani “doğru yolu bulan, hidayet üzere olan” denmektedir. Konuya inanmayanlar ise sapkınlığı tercih etmiş oldukları için Yüce Allah onların sapkınlığını onaylamış olacaktır. Sonuçta bu tipler için yol gösterici herhangi bir dostun bulunamayacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Bu ve daha pek çok âyette hidayet ve dalaletle ilgili pek çok detay bilgiler yer almaktadır. Konuyu Fâtiha 1/6 ve A‘râf 7/178’de ayrıntılı bir şekilde ele aldığımız için, burada benzer şeyleri söylemeyeceğiz. Sadece şu kadarını hatırlatalım: Hidayet ve dalalet Allah’tan gelir; yani hidayeti de sapkınlığı da yaratan Allah’tır. Ancak hidayeti de sapkınlığı da isteyip tercih eden insandır. Dolayısıyla Allah isteyene ve hak eden hidayet eder; istemeyen ve hak etmeyen için de sapkınlık yaratır; onları sapkınlık içerisinde bırakır.

Neticede sapkınlığı onaylanmış kişiler için artık defter kapatılır; onların hak yolu bulmaları ise imkânsızlaşır; çünkü Bakara 2/7, 88, Nisâ’ 4/155, En‘âm 6/25, Kehf 18/57, Muhammed 47/16 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi Yüce Allah onların kalplerini mühürlemiş olmaktadır.

ııı. Uyku Hallerinin Korku Verici Oluşu

وَتَحْسَبُهُمْ اَيْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَم۪ينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ وَكَلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَص۪يدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَارًا وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبًا “Kendileri uykuda oldukları hâlde sen onları uyanık sanırdın. Onları sağa sola çeviriyorduk. Köpekleri de (mağaranın) girişinde ön ayaklarını uzatmıştı. Onları görüp bilseydin elbette dönüp onlardan kaçardın ve gördüklerin yüzünden elbette için korku ile dolardı.”

Âyetteki وَتَحْسَبُهُمْ ve tahsebuhum fiili “ve onları sanırsın”;اَيْقَاظًا eykâzan kelimesi “uyanık olanlar şeklinde”; وَهُمْ ve hum zamiri “(halbuki) onlar”; رُقُود rukûdün sözcüğü “uyuyan, uymakta olanlar(dır)”;وَنُقَلِّبُهُمْ ve nukallibuhum fiili “ve onları döndürüyoruz, çeviriyoruz”;ذَاتَ الْيَم۪ينِ zâte’l-yemîni ifadesi “sağ tarafa”; وَذَاتَ الشِّمَالِ ve zâte’ş-şimâli ifadesi “ve sol tarafa”;وَكَلْبُهُمْ ve kelbuhum tamlaması “ve onların köpeği”; بَاسِط bâsitun kelimesi “uzatan, yayan(dır), uzatmıştı”;ذِرَاعَيْهِ zirâ‘ayhi sözcüğü “iki ayağını”;بِالْوَص۪يدِ bi’l-vesîti kelimesi “eşiğe, girişe”;لَوِ اطَّلَعْتَ lev ıttala‘te fiili “eğer görseydin, muttali olsaydın”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”;لَوَلَّيْتَ le velleyte fiili “elbette dönerdin”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan dolayı”;فِرَارًا firâran kelimesi “kaçarak”;وَلَمُلِئْتَ ve lemüli’te edilgen fiili “ve elbette dolardın”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan dolayı”; رُعْبًا ru‘ben kelimesi “korkuyla” demektir.

Burada mağaradaki gençlerin ve köpeklerinin durumu ile o durumda görülmeleri halindeki endişe verici halleri gündeme getirilmektedir.

1. وَتَحْسَبُهُمْ اَيْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَم۪ينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ “Kendileri uykuda oldukları hâlde sen onları uyanık sanırdın. Onları sağa sola çeviriyorduk.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَيْقَاظ eykâz kelimesi “uyanıklar” demektir. رُقُود rukûd sözcüğü ise râkıd kelimesinin çoğuludur ve “uykulular, uymakta olanlar” manasına gelmektedir.(35) Rukûd kelimesiyle aynı kökten gelen merkad kelimesi de “uyunan yer, kabir, mezar” anlamında Yâsîn 36/52’de geçmektedir.

Yüce Allah mağaradaki gençlerin pozisyonları hakkında bilgi vermekte ve uykuda olmalarına rağmen kendilerini görmüş olsaydı Hz. Peygamber’in onları uyanık zannedeceğini bildirmektedir. Belli ki bulundukları durum uyanıklık haline oldukça yakındı. Hatta Râzî onların bu durumunu gözlerinin açıklığıyla ilişkilendirmektedir. Bu doğru bir yaklaşımdır; zira uyumakta olan birinin uyanık sanılması için gözlerinin mutlak surette açık olması gerekmektedir.

Mağaradaki gençlerin sağa ve sola doğru döndürüldükleri de beyan edilmekte ve bu iş نُقَلِّبُهُمْ nukallibuhum “biz onları döndürüyoruz” ifadesi gereği Yüce Allah’a ve dolayısıyla O’nun görevlendirdiği Cebrâil (as) gibi meleklere nispet edilmektedir.(36) Bu olayın gerekçesi, muhtemelen hep bir tarafta yatmalarının çürümeye neden olmasını engellemek olabilir. Bedenlerin kaç defa döndürüldüğüyle ilgili çeşitli rivayetler bulunduğunu belirten Râzî, bunların hiçbirinin güvenilir olmadığını, bu konuda sahih herhangi bir hadisin rivayet edilmediğini ifade etmiştir.(37)

Mağaradakilerin sağa sola çevrilmelerinden anlaşılabilecek şey, sebeplere sarılmanın insan olmanın gereği olduğudur. Olayın mucizevi yönü bir tarafa, insanlar herhangi bir işte ellerinden geleni yapmalı, sebeplere sarılmalı, varsa alınacak önlemler onları mutlaka almalıdırlar. Mucizevi bir olayda bile olağan sebeplere sarılmak tedbirli olmanın bir gereğidir.

2. وَكَلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَص۪يدِ “Köpekleri de (mağaranın) girişinde ön ayaklarını uzatmıştı.” Bu cümleden hareketle, mağaraya sığınan gençlerin yanında ve mağaranın girişinde veya sonunda yatmakta olan bir köpeğin bulunduğu anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ذِرَاعَيْهِ zirâ‘ayhi ifadesi aslında “iki kolu” manasına gelse de, köpekler için “kollar”dan değil “ön ayaklar”dan söz edilebilir. Bu köpek mağaranın giriş kısmında yani eşiğin yanında ayaklarını uzatmış bir vaziyette yatmaktaydı.(38) Gençlerin yanında neden bir köpeğin bulunduğunu bilmemekteyiz; ancak Yüce Allah bunun haberini verdiğine göre bunda herhangi bir şüphe yoktur.

3. لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرَارًا وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبًا “Onları görüp bilseydin elbette dönüp onlardan kaçardın ve gördüklerin yüzünden elbette için korku ile dolardı.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmeye devam etmekte ve eğer onların bu durumunu görseydi arkasını dönüp kaçacağını ve yüreğine korku dolmuş olacağını bildirmektedir.

Kur’ân’da beş kez(39) geçen الرُّعْب/رُعْب er-ru‘b/ru‘b kelimeleri “korku” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki görüntü öyle çok da normal ve güzel değildi; zira görülmeleri durumunda dönüp kaçmanın başka bir anlamı olamaz. Zaten âyetin sonundaki ifade de yüreğinin korkuyla dolacağı haberini içermektedir. Mucizevi bir olayın maddi ilişkilerle izahını yapmaya kalkışmak çok doğru sonuçlar vermeyebilir. Bu mesele Kur’ân’da yer aldığı şekliyle benimsenmeli, herhangi bir detaya girilmemeli, verilen bilgilere iman edilmelidir.

Bu arada mağarada yaşananların insanlar için bir hedef bilgi olma ihtimali de vardır. İnsanlar buradaki tecrübeden hareket ederek benzer bir uygulamayı başarabilme uğrunda çalışmalar yapmalı ve Yüce Allah’ın hedef bilgi olarak verdiği bu örneği anlayıp ondan sonuçlar çıkartabilecek mesailer ve bilimsel faaliyetler gerçekleştirmelidirler. Kur’ân’da geçen bu ve benzer olağandışılıkların vahiyde yer almasının temel sebeplerinden birisi de bu olsa gerektir.

ıv. Uyandırılıp İçlerinden Birini Şehre Göndermeleri

وَكَذٰلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَآءَلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَآئِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوٓا اَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هٰذِه۪ٓ اِلَى الْمَد۪ينَةِ فَلْيَنْظُرْ اَيُّهَآ اَزْكٰى طَعَامًا فَلْيَاْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَلْيَتَلَطَّفْ وَلَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ اَحَدًا اِنَّهُمْ اِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ اَوْ يُع۪يدُوكُمْ ف۪ي مِلَّتِهِمْ وَلَنْ تُفْلِحُوٓا اِذًا اَبَدًا “(Onları uyuttuğumuz gibi) durumlarını birbirlerine sormaları için aynı şekilde kendilerini uyandırmıştık. İçlerinden biri ‘Ne kadar kaldınız?’ demişti. (Kimileri) ‘Bir gün veya günün bir parçası kadar kaldık.’ demiş, (kimileri de) ‘Rabbiniz, kaldığınız süreyi daha iyi bilendir.’ cevabını vermişti. (Sonra şöyle demişlerdi): İçinizden birini şu gümüş paranızla şehre gönderin de baksın, hangi yiyecek daha temiz ise size ondan rızık getirsin! Ayrıca nazik (dikkatli) davransın ve sakın sizi kimseye sezdirmesin! Şüphesiz ki onlar, sizden haberdar olurlarsa sizi taşlarlar (kovarlar) veya sizi kendi dinlerine çevirirler ki o zaman da asla kurtulamazsınız.”

