Enbiyâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 112 âyetten oluşan, adını içerdiği konular nedeniyle “peygamberler” anlamındaki الْاَنْبِيَآء el-enbiyâ’ kelimesinden alan Enbiyâ’ sûresi, inişe göre 79, resmî sıralamada ise 21. sûredir.

Enbiyâ’ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Tâhâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” (Tâhâ 7, 110; Enbiyâ’ 28); “Son Saat’in gerçekiliği” (Tâhâ 15; Enbiyâ’ 40); “Hz. Mûsâ’nın kıssasına yer verilmesi” (Tâhâ 9-99; Enbiyâ’ 48-50); “önceki nesillerin helak edilmeleri” (Tâhâ 128; Enbiyâ’ 70, 77) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Enbiyâ’ sûresi, mahşerdeki yargılamanın yaklaştığı, ancak insanların gaflet içinde bu gerçekten yüz çevirdikleri mesajıyla başlamakta, inkarcıların vahiy ve Hz. Peygamberle alay edişleriyle devam etmekte, vahyin indiriliş gayesi, inkarcıların durumu, tevhid vurgusu, peygamberlerin gönderiliş amacı, meleklerin durumu gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer verilmekte, her canın ölümü tadıcı olduğu hatırlatılmakta, insanoğlunun aceleciliği, Son Saat’in aniden geleceği, alay edenlerin feci akıbeti, mahşerdeki yargılamada herkes için terazi kurulacağı konuları üzerinde durulmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssası ile oldukça geniş bir şekilde Hz. İbrâhim’in kıssasına, ayrıca Hz. Lût, Hz. İshak, Hz. Ya‘kûb, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ peygamberlere ve ayrıca Hz. Meryem’e dair kısa da olsa bilgiler verilmektedir.

92. âyetten itibaren, insanların ihtilafları, kıyametin yaklaşması, putperestlerin ve putlarının cehenneme atılacakları, iyi insanların korku ve dehşetlerden korunacağı, verilen bu bilgilerin evrensel olarak diğer vahiylerde de bulunduğu beyan edilmekte, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin görüntüsü olarak Hz. Peygamber’in bütün alemlere gönderildiği ve Yüce Allah’ın tek ilah olduğu bilgisine yer verilmektedir.

109. âyetten itibaren, Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin Son Saat’in zamanını bilemeyeceği, bütün gizli ve aşikar bilgilerin Yüce Allah’ta olduğu beyan edilerek, O’nun inkarcıların ve müşriklerin bütün nitelendirmelerinden uzak olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 76-93. âyetlerinde Hz. Nûh’un, Hz. Dâvûd’un, Hz. Süleyman’ın, Hz. Eyyûb’un, Hz. Yûnus’un, Hz. Zekeriyyâ’nın, Hz. Yahyâ’nın ve Hz. Meryem’in kısa bir şekilde kıssalarını ele almakta, sonrasında bir ve tek olmaları gerekmesine rağmen ümmetlerin ayrılığa düştüklerini bildirmektedir.

a) Hz. Nûh’un Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 76-77. âyetlerinde Hz. Nûh’un da kendisine dua ettiğini, duasını kabul ettiğini, böylece onu ve inanç ailesini büyük sıkıntıdan kurtardığını, Hz. Nûh’u âyetleri inkâr eden kavimden koruduğunu, onların kötü bir kavim olduğunu ve bu yüzden hepsini suya gömdüğünü ifade etmektedir.

ı. Hz. Nûh’un Duasına İcabet Edilmesi

وَنُوحًا اِذْ نَادٰى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَاَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظ۪يمِ “Nuh’u da (an)! Daha önce bize dua etmişti. Biz de duasına cevap vermiş, böylece, onu ve ailesini (destekçilerini) büyük sıkıntıdan kurtarmıştık.”

