Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 90-99. âyetlerinde savaştan kaçma girişimleri bağlamında yalan mazeretler üretenleri, cidden mazereti olanları, zengin olmasına rağmen savaş kaçkınlığı yapanları, özürlerinin hiçbir şekilde dikkate alınmayacağını, bedevilerin de çeşitlilik arz ettiğini dile getirmektedir.

a) Mazeretli Olanlara Bakış

Yüce Allah, sûrenin 90-92. âyetlerinde, bedevîlerden, mazeret ileri sürenlerin kendilerine izin verilsin diye geldiklerini, Allah’a ve Rasûlü’ne yalan konuşanların ise gelmeyip evlerinde oturduklarını bildirmekte, buna karşılık Allah ve Rasûlü için samimi olduklarında, zayıflara, hastalara ve (savaşta) harcayacak bir şey bulamayanlara herhangi bir günah (sorumluluk) olmadığını, dahası kendilerine binek sağlaması için Hz. Peygamber’e geldiklerinde “Sizi bindirecek bir (binek) bulamıyorum” deyince, savaş için infak edecek hiçbir şey bulamadıklarından dolayı üzüntüden gözyaşı dökerek dönen kimselere de sorumluluk olmadığını beyan etmektedir.

ı. İzin İsteyenler ve İstemeyenler

وَجَآءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْاَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذ۪ينَ كَذَبُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ سَيُص۪يبُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Göçebelerden mazeret ileri sürenler, kendilerine izin verilsin diye gelmişlerdi. Allah’a ve Elçisine yalan söyleyenler ise (evlerinde) oturmuşlardı. Onlardan kâfir olanlara yakında elem verici bir azap gelecektir.”

Âyetteki وَجَآءَ ve câe fiili “ve gelmişti”; الْمُعَذِّرُونَ el-mu‘azzirûne kelimesi “özür dileyenler”; مِنَ الْاَعْرَابِ mine’l-a‘râbi ifadesi “bedevilerden, göçebelerden”; لِيُؤْذَنَ liyü’zene edilgen fiili “izin verilsin diye”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendilerine”; وَقَعَدَ ve ka‘ade fiili “ve oturmuştu, geri kalmıştı”; الَّذ۪ينَ كَذَبُوا ellezîne kezebû ifadesi “yalanlamış olanlar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’nü, Elçisini”; سَيُص۪يبُ seyusîbu fiili “ileride isabet edecektir, dokunacaktır, erişecektir”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişilere, kafir olanlara”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada bedevi yani göçebe Arapların bir kısmının mazeret ileri sürerek izin istedikleri, diğer kısmının ise buna bile tenezzül etmeyip evlerinde oturdukları bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. وَجَآءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الْاَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذ۪ينَ كَذَبُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Göçebelerden mazeret ileri sürenler, kendilerine izin verilsin diye gelmişlerdi. Allah’a ve Elçisine yalan söyleyenler ise (evlerinde) oturmuşlardı.” Yüce Allah Medine’deki şehirli münafıkların savaşa katılmama durumlarını beyan ettikten sonra, bu defa sözü bedevi, yani göçebe Araplara getirmekte, onların da çeşitli mazeretler ileri sürerek kendilerine izin verilmesini istediklerini bildirmektedir.

Tebük Gazvesi öncesinde müslümanlar ordu hazırlık aşamasındayken münafıkların savaştan kaçtıkları veya bahaneler ürettikleri ifade edilmekte, bu arada bedevilerin mazeretler ileri sürerek hiç olmazsa izin alma teşebbüsünde bulundukları bildirilmekte, Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne bağlı kalacakları yalanını söyleyen diğerlerinin ise buna bile tenezzül etmeyip evlerinde oturdukları haber verilmektedir.

Kur’ân’da on kez(1) geçen الْاَعْرَاب el-a‘râb sözcüğü “bedeviler”, “göçebeler, “a‘râbîler” demektir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُعَذِّرُون el-mü‘azzirûne kelimesi “özür beyan edenler”, “arz edecek özürleri olanlar”, “özür bildirmek için çaba sarf edenler” gibi anlamlar vermektedir.

Müfessirlerimiz bunların kim olduklarıyla ilgili çeşitli rivayetler nakletmişlerdir. Buna göre, sözü edilen bedevilerin Esed ve Ğatafân Kabileleri olduğu ileri sürülmüştür. Zira onlar “Bizim çoluk çocuğumuz var; bizim sıkıntımız var. O halde savaşa katılmamamız hususunda bize müsaade et” demişlerdir. Bunların ‘Âmir b. Tufeyl’in kavmi olduğu da ileri sürülmüştür. Zira onlar da “Şayet biz seninle beraber savaşırsak, Tayy Kabilesi’nin bedevileri bize hücum eder” demişlerdi. Bunun üzerine de Allah’ın Rasûlü onlara izin vermişti. Mücâhid’den, bunların özür beyan eden bir kısım Ğatafan’lı veya Ğıfâr’lılar olduğu da rivayet edilmiştir.(2)

Âyetin diğer cümlesinde yer alan وَقَعَدَ الَّذ۪ينَ كَذَبُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Allah’a ve Rasûlü’ne yalan konuşanlar ise (gelmeyip evlerinde) oturmuşlardı” ifadesinde sözü edilenler ise, Hz. Peygamber’in yanına gelmeye tenezzül etmeyen ve özür de dilemeyen bedevi Arap münafıklarıdır. Demek ki bunlar iman iddiaları da Yüce Allah’a ve Rasûlüllah’a bağlı kalacakları sözleri de tamamen yalan olan kişilerdi. Dahası, bunlar da şehirdeki münafıklar gibi davranıyor, kendilerini ağırdan satıyorlardı. Âyette yer alan كَذَبُوا kezebû “yalan konuşmak, yalanlamak” fiili eğer كَذَّبُوا kezzebû şeklinde şeddeli okunursa o zaman bu kişilerin açıkça Yüce Allah’ı ve Hz. Peygamber’i “yalanladıkları” anlaşılır.

2. سَيُص۪يبُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onlardan kâfir olanlara yakında elem verici bir azap gelecektir.” Yüce Allah burada kendilerine değindiği inkârcılara yakında veya zamanı geldiğinde elem verici bir azabın erişeceğini haber vermektedir ki, bundan maksat dünyada ölümleri, mal ve servetlerini kaybetmeleri, yaralanmaları vs. şeklinde olurken, mahşerdeki ise cehennem azabı olarak yaşanacaktır.

ıı. Kimler Sorumlu Değildir?

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَآءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضٰى وَلَا عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ اِذَا نَصَحُوا لِلّٰهِ وَرَسُولِه۪ مَا عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ مِنْ سَب۪يلٍ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah ve Elçisi için samimi olduklarında, zayıflara, hastalara ve (savaşta) infak edecek (verecek) bir şey bulamayanlara herhangi bir günah yoktur. (Zira) güzel davrananların aleyhine hiçbir yol yoktur. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edicidir).”

Âyetteki لَيْسَ leyse edatı “değildir, yoktur, olamaz”; عَلَى الضُّعَفَآءِ ‘ale’d-du‘afâı ifadesi “zayıf olanlar üzerine”; وَلَا عَلَى الْمَرْضٰى ve lâ ‘ale’l-merdâ ifadesi “ve hastalara da yoktur”; وَلَا عَلَى الَّذ۪ينَ ve lâ ‘alellezîne ifadesi “(şunlara da) yoktur”; لَا يَجِدُونَ lâ yecidûne fiili “bulamamaktadırlar, bulamayanlara”; مَا يُنْفِقُونَ mâ yünfikûne ifadesi “infak edecekleri herhangi bir şey”; حَرَج haracun kelimesi “herhangi bir sorumluluk”;اِذَا نَصَحُوا ۪ izâ nesahû ifadesi “samimi oldukları zaman, samimi oldukları sürece”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a karşı, Allah için”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne, Rasûlü’ne karşı”; مَا عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ mâ ‘ale’l-muhsinîne ifadesi “iyilik yapanlar aleyhine yoktur”; مِنْ سَب۪يلٍ min sebîlin cümlesi “(kötü) herhangi bir yol”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Tebük Gazvesi’ne gidemediği için sorumlu tutulmayacak üç grup insanın kimler olduğun dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَآءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضٰى وَلَا عَلَى الَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ اِذَا نَصَحُوا لِلّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Allah ve Elçisi için samimi olduklarında, zayıflara, hastalara ve (savaşta) infak edecek (verecek) bir şey bulamayanlara herhangi bir günah yoktur.” Yüce Allah yalan mazeret üreterek izin isteyenleri veya hiç izin istemeye tenezzül bile etmeyenlerin durumunu ifade ettikten sonra, bu defa Tebük Gazvesi’ne katılamayacak durumda olan gerçek ve geçerli mazeret sahiplerini dile getirmektedir.