Buradaki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”;بَعَثْنَاهُمْ be‘asnâhum fiili “onları uyandırmıştık”; لِيَتَسَآءَلُوا liyetesâelû fiili “karşılıklı olarak sorsunlar diye”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; قَآئِل kâilün kelimesi “diyen biri”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; كَمْ لَبِثْتُمْ kem lebistüm sorusu “ne kadar kaldınız”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَبِثْنَا lebisnâ fiili “kaldık”; يَوْمًا yevmen kelimesi “bir gün”;اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ev ba‘da yavmin “veya günün bir kısmı (kadar)”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; اَعْلَمُ a‘lemu ism-i tafdîli “gayet iyi bilen(dir)”; بِمَا لَبِثْتُمْ bimâ lebistüm ifadesi “sizin ne kadar kaldığınızı”; فَابْعَثُوا feb‘asû emri “gönderin”; اَحَدَكُمْ ehadeküm tamlaması “sizden birinizi”;بِوَرِقِكُمْ هٰذِه۪ٓ biverıkıküm hâzihî ifadesi “şu paranızla”;اِلَى الْمَد۪ينَةِ ile’l-medîneti sözcüğü “şehre”; فَلْيَنْظُرْ felyenzur emri “baksın”; اَزْكٰىezkâ kelimesi “daha arınmış, temiz, helal”;طَعَامًا ta‘âmen sözcüğü “gıda olarak”; فَلْيَاْتِكُمْ fe’lye’tiküm emri “size getirsin”;بِرِزْقٍ birizkın kelimesi “rızık, gıda”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; وَلْيَتَلَطَّفْ ve’lyetelettaf emri “ve hassas, dikkatli ve tedbirli davransın”;وَلَا يُشْعِرَنَّ ve lâ yuş‘ıranne ifadesi “ve sakın ha sezdirmesin”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”; اَحَدًا aheden kelimesi “herhangi bir kişiye”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “şüphesiz ki onlar”;اِنْ يَظْهَرُوا in yazherû fiili “haberdar olurlarsa”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizden”;يَرْجُمُوكُمْ yarcümûküm fiili “sizi recm ederler, taşlarlar, kovarlar”;اَوْ يُع۪يدُوكُمْ ev yu‘îdûküm fiili “veya sizi geri döndürürler”; ف۪ي مِلَّتِهِمْ fî milletihim tamlaması “onların kendi dinlerine, inançlarına”; وَلَنْ تُفْلِحُوا ve len tüflihû fiili “ve asla ve asla kurtulamazsınız”; اِذًا izen edatı “o takdirde, o zaman”; اَبَدًا ebeden kelimesi ise “ebedi olarak” demektir.

Burada mağaradaki gençlerin uyandırılması ve ondan sonra yaşananların bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذٰلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَآءَلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَآئِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ “(Onları uyuttuğumuz gibi) durumlarını birbirlerine sormaları için aynı şekilde kendilerini uyandırmıştık. İçlerinden biri ‘Ne kadar kaldınız?’ demişti. (Kimileri) ‘Bir gün veya günün bir parçası kadar kaldık.’ demiş, (kimileri de) ‘Rabbiniz, kaldığınız süreyi daha iyi bilendir.’ cevabını vermişti.” Yüce Allah mağaradaki gençlerin uyandırıldıktan sonraki halleriyle ilgili olarak aralarındaki konuşmaları bildirmektedir.

a) وَكَذٰلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَآءَلُوا بَيْنَهُمْ “(Onları uyuttuğumuz gibi) durumlarını birbirlerine sormaları için aynı şekilde kendilerini uyandırmıştık.” Yüce Allah mağarada bir süre kalan gençleri orada uyuttuğu gibi, aynı kudretin bir gereği olarak onları dirilttiğini beyan etmekte, sonuçta onların da kendi durumlarını aralarında sorgulamaya veya anlamaya çalıştıklarını beyan etmektedir. “Kâdir-i Mutlak (mutlak yaratma gücüne sahip) olan Yüce Allah her türden yaratmayı bildiği gibi, her türden yaşatmayı da elbette bilmektedir.”

İşte mağaradaki gençlerin durumu bunun bir örneğidir. Âyette geçen بَعَثْنَا be‘asnâ fiili “uyandırmak”(40) manasına gelebileceği gibi “onları hayata döndürmek, hayata göndermek” manasına da gelebilir. Her hâlükârda burada sözü edilen durum bu gençlerin bulunduğu halden kaldırılmaları ve hayata katılımlarının sağlanmasıdır.

Bu arada âyette geçen لِيَتَسَآءَلُوا liyetesâelû ifadesindeki lâm/li edatının ta‘lîl “gerekçe” bildirmekten ziyade “akıbet” manasına geldiği kanaatindeyiz. Yani burada onların uyandırılmasının gerekçesi değil de uyandırıldıktan sonra neler olduğu noktasında bilgi verilmektedir. Müfessirlerimizin büyük çoğunluğu ilk manayı tercih etmiş olsa da biz söz konusu edatın akıbet manasına geldiğini ve uyandırıldıktan sonra onların konuyu birbirlerine sormaya başladıklarının ifade edildiğini düşünmekteyiz.

b)قَالَ قَآئِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالُوا رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ “İçlerinden biri ‘Ne kadar kaldınız?’ demişti. (Kimileri) ‘Bir gün veya günün bir parçası kadar kaldık.’ demiş, (kimileri de) ‘Rabbiniz, kaldığınız süreyi daha iyi bilendir.’ cevabını vermişti.” Buna benzer bir soru-cevap diyalogu Bakara 2/259’da da yer almaktadır. Ayrıca Mü’minûn 23/112-114’te de geçtiği gibi bu sorunun ve cevabının benzeri mahşer şartlarında kâfirler tarafından birbirlerine sorulup cevaplar alınacaktır. Mağaradaki gençler uyandırıldıktan sonra birbirlerine orada ne kadar kaldıklarını, yani ne kadar uyuduklarını sormuşlardı. Bu soruya “bir gün ya da günün bir bölümü kadar” şeklinde cevap verilmişti.

Uykudaki insanın dış hayatta ne kadar zamanın geçtiğini anlaması elbette mümkün değildir. Dolayısıyla verilen diğer bir cevapta onların orada kalış sürelerini Yüce Allah’ın çok daha iyi bildiği beyan edilmiştir. Mahşer şartlarına göre dünya hayatı nasıl ki çok kısa, bir gün,(41) bir kuşluk vakti veya bir akşam(42) kadar ise, uyuyanlar için de geçen vakit ona benzer şekilde çok kısa zaman ifadeleriyle dile getirilmektedir.

Uyananlar uyuma süreleri hakkında bu türden bilgiler verince içlerinden birileri de bunun tahminlerle olmayacağını, sürenin çok daha uzun olması gerektiğini, gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah’ın bilebileceğini ifade etmek istemişlerdi. “Kalış sürelerini Yüce Allah’ın çok daha iyi bileceği” sözü, gençlerin Allah bilincine sahip olduklarını, uyumadan önceki tevhid duyarlılığını kaybetmediklerini göstermektedir. Çünkü bu ifade insan iradesinin devre dışı bırakıldığı uyku gibi hallerde insanların fikirlerinin çok bir anlam ifade etmeyeceğinin de açık bir delilidir.

Her konuda olduğu gibi bu konuda da Yüce Allah’ın bilgisine ve dediğine itibar etmek Müslüman duyarlılığının olmazsa olmazları arasında yer almalıdır.

2. فَابْعَثُوٓا اَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هٰذِه۪ٓ اِلَى الْمَد۪ينَةِ فَلْيَنْظُرْ اَيُّهَآ اَزْكٰى طَعَامًا فَلْيَاْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَلْيَتَلَطَّفْ وَلَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ اَحَدًا “(Sonra şöyle demişlerdi): İçinizden birini şu gümüş paranızla şehre gönderin de baksın, hangi yiyecek daha temiz ise size ondan rızık getirsin! Ayrıca nazik (dikkatli) davransın ve sakın sizi kimseye sezdirmesin!” Yüce Allah mağaradaki gençlerin orada kalış süreleriyle ilgili tahminlerinin sonrasında birbirlerine yönlendirdikleri diğer bir isteği hatırlatmaktadır. Bu bağlamda içlerinden birini ellerindeki gümüş parayla şehre göndermek istediklerini, temiz gıda araması gerektiğini, oradan rızık getirmesini, bu arada gizlilik içerisinde davranmasını ve başkalarına kendilerini sezdirmemesini tenbihlemişlerdi.