Âyettekiوَنُوحًا ve nûhan kelimesi “ve Nûh’u da (hatırla)”;اِذْ نَادٰى iz nâdâ fiili “hani, bir zamanlar seslenmişti”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; فَاسْتَجَبْنَا festecebnâ fiili “icabet etmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”;فَنَجَّيْنَاهُ fe necceynâhu fiili “onu da kurtarmıştık”;وَاَهْلَهُ ve ehlehû kelimesi “ve (inanç) ailesini de”; مِنَ الْكَرْبِ الْعَظ۪يمِ mine’l-karbi’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük sıkıntıdan, büyük felaketten, büyük azaptan, büyük beladan” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’den çok daha önce yaşamış bir peygamber olan Hz. Nûh’un duası ve Yüce Allah’ın ona icabeti gündeme getirilmektedir.

1. وَنُوحًا اِذْ نَادٰى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ “Nuh’u da (an)! Daha önce bize dua etmişti. Biz de duasına cevap vermiştik.” Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz iki âyette çok kısa da olsa Hz. Nûh’un kıssasına yer vermektedir.

Hz. Nûh hakkında geniş bilgiler içermesi ve sûre de adını Hz. Nûh’tan aldığı için onun kıssası hakkında detaylı bilgileri Nûh 71/1’de vereceğiz. Hz. Nûh’un kıssasıyla ilgili olarak ayrıca A‘râf 7/59-64, Şu‘arâ’ 26/106-122, Sâffât 37/75-82, Kamer 54/9-17 ve Nûh 71/1-28 gibi âyetlerde çeşitli bilgilerin yer aldığını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) Yüce Allah Hz. Nûh’un bir duasına ve ona icabet edişine değinmektedir. Hepsi de bu sûrede olmak üzere, Hz. Nûh, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus ve Hz. Zekeriyya için kullanılan فَاسْتَجَبْنَا festecebnâ fiili “icabet etmek, duasını kabul etmek” manasına gelmektedir. Onun duasıyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Benimle onlar arasında hükmünü ver ve hem beni hem de benimle birlikte inananları kurtar’ demişti.”

Hz. Nûh, Yüce Allah’tan kavmi ile kendisinin arasını açmasını istemiştir. Bu cümle tıpkı Kamer 54/10’da olduğu gibi peygamber bile olsa bir insanın “bittim” noktasıdır. Eğer yapılabilecek başka şeyler olsaydı bütün peygamberler gibi Hz. Nûh da onu yapardı; ancak geride yapılabilir hiçbir şey kalmadığı için Nûh 71/24 ve 28’dekine benzer bu duayı yapmak zorunda kalmıştı.

Hz. Nûh’un duasının ikinci cümlesi “kendisini ve onunla birlikte olan müminleri Yüce Allah’ın kurtarması”dır. Hûd 11/37’de beyan edildiği gibi, Hz. Nûh ilâhî bilgilendirme doğrultusunda azgın kavminin boğulacağını bilmekteydi. Zalimler için dua etmeyip bunu müminlerle sınırlı tutmasının sebebi, aynı ayette geçen “Bana zalimler hakkında hitap etme (onlar için yalvarma); muhakkak ki onlar boğulacaktır” emrinin gereğini yerine getirmesidir. Bu nedenle, o korkunç felaketten korunup kurtarılmaları için dua ve niyazda bulunmuştu. Bu duanın muhtevasında elbette âhiretteki sıkıntılardan kurtarılmış olma manası da vardır.

Bu duada çok önemli bir husus söz konusudur. Bir peygamber duasında sadece kendisini değil, çevresindeki inananları da düşünmekte, bir anlamda ferdi kurtuluşu değil, toplumsal kurtuluşu öncelemekteydi. Nûh 71/28’de dile getirdiği duasında da aynı hassasiyet gözlemlenmektedir. Bütün peygamberler aynı kaynaktan beslendiği ve aynı duyarlılığı gösterdiği için hepsinin duasında bu tür çoğul ifadeler görülmektedir.(1)

b) Kamer 54/10’da şöyle buyrulmaktadır: “(Bunun üzerine Nûh), Rabbine ‘Ben yenik düştüm, bana yardım et!’ diye dua etmişti.” Yüce Allah bir peygamberin ağzından peygamber olmasına rağmen mağlup olduğunu itiraf ettiğini hatırlatarak, kulun bittiği bir nokta olacağını ifade etmektedir.