Buna göre الضُّعَفَآء ed-du‘afâ’ denen “zayıf kişilere yani yaşlılara ve sakatlara”, الْمَرْضٰى el-merdâ denen “hastalara” ve الَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ beyanı gereği “savaş harcamalarına katkı verebilecek şekilde imkan bulamayanlara” herhangi bir günah ve sorumluluğun olmadığı beyan edilmektedir.

Bu çerçevede unutulmaması gereken nokta, sözü edilen kişilerin اِذَا نَصَحُوا لِلّٰهِ وَرَسُولِه۪ beyanı gereği “Yüce Allah’a ve O’nun Rasûlü’ne karşı samimi olmaları”nın şart olduğudur. Burada geçen نَصَحُوا nesahû fiili “samimiyet göstermek”, “samimi davranmak”, “içtenlik göstermek” gibi anlamlar içermektedir. Tahrîm 66/8’de geçen “nasûh tevbesi” ifadesindeki نصوحا nasûhan kelimesi de “samimi” demektir.

Ayrıca Hz Peygamber’in “din nasihattir” beyanında geçen النصيحة en-nasîhatü sözcüğü de bu manada “samimiyet” demektir. Zira hadisin devamında bu samimiyetin kime karşı olduğunu soran sahâbîye Hz. Peygamber “Yüce Allah’a, Kitâbı’na, Peygamberi’ne, Müslümanların yöneticilerine ve bütün müslümanlara” cevabını vermiştir.(3)

2. مَا عَلَى الْمُحْسِن۪ينَ مِنْ سَب۪يلٍ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “(Zira) güzel davrananların aleyhine hiçbir yol yoktur. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edicidir).” Yüce Allah الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne dediği “iyilik sahipleri”nin aleyhine herhangi bir yol olmadığını yani onların hiçbir şekilde kınanmaması ve sorumlu tutulmaması gerektiğini beyan etmektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını kattığı için, böylesine işini düzgün yapan insanların aleyhine hiçbir yolun bulunmadığı ifade edilmek istenmektedir.

Âyette geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne denen kişiler “işini düzgün yapanlar”, “hayatını Allah bilinciyle yaşayanlar” demektir ki ihsânın tarif edildiği meşhur hadiste(4) de verilmek istenen mesaj budur. Buna göre, sözü edilen kişilerin savaşa katılamamaları durumunda bile diğer işleri yaptıkları, üzerlerine düşen görev ve sorumlulukları hakkıyla yerine getirdikleri anlaşılmaktadır.

Bu arada, savaşa katılamama veya başka hataları varsa bunun için de Yüce Allah’ın غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatları hatırlatılarak O’nun “çok bağışlayıcı” ve “çok merhamet edici” olduğuna dikkat çekilmekte, ilâhi makamın ümitsizlik kapısı olmadığı özellikle bildirilmektedir.

ııı. İmkânı Olmayanların Durumu

وَلَا عَلَى الَّذ۪ينَ اِذَا مَآ اَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَآ اَجِدُ مَآ اَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِۖ تَوَلَّوْا وَاَعْيُنُهُمْ تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا اَلَّا يَجِدُوا مَا يُنْفِقُونَ “Kendilerine binek sağlaman için sana geldiklerinde ‘Sizi bindirecek bir (binek) bulamıyorum.’ deyince, (savaş için) infak edecek hiçbir şey bulamadıklarından dolayı üzüntüden gözyaşı dökerek dönen kişilere de (sorumluluk yoktur).”

Âyetteki وَلَا عَلَى الَّذ۪ينَ ve lâ ‘alellezîne ifadesi “(şunlara da sorumluluk) yoktur”; اِذَا مَآ اَتَوْكَ izâ mâ etevke ifadesi “sana (şunun için) gelenlere de, şunun için geldikleri zaman”; لِتَحْمِلَهُمْ li tahmilehum ifadesi “kendilerine binek vermek için”; قُلْتَ kulte fiili “(onlara şöyle) demiştin”; لَآ اَجِدُ lâ ecidü fiili “bulamıyorum”; مَآ اَحْمِلُكُمْ ۖ mâ ahmilüküm fiili “sizi taşı(t)abileceğim şeyi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde”; تَوَلَّوْا tevellev fiili “dönerler(di)”; وَاَعْيُنُهُمْ ve a‘yuhum ifadesi “ve onların gözleri (şöyleyken)”; تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ tefîdu mine’d-dem‘ı ifadesi “gözyaşları akıtarak”; حَزَنًا hazenen kelimesi “hüzün içerisinde, üzüntü duyarak”; اَلَّا يَجِدُوا ellâ yecidû ifadesi “bulamadıkları için”; مَا يُنْفِقُونَ mâ yünfikûne ifadesi ise “infak edecekleri herhangi bir şey” demektir.

Burada Tebük Gazvesi’ne katılamamasına rağmen sorumluluk ve günah sahibi olmayan bir diğer grubun kimler olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Tebük Gazvesi’ne katılamayacağı için sorumluluktan uzak tuttuğunu bildirdiği üç grup insan hakkında bilgi verdikten sonra, aynı şekilde yine sorumluluğu bulunmayan dördüncü bir gruba değinmektedir. Bu çerçevede sözü edilecek kişilerin Hz. Peygamber’in yanına geldikleri, kendilerine binek vermesi için istekte bulundukları, Hz. Peygamber’in de kendilerine hitaben “Sizi üzerinde taşıyabileceğim, bindirebileceğim bir binek yok” dediği insanlar olduğu ifade edilmektedir. Âyetin devamında, bu kişilerin Hz. Peygamber’den bu cevabı aldıktan sonra savaş için infak edebilecek herhangi bir şey bulamamanın derin hüznü içerisinde gözyaşlarına boğularak geri döndükleri bildirilmektedir.

Âyette geçen اَعْيُنُهُمْ تَف۪يضُ مِنَ الدَّمْعِ cümlesi bir kez de Mâide 5/83’te bu defa bir kısım rahipler ve keşişlerle ilgili olarak zikredilmektedir ki onlar Hz. Peygamber’e indirilen vahyi işittiklerinde onun hak ve hakikat olduğunu tanıyıp anlamaları nedeniyle gözyaşlarına boğulduğu beyan edilmektedir. Bu kişiler nasıl övülmüş ve Mâide 5/85’te cennetle nasıl ödüllendirilecekleri müjdelenmişse, Allah bilir ya burada sözü edilen yiğitler de aynı şekilde ödüllendirileceklerdir. Çünkü bunlar da ellerinde avuçlarında savaş için infak edebilecek hiçbir şeyleri olmadığı için derin bir hüzne dalmışlar ve gözyaşlarına boğularak geri dönmek zorunda kalmışlardı. Onların gözyaşları savaşta dökecekleri düşman kanına eşdeğer sayılmış olmalı ki Yüce Allah böylelerine özel paragraf ayırmış ve dolaylı bir övgüye mazhar olduklarını ifade etmek istemiştir.

Âyette sözü edilen yiğitlerin kimler olduğuyla ilgili çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

1) “Mücâhid, ‘Ayette söz edilenler üç kardeş olup, Mukarrinoğulları Ma‘kil, Süveyd ve Nu‘man idiler. Bunlar, Hz. Peygamber’den, kendilerini çarıklar ve nâlinlerle (yani yaya olarak) savaşa göndermesini istemişler, Hz. Peygamber de ‘Size bir binek bulamıyorum’ deyince, onlar ağlaya ağlaya geri dönmüşlerdi’ demiştir.”