a) Ayetin izahına geçmeden önce bir teknik bilgiye değinmekte yarar görmekteyiz. Ayette geçen بِوَرِقِكُمْ هٰذِه۪ٓ biverıkıküm hâzihî ifadesi “şu paranızla” anlamında tamlama için kullanılan bir ism-i işaret kullanımı örneğidir. Bilindiği üzere bir tefsire göre Yâsîn 36/52’de zikredilen min markadinâ hâzâ “şu bizim kabrimizden” ifadesi de örneklerden birisi olarak görülebilir. Bir diğer örnek Kasas 28/27’de ibneteyye hâteyni “şu iki kızım” şeklinde tesniye “ikili” kullanım olarak zikredilmektedir. Buradaki hâteyni “şu iki” işaret ismi ibneteyye “iki kızım” tamlamasının sonunda getirilmiştir. Tevbe 9/28’de geçen ‘âmihim hâzâ ifadesi de bu kullanımın başka bir örneği olarak yer almaktadır. Ayrıca Yûsuf 12/15’te geçen اَمْرِهِمْ هٰذَا emrihim hâzâ ifadesindeki hâzâ ism-i işareti de tamlamadan sonra geldiği için aynı durum orada da söz konusudur. Yûsuf 12/93’teki bikamîsî hâzâ ifadesi de bunun bir başka örneğidir. Kehf 18/62’de geçen min seferina hâzâ “şu bizim yolculuğumuzdan dolayı” ifadesi de benzer bir kullanım örneğidir.

b) Âyette ne paranın miktarı, şehrin ismi, gönderilenin adı, muhatapların hangi milletten oluştuğu vs. hakkında herhangi bir detay verilmediği için bu konulardaki aktarımları gerekli görmemekteyiz. Âyette verilmek istenen mesaj özelde muhtemelen şudur: İçlerinden birisini bir miktar para ile şehre göndermek istemişler, bu arada almasını arzu ettikleri gıdanın temiz ve helal olduğuna dikkat etmesini özellikle tembihlemişlerdi. Anlaşılıyor ki bu gençler hem bedavacılık yapmamayı bilen insanlardı, hem de gasp ve haksız bir şekilde helal olmayan yollarla bir şeyler elde etmeyi benimsememişlerdi.(43)

c) Bu arada gıdaların اَزْكٰى ezkâ yani “arınmış, temiz, kaliteli ve helal olanı”nın incelenmesi gerektiğini önemsemiş ve bunu uygulamaya koymuşlardı. İbn Abbâs’ın ifadesine göre gönderdikleri ilgili elemanın o temiz ve helal gıdadan(44) alıp getirmesini özellikle vurgulayarak arkadaşlarını uyarmışlar, önüne ilk gelen yerden herhangi bir şey almasını değil, özellikle inceleyerek, araştırarak alış-veriş yapmanın gereğini ona ifade etmişlerdi. Zira âyetteki فَلْيَنْظُرْ fe’lyenzur emri böyle bir inceleme ve araştırma yapmayı öngörmektedir.

d) Âyette geçen وَلْيَتَلَطَّفْ ve’lyetelettaf emri “hassas, dikkatli ve tedbirli davranmak, gizlilik içerisinde olmak” demektir. Bu anlam son derece isabetlidir; çünkü devam eden cümledeki “Sakın sizi kimseye sezdirmesin” ifadesi bu anlamın devamı niteliğindedir. Bazı âlimlerimiz ve’lyetelettaf kelimesinin “nezaket içerisinde davranmak”(45) manasına da geldiğini beyan ederek, onların yaşadıkları ortamda şartlar değiştiği için mevcut şartları görerek dikkat ve nezaket göstermelerini onlardan istemişlerdi.

e) Âyetin sonundaki وَلَا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ اَحَدًا “Sakın sizi kimseye sezdirmesin” ifadesi “hiç kimseye sizden söz etmesin”, “varlığınızı kimseye hissettirmesin”, “sizin yerinizi kimseye bildirmesin”,(46) “yerinizi şehir halkından hiç kimseye haber vermesin” gibi anlamlar içermektedir. Anlaşılan o ki, şehre gönderilen kişi farklı ortamlara gireceği için, hem kendisini hem de diğer arkadaşlarını deşifre etmemesini ondan istemişlerdi.

Dahası, yaşanan olayda birtakım sıra dışılıklar bulunduğu için, çevredekilerin durumu fark etmemeleri gerekiyordu; bu yüzden mağaradaki gençler şehre gönderdikleri arkadaşlarını bu noktada özellikle uyarma ihtiyacı hissetmişlerdi.

3. اِنَّهُمْ اِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ اَوْ يُع۪يدُوكُمْ ف۪ي مِلَّتِهِمْ وَلَنْ تُفْلِحُوٓا اِذًا اَبَدًا “Şüphesiz ki onlar, sizden haberdar olurlarsa sizi taşlarlar (kovarlar) veya sizi kendi dinlerine çevirirler ki o zaman asla kurtulamazsınız.” Burada mağaradaki gençlerin şehre gönderdikleri arkadaşlarına yönelik uyarılarının gerekçesi gündeme getirilmektedir.

a) Âyette geçen اِنَّهُمْ اِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ ifadesi “Sizden haberdar olurlarsa”, “Sizi ellerine geçirirlerse”,(47) “Varlığınızı ve yerinizi öğretirlerse”,(48) “Size muttali olurlarsa”, “Sizi görür veya bulurlarsa” gibi anlamlar vermektedir. Dikkat edilirse bütün ihtimallerde görülen ortak nokta, bu gençlerin yerlerinin bilinmesi tehlikesidir. Eğer böyle bir durum olursa nelerin yaşanabileceği ise devam eden cümlelerde beyan edilmektedir.

b) Burada geçen يَرْجُمُوكُمْ yercümûküm ifadesi “sizi recm ederler” demektir. Yâsîn 36/18’de de zikredildiği üzere, recm “taşlamak, kovmak, taşla kovmak, sözle taşlamak, çirkin söz söylemek”(49) gibi anlamlara gelmektedir. İnançsız olanların veya kâfir ya da müşriklerin peygamberlere karşı takındığı ortak tavır gereği, burada da mağaradaki delikanlılara yönelik bir tehdit unsuru söz konusu edilmektedir. Yâsîn 36/18’de yer aldığı gibi, peygamberler eğer tebliğden veya risaletten vazgeçmezlerse, kendilerini taşlayacaklarını beyan etmekteydiler. Meryem 19/46’da yer aldığı üzere, benzer bir tehdit de Hz. İbrâhim’e yönelik olarak babası tarafından gerçekleştirilmişti.

Müfessirlerimiz yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki recm etmeyi “öldürmek, sözlü hakarete maruz bırakılmak” şeklinde yorumlamışlardır.(50) Verilmek istenen mesaj, mağaradaki gençlerin yerlerinin bilinmesi durumunda o şehir halkının kendilerine sözlü veya fiilî zarar verebileceklerine dikkat çekilmesidir. Belli ki mağaradaki gençler kendi yaşadıkları dönem şartlarını düşünerek tevhide inanan kişiler olduklarının bilinmesi durumunda kendilerine eziyet edileceğini, hatta linç edilebileceklerini düşünmüş, arkadaşlarını bu noktada ciddi bir şekilde tembihlemişlerdi.

c) Âyette sözü edilen ikinci tehlike اَوْ يُع۪يدُوكُمْ ف۪ي مِلَّتِهِمْ “Veya sizi kendi dinlerine çevirirler” ifadesiyle dile getirilmekte, ya sözlü/fiili bir eziyete maruz bırakılacakları beyan edilmekte ya da onları putperest kavminin dinine geri döndürebilecekleri tehlikesine dikkat çekilmiş olmaktaydı.

A‘râf 7/88’de de beyan edildiği gibi, benzer bir tehdit Hz. Şu‘ayb’ın kavmi tarafından ona yönlendirilmiş, ya o ve inananlar şehirden çıkartılacakları ya da kendi dinlerine geri döndürülecekleri şekilde iki seçenekle yüz yüze bırakılmışlardı. Anlaşılıyor ki küfrün mantığında herhangi bir değişiklik yaşanmamış, müminlere yönelik tehditler aynı mantıkla ve aynı şiddette, hatta aynı tehditler kullanılarak devam ettirilegelmiştir.

d) وَلَنْ تُفْلِحُوٓا اِذًا اَبَدًا “O zaman da ebediyyen kurtulamazsınız.” Mağaradaki gençlerin dikkat çektiği diğer bir nokta ise eğer o kavmin dinine geri dönerlerse, yani putperest olurlarsa bu defa artık ebediyen kurtulamayacaklarıdır. Bu gençler kendileri mağarada uyurlarken zamanın akıp gittiğini fark edememişler, zaman durduruldu sanarak kendi yaşadıkları dönemdeki sıkıntıların müminler aleyhine devam ettiğini zannetmişler, bu doğrultuda uyarılarda bulunma ihtiyacı hissetmişlerdi.

İşte muhatapların durumu hakkında yeterince bilgi sahibi olunmadığı için, putperest bir inanca ve yaşantıya dönülmesi durumunda bunun tam bir felaket olacağını beyan ederek, şirkin ne korkunç bir inanç sapması olduğunu dile getirmişler ve “asla ve asla, hiçbir şekilde” manasını verecek olan لَنْ len edatının manasını içerecek bir ifadeyi kullanmışlardı.

Bu âyetteki uyarılardan hareketle şöyle bir çıkarım yapabiliriz: İnkârcılar imanlı insanları iki seçenekle yüz yüze bırakmuşlar, “ya ölüm” “ya da putperestliğe dönüş” demişlerdi. Onlara göre putperest olunmayacaksa muhatapların hakkı ölümdür. Bunun tersinden bakılması da mümkündür: İnançlı insanlar eğer bunun faturasını dünyada ödeyeceklerse bunun en şiddetli yolu taşlanarak öldürülmeleridir.