Hem takatinin bitebileceğini hem de Yüce Allah’ın yardım ediciliğini bilmek ve ona göre moral sahibi olmak gerektiği bu âyetten anlaşılan hususlar arasında yer almaktadır. Peygamberler tarihi içerisinde sadece Hz. Nûh’ta gördüğümüz “mağlubiyet itirafı”, onun ne kadar yoğun bir düşmanlıkla yüz yüze bulunduğunu göstermektedir.

c) Bittin noktasına gelen Hz. Nûh’un çeşitli dualarına Kur’ân’da yer verilmektedir. Bu çerçevede Nûh 71/24’te şöyle bilgiler yer almaktadır: “(Böylece) onlar gerçekten birçoklarını saptırdılar. (Bunun üzerine Nûh dedi ki: Ey Rabbim!) Sen de bu zalimlerin ancak şaşkınlıklarını arttır!” Nûh 71/26’da şu ifadeler zikredilmektedir:

“Nûh dedi ki: Ey Rabbim! Yeryüzünde kâfirlerden hiç kimseyi bırakma!” Nûh 71/28’de ise şöyle bir cümle yer almaktadır: “(Hz. Nûh duasına şöyle devam etti): Ey Rabbim! Beni, ana-babamı, iman etmiş olarak evime girenleri, iman eden erkekleri ve iman eden kadınları bağışla, zalimlerin de ancak helâkini arttır.”

Yüce Allah Hz. Nûh’un duasına konu edindiği şeyleri kabul edip kendisine cevap verdiğini âyetin devam eden cümlesinde şu şekilde beyan etmektedir:

2. فَنَجَّيْنَاهُ وَاَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظ۪يمِ “Böylece, onu ve ailesini (destekçilerini) büyük sıkıntıdan kurtarmıştık.” Yüce Allah Hz. Nûh’u ve ehlini yani inanç ailesini büyük sıkıntıdan yani azaptan koruduğunu bildirmektedir. Kıyâmet 75/33’te ele alacağımız üzere, âyetteki اَهْل ehl kelimesi öncelikle kişinin kendi ailesi manasına alınabilir.

Bu durum Şu‘arâ’ 26/214, Tâha 20/132 ve Tahrîm 66/6’daki kullanımlara uygundur. Ancak bir peygamberin risalet öğretilerini sadece yakınlarına veya ailesine öğrettiği kabulü peygamberliğin evrenselliği ilkesine aykırıdır. Dolayısıyla bu âyetteki mesajın aile fertleriyle sınırlı kalmayıp, inanç ailesine yani dindaşlarına yönelik çok daha kapsamlı olduğunu özellikle belirtmeliyiz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اَهْل ehl kelimesinden maksat elbette, Hz. Nûh’un inanç ailesidir; çünkü bu ifadenin kapsamında oğlunun ve eşinin bulunmadığı pek çok âyette dile getirilmektedir. Zira Hûd 11/40’ta da belirtildiği gibi, Hz. Nûh’un ailesi kapsamında “haklarında azap sözü gerçekleşmiş olanlar” yoktur ki bunlardan maksat Hûd 11/42 ve 43. âyetlerden anlaşıldığı gibi gemiye binmeyi reddettiği için boğulan “oğlu Ken‘ân” ile Tahrîm 66/10’daki bilgi gereği iman etmeyen “eşi”dir.(2)