2) “Hasan el-Basrî şöyle demiştir: Bu ayet, Ebû Mûsâ el-Eş‘ârî ve arkadaşları hakkında nazil olmuştur. Bunlar, Hz. Peygamber’e gelmişler ve kendilerini savaşa göndermesini istemişler, ancak Hz. Peygamber bu isteği öfke ile karşılayarak ‘Vallahi ben sizi sevkedemem ve sizi bindirecek birşey de bulamıyorum’(5) demişti. Bunun üzerine onlar da ağlayarak gerisin geriye dönüp gitmişlerdi. Ardından Hz. Peygamber onları geri çağırmış ve onlara en güzel develerden bir zevd (üçten ona kadar sürü) vermişti. Bunun üzerine Ebû Mûsâ, ‘Sen yemin etmemiş miydin ya Rasûlallah?’ demiş, Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştu: Ama inşâallah ben bir yemin edip de ondan daha hayırlısını gördüğümde, o hayırlı olanı yaparım ve yeminime keffaret veririm.”(6)

3) “İbn Abbâs şöyle demiştir: Onlar, Hz. Peygamber’den, kendilerine bir binek vermesini istemişlerdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Size bir binek bulamıyorum’ demişti. Çünkü yolculuk uzundu. İnsan (böyle yolculuklarda) birisi bineceği, diğeri de azığını ve eşyasını yükleyeceği iki deveye muhtaçtır.”(7)

b) Yalancıların Sorumlulukları ve Yalan Yeminleri

Yüce Allah, sûrenin 93-96. âyetlerinde sorumluluğun sadece ve sadece zengin oldukları halde Hz. Peygamber’den izin isteyenlerin üzerine olduğunu, onların geride kalan kadınlarla beraber olmaya razı olduklarını, bu nedenle Allah’ın da onların kalplerini mühürlediğini bildirmekte, müslümanlar seferden döndüğünde onlara özür beyan edeceklerini, kendilerine şöyle söylenmesini emretmektedir: “De ki: (Boşuna) özür dilemeyin! Size asla inanmayız; çünkü Allah, haberlerinizi bize bildirmiştir. (Bundan sonraki) amel(ler)inizi Allah da görecektir, Rasûlü de. Sonra da görülmeyeni de görüleni de bilene (Allah’a) döndürüleceksiniz de O size bütün yaptıklarınızı haber verecektir.”

Ardından, münafıkların yanına döndükleri zaman müslümanlar kendilerinden yani onları cezalandırmaktan vazgeçsinler diye Yüce Allah’a yemin edecekleri, müslümanların onlardan yüz çevirmeleri gerektiği, çünkü onların manevi açıdan murdar oldukları ifade edilmekte, kazandıklarına karşılık olarak varacakları yerin cehennem olduğu bildirilmekte, kendilerinden memnun olunsun diye yemin etseler de bunun sonucu değiştirmeyeceği, çünkü Yüce Allah’ın onlardan razı olmayacağı haber verilmektedir.

ı. Yalancıların Kalplerinin Mühürlenmesi

اِنَّمَا السَّب۪يلُ عَلَى الَّذ۪ينَ يَسْتَاْذِنُونَكَ وَهُمْ اَغْنِيَآءُ رَضُوا بِاَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Sorumluluk sadece zengin oldukları hâlde senden izin isteyenlerin üzerinedir. (Çünkü) onlar geride kalan kadınlarla birlikte olmaya razı oldular. (Bu nedenle) Allah da onların kalplerini mühürlemiştir; artık (gerçeği) bilemezler.”

Âyetteki اِنَّمَا السَّب۪يلُ inneme’s-sebîlü ifadesi “sorumluluk ancak va ancak (şunlaradır): عَلَى الَّذ۪ينَ يَسْتَاْذِنُونَكَ ‘alellezîne yeste’zinûneke ifadesi “senden izin istiyorlar, senden izin isteyenlere”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; اَغْنِيَآءُ ağniyâu kelimesi “zengin iken, durumları müsait iken”; رَضُوا radû fiili “razı oldular”; بِاَنْ يَكُونُوا bi en yekûnû ifadesi “(şöyle) olmaya”; مَعَ الْخَوَالِفِ me‘a’l-havâlifi ifadesi “geride kalanlarla birlikte”; وَطَبَعَ ve tabe‘a fiili “ve mühürlemiştir, mühür vurmuştur”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerini, onların kalplerine”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “gerçeği bilmezler” demektir.

Burada ekonomik durumu ve imkânları elvermesine rağmen, Tebük Gazvesi’ne gitmemek için Hz Peygamber’den izin isteyenlerin sorumlu oldukları ve onların geride kalanlarla olmayı tercih etmeleri sebebiyle de kalplerinin mühürlendiği bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا السَّب۪يلُ عَلَى الَّذ۪ينَ يَسْتَاْذِنُونَكَ وَهُمْ اَغْنِيَآءُ “Sorumluluk sadece zengin oldukları hâlde senden izin isteyenlerin üzerinedir.” Yüce Allah Tevbe 9/91-92. âyette dört grup insana ve iyilik yapanlar aleyhinde “herhangi bir sorumluluk yoktur” şeklinde bir ifadeye yer verdikten sonra, bu âyette ise kimlerin sorumlu tutulacağını bildirmektedir. Bu çerçevede kendileri zengin olmasına rağmen savaşa katılmamak için Hz Peygamber’den izin isteyenlerin sorumlu olduklarını ve büyük veballerinin bulunduğunu cümlenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatıyla “vurgulu” bir şekilde dile getirmiş olmaktadır.

Âyette zikredilenوَهُمْ اَغْنِيَآءُ ve hum ağniyâu “onlar zengindir” ifadesi daha önce geçen Tevbe 9/86. âyetteki اُو۬لُوا الطَّوْلِ ulu’t-tavli “imkân ve servet sahipleri” ifadesini karşılamakta ve bu kişilerin savaş için hali vaktinin yerinde olduğu, buna rağmen savaştan kaçmak için Hz. Peygamber’den izin istedikleri ifade edilmektedir. İşte bu kişilerin çok büyük bir vebal üstlendikleri bu âyette beyan edilmektedir.

2. رَضُوا بِاَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “(Çünkü) onlar geride kalan kadınlarla birlikte olmaya razı oldular. (Bu nedenle) Allah da onların kalplerini mühürlemiştir; artık (gerçeği) bilemezler.” Yüce Allah zengin ve durumu müsait olmasına rağmen savaştan kaçmak için yalan bahanelerle Hz. Peygamber’den izin isteyenlerin savaşa katılmayan kadınlarla birlikte olmaya razı olduklarını beyan etmekte, bu olumsuz tercihin sonucunda Yüce Allah’ın da onlar hak ettikleri için kalplerini mühürlediğini, artık hak ve hakikatın ne olduğunu bilemeyeceklerini ifade etmektedir. Bir benzeri daha önce Tevbe 9/87. âyette geçen bu cümle ile ilgili açıklamaları orada yaptığımız için aynı şeyleri tekrarlamak istememekteyiz.

ıı. Özürlerinin Kabul Edilmeyişi

يَعْتَذِرُونَ اِلَيْكُمْ اِذَا رَجَعْتُمْ اِلَيْهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّاَنَا اللّٰهُ مِنْ اَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللّٰهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Seferden) kendilerine döndüğünüz zaman sizden özür dileyecekler. De ki: “(Boşuna) özür dilemeyin! Size asla inanmayız; Allah elbette haberlerinizden bir kısmını bize bildirmiştir. (Bundan sonraki) iş(ler)inizi (yaptıklarınızı da) Allah ve Elçisi görecektir. Sonra da görünmeyeni de görüneni de bilen (Allah)’a döndürüleceksiniz ve yaptıklarınızı size bildirecektir.”

Âyettekiيَعْتَذِرُونَ ya‘tezirûne fiili “özür dileyecekler”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “sizden, siz karşı”; اِذَا رَجَعْتُمْ izâ reca‘tüm ifadesi “döndüğünüz zaman”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “kendilerine”; قُلْ kul emri “de ki”; لَا تَعْتَذِرُوا lâ ta‘tezirû emri “özür dilemeyin”; لَنْ نُؤْمِنَ len nü’mine fiili “asla ve asla inanmayacağız”; لَكُمْ leküm fiili “size”;قَدْ نَبَّاَنَا kad nebbenâ fiili “muhakkak ki haber bize verdi, bize bildirdi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ اَخْبَارِكُمْ min ahbâriküm ifadesi “sizin haberlerinizden bir kısmını”; وَسَيَرَى ve seyerâ fiili “ve yakında görecektir, gösterecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَمَلَكُمْ ‘ameleküm tamlaması “sizin yaptığını işleri, amellerinizi”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Elçisi de, Rasûlü de (işlerinizi görecektir)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تُرَدُّونَ teraddûne edilgen fiili “reddedileceksiniz, arz edileceksiniz”; اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ ilâ ‘âlimi’l-ğaybi tamlaması “gaybı, bilinemeyeni bilene, Allah’a”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti ifadesi “ve şehadeti (her şeyi bilene)”; فَيُنَبِّئُكُمْ fe yünebbiuküm fiili “ve O size haber verecektir”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri, yaptıklarınızı” demektir.