Bu korkunç akıbetle eşdeğer olan ise eski dine yani putperestlik inancına geri döndürülmektir. Anlaşılıyor ki, küfre veya şirke bulaşmak ölümle eşdeğerdir. Bedenen ölüm nasılki dünya hayatının sonu ise, küfür ve şirk de inanç açısından ruhun öldürülmesine eşdeğerdir ve o da ahiret hayatının ateşe dönüşmesidir; manevi ölümdür ki asıl ölüm de budur.

d) Kıssanın Mesajı ve Delikanlıların Sayısı Konusu

Yüce Allah, sûrenin 21-22. âyetlerinde mağara delikanlılarının kıssası ile hedeflenen asıl mesaj olarak Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu ve Son Saat’in mutlak surette yaşanacağını beyan etmekte, onlarla ilgili insanların yaşadığı tartışmaların bir bölümünü ve nihayet üzerlerine bir mescit inşasında anlaştıklarını haber vermektedir. Daha sonra sayılarıyla ilgili yapılan tahminlerin gerçeği yansıtmadığı, onların sayısını ve durumunu Yüce Allah’ın gayet iyi bildiği, başkalarından bu konuda bilgi almaya çalışmanın gereksizliği belirtilmektedir.

ı. Allah’ın Vadinin ve Son Saat’in Gerçek Oluşu

وَكَذٰلِكَ اَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوٓا اَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَاَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ ف۪يهَا اِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ اَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا رَبُّهُمْ اَعْلَمُ بِهِمْ قَالَ الَّذ۪ينَ غَلَبُوا عَلٰىٓ اَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا “Böylece (insanları) onlardan haberdar etmiştik ki Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu ve o (Son) Saat’te şüphe olmadığını bilsinler. Hani aralarında onların durumunu tartışıyor ve şöyle diyorlardı: ‘Üzerlerine bir bina yapın! Rableri onları çok iyi bilendir.’ Onların durumunu bilenler ise ‘Biz elbette onların üzerlerine (yanlarına) bir mescit yapacağız’ demişlerdi.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “ve işte böyle”; اَعْثَرْنَا a‘sernâ fiili “haberdar etmiştik”;عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine”; لِيَعْلَمُوا li ya‘lemû ifadesi “bilsinler diye”; اَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ enne va‘dellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “gerçek(tir)”; وَاَنَّ السَّاعَةَ ve enne’s-sâ‘ate sözcüğü “ve muhakkak ki o (Son) Saat”;لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yoktur”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda”; اِذْ يَتَنَازَعُونَ iz yetenâze‘ûne fiili “hani tartışıyorlardı”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların kendi aralarında”; اَمْرَهُمْ emrehum ifadesi “onların kendi durumlarını”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi ki”; ابْنُوا übnû emri “yapın, bina edin”;عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine”;بُنْيَانًا bünyânen kelimesi “bir bina”; رَبُّهُمْ rabbuhum tamlaması “onların Rabbi”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; الَّذ۪ينَ غَلَبُوا ellezîne ğalebû ifadesi “üstün gelenler, baskın ve bilgide galip olanlar”; عَلٰىٓ اَمْرِهِمْ ‘alâ emrihim ifadesi “onların durumları hakkında”; لَنَتَّخِذَنَّ lenettehızenne ifadesi “muhakkak ki edineceğiz, yapacağız”;عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine”; مَسْجِدًا mesciden kelimesi ise “bir mescit, mabed” demektir.

Burada mağarada uyandırılan gençlerin hayata katılmaları ve sonrasında yaşanan birtakım olaylar üzerinde durulmaktadır.

1.وَكَذٰلِكَ اَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوٓا اَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَاَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ ف۪يهَا “Böylece (insanları) onlardan haberdar etmiştik ki Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu ve o (Son) Saat’te şüphe olmadığını bilsinler.” Mağaradaki gençlerin şehre gönderdiği arkadaşlarının verdiği para nedeniyle onların çok eski dönemlerde yaşadığı anlaşılmıştı. Yüce Allah bu vesileyle hem o dönemde yaşayanlara, hem de sonraki dönemlerde yaşayacak olanlara mesaj vermekte, Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu ve Son Saat’te hiçbir şüphe bulunmadığını öğretmek istemektedir.

a) Âyette geçen اَعْثَرْنَا a‘sernâ fiili “haberdar etmek”(51) anlamının yanında “dikkat çekmek, aktarmak” manalarına da gelmektedir. “Haberdar etmek, buldurmak”(52) manasından hareket edilince, burada sözü edilen olayın eski dönemlerde yaşandığı şekliyle ilgili bilgi verilmeye devam ediliyor demektir. Rivayet edildiğine göre, bu noktada şehre gönderilen genç, elinde Kral Dakyanüs’ün adı bulunan paraları verince halk bunu hazine buldu sanarak Kral’ın huzuruna getirmiş.

Aradan çok zaman geçince halk Hıristiyan olmuştu; Kral da Hıristiyandı. Genç başlarından geçeni anlatınca birlikte mağaraya gitmişler; mağaradaki gençleri bulup onlarla konuşmuşlar; sonra bu gençler tekrar uykuya dalmışlar; Kral da kendilerini mağaraya gömmüş ve üzerlerine bir mescit yapmış.(53) Bu olay bu detayıyla âyetlerde geçmediği için biz bu tür aktarımlara pek itibar edilmesi taraftarı değiliz.

b) Bu yaklaşıma karşılık, âyeti şöyle anlamak daha doğrudur: “İşte bu yolla insanların dikkatini onların kıssası üzerine çektik ki onların başına gelenler konusunda aralarında tartıştıkları zaman bilsinler ki Allah’ın ölümden sonraki kalkış konusundaki vaadi gerçektir ve Son Saat’in gelip çatacağında hiçbir şüphe yoktur.”(54) Buna göre, olayın anlatımı önceki âyette bitmiştir; bundan sonraki kısımda ise bu kıssa hakkında konuşanların sözleri veya tutumları üzerinde duruluyor demektir. Âyete böyle bakınca mesajın tarihsel bakıştan evrensel bakışa doğru taşındığı görülecektir.

Her iki yaklaşıma göre de âyette verilmek istenen mesajın iki boyutu vardır. İlki “öldükten sonra insanların mutlak surette diriltilecekleridir” ki mağarada uyutulup sonra gençlerin uyandırılması bunun sembolik bir örneğidir. Diğeri ise “Son Saat denen bu sistemin yıkılıp yeni sistemin kurulacağıdır.”

Genelde inkârcıların veya müşriklerin inanç noktasındaki en büyük sorunlarından birisi Son Saat denen hakikatın yaşanacağı noktasındaki olumsuz tutumlarıdır. İşte kıssanın bu bölümünün aktarılma sebebi, sonraki nesillerin kıssadan ders almalarını sağlamak ve Yüce Allah’ın her türlü yaratmaya kâdir olduğu gibi her türlü yaşatmaya da kudretinin yeteceğini herkese göstermektir.

2. اِذْ يَتَنَازَعُونَ بَيْنَهُمْ اَمْرَهُمْ فَقَالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيَانًا رَبُّهُمْ اَعْلَمُ بِهِمْ “Hani aralarında onların durumunu tartışıyor ve şöyle diyorlardı: Üzerlerine bir bina yapın! Rableri onları çok iyi bilendir.” Yüce Allah mağaradakilerin durumuyla ilgili olarak gerek uyandırıldıkları zamanki şehir halkından, gerekse daha sonraki insanlardan bir bölümünün bunlarla ilgili olarak konuşup tartıştıklarını haber vermektedir. Âyette onların tartıştıkları konu hakkında doğrudan bir bilgi yoktur; ancak devam eden cümlelere bakıldığında onların mağaralarına bir bina veya bir mescit yapılmasını, sayılarını veya mağarada kalış sürelerinin konu edinildiğini birer ihtimal olarak söyleyebiliriz.

Tartışılan konu bağlamında içlerinden bir bölümünün onların üzerine bir bina yapmayı teklif ettiği anlaşılmaktadır. Kur’ân’da yedi kez(55) geçen بُنْيَان bünyân kelimesi “bina, yapı, türbe, anıt, anıtsal bir kitabe” gibi anlamlar verebilir. Söz konusu kelimeye “mescit” manası verilmesi ise doğru değildir;(56) çünkü bu teklif zaten âyetin sonunda ayrı bir cümle ile dile getirilmektedir.

Bu arada âyette yer alan رَبُّهُمْ اَعْلَمُ بِهِمْ “Rableri onları daha iyi bilendir” ifadesi önceki sözü söyleyenlere ait olabileceği gibi, mağaradaki gençlerin durumunu tartışan insanlardan mutedil başka bir gruba da ait olabilir. Zira onlar birtakım tahminlerde bulunmuş olsalar da bunların gerçeği karşılamadığını anlayarak konuyu Yüce Allah’ın bilgisine havale etmiş olma ihtimalleri de vardır.

Bu konuda bir başka ihtimal ise, bu ifadenin onların tartışmasının yersiz olduğunu ifade için Yüce Allah’a da ait olabileceğidir. Yüce Allah bu tür bilgilerin kendisi malumat vermediği sürece insanlar tarafından bilinemeyeceğini beyan için bu kaydı burada düşmüş olabilir.