Sâffât 37/76’da da geçen الْكَرْبِ الْعَظ۪يمِ el-karbi’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük sıkıntı”, “müthiş felaket”, “korkunç bela” gibi anlamlar içermekte ve yaşanan olay bağlamında kavminin tufanda boğulması manasına gelmektedir. Bu arada kavminin inatçı inkarları ve korkunç tepkisi karşısında bunalan Hz. Nûh ve onunla birlikte iman etmiş olanların içlerinde hissettikleri sıkıntıdan kurtarılmaları da elbette âyette kast edilen mananın içeriğinde bulunmaktadır.(3) Yüce Allah demek ki Hz. Nûh’u ve müminleri hem manevi sıkıntıdan, hem de inkarcıların hak ettikleri için muhatap kılındığı tufan felaketinden kurtarmıştır.

ıı. Hz. Nûh’un ve İnkarcı Kavminin Akıbeti

وَنَصَرْنَاهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاَغْرَقْنَاهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Ona, delillerimizi inkâr eden o toplumdan dolayı yardım etmiştik (onu korumuştuk). Şüphesiz ki onlar, kötü bir toplumdu; hepsini (suda) boğmuştuk.”

Âyettekiوَنَصَرْنَاهُ ve nasarnâhu fiili “ve ona yardım etmiştik”; مِنَ الْقَوْمِ mine’l-kavmi kelimesi “(şu) topluluktan, toplumdan (dolayı)”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “inkar edenler(den dolayı), inkar etmiş kişiler(den dolayı)”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizi”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; قَوْمَ سَوْءٍ kavme sev’in tamlaması “kötü bir toplum”;فَاَغْرَقْنَاهُمْ fe ağraknâhum fiili “biz de onları (suda) boğmuştuk”; اَجْمَع۪ين ecma‘îne kelimesi ise “hepsini, tümünü” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Nûh’u kavminden koruması ve inkarcıları cezalandırması gündeme getirimektedir.

1. وَنَصَرْنَاهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا “Ona, delillerimizi inkâr eden o toplumdan dolayı yardım etmiştik (onu korumuştuk).” Yüce Allah önceki âyette Hz. Nûh’un duasına icabet ettiğini beyan etmiş, onu ve inanç ailesini büyük sıkıntıdan koruduğunu belirtmişti. Bu âyette ise aynı konuya biraz daha detay vermekte ve Allah’ın âyetlerini yalanlayan kavminden dolayı, onların düşmanlıklarına karşı Hz. Nûh’a yardım ettiğini, onu desteklediğini ve dolayısıyla koruduğunu(4) haber vermektedir.

Yüce Allah peygamberlerine yardım ettiğini beyan ederek, müminlere moral, inkarcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Âyetin başında yer alan نَصَرْنَا nesarnâ fiiline bazı âlimlerimiz “öcünü almak” manası vermişlerdir(5) ki bu da yaşanan gerçeklerle de uyumludur.

2. اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاَغْرَقْنَاهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Şüphesiz ki onlar, kötü bir toplumdu; hepsini (suda) boğmuştuk.” Yüce Allah helak ettiği bu azgın kavmin tıpkı Enbiyâ’ 21/74. âyette değinildiği üzere Hz. Lût’un kavmi gibi yoldan çıktığını, çok kötülükler işlediklerini beyan etmekte, bu nedenle de kendilerini denizde boğup cezalandırdığını bildirmektedir.

Yüce Allah göğün yağmur kapılarını açarak ve yeryüzünün sularını fışkırtarak korkunç bir tufanla Hz. Nûh’un azgın kavmini boğduğunu ifade etmektedir.(6) Bu boğulanlar arasında Tahrîm 66/10’daki bilgiler gereği Hz. Nûh’un “eşi” ve Hûd 11/42-43 gereği gemiye binmeyi reddeden “oğlu Ken‘ân” da vardı.