Burada Müslümanların Tebük Gazvesi’nden sonra münafıkların onlara özür dilemeleri yasaklanmakta ve onlara yönelik nasıl davranılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَعْتَذِرُونَ اِلَيْكُمْ اِذَا رَجَعْتُمْ اِلَيْهِمْ قُلْ لَا تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّاَنَا اللّٰهُ مِنْ اَخْبَارِكُمْ “(Seferden) kendilerine döndüğünüz zaman sizden özür dileyecekler. De ki: “(Boşuna) özür dilemeyin! Size asla inanmayız; Allah elbette haberlerinizden bir kısmını bize bildirmiştir.” Yüce Allah Tebük Gazvesi öncesinde savaşa katılmamak için Hz. Peygamber’den izin isteyenler içerisinde dört gurubun mazeretli olduğunu, ancak zengin ve hali vakti yerinde olmasına rağmen izin isteyenlerin bu davranışlarından sorumlu tutulacağını beyan ettikten sonra, bu defa Tebük Gazvesi sonrasında müslümanlar bunların yanına döndüklerinde münafıkların kendilerinden özür dileyeceklerini bir mucize olarak önceden haber vermektedir.

Özür dilemek aslında bir erdemdir; ancak bu kişiler Tevbe 9/86 ve 94’te de belirtildiği gibi, durumları müsait yani zengin olmalarına rağmen savaştan kaçmak için yalandan bahane üreten kişilerdi ve onların kimler olduğunu müslümanlar elbette biliyorlardı. Onların nifakına dair herhangi bir gizlilik ve bilinemezlik söz konusu değildi.

Kaldı ki Medine toplumunda hali vakti yerinde olan kişilerin, gayrimüslimlerin herhangi bir kişiden veya çevreden korkmasını gerektirecek bir durum da zaten yoktu. Buna rağmen, müslümanlarla birlikte olmak istemeyen ve birlikte savaşa gitmeye yanaşmayan, bu yüzden de yalan yanlış bahneler üreten kişilerin inkârcı, menfaatperest ve hem Allah’a hem de Rasûlü’ne yalan konuşan ikiyüzlü insanlar oldukları apaçık ortadaydı. O nedenle, herhangi bir şekilde haksızlık yapıldığından veya durumu bilinmemesine rağmen bazılarının haklarında olumsuz karar verildiğinden söz edilemez.

Tevbe 9/80, 81, 84, 85, 87, 90 ve 93 gibi âyetlerde de zikredildiği gibi, onların inkârcılıkları, yalancılıkları ve münafıklıkları kesinleşmişti. İşte bu kişilerin daha sonra dileyecekleri özrün bir anlamının olmadığı beyan edilmektedir. Onlar bu durumda oldukları ve nifakta kararlılık gösterdikleri için, inkâr ve nifakta ısrarlarının sonucu olarak Yüce Allah onların kalplerini artık mühürlediğini, bu yüzden de gerçekleri anlamadıklarını Tevbe 9/87 ve 93’te ifade etmektedir.

Âyette aslında burada özür dileme girişiminden söz edilmektedir; çünkü Yüce Allah Hz. Peygamber’in böylelerine hitaben “(boşuna) özür filan dilemeyin; çünkü Allah sizin bu durumunuzla ilgili bazı haberleri bize bildirmiştir” demesini emretmektedir. Demek ki müslümanlar Tebük Gazvesi’yle meşgulken, münafıklar onların arkasından nice entrikalara girişmiş, nice fitne ve desiselere başvurmuşlardı.

Yüce Allah قَدْ نَبَّاَنَا اللّٰهُ مِنْ اَخْبَارِكُمْ beyanı gereği onların meşguliyetleri bağlamında hepsini değil de onların durumlarıyla ilgili haberlerden sadece bir kısmını Hz. Peygamber aracılığıyla müslümanlara bildirmiştir. Âyette yer alan مِنْ اَخْبَارِكُمْ min ahbâriküm “haberlerinizden” ifadesindeki مِنْ min edatı “bir kısmı”, “bazısı” manasını veren bir teb‘îdıyye, yani bazıyet edatıdır.

2. وَسَيَرَى اللّٰهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Bundan sonraki) iş(ler)inizi (yaptıklarınızı da)Allah ve Elçisi görecektir. Sonra da görünmeyeni de görüneni de bilen (Allah)’a döndürüleceksiniz ve yaptıklarınızı size bildirecektir.” Yüce Allah münafıkların özür dileme girişimlerini reddetmesini Hz. Peygamber’e emrettikten sonra, bu defa münafıkların dünya hayatlarındaki tutum ve davranışlarını hem Yüce Allah’ın hem de Rasûlü’nün göreceğini, onları değerlendireceğini ifade etmektedir. Sonrasında ise mahşerde herkes gibi onların da “gaybı ve şehâdeti bilen” Yüce Allah’a döndürüleceklerini haber vererek, dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsini kendilerine bildireceğini ifade etmektedir.

Bu âyetin mesaj açısından bir benzerinin daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/105’te yer aldığını belirtelim. Her iki âyette de geçen ve “görmek” manasına geçen يَرَى yerâ fiili elbette burada “bilmek” manasındadır. “Allah görecek” demek, “Allah bilecek”, “Allah ortaya çıkaracak” demektir ki bu durum onların hayatlarının öncesinde de böyle devam ediyordu; sonrasında da durum aynılığını sürdürecektir.

Feth 48/16’da da belirtildiği gibi, aslında münafıkların özürlerinde samimi olup olmadıklarını gösterecekleri başka fırsatların da onlara ulaşacağını beyan etmek üzere şöyle buyrulmaktadır: “Bedevîlerin içinden (Hudeybiye’den) geri kalmış olanlara de ki: Siz yakında kuvvetli bir kavme karşı (savaşmaya) çağırılacaksınız. Onlarla ya (ölünceye kadar) savaşacaksınız veya teslim olacaklar. Eğer (bu emre ve çağrıya) itaat ederseniz, Allah size güzel bir mükâfat verecektir. Ama önceden döndüğünüz gibi yine dönecek olursanız size elem verici bir şekilde azap eder.”

İşte bu iki âyeti birlikte değerlendirdiğimizde münafıkların yine yalan konuştukları ve yalancılıklarının yeniden görüleceği bildirilmektedir ki bu defa mesele mahşerdeki yargılamaya dair beyanlara dönüştürülmektedir.

Konuyla ilgili olmak üzere benzer içerikte Cum‘a 62/8’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Sizin kendisinden kaçtığınız ölüm, muhakkak sizi yakalayacaktır. Sonra da görülmeyeni de görüleni de bilen Allah’a döndürüleceksiniz de O size bütün yaptıklarınızı haber verecektir.” Yüce Allah ölümden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını beyan ettikten sonra, bütün insanların “gayb ve şehâdet” denen her bir şeyi bilen Allah’a dönüdürüleceklerini, O’nun da herkese dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsini haber vereceğini bildirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadelerin hemen hemen aynısı Cum‘a 62/8 ve Tevbe 9/105’te de geçmektedir. Buradaki تُرَدُّونَ türaddûne “reddedilmek”, “döndürülmek”, “arz edilmek” anlamındaki edilgen fiil “Yüce Allah’a reddolunma” yani döndürülme ve arz edilmeyle ilgili bir mana vermektedir. En‘âm 6/62’de de şöyle buyrulmaktadır: “Sonra insanlar gerçek sahipleri olan Allah’a döndürülürler. Bilesiniz ki hüküm yalnız O’nundur ve O, hesap görenlerin en çabuğudur.” Bu arada Yûnus 10/30’da da benzer bir ifade yer almaktadır.

Kur’ân’da on kez(8) geçen عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “(O), görülmeyeni de görüleni de bilendir” ifadesi Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi manasında zikredilmektedir. Yüce Allah bu âyette hem insanların bilgi ve algı alanı dışındaki, hem içindeki her şeyi bildiğini beyan etmekte, hem de en yüce ve en aşkın olan gücün kendisi olduğunu ifade etmektedir. “Gaybı ve şehadeti bildiğini” hatırlatmasının sebebi, bu bağlamda insanın yaratılışındaki gayb ve sırları sadece O’nun bildiğini, bu noktada başka hiçbir bilgiye muhtaç olmadığını muhataplara öğretmek için olabilir.