3. قَالَ الَّذ۪ينَ غَلَبُوا عَلٰىٓ اَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِدًا “Onların durumunu bilenler ise ‘Biz elbette onların üzerlerine (yanlarına) bir mescit yapacağız’ demişlerdi.” Yüce Allah bu gençlerle ilgili konuşup tartışanların sözlerini aktarmaya devam etmekte, söz konusu teklifin “üzerlerine bir mescit inşası” olduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen الَّذ۪ينَ غَلَبُوا عَلٰىٓ اَمْرِهِمْ ellezîne ğalebû ‘alâ emrihim ifadesi “Görüşleri kabul gören başkaları”, “Halk arasında görüşlerine itibar edilenler”, “İdareyi eline geçiren yöneticiler”, “Gençlerin düşmanları”,(57) “Gençlerin izinden gidip düşmanlarına galip gelen müminler”(58) gibi manalar içerebilir. Bu kişiler Kral’ın adamları olabileceği gibi, mağaradaki gençlerin sahipleri (arkadaşları) da olabilir.(59)

Bütün bu ihtimaller içerisinde sözü edilen teklifin daha sonra yaşayan ve o gençlerin durumunu tartışan, durumlarına vakıf olan kişilere ait olduğu söylenebilir. Çünkü konu hakkında o gün yaşayanlardan ziyade, sonra gelen nesillerin tartıştığı ve onlar üzerinden kendilerine çeşitli dersler verilmek istendiği kabulü çok daha doğru bir yaklaşımdır. Bu nedenle biz de meali bu yaklaşım doğrultusunda vermeyi tercih ettik.

Bu kişilerin gençlerin mezarlarıyla ilgili teklifi “üzerlerine mescit inşa edilmesi”dir. Âyette geçen لَنَتَّخِذَنَّ lenettehızenne ifadesindeki lâm/le ve şeddeli nûn harfleri bu konuda söz konusu kişilerin kararlılıklarının bir göstergesidir. Bu tekliften de anlaşılacağı gibi, ilgili sözü söyleyenler kâfir veya müşrikler değil, mağara gençlerinin mesajını kavrayan müminlerdi.

Onların hatırasını canlı tutmak ve hayatlarıyla ilgili ilginçliklerden hareket ederek sonraki nesillerin bilinçlenmesini sağlamak istemişlerdi. Buna göre, onlar “Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu ve Son Saat hakkında hiçbir şüphenin bulunmadığının” kavranmasına katkı sağlamak amacına hizmet edilsin istemektelerdi. Teklife konu olan şey mescit inşasıdır ki maksat “Allah’a secde edilen yer, yani mabed”dir.

ıı. Sayılarını Allah’ın Gayet Bildiği

سَيَقُولُونَ ثَلٰثَةٌ رَابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَيَقُولُونَ خَمْسَةٌ سَادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْمًا بِالْغَيْبِ وَيَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُلْ رَبّ۪يٓ اَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ مَا يَعْلَمُهُمْ اِلَّا قَل۪يلٌ۠ فَلَا تُمَارِ ف۪يهِمْ اِلَّا مِرَآءً ظَاهِرًا وَلَا تَسْتَفْتِ ف۪يهِمْ مِنْهُمْ اَحَدًا “(Bazıları) gayba taş atarak (tahmin yürüterek) ‘(Onlar) üç kişidir; dördüncüleri köpekleridir.’ derler. (Bazıları) ‘(Onlar) beş kişidir; altıncıları köpekleridir.’ derler. (Kimileri de) ‘(Onlar) yedi kişidir; sekizincisi köpekleridir.’ derler. De ki: ‘Onların sayılarını Rabbim gayet iyi bilendir.’ Onları sadece az kişi bilir(di). Öyle ise onlar hakkında delillerin apaçık olması dışında bir tartışmaya girme ve onlar hakkında (konuşan) kişilerin hiçbirinden soru sorma!”

Âyettekiسَيَقُولُونَ seyekûlûne fiili “ileride (şöyle) diyecekler”; ثَلٰثَة selâsetün kelimesi “üç (kişidir)”; رَابِعُهُمْ râbı‘uhum tamlaması “onların dördüncüsü ise”; كَلْبُهُمْ kelbuhum tamlaması “onların köpekleri(dir)”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve diyorlar ki”; خَمْسَة hamsetün kelimesi “beş (kişidir)”; سَادِسُهُمْ sâdisuhum tamlaması “onların altıncısı ise”; كَلْبُهُمْ kelbuhum tamlaması “onların köpekleri(dir)”; رَجْمًا racmen kelimesi “taş atarak, ileri geri konuşarak”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “gayba, bilinemeyene”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve diyorlar ki”; سَبْعَة seb‘atün kelimesi “yedi (kişidir)”;وَثَامِنُهُمْ ve sâminuhum tamlaması “ve onların sekizincisi ise”; كَلْبُهُمْ kelbuhum tamlaması “onların köpekleri(dir)”; قُلْ kul emri “de ki”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”;بِعِدَّتِهِمْ bi‘ıddetihim tamlaması “onların sayısını”;مَا يَعْلَمُهُمْ mâ ya‘lemuhum fiili “onları bilmez”; اِلَّا قَل۪يلٌ illâ kalîlün istisnası “az kişiden başkası”; فَلَا تُمَارِ fe lâ tumari emri “ve sakın tartışma”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlar hakkında”; اِلَّا مِرَآءً ظَاهِرًا illâ mirâen zâhiran istisnası “sathî, yüzeysel tartışmadan başka”;وَلَا تَسْتَفْتِ ve lâ testefti emri “ve sakın bilgi isteme”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlar hakkında”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اَحَدًا ehaden kelimesi ise “hiç kimseden” demektir.

Burada mağaradaki gençlerin kaç kişiden oluştuğuyla ilgili Hz. Peygamber dönemindeki bazı iddialar ve Yüce Allah’ın uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.سَيَقُولُونَ ثَلٰثَةٌ رَابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَيَقُولُونَ خَمْسَةٌ سَادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْمًا بِالْغَيْبِ وَيَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَثَامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ “(Bazıları) gayba taş atarak (tahmin yürüterek) ‘(Onlar) üç kişidir; dördüncüleri köpekleridir.’ derler. (Bazıları) ‘(Onlar) beş kişidir; altıncıları köpekleridir.’ derler. (Kimileri de) ‘(Onlar) yedi kişidir; sekizincisi köpekleridir.’ derler.” Yüce Allah mağaradaki gençlerin durumu hakkında daha sonra çeşitli spekülasyonların ortaya atılacağını beyan ederek, Hz. Peygamber’i ve müminleri bilgilendirmekte, sayılarla ilgili dile getirilenlerin gayba taş atmaktan başka bir şey olmadığını belirtmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak olayın Hz. Peygamber zamanında meydana geldiği, Necranlılardan oluşan üç farklı inanca mensup kişilerin Hz. Peygamber’in yanına geldiği, Hz. Peygamber’in onlara mağara delikanlılarının sayısını sorduğu, onların da üç farklı cevap verdiği rivayet edilmektedir. Bu konuda başka olaylar da anlatılmaktadır ki hepsinin buluştuğu yer aynıdır.(60)

Âyette yer alan رَجْمًا بِالْغَيْبِ racmen bi’l-ğaybi ifadesi burada sözü edilen üç ihtimal için de söz konusudur ve bu tahminlerin hiç birisinin doğru olmadığı, aksine gayba taş atmaktan, atıp tutmaktan, gereksiz ve sonuçsuz tahminlerde bulunmaktan başka bir şey olmadığı vurgulanmaktadır. Bu ifade, mağara delikanlılarının sayıları veya isimleriyle ilgili söylenenlerin hiçbir bilgi değeri taşımadığını, tamamen zanna dayalı tahminlerden oluştuğunu ortaya koymaktadır. Dolayısıyla, söz konusu ifadenin sadece kendinden önceki iki tahmin için geçerli olduğu, sonrasındaki “yedi kişiydiler, sekizincileri köpekleriydi” ifadesini kapsamadığı, bu sayının ise doğru olduğu belirtilmektedir.(61)

2. قُلْ رَبّ۪يٓ اَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ مَا يَعْلَمُهُمْ اِلَّا قَل۪يلٌ۠ “De ki: ‘Onların sayılarını Rabbim gayet iyi bilendir.’ Onları sadece az kişi bilir(di).” Yüce Allah gençlerin sayısını kendisinin gayet iyi bildiğini belirttikten sonra, onlarla ilgili çok az kişinin bilgi sahibi olduğunu da haber vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle, gençlerin sayılarıyla ilgili gerçeği Yüce Allah’ın gayet iyi bildiğini ortaya koymakta, dolayısıyla başkalarının tahminlerinin gerçeği yansıtmadığını göstermektedir.

Gençlerle ilgili bilgi sahibi olarak مَا يَعْلَمُهُمْ اِلَّا قَل۪يلٌ “Onları sadece ve sadece çok az kişi bilir” buyrulması, bilenlerin kimlerden oluştuğunu ortaya koymamakta, dolayısıyla tahminlerin yersizliği beyan edilmiş olmaktadır. “Bilenler kimlerdi”, “ne zaman yaşamışlardı”, “görüşleri neydi” gibi soruların cevapları burada verilmediği için onların sayılarıyla ilgili spekülasyon yapmamak gerektiği açıktır. Sayıları bilinmeyen bu gençlerin isimleri üzerinden de tahminde bulunmamak gerektiği ortadadır. Bir konuda Yüce Allah ne kadar bilgi verdiyse onunla yetinilmelidir; diğer yaklaşımlar ise daima yalanlanmaya açık bir durumdadırlar.