Rabbimiz insanları fıtrat ve vicdan sahibi kılarak, onlara akıl ve irade vererek, hakikati öğrenecekleri kitap göndererek ve onun nasıl uygulanacağını göstermek için de peygamber görevlendirerek onları hakikat yoluna davet etmektedir. Bütün ısrarlara ve uygulanan her türlü tebliğ seçeneklerine rağmen olumsuz bir tavır içerisine girenler, esasında sadece peygamberi reddetmiş olmuyorlardı. En‘âm 6/34’te de beyan edildiği gibi o zalimler aslında Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlamış oluyorlardı.

b) Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 78-82. âyetlerinde Hz. Dâvûd’u ve Hz. Süleyman’ı da hatırlatmakta, bir zamanlar içinde halkın koyunlarının yayıldığı bir ekin tarlası konusunda ikisinin de hüküm verdiklerini, bir grup insana ait koyun sürüsünün geceleyin başıboş bir vaziyette bu ekinin içine dağılıp ziyan verdiğini, dolayısıyla iki peygamberin verdiği hükme şahit olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, bu fetvayı Hz. Süleyman’a Yüce Allah’ın bildirdiği, onların her birine hüküm, hükümdarlık, peygamberlik ve ilim verildiği, kuşların ve tesbih eden dağların da Hz. Dâvûd’a boyun eğdirildiği, ona, savaş sıkıntılarından korunması için zırh yapmanın öğretildiği, artık kendilerinden şükür beklendiği bildirilmektedir.

Daha sonra, Hz. Süleyman’ın emrine de kasırga gibi esen rüzgâr verildiği, onun emriyle içinde bereketler yaratılan topraklara doğru akıp estiği, şeytanlaşmış insanlar arasından da, onun için dalgıçlık yapan, inciler çıkaran ve bundan başka işler görenlerin de bulunduğu, onların gözetim altında tutuldukları bildirilmektedir.

ı. Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın Hükümleri

وَدَاوُ۫دَ وَسُلَيْمٰنَ اِذْ يَحْكُمَانِ فِي الْحَرْثِ اِذْ نَفَشَتْ ف۪يهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِد۪ينَ “Davud’u ve Süleyman’ı da (an)! Hani içinde halkın koyunlarının yayıldığı bir ekin konusunda hüküm veriyorlardı. Biz onların hükmüne şahittik.”

Âyetteki وَدَاوُ۫دَ ve dâvûde kelimesi “ve Davud’u da (hatırla”; وَسُلَيْمٰنَ ve süleymâne kelimesi “ve Süleyman’ı da (hatırla)”;اِذْ يَحْكُمَانِ iz yahkümâni fiili “hani, bir zamanlar hükmediyorlar(dı)”; فِي الْحَرْثِ fi’l-harsi ifadesi “ekinler hakkında”;اِذْ نَفَشَتْ iz nefeşet fiili “hani yayılmıştı”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; غَنَمُ الْقَوْمِ ğanemu’l-kavmi tamlaması “halkın, toplumun koyunları”;وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve biz (şöyle) idik”; لِحُكْمِهِمْ lihükmihim ifadesi “onlarla ilgili (verdiği) hükmüne”; شَاهِد۪ين şâhidîne kelimesi ise “şahitler (idik)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Dâvûd’un ve Hz. Süleyman’ın bir olayda verdikleri hükme şahit oluşu gündeme getirilmektedir.

1. وَدَاوُ۫دَ وَسُلَيْمٰنَ اِذْ يَحْكُمَانِ فِي الْحَرْثِ اِذْ نَفَشَتْ ف۪يهِ غَنَمُ الْقَوْمِ “Davud’u ve Süleyman’ı da (an)! Hani içinde halkın koyunlarının yayıldığı bir ekin konusunda hüküm veriyorlardı.” Neml 27/15’te Hz. Dâvûd’un kıssası hakkında gerekli açıklamaları yapacağımız için, burada sadece kıssanın bu sûrede geçen boyutunu incelemeye çalışacağız.

Yüce