Yüce Allah, “haber vererek bilgilendirme” işlemi için genellikle nebbee kökünden fiilleri kullanmaktadır.(9) Dolayısıyla mahşerdeki ilahi yargılamada herkes, her şeyi en ince detayına varıncaya kadar bilen Yüce Allah’a arz edilecek ve O’nun huzurunda dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsi kendilerine haber verilmiş olarak hesaba çekileceklerdir.

ııı. Yüce Allah’ın Onlardan Razı Olmayışı

سَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَكُمْ اِذَا انْقَلَبْتُمْ اِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَاَعْرِضُوا عَنْهُمْ اِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَاِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يَرْضٰى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ “Onların yanına döndüğünüz zaman, size kendilerinden (onları cezalandırmaktan) vazgeçmeniz için Allah’a yemin edecekler. Artık onlardan yüz çevirin! Çünkü onlar (manevi olarak) pistir. Kazandıklarına karşılık onların barınağı cehennemdir. Onlardan memnun olasınız diye size yemin edecekler. Fakat siz onlardan memnun olsanız bile Allah yoldan çıkanlar topluluğundan razı olmaz.”

Buradaki سَيَحْلِفُونَ seyahlifûne fiili “ileride yalan yere yemin edecekler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِذَا انْقَلَبْتُمْ ize’nkalebtüm ifadesi “sizler döndüğünüz zaman”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; لِتُعْرِضُوا li tu‘rıdû ifadesi “sizler vazgeçesiniz diye”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara (zarar vermekten)”; فَاَعْرِضُوا fe a‘ridû emri “siz vazgeçin”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; رِجْسٌ ricsun kelimesi “pislik(tir)”; وَمَاْوٰيهُمْ ve me’vâhum tamlaması “ve onların varıp duracağı yer”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; جَزَآءً cezâen kelimesi “bir karşılık olarak”; بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ bimâ kâhû yeksibûne ifadesi “kazandıklarının karşılığı olarak”;يَحْلِفُونَ yahlifûne fiili “yalan yere yemin ederler”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, size yönelik”; لِتَرْضَوْا litardav ifadesi “sizler razı, memnun olasınız diye”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan, onlardan dolayı”; فَاِنْ تَرْضَوْا fe in tardav fiili “siz memnun olsanız da”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan, onlardan dolayı”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَرْضٰى lâ yardâ fiili “razı olmaz, hoşnut kalmaz”; عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ ‘ani’l-kevme’l-fâsikîne tamlaması ise “fasık toplumdan, yoldan çıkan topluluktan” demektir.

Burada münafıkların yalan yere yemin edecekleri, müslümanların onlara itibar etmemesi gerektiği, müslümanlar kendilerinden memnun olsalar da Yüce Allah’ın fasıklardan razı olmayacağı gündeme getirilmektedir.

1. سَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَكُمْ اِذَا انْقَلَبْتُمْ اِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَاَعْرِضُوا عَنْهُمْ اِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Onların yanına döndüğünüz zaman, size kendilerinden (onları cezalandırmaktan) vazgeçmeniz için Allah’a yemin edecekler. Artık onlardan yüz çevirin! Çünkü onlar (manevi olarak) pistir. Kazandıklarına karşılık onların barınağı cehennemdir.” Yüce Allah münafıkların yalan yere yapacakları yemin ve sonrasına dair bilgiler vermektedir.

a) سَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَكُمْ اِذَا انْقَلَبْتُمْ اِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ “Onların yanına döndüğünüz zaman, size kendilerinden (onları cezalandırmaktan) vazgeçmeniz için Allah’a yemin edecekler.” Yüce Allah münafıkların özür dileme girişimlerine olumsuz cevap verilmesinden ve haklarında Yüce Allah’ın hüküm vereceğini beyan ettikten sonra, Tebük Gazvesi sonrasında münafıkların yanına döndüklerinde yalan yere yapacakları yemine ve sonrasına değinmektedir. Bu çerçevede, müslümanların münafıklarla ilgili cezalandırıcı bir şeyler yapmaktan vazgeçmeleri için yemin edeceklerimucizevi bir şekilde önceden haber verilmekte ve gelecekte yaşanacak bir olay yaşanmadan önce Hz. Peygamber aracılığıyla müslümanlara bildirilmektedir.

Âyette geçen اِذَا انْقَلَبْتُمْ اِلَيْهِمْ ine’nkalebtüm ileyhim ifadesi önceki âyette geçen اِذَا رَجَعْتُمْ اِلَيْهِمْ izâ raca‘tüm ileyhim beyanına benzer bir mana vermekte, “müslümanların Medine’de münafıkların yanına gelmeleri” manasını içermektedir. Bu arada لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ li tu‘rıdû ‘anhum ifadesi de “kendilerini rahat bırakasınız diye”, “onları anlayışla karşılamanız için”, “kendilerinden vazgeçesiniz diye”, “onlara zarar vermeyesiniz diye”, “sizi başlarından savsınlar diye” gibi anlamlara gelmekte,(10) münafıkların yemin gerekçesini ortaya koymaktadır.

Âyette münafıkların yalan yere yapacağı yeminlerinin içeriğiyle ilgili bilgi verilmemekte, ancak mazeretsiz bir şekilde savaşa katılmadıkları için muhtemelen yalan bahaneler ve mazeretler üretecekleri, bu sayede müslümanların onlara ilişmesinden, kendilerini suçlamasından, hesaba çekmesinden, ayıplayıp azarlamasından ve kınamasından kurtulmak, kendilerini rahat bırakmalarını sağlamak istedikleri anlaşılmaktadır.

Demek ki yalancı olduklarını en iyi kendileri bildiği ve başkaları yapsaydı onlara karşı nasıl davranılması gerektiğine dair kanaatleri olduğu için, şimdi aynı durumda olmanın sıkıntısı içerisinde kendilerince önceden tedbir amaçlı olarak yeminler edecekleri ifade edilmektedir.

b) فَاَعْرِضُوا عَنْهُمْ اِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Artık onlardan yüz çevirin! Çünkü onlar (manevi olarak) pistir. Kazandıklarına karşılık onların barınağı cehennemdir.” Yüce Allah münafıkların bu türden yalan yeminleriyle elde etmek istediklerini dikkate almamaları için müslümanları bilgilendirmektedir.

ı. فَاَعْرِضُوا عَنْهُمْ اِنَّهُمْ رِجْسٌ “Artık onlardan yüz çevirin! Çünkü onlar (manevi olarak) pistir.” Bu çerçevede öncelikle فَاَعْرِضُوا عَنْهُمْ hitabıyla “siz onlardan yüz çevirin”, “onlara yüz vermeyin”, “peşlerini, yakalarını bırakın”, “onlardan vazgeçin” gibi manalar içermekte, dolayısıyla onların arzu ettikleri gibi hiçbir şey olmamış gibi hoşgörülü ve sevgi ile davranmamalarını, bunun yerine bir tepki olarak “kendilerinden yüz çevirmelerini” onlara emretmektedir.

Bunun peşinden “yüz çevirme”nin gerekçesini اِنَّهُمْ رِجْسٌ beyanı gereği “onların manen murdar, pis ve kirli olmaları, tiksinti vermeleri, niyetlerinin habis olması” şeklinde belirlemektedir. Nasılki maddi pisliklerden sakınılması gerekiyorsa, manevi yani ahlaki pisliklerden de uzak durmak emredilmektedir. Gerçi namaz ve ibadet duyarlılığı taşımayan insanların üzerinde pislikler de olabilir elbette. Ancak buradaki asıl maksadın manevi pislik olduğu daha öncelikli bir kabuldür. Çünkü müşriklerin neces “pislik” oldukları Tevbe 9/28’de beyan edilmektedir.

ıı. وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Kazandıklarına karşılık onların barınağı cehennemdir.” Bu cümlelerin mesaj olarak bir benzeri Yûnus 10/8’de zikredilmektedir. Yüce Allah dünyada yapıp ettiklerinin bir karşılığı olarak münafıkların varıp duracağı yerin cehennem olduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(11) yer almakta ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. Bu arada bir kez de daha önce yorumladığımız Tevbe 9/82’de geçen جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “kazandıklarının bir karşılığı olarak” cümlesi, mahşerdeki cehennem azabının insanların dünya hayatında yapıp ettiklerinin karşılığı olacağını bildirmektedir.

2. يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَاِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يَرْضٰى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ “Onlardan memnun olasınız diye size yemin edecekler. Fakat siz onlardan memnun olsanız bile Allah yoldan çıkanlar topluluğundan razı olmaz.” Yüce Allah münafıkların yalan yemin edeceklerini tekrar hatırlatmakta, bu arada amaçlarından birisinin müslümanları memnun etmek, onların gönlünü almak olduğunu bildirmekte, fakat müslümanları memnun etseler ve müslümanlar kendilerinden razı olsalar da Yüce Allah’ın onlardan razı olmayacağını haber vermektedir. Bu kişilerin kimler olduğuna dair çeşitli bilgiler ve rivayetler nakledilmekte olsa da,(12) isim üzerinde durmaya gerek olmadığı kanaatindeyiz.

Sadece Tevbe sûresinde olmak üzere, fasık ve kâfir oluşları çeşitli âyetlerde(13) dile getirilen münafıkların yapıp ettikleri bir tarafa, Yüce Allah’a verdikleri sözlerde durmamaları ve toplumsal hayatı içten içe çökertmeye çalışmaları, böylece kâfirlerin ekmeğine yağ sürmelerinin affedilmeyecek bir hata olduğu bu şekilde dile getirilmek istenmektedir. Bütün bu gerekçeler nedeniyle, Yüce Allah “fasıkları” yani yoldan çıkanlar diye nitelendirdiği bu kişilerden razı olmayacağını ilan etmekte, böylece müslümanların da bu kişilerden memnun olmamaları gerektiğine dolaylı yoldan işaret edilmektedir.

c) Bedevilerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 97-99. âyetlerinde bedevîlerin kâfirlik ve münafıklık bakımından hem daha beter, hem de Allah’ın Rasûlü’ne indirdiği sınırları tanımamaya daha yatkın olduklarını bildirmekte, bir kısmının Allah yolunda harcayacağını angarya saydığını ve müslümanların başına belâlar gelmesini beklediklerini, müslümanlar için bekledikleri kötülük çemberinin onların başlarına geleceğini ifade etmektedir.

Ardından, diğer kısmının ise şu nitelikte oldukları haber verilmektedir: “Bedevîlerden öylesi de vardır ki Allah’a ve ahiret gününe iman eder; (hayır için) yapmakta oldukları infaklarını Allah katında yakınlıklar ve o Rasûl’ün salavâtı (destek vesilesi) edinir. Bilesiniz ki o (harcadıkları mal, Allah katında) onlar için bir yakınlıktır. Allah onları rahmetine (cennetine) koyacaktır. Muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edicidir).”

ı. İnkâra ve Bilgisizliğe Elverişli Oluşları

اَلْاَعْرَابُ اَشَدُّ كُفْرًا وَنِفَاقًا وَاَجْدَرُ اَلَّا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ عَلٰى رَسُولِه۪ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Göçebeler, kâfirlik ve münafıklık bakımından hem daha beterdir hem de Allah’ın Elçisine indirdiği sınırları tanımamaya daha meyillidir. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki اَلْاَعْرَاب el-a‘râbu kelimesi “göçebeler, bedeviler”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetli(dir), daha ileri(dir), kötü(dürler)”; كُفْرًا küfran kelimesi “inkâr bakımından”; وَنِفَاقًا ve nifâkan kelimesi “ve nifakta, nifak bakımından”; وَاَجْدَرُ ve ecderu kelimesi “ve daha yatkındır(lar)”;اَلَّا يَعْلَمُوا ellâ ya‘lemû ifadesi “bilmemeye”; حُدُودَ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ hudûde mâ enzelellâhu tamlaması “Allah’ın indirdiği sınırları”; عَلٰى رَسُولِه۪ ‘alâ rasûlihî ifadesi “O’nun Elçisine, Rasülü’ne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada bazı bedevilerin diğerlerine göre daha katı, inkâr ve nifaklarının daha şiddetli olduğu, ilahi sınırları bilmemeye daha yatkın oldukları gündeme getirilmektedir.

1. اَلْاَعْرَابُ اَشَدُّ كُفْرًا وَنِفَاقًا وَاَجْدَرُ اَلَّا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ عَلٰى رَسُولِه۪ “Göçebeler, kâfirlik ve münafıklık bakımından hem daha beterdir hem de Allah’ın Elçisine indirdiği sınırları tanımamaya daha meyillidir.” Yüce Allah genelde şehirli münafıklardan söz etmesinin yanında, özellikle bedevi Araplar içerisindeki münafıkların çok daha sıkıntılı olduklarını, onların küfür ve nifaklarının daha şiddetli ve ileri düzeyde olduğunu, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e indirdiği hükümlerin sınırlarını bilmemeye, tanımamaya çok daha hazır olduklarını ifade etmektedir.

a) Daha önce Tevbe 9/90. âyette de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da on kez(14) geçen الْاَعْرَاب el-a‘râb sözcüğü “bedeviler”, “göçebeler, “a‘râbîler” demektir. Burada bir noktaya kısaca temas etmekte yarar görmekteyiz. Buna göre اَلْاَعْرَاب el-a‘râb kelimesiyle aynı kökten gelmesi itibariyle Araplara العربي el-‘arabiyy “Arap” isminin verilmesinin nedeni hakkında şöyle bir bilgi söz konusudur:

“Arapların, Arap olarak isimlendirilmesi şundandır: Çünkü Hz. İsmail’in çocukları ‘arebe’de doğup büyümüşlerdir. ‘Arebe ise Tihâme (çöl) bölgesindendir. Böylece o çocuklar, beldelerine nisbet edilmişlerdir. Arap yarımadasında meskûn olan ve onların dillerini konuşanlar da onlardandır. Çünkü bunlar da Hz. İsmail'in çocuklarındandır.”

“Yine, Arapların ‘Arap’ adını almalarının sebebinin, onların lisanlarının kalblerindeki şeyleri i‘râb ile ifade etmesi olduğu da ileri sürülmüştür.” “Arapça’nın, diğer dillerde bulunmayan pekçok fesahat ve akıcılık üslûbu ihtiva ettiğinde de şüphe yoktur.”

“Hikmet erbabından birinin yazmış olduğu bir kitapta şöyle dediğini gördüm: Rumların hikmeti beyinlerindedir. Zira onlar, çok acayip terkibler meydana getirebilirler. Hindlilerin hikmeti vehimlerinde, Yunanlıların hikmetiyse kalblerindedir. Bu böyledir, zira çok mal elde etmek, akılla alâkalı bir şeydir. Arapların hikmeti de lisanlarındadır. Bu, onların lafızlarının çok tatlı ve ibarelerinin de çok çekici olmasındandır.”(15)

b) Yüce Allah bedevilerin inkâr ve nifak konusunda çok daha ileri ve katı olabileceklerini beyan etmekte, bu arada ilahi hükümleri bilmemelerinin, anlamamalarının da çok daha müsait bir durum olduğunu ifade etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَجْدَر ecderu kelimesi “daha müsait”, “daha layık”, “daha yatkın” demektir.(16) Bu kelimenin el-cidâr kalıbında “duvar” manası da vardır ki bu tür insanlar aslında kendileriyle hakikat arasına, dahası Yüce Allah’ın Rasûlü’ne indirdiğiyle kendileri arasına duvar örmektelerdi.

Bu nedenle, anlaşılıyor ki şehirli münafıklar neyin ne olduğunu daha iyi farkedebilme imkânlarına sahip olsalar da bedevilerin bu türden muhakemelerinin pek ileri düzeyde işletilmemesi nedeniyle inkârda ve nifakta çok daha ileri ve şidetli durumlarının olacağı bildirilmektedir. Bu arada aynı duyarsızlığı vahiy ile kendileri arasına koyanların da ortaya koyduğu unutulmamalıdır.

Gerçekte de bakıldığında bu durum gözlemlenmekte, hepsinde değilse de hiç olmazsa önemli bir bölümünde kırsal alanlarda, çölde doğup büyüyenlerde daha bir katılık, daha bir acımasızlık olabilmektedir.(17) Bu mesajla ilişkili olabilecek bir rivayetin de aktarıldığını burada hatırlatalım.(18) Bu durum elbette bir mazeret değil, aksine “bu tarakta bezleri olmadığı için” ilahi hükümlerin içerikleriyle ilgilenmez, konuya yabancı durmaya çalışırlardı. Bu yüzden onların durumunun diğerlerine göre çok daha kötü ve hassas olduğu ifade edilmektedir.

Bu âyetten sonra gelen âyetlere bakıldığında, bedevilerin de standart olmadığı, içerinde kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğu, çeşitlilik arz ettikleri görülmektedir.

2. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah hem özelde bedevilerle ilgili olarak, hem de genelde bütün muhataplara ilişkin bir şekilde her şeyi hakkıyla ve tam anlamıyla bildiğini, dolayısıyla bu bilgisinin sonucunda verdiği her bir kararının da hikmetler içerdiğini bu iki sıfatıyla dile getirmiş olmaktadır.

ıı. Müslümanlara Düşmanlıkları

وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَآئِرَ عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ السَّوْءِ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Göçebelerden öylesi vardır ki (Allah yolunda) harcayacağını kayıp sayar ve sizin başınıza belâlar gelmesini bekler. (Müslümanlar için bekledikleri) kötülük çemberi kendi başlarına gelsin! Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ ve mine’l-a‘râbi men ifadesi “bedevilerden (şöyle) kişi(ler) de vardır”; يَتَّخِذُ yettehızü fiili “edinir, sayar”; مَا يُنْفِقُ mâ yunfiku ifadesi “infak ettiği şeyleri”; مَغْرَمًا mağramen kelimesi “borç, kayıp olarak”; وَيَتَرَبَّصُ ve yeterabbesu fiili “ve bekler, gözetler”; بِكُمُ biküm ifadesi “sizinle ilgili, size”; الدَّوَآئِرَ ed-devâira kelimesi “sıkıntılar, belalar”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar üzerine olsun, onların başına gelsin”; دَآئِرَةُ السَّوْءِ dâiratü’s-sev’i ifadesi “kötülük çemberi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada bedevi münafıkların bir bölümünün müslümanlar aleyhinde hangi düşüncelere sahip olduklarıyla ilgili bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَآئِرَ “Göçebelerden öylesi vardır ki (Allah yolunda) harcayacağını kayıp sayar ve sizin başınıza belâlar gelmesini bekler.” Yüce Allah bedevilerin hepsinin bir olmadığını, içlerinden son derece katı yürekliler bulunduğu gibi iyilerinin de olduğunu haber vermektedir. Bir önceki âyete uygun olarak öncelikle bedevilerin kötü niyetli olanlarını zikretmekte ve onların İslâm davası ve müslümanlar aleyhinde nasıl düşüncelere sahip olduklarını haber vermektedir.

a) وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا “Göçebelerden öylesi vardır ki (Allah yolunda) harcayacağını kayıp sayar.” Yüce Allah kötü niyetli bedevilerin ilk özelliğini “yaptıkları savaş harcamalarını gereksiz yük olarak kabul etmeleri” şeklinde hatırlatmaktadır.

Âyetteki مَغْرَم mağram kelimesi Tûr 52/40 ve Kalem 46/46’da da olduğu gibi “borç”, “külfet”, “zarar ziyan”, “kayıp”, “gereksiz yükümlülük”, “angarya”, “telef”, “para cezası”, “hasar tazminatı”(19) gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla onların İslâm davası için ne kadar yüreksiz ve isteksiz olduklarını göstermektedir.

b) وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَآئِرَ “Sizin başınıza belâlar gelmesini bekler.” Yüce Allah bedevi münafıkların İslâm için yaptıkları harcamaları gereksiz borç ve zarar gibi görenlerin bununla yetinmediklerini, ayrıca müslümanların başına belalar, musibetler, sıkıntılar gelmesini beklediklerini de haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الدَّوَآئِر ed-devâir kelimesi bir sonraki cümlede geçen دَآئِرَة dâirah kelimesinin çoğuludur ve “dönüp dolaşan belalar, musibetler”, “ölümler”, “öldürülmeler”, “hezimetler”(20) manasında bedevi münafıkların müslümanlar aleyhindeki beklentilerini ifade etmektedir. Onlara göre müslümanların ölümleri veya öldürülmeleri kendilerinin pek çok nimete ve imkana kavuşmalarının vesilesi olarak düşünülmekte, beklenmektedir.

2. عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ السَّوْءِ “(Müslümanlar için bekledikleri) kötülük çemberi kendi başlarına gelsin!” Bu ifade aynı şekilde ve içerikte Feth 48/6’da da geçmektedir. Yüce Allah münafıkların ve müşriklerin Yüce Allah, Rasûlü ve müslümanlarla ilgili besledikleri ne kadar kötü düşünce varsa kendi başlarına dönmesini kınamaya konu edinerek ilgilileri lanetlediğini bildirmek istemektedir.

Mâide 5/52, Tevbe 9/98 ve Feth 48/6’da geçen دَآئِرَة dâirah/devâir kelimesi devlet kelimesi gibi “dönen şey” manasına gelmekte, bu doğrultuda “bir kavimden diğer bir kavme dönüp dolaşan belâ, bozguna uğrama, korkunç olaylar gibi kendisinden korkulan bir musibet” mânasını içermekte, devletin saltanat manasında insanlar arasında dönüp dolaşması gibi devâirin yani belâların da dönüp dolaştığı ifade edilmektedir.

Buradan hareketle, Yüce Allah münafıkların ve müşriklerin müslümanlarla ilgili kötü düşünce ve beklentilerinin kendi başlarına döneceği mesajını dolaylı olarak zikretmiş olmaktadır. Zaten Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de de buna benzer mesajlar söz konus edilmekte, kötülük tuzakları kuranların bizzat kendilerinin o tuzaklara düşeceği haber verilmektedir.

3. وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah bağlam gereği başta bedevi münafıklar olmak üzere, bütün muhatapların söyledikleri her varsa hepsini işittiğini, ayrıca yapıp ettikleri ve kalplerinden geçirdiklerini de hakkıyla bildiğini bu iki sıfatını zikrederek beyan etmektedir.

ııı. Samimiyetli Olanları

وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللّٰهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ اَلَآ اِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللّٰهُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Göçebelerden öylesi de vardır ki Allah’a ve ahiret gününe iman eder; (hayır için) yapmakta oldukları infaklarını Allah katında yakınlıklar ve o Elçinin salevâtı (yardımları) edinir. Dikkat edin! O (harcadıkları mal, Allah katında) onlar için bir yakınlıktır. Allah onları merhametine koyacaktır. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edicidir).”

Âyetteki وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ ve mine’l-a‘râbi men ifadesi “bedevilerden (şöyle) kimse(ler) de var”; يُؤْمِنُ yü’minu fiili “iman eder, güvenir”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe (iman eder)”; وَيَتَّخِذُ ve yettehızü fiili “ve edinir”; مَا يُنْفِقُ mâ yunfiku ifadesi “infak ettiği şeyleri”; قُرُبَاتٍ kurubâtin kelimesi “yakınlıklar, yakınlık vesileleri”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ ve salevâti’r-rasûli tamlaması “ve Rasûl’ün duaları (vesilesi)”; اَلَآ elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki onlar, o dualar, yardımlar”; قُرْبَةٌ kurbetün kelimesi “bir yakınlık(tır)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; سَيُدْخِلُهُمُ seyüdhılühum fiili “ileride onları yerleştirecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ف۪ي رَحْمَتِه۪ fî rahmetihî ifadesi “O’nun merhametine”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada bedeviler içerisinde gerçek manada iman ehli insanların da bulunduğu, onların infaklarında doğru ve samimi beklentiler içerisinde bulunduklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirlmektedir.

1.وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللّٰهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ “Göçebelerden öylesi de vardır ki Allah’a ve ahiret gününe iman eder; (hayır için) yapmakta oldukları infaklarını Allah katında yakınlıklar ve o Elçinin salevâtı (yardımları) edinir.” Yüce Allah, bedeviler içinde Allah yolundaki infakını bir kayıp, zarar veya angarya kabul edenler olduğunu beyan ettikten ve onların müslümanların felaketlerle yok olmasını bekleyenler bulunduğunu ifade ettikten sonra, hepsinin bir olmadığını, çünkü içlerinde iman etmiş, salih ve Allah yolundaki infakını Allah’a yakınlık vesilesi kabul eden mücahid kimseler bulunduğunu da dile getirmektedir.

a) وَمِنَ الْاَعْرَابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Göçebelerden öylesi de vardır ki Allah’a ve ahiret gününe iman eder.” Anlaşıldığına göre Yüce Allah sözünü ettiği bu ikinci grup bedevilerin Allah’a ve âhiret gününe iman ettiklerini, bu arada İslam davası için yaptıkları harcamaları, gerçekleştirdikleri infaklarını Allah katında bir yakınlık ve Rasûlüllâh’ın desteğinin bir vesilesi gördüklerini de ifade etmektedir.

b) وَيَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللّٰهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ “(Hayır için) yapmakta oldukları infaklarını Allah katında yakınlıklar ve o Elçinin salevâtı (yardımları) edinir.” Yüce Allah bedevi müminlerin ikinci niteliğini ise münafıkların ısrarla kaçındıkları infakla ilişkilendirmekte, bu arada infaklarının amacını dile getirmektedir.