3. فَلَا تُمَارِ ف۪يهِمْ اِلَّا مِرَآءً ظَاهِرًا وَلَا تَسْتَفْتِ ف۪يهِمْ مِنْهُمْ اَحَدًا “Öyle ise onlar hakkında delillerin apaçık olması dışında bir tartışmaya girme ve onlar hakkında (konuşan) kişilerin hiçbirinden soru sorma!” Âyetin son bölümünde iki farklı uyarı yer almaktadır:

a) فَلَا تُمَارِ ف۪يهِمْ اِلَّا مِرَآءً ظَاهِرًا “Öyle ise onlar hakkında delillerin apaçık olması dışında bir tartışmaya girme!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte, mağaradaki gençlerin sayılarıyla ilgili olarak muhataplarla tartışmaya girmemesi gerektiğini, sadece ona verdiği bilgilerle yetinmesini emretmektedir. Âyette geçen مِرَآءً ظَاهِرًا mirâen zâhiran tamlamasına “sathî, yüzeysel tartışma”(62) manası verilerek konuyla ilgili sonuçsuz derin tartışmalara girmenin anlamsızlığı üzerinde durulmuş olmaktadır.

Söz konusu tamlama için “kısa ve öz konuşma”,(63) “(kıssadan çıkartılması gereken) görünür ders”,(64) “olayın görünen boyutu”(65) gibi tercümeler tercih edilmektedir. Esasında uyarının konusu, gençlerin durumuyla ilgili olarak Yüce Allah’ın verdiği bilgilerle yetinme uyarısıdır. Yüce Allah Hz. Peygamber’e gençlerin durumuyla ilgili ne kadar bilgi verdiyse onunla yetinmesini kendisine emretmekte, sonuçsuz tartışmalara girmemesi uyarısını yapmaktadır.(66) Bu konuda günümüzde de sonrasında da benzer tartışmaların anlamsızlığına dair mesajlar verilmiş olmaktadır.

Bu cümleden hareketle, muhataplara tebliğde veya onlarla konuşurken nasıl davranılması gerektiği noktasında Âl-i İmrân 3/159, Nahl 16/125, Kehf 18/22 ve ‘Ankebût 29/46’da çeşitli bilgiler verildiğini hatırlatmak isteriz.

b) وَلَا تَسْتَفْتِ ف۪يهِمْ مِنْهُمْ اَحَدًا “Onlar hakkında (konuşan) kişilerin hiçbirinden soru sorma!” Âyetteki لَا تَسْتَفْتِ lâ testefti ifadesi “bilgi istememe, fetva istememe, soru sormama” gibi anlamlara gelmektedir. Yüce Allah mağaradaki gençlerle ilgili gündem oluşturup tartışma açan, asılsız ve delilsiz tahminlerde bulunan Hıristiyan veya Yahûdilerden bilgi sormamasını,(67) konuyu onlardan elde edebileceği malumata dayandırmaması gerektiğini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Âyetin sonunda yer alan اَحَدًا ehaden kelimesi cümle olumsuz olduğu için “hiçbir kimse” manasına gelmekte, dolayısıyla bu konuda konuşmalar yapılmasının gayba taş atmaktan ve delilsiz hezeyanlar üretmekten başka bir işe yaramayacağı vurgulanmış olmaktadır. Sadece mağaradaki gençlerle ilgili değil, kıssalarda Yüce Allah’ın beyan ettiği hususlar dışında diğer katkılarda da aynı tutum sergilenmeli ve sahih bilginin dışına çıkılmaması gerektiği unutulmamalıdır.

e) Yüce Allah’ın Hayata Müdahalesi

Yüce Allah, sûrenin 23-26. âyetlerinde Hz. Peygamber’i inşa etmekte, ileride yapılacak bir iş için inşallâh demenin önemini ona kavratmakta, mağaradakilerin 300+9 yıl kaldıklarıyla ilgili yaklaşımların yanlış olduğunu, orada kalış süresini en iyi Allah’ın bildiğini, en iyi bilenin ve en iyi işitenin kendisi olduğunu, O’ndan başka hiçbir dostun olamayacağını ve kâinatın hükümranlığına hiç kimseyi ortak kılmayacağını belirtmektedir.

ı. İnşallah Demenin Önemi

وَلَا تَقُولَنَّ لِشَا۬يْءٍ اِنّ۪ي فَاعِلٌ ذٰلِكَ غَدًا اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ وَاذْكُرْ رَبَّكَ اِذَا نَس۪يتَ وَقُلْ عَسٰىٓ اَنْ يَهْدِيَنِ رَبّ۪ي لِاَقْرَبَ مِنْ هٰذَا رَشَدًا “Hiçbir şey için sakın ‘Bunu yarın mutlaka yapacağım.’ deme! ‘Ancak Allah dilerse (yapacağım.’ de)! Unuttuğun zaman Rabbini an ve ‘Umarım Rabbim beni doğruya bundan daha yakın olana ulaştırır.’ de!”

Âyetteki وَلَا تَقُولَنَّ ve lâ tekûlenne emri “ve sakın deme”;لِشَا۬يْءٍ lişey’in kelimesi “herhangi bir şey için”;اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; فَاعِلٌ fâ‘ılün kelimesi “yapıcı(yım), yapacağım”; ذٰلِكَ zâlike edatı “bunu”;غَدًا ğeden kelimesi “yarın”; اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ illâ en yeşâe istisnası “dilemesi hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”;وَاذْكُرْ vezkür emri “ve an, hatırla”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbini”;اِذَا نَس۪يتَ izâ nesîte fiili “unuttuğun zaman”;وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; عَسٰى ‘asâ ifadesi “umulur ki”; اَنْ يَهْدِيَنِ en yehdiyeni ifadesi “bana hidayet eder, yol gösterir”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”;لِاَقْرَبَ liakrabe fiili “daha yakınlaşmam için”; مِنْ هٰذَا min hâzâ ifadesi “bundan”; رَشَدًا raşeden kelimesi ise “başarı, doğruluk bakımından” demektir.

Burada gelecekle ilgili meşguliyetlerde Yüce Allah’ı anmanın önemi üzerinde durulmaktadır.

1.وَلَا تَقُولَنَّ لِشَا۬يْءٍ اِنّ۪ي فَاعِلٌ ذٰلِكَ غَدًا اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ “Hiçbir şey için sakın ‘Bunu yarın mutlaka yapacağım.’ deme! ‘Ancak Allah dilerse (yapacağım.’ de)!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında herkesi uyarmakta, gelecek için söz vermeden önce Allah’ı hesaba katmak gerektiğini ve O’nun izni olursa olayların meydana gelebileceğini muhataplara bildirmektedir.

Rivayet edildiğine göre Mekkeli müşrikler mağaradaki gençler hakkında Hz. Peygamber’e soru sormuş, o da “Yarın bunun cevabını size vereceğim” deyince, vahiy akışı bir süre kesilmiş ve Yüce Allah kendisini uyarmış, âyetler de bunun üzerine indirilmiştir.(68) Bu rivayetin bir başka versiyonunda Yahûdiler Hz. Peygamber’e “ruh, ashâb-ı kehf ve Zülkarneyn”le ilgili soru sormuş, o da cevabı yarın vereceğini söyleyince bu uyarı gelmiştir.(69) Bu rivayetlerin her ikisi de doğru olabilir; çünkü rivayetlerin içeriğinde âyetlerin metnine aykırı hususlar yoktur.

Uyarı belli bir konu için yapılmış olsa da, buradaki mesajı Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlar için kabul etmeli ve konuyu da gelecekle ilişkilendirilen her bir ömesele olarak yorumlamalıyız. Kaldı ki âyette geçen غَدًا ğeden kelimesi her ne kadar “yarın” manasına gelse de bunu “bütün gelecek zaman” için anlamak durumundayız. Yani “yarın deme ama bir sonraki gün diyebilirsin” gibi bir anlam âyetin mesajında yoktur.

Âyetin Güne Mesajı:

Yüce Allah’ın âyette dikkat çektiği husus, Allah’ı hesaba katmayan bir hayat alanının bulunmadığını zihinlere kazımaktır. Gelecek için inşâallah “Allah dilerse, Allah izin verirse” demek insanı daha duyarlı yapacağı gibi, hayatı Allah ile yaşama bilinci de kazandırır. Allah’ı hesaba katmayanlara Allah kendisini çok net şekilde hatırlatmakta, üstelik bunun faturası da oldukça ağır olabilmektedir. Nitekim Kalem 68/17-33 arasında yer alan “bahçe sahipleri”nin kıssasında inşâallah “Allah dilerse, Allah izin verirse” dememelerinin sonu çok ağır faturalara sebep olmuş, ürünlerini kaybederek dünyevi bir azabı tatmak zorunda kalmışlardı.

Yüce Allah’ın böyle bir emir vermesinin muhtemel sebebi, Lokmân 31/34’te de geçtiği gibi “kişinin ne zaman ve nerede öleceğini bilememesidir.” Ne zaman ve nerede öleceğini bilemeyen insanoğlunun yarınlarla ilgili kesin yaşayacakmış gibi sözler vermesi doğru değildir. Bu yüzden, kararlarında ve uygulamalarında mutlak surette Yüce Allah’ı hesaba katmak ve O yokmuş gibi davranmamak zorunludur.

Kur’ân’ın inşa etmek istediği insan, Yüce Allah’ı hesaba katarak yaşayan kişidir. Müslüman, Allah yokmuş gibi davranamaz. Ondan beklenen duyarlılık, her işinde ve her anında Allah’ı yanında hissetmesi, O’nun kendisini gördüğünü ve davranışlarını kaydettirdiğini bilmesi, O’nun izni ve iradesi olmadan hiçbir şeyin gerçekleşmeyeceğini unutmamasıdır.