ı. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قُرُبَات kurubât kelimesi “yakınlıklar” demektir. Bilindiği üzere, Zümer 39/3’te de beyan edildiği üzere, müşrikler putlara tapınma gerekçelerini bildirirken “kendilerini Yüce Allah’a yaklaştırmaları”nı dile getirmişlerdi. Oysa Yüce Allah buna şirk adını vermek, kişiyi Yüce Allah’a yakınlaştıracak şeylerin kişilerin kendi eylemleri ve fedakârlıkları olduğunu bildirmektedir.

İster melek, ister peygamber, isterse başka insanlar olsun, kişiyi Yüce Allah’a yakınlaştırsın diye birileri aracı edinilirse Kur’ân buna şirk demektir. Bunun yerine, Yüce Allah’a yakınlığın temel ölçütü ve şekli, fertlerin bizzat kendilerinin eylemde bulunmaları ve inanarak Yüce Allah’ın rızasını kazanmaya dayalı fedakârlıklar yapmalarıdır.

ıı. Âyette zikredilen صَلَوَاتِ الرَّسُول salevâti’r-rasûli tamlaması ise “o Rasûl’ün hayır destekleri”, “o Rasûl’ün duaları”, “Rasûl’ün onların bağışlanması için yapacağı istiğfarlar”(21) manasına gelmektedir. Hz. Peygamber’in hem kendisi için, hem de müminlerin bağışlanması için istiğfarda bulunması gerektiği ve bunu gerçekleştirdiği çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(22)

Âyette sözü edilen bedevilerin infakının “Yüce Allah’a yakınlıklar”dan sonra ikinci sebebi, “Hz. Peygamber’in dualarının meydana gelmesi, kendilerine o dualarda yer bulma beklentileridir.” Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/103’te sadakaların verilmesinin sonucunda Hz. Peygamber’in bu kişiler için salât’ta yani duada bulunacağı müjdelenmektedir. İşte bu bedevilerin de infaklarında gözettikleri temel hedeflerden birisi Hz. Peygamber’in duaları arasında kendilerine yer bulmalarıdır. Bir örnek olması itibariyle belirtelim ki, rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber “Allah’ım! Ebû Evfâ ailesini hayırla ve bereketle güçlendir”(23) şeklinde bir kısım insan için duada bulunmuştur.

Hz. Nûh’un “kendisi, ana-babası ve mümin olarak evine gelen müminler ve bütün erkek ve kadın müminler için” dua ettiği Nûh 71/28’de haber verilmektedir. Ayrıca Bakara 2/126 ve İbrâhim 14/35-41’de “Hz. İbrâhim’in çeşitli duaları”, Muhammed 47/19’da “Hz. Peygamber’in bütün müminler için yapması emredilen dualar”, Mümtehıne 60/12’de “biat eden mümin hanımlar için istiğfarda bulunması emri”, Mü’min 40/7 ve Şûrâ 42/5’te “meleklerin insanların bağışlanması için istiğfar ettikleri” Kur’ân’da zikredilmektedir.

Demek ki insanlar başkaları için istiğfarda bulunabilirler; ancak hiç kimse başkası için tevbe edemez; çünkü istiğfâr bir duadır; tevbe ise bizzat kişinin kendisinin gerçekleştirmesi gereken yöneliştir. Gerek yaşamakta olan insanların istikamet sahibi olmaları için, gerekse mümin olarak ölenlerin hatalarının bağışlanması için dua edilmesi bir duyarlılıktır ve müslümanlar bunu diğer müslüman kardeşlerinden esirgememelidir.

2. اَلَآ اِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللّٰهُ ف۪ي رَحْمَتِه۪ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Dikkat edin! O (harcadıkları mal, Allah katında) onlar için bir yakınlıktır. Allah onları merhametine koyacaktır. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edicidir).” Yüce Allah imanlı bir şekilde infakta bulunan ve bunu Allah’a yakınlıklar ve Rasûl’ün dualarında kendilerine yer bulmak için yapanların beklentilerinin gerçekleşeceğini, çünkü bunun kendileri için çok yakın olduğunu, dahası bu kişilerin ilahi rahmete alınacağını müjdelemektedir.

a) Âyette zikredilen اَلَآ اِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ ifadesi “dikkat edin onlar (yani yaptıkları infak faaliyetleri) kendileri için arzu ettikleri yakınlıktır” şeklinde bir anlam da verebilir; metin her iki yaklaşıma da müsaittir. Dahası, insanlar Yüce Allah’a yakın olmak için infakta bulunurlarsa Yüce Allah’ın yakınlığını kazanacaklarını da bilmelidirler.

b) Âyetteki سَيُدْخِلُ seyüdhılü fiilinin başındaki sin harfi hem gelecek zaman manası vermekte, hem de burada sözü edilen vaadin gerçekleşeceğini,(24) yani onları mahşerde cennetine yerleştireceğini pekiştirmektedir. Bu arada insanların yapıp ettiği birtakım hataları da olabilir. Bu nedenle, Yüce Allah’ın غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatları hatırlatılarak O’nun “çok bağışlayıcı” ve “çok merhamet edici” olduğuna dikkat çekilmekte, ilahi kapının ümitsizlik kapısı olmadığı özellikle bildirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Tevbe 9/90, 97, 98, 99, 101, 120; Ahzâb 33/20; Feth 48/11, 16; Hucürât 49/14. 2 - Taberî, age., X, 210; Zemahşerî, age., II, 290; Râzî, age., XVI, 158.
  • Tevbe 9/90 Tevbe 9/97 Tevbe 9/98 Tevbe 9/99 Tevbe 9/101 Tevbe 9/120 Ahzâb 33/20 Fetih 48/11 Fetih 48/16 Hucurât 49/14
• 3 - Müslim, İmân, 95.
• 4 - Buhârî, Îmân, 1; Müslim, Îmân, 1.
• 5 - Buhârî, Eymân, 18; Müslim, Eymân, 9. 6 - Buhârî, Eymân, 1; Müslim, Eymân, 9.
• 7 - Bu ve benzer rivayetler için bk. Semerkandî, age., II, 83; Taberî, age., X, 212-213; Zemahşerî, age., II, 291; Râzî, age., XVI, 162.
• 8 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18
• 9 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/7-13.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 10 - Semerkandî, age., II, 84; Taberî, age., XI, 2; Zemahşerî, age., II, 292.
• 11 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 12 - Taberî, age., XI, 2-3; Zemahşerî, age., II, 292.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9
• 13 - Tevbe 9/67, 68, 73, 77, 79, 80, 84, 87, 90, 93, 95, 96.
  • Tevbe 9/67 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/77 Tevbe 9/79 Tevbe 9/80 Tevbe 9/84 Tevbe 9/87 Tevbe 9/90 Tevbe 9/93 Tevbe 9/95 Tevbe 9/96
• 14 - Tevbe 9/90, 97, 98, 99, 101, 120; Ahzâb 33/20; Feth 48/11, 16; Hucürât 49/14.
  • Tevbe 9/90 Tevbe 9/97 Tevbe 9/98 Tevbe 9/99 Tevbe 9/101 Tevbe 9/120 Ahzâb 33/20 Fetih 48/11 Fetih 48/16 Hucurât 49/14
• 15 - Râzî, age., XVI, 165.
• 16 - Semerkandî, age., II, 84; Taberî, age., XI, 3-4; Zemahşerî, age., II, 292.
• 17 - Zemahşerî, age., II, 292. 18 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 15; Müslim, İmân, 21.
• 19 - Semerkandî, age., II, 84; Taberî, age., XI, 4; Zemahşerî, age., II, 293. 20 - Semerkandî, age., II, 84-85; Taberî, age., XI, 4-5; Zemahşerî, age., II, 293.
• 21 - Semerkandî, age., II, 85; Taberî, age., XI, 5. 22 - Muhammed 47/19; Nasr 110/3. 23 - Buhârî, Zekât, 64; Ahmed b. Hanbel, IV, 353.
  • Muhammed 47/19 Nasr 110/3
• 24 - Zemahşerî, age., II, 293.