Allah’ı hesaba katmadan yaşanmaz; çünkü Allah O’nu hesaba katmayanlara kendisini hatırlatmaktadır. Fakat bunun insana istikamet kazandırması için cezaya dönüşmeden gerçekleşmesi gerekir. Allah’ı unutanlara Allah da kendilerini unutturduğu gibi,(70) O’nu hesaba katmayanlara da kendisini hesaba kattırır.

2. وَاذْكُرْ رَبَّكَ اِذَا نَس۪يتَ وَقُلْ عَسٰىٓ اَنْ يَهْدِيَنِ رَبّ۪ي لِاَقْرَبَ مِنْ هٰذَا رَشَدًا “Unuttuğun zaman Rabbini an ve ‘Umarım Rabbim beni doğruya bundan daha yakın olana ulaştırır.’ de!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e uyarıda bulunmaya devam etmekte ve gelecekle ilgili herhangi bir işte eğer Rabbini anmayı unutursa hemen hatırlaması gerektiğini bildirmektedir. Yüce Allah’ı hatırladığı zaman peşinden şöyle bir dua etmek gerekmektedir: “Umarım Rabbim beni doğruya bundan daha yakın olana eriştirir.”

Burada verilmek istenen asıl mesaj şu olsa gerektir: İnsanoğlu hayatının gidişatında Yüce Allah’ı hesaba katarsa, bilmelidir ki Allah ona çok daha iyi, faydalı ve doğru olanı lütfedecektir. Gelecekle ilgili planlar yaparken Allah’ın hayata müdahil olduğu gerçeği hiçbir zaman unutulmamalı, Yüce Allah’ın yardım ediciliği ve yol göstericiliği hiçbir şekilde unutulmamalıdır.

Duada istenen şey, elbette daha doğruya ulaştırılmak, daha isabetli bir davranış elde edilmesini sağlamak, bu vesileyle daha isabetli bir yol tutturabilmektir. Hz. Peygamber’in söylemesi istenen söz daha doğru ve başarılı bir gelecekle buluşturulmasıdır. Bunun gerçekleşebilmesi için Ashâb-ı Kehf’in başına gelen olaylardan dersler çıkarılmalı, onlar nasıl ki isabetli bir akıbetle ödüllendirilmişlerse Hz. Peygamber’in de onlardan daha güzel bir gelecek istemesi kendisine öğretilmektedir.

Esasında duanın bir başka yönü şudur: Mağaradaki gençlerin doğru yolda oluşları ve Yüce Allah’a güvenmeleri nasıl ki mağara olayıyla desteklenmiş ve ispat edilmişse Hz. Peygamber de risaleti noktasında çok daha etkili delillerle desteklenmesi için Yüce Allah’a niyazda bulunmalıydı; işte âyette duaya konu olan istek budur. Diğer insanlar da aynı beklenti ve kararlılıkla Yüce Allah’a niyazda bulunmalı, Allah’ın onları sahipsiz bırakmayacağına gönülden inanmalıdırlar.

ıı. Delikanlıların Mağarada Kalış Süresi

وَلَبِثُوا ف۪ي كَهْفِهِمْ ثَلٰثَ مِائَةٍ سِن۪ينَ وَازْدَادُوا تِسْعًا “(Bazıları şöyle diyor): Onlar, mağaralarında üç yüz sene kadar kalmış ve dokuz (sene) de buna ilave etmişlerdir.”

Âyettekiوَلَبِثُوا ve lebisû fiili “ve kalmışlardı”;ف۪ي كَهْفِهِمْ fî kehfihim tamlaması “onların mağaralarında”; ثَلٰثَ مِائَةٍ سِن۪ينَ selâse mietin sinîne tamlaması “üç yüz yıl”;وَازْدَادُوا vezdâdû fiili “ve arttırmışlardı”; تِسْعًا tis‘an sözcüğü ise “dokuz (yıl daha)” demektir.

Burada mağaradaki gençlerin orada ne kadar kaldıklarıyla ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin bu âyetinde mağaradakilerin orada kalış süreleri hakkında insanların ileri sürdükleri görüşlerden iki tanesini zikretmektedir. Bazı müfessirlerimiz bu görüşlerin Kitap ehline ait olduğu kanaatindedirler.(71) İbn Mes‘ûd âyetin başında bir kâlû “demişler ki” fiilinin bulunduğunu,(72) dolayısıyla buradaki 300 yıl ve 9 yıl da ilave sözlerinin bu konuda tahmin yürütenlere ait olduğunu beyan etmiştir.

Zaten bir sonraki âyette yer alan “Onların orada ne kadar kaldığını Allah gayet iyi bilendir” ifadesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadelerin insanlara ait olduğunun bir delilidir. Kaldı ki Kehf 18/22. âyette de açıkladığımız üzere, sayılarıyla ilgili sözlerde de insanların tahminlerinin doğru olmadığı, gerçeği Yüce Allah’ın bildiği vurgulanmaktadır. Burada da aynı durumun olduğunu söyleyebiliriz.

Konuyla ilgili bir başka yaklaşıma göre, âyette sözü edilen 300 ve 9 rakamları Yüce Allah’a aittir. 300 sayısı Güneş yılı, 309 ise Ay yılı hesabına göre beyan edilmektedir. Râzî, bu yaklaşımı bir görüş olarak verse de hesaplandığında bunun doğru çıkmadığını da sözlerine eklemiştir. Bu noktada bir çıkış yolu olarak 300 yıl uyudular, 9 yıl da uyanmaları sürdü denebilir.(73)

Bu noktada diğerlerinden oldukça farklı şöyle de bir görüş ileri sürülmektedir: Yüce Allah âyette sözü edilen 309 yıllık süre mağaradaki gençlerin orada kalış sürelerini değil de onlar üzerine mescit inşa edenlerin orada bu kadar yıl kaldıklarını, Hz. Peygamber’in risaletine kadar da aradan 309 yıl geçtiğini beyan etmiş olabilir.(74) Hıristiyan zorba yöneticilerden kurtulup hürriyet ortamına gelişte aradan geçen süre dikkate alınabilir ve meselenin mağaraya mescit inşa edenlerle ilişkilendirilmesi de doğru bir yaklaşım olarak görülebilir.

Biz âyette gençlerin mağarada kalış süreleri hakkında insanların tahminlerinin yersizliği üzerinde durulduğu kanaatindeyiz. Zira devam eden âyette tıpkı 22. âyette de olduğu gibi konunun doğrusunu Yüce Allah’ın bildiği vurgulanarak diğer sözlerin yanlışlığı ve gereksizliği üzerinde durulmuş demektir.

ııı. Allah’ın Sınırsız Bilgisi ve Hükümranlığı

قُلِ اللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَبْصِرْ بِه۪ وَاَسْمِعْ مَا لَهُمْ مِنْ دُونِه۪ مِنْ وَلِيّ وَلَا يُشْرِكُ ف۪ي حُكْمِه۪ٓ اَحَدًا “De ki: Ne kadar kaldıklarını Allah gayet iyi bilendir. Göklerin ve yerin gizli bilgisi yalnızca O’na aittir. O’nun görmesi de duyması da ne muhteşemdir! Onların (insanların) O’ndan başka bir dostu yoktur. O kendi hükmüne hiç kimseyi ortak etmez.”

Âyetteki قُلِ kul emri “de ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”;بِمَا لَبِثُوا bimâ lebisû ifadesi “onların kaldıkları süreyi”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; غَيْبُ السَّمٰوَاتِ ğaybu’s-semâvâti tamlaması “göklerin gaybı(nın bilgisi)”;وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzünün de”; اَبْصِرْ بِه۪ ebsır bihî ifadesi “ne güzel görendir”; وَاَسْمِعْ ve esmı‘ sözcüğü “ve ne güzel duyandır”;مَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka”; مِنْ وَلِيّ min veliyyin kelimesi “hiçbir dost, hiçbir koruyucu”;وَلَا يُشْرِكُ ve lâ yüşriku fiili “ve ortak etmez”; ف۪ي حُكْمِه۪ٓ ۪ fî hukmihî tamlaması “hükümranlığında”; اَحَدًا ehaden sözcüğü ise “herhangi birini, hiç kimseyi” demektir.

Burada gençlerin mağarada kalış sürelerini Yüce Allah’ın bildiği gündeme getirilmektedir.

1.قُلِ اللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَبْصِرْ بِه۪ وَاَسْمِعْ “De ki: Ne kadar kaldıklarını Allah gayet iyi bilendir. Göklerin ve yerin gizli bilgisi yalnızca O’na aittir. O’nun görmesi de duyması da ne muhteşemdir!” Yüce Allah mağaradaki gençlerin orada ne kadar kaldıklarıyla ilgili insanların ileri sürdüğü fikirlerin doğru olmadığını beyan edercesine bu konuyu kendisinin gayet iyi bildiğini, çünkü göklerin ve yeryüzünün gaybını sadece kendisinin bildiğini vurgulamaktadır. Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde(75) yer almaktadır.

Bu âyetin ilk cümlesi önceki âyette Kitap ehlinden insanların ileri sürdüğü tahminlerin gerçeği yansıtmadığını açıkça ortaya koymaktadır. Çünkü gaybın ve şehâdet âleminin bütün bilgileri sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir. Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınmasıyla gerçekleşen devrik cümle bu konudaki bilginin sadece Yüce Allah’a ait olduğunun delilidir. Neml 27/65’te de geçtiği gibi “gökte ve yerde Allah’tan başka hiç kimsenin bilmediği” vurgulanmaktadır.

Bir benzeri de Meryem 19/38’de geçen اَبْصِرْ بِه۪ وَاَسْمِعْ “O’nun görmesi de işitmesi de ne muhteşemdir!” ifadesi, bu âyette gaybı bilen Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla gördüğü ve bildiği mesajını içermektedir. Benzer şekilde te‘accub kullanımları Bakara 2/175, Kehf 18/26, Meryem 19/28 ve ‘Abese 80/17’de de yer almaktadır.

Te‘accüb kalıbından birisi olan bu ifade biçiminde Yüce Allah’ın görmesinin ve işitmesinin tarif edilemez boyutta olduğu, insan akıl ve hafızasının sınırlarını aştığı beyan edilmek istenmektedir. Bu ifade biçiminde övgünün mübalağalı bir şekli vardır. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah her mevcut olanı hakkıyla bilir; her duyulabileni de hakkıyla işitendir. O’na hiçbir şey gizli kalmaz. Hiç kimse O’nun gibi göremez ve işitemez.(76)

2. مَا لَهُمْ مِنْ دُونِه۪ مِنْ وَلِيّ وَلَا يُشْرِكُ ف۪ي حُكْمِه۪ٓ اَحَدًا “Onların (insanların) O’ndan başka bir dostu yoktur. O kendi hükmüne hiç kimseyi ortak etmez.” Yüce Allah mutlak otorite oluşunu, kâinatta kendisinden başka hiçbir etkin gücün bulunmadığını beyan etmek için göklerde ve yerde bulunanların O’ndan başka hiçbir dost ve koruyucularının bulunmadığını ilan etmektedir. Burada elbette akla ilk gelenler mağaradaki gençlerdir; ancak mesajın evrensele taşınmasında da hiçbir engel yoktur.

Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı bu noktada hiçbir dostun ve koruyucunun kesinlikle bulunmadığını manaya katmaktadır. Burada geçen وَلِيّ veliyy kelimesine “dost” anlamı verilebileceği gibi “koruyucu, kayıran, sahiplenici, yakın bir dost, yardımcı” manaları da verilebilir.

Âyetin sonundaki وَلَا يُشْرِكُ ف۪ي حُكْمِه۪ٓ اَحَدًا ifadesi hem Yüce Allah’ın kendi kâinattaki hükümranlığına hiç kimseyi ortak etmemesi manasına gelebilir; hem de Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara hitap ederek hiç kimsenin hiç kimseyi Allah’ın hükümranlığına ortak kılmaması gerektiğini beyan etmiş olmaktadır. Her iki durumda da mesaj aynıdır ve Yüce Allah kâinatı idarede de hüküm koymada da asla ve asla ortaklar sahibi değildir.

Dipnotlar

• 1 - Geniş bilgi için bk. İbn Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, I, 355 vd; Yazır, age., V, 348’de 1. not; İslâmoğlu, age., s. 535’te 7. not; Esed, age., s. 586’da 7. not.
• 2 - Meryem 19/64. 3 - Semerkandî, age., II, 352-356.
  • Meryem 19/64
• 4 - Buhârî, Enbiyâ, 52. 5 - Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, IV, 274. 6 - Ashâb-ı Kehf’le ilgili geniş bilgilendirmeler için bkz. İsmet Ersöz, “Ashâb-ı Kehf” mad., DİA, III, 465-467.
• 7 - Râzî, age., XXI, 82. 8 - Semerkandî, age., II, 356; Taberî, age., XV, 206.
• 9 - Semerkandî, age., II, 353. 10 - Taberî, age., XV, 200. 11 - Zemahşerî, age., IV, 677. 12 - Râzî, age., XXI, 83. 13 - Taberî, age., XV, 200. 14 - Semerkandî, age., II, 353; Taberî, age., XV, 200; Zemahşerî, age., IV, 678.
• 15 - Semerkandî, age., II, 354; Taberî, age., XV, 205; Zemahşerî, age., IV, 678. 16 - Zemahşerî, age., II, 678.
• 17 - Esed, age., s. 587’de 9. not.
• 18 - Yazır, age., V, 343. 19 - Zemahşerî, age., II, 678; Râzî, age., XXI, 84. 20 - Semerkandî, age., II, 356; Taberî, age., XV, 206.
• 21 - Esed, age., s. 587’de 11. not. 22 - Âl-i İmrân 3/30; Kehf 18/12; Hadîd 57/16; Cinn 72/25.
  • Âl-i İmrân 3/30 Kehf 18/12 Hadîd 57/16 Cinn 72/25
• 23 - Semerkandî, age., II, 357; Taberî, age., XV, 207.
• 24 - Semerkandî, age., II, 358; Taberî, age., XV, 207; Zemahşerî, age., II, 680; Râzî, age., XXI, 98.
• 25 - Meryem 19/42, 43, 44; Şu‘arâ’ 26/117; Yâsîn 36/20, 26; Nûh 71/2, 5.
  • Meryem 19/42 Meryem 19/43 Meryem 19/44 Şu‘arâ 26/117 Yâsîn 36/20 Yâsîn 36/26 Nûh 71/2 Nûh 71/5
• 26 - Semerkandî, age., II, 357; Taberî, age., XV, 208; Zemahşerî, age., II, 680.
• 27 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 28 - Âl-i İmrân 3/94. 29 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7. 30 - Taberî, age., I, 497.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94 Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 31 - Âl-i İmrân 3/64; Hûd 11/2, 26; Yûsuf 12/40; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/16; Fussılet 41/14; Ahkâf 46/21.
  • Âl-i İmrân 3/64 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Yûsuf 12/40 İsrâ 17/23 Kehf 18/16 Fussilet 41/14 Ahkâf 46/21
• 32 - Semerkandî, age., II, 357; Taberî, age., XV, 209; Zemahşerî, age., II, 680; Râzî, age., XXI, 98.
• 33 - Semerkandî, age., II, 358; Taberî, age., XV, 212; Zemahşerî, age., II, 681; Râzî, age., XXI, 100. 34 - Zemahşerî, age., II, 681.
• 35 - Taberî, age., XV, 213.
• 36 - Semerkandî, age., II, 359. 37 - Râzî, age., XXI, 101.
• 38 - Taberî, age., XV, 215.
• 39 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Kehf 18/18; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Kehf 18/18 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2
• 40 - Semerkandî, age., II, 359; Taberî, age., XV, 216; Zemahşerî, age., II, 682; Râzî, age., XXI, 102.
• 41 - Mü’minûn 23/113. 42 - Nâzi‘ât 79/46.
  • Mü'minûn 23/113 Nâzi‘ât 79/46
• 43 - Semerkandî, age., II, 359. 44 - Semerkandî, age., II, 359; Taberî, age., XV, 223.
• 45 - Semerkandî, age., II, 359; Taberî, age., XV, 223. 46 - Semerkandî, age., II, 359; Taberî, age., XV, 224.
• 47 - Yazır, age., V, 352. 48 - Taberî, age., XV, 224.
• 49 - Taberî, age., XVI, 90-91. 50 - Semerkandî, age., II, 359; Taberî, age., XV, 224; Zemahşerî, age., II, 683; Râzî, age., XXI, 103.
• 51 - Semerkandî, age., II, 359; Taberî, age., XV, 225; Zemahşerî, age., II, 683; Râzî, age., XXI, 104. 52 - Yazır, age., V, 353.
• 53 - Râzî, age., XXI, 104-105; Kadı Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, Kehf 21. âyet. 54 - Esed, age., s. 590.
• 55 - Tevbe 9/109, 110; Nahl 16/26; Kehf 18/21; Sâffât 37/97; Saff 61/4. 56 - Semerkandî, age., II, 360.
  • Tevbe 9/109 Tevbe 9/110 Nahl 16/26 Kehf 18/21 Sâffât 37/97 Saff 61/4
• 57 - Taberî, age., XV, 225. 58 - Semerkandî, age., II, 360; Zemahşerî, age., II, 684. 59 - Râzî, age., XXI, 105.
• 60 - Semerkandî, age., II, 360; Zemahşerî, age., II, 684; Râzî, age., XXI, 105. 61 - Zemahşerî, age., II, 685; Râzî, age., XXI, 106-107.
• 62 - Yazır, age., V, 354; Ateş, Meâl, s. 295.
• 63 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 406. 64 - Esed, age., s. 590. 65 - İslâmoğlu, age., s. 560. 66 - Taberî, age., XV, 227; Zemahşerî, age., II, 686.
• 67 - Semerkandî, age., II, 361; Taberî, age., XV, 228; Zemahşerî, age., II, 686; Râzî, age., XXI, 105.
• 68 - Taberî, age., XV, 228. 69 - Zemaheşerî, age., II, 687; Râzî, age., XXI, 108.
• 70 - Haşr 59/19.
  • Haşr 59/19
• 71 - Taberî, age., XV, 230; Zemahşerî, age., II, 688. 72 - Taberî, age., XV, 230-231.
• 73 - Râzî, age., XXI, 112; Yazır, age., V, 356.
• 74 - Yazır, age., V, 356.
• 75 - Bakara 2/33; Hûd 11/123; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Neml 27/65; Fâtır 35/38; Hucürât 49/18.
  • Bakara 2/33 Hûd 11/123 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Neml 27/65 Fâtır 35/38 Hucurât 49/18
• 76 - Taberî, age., XV, 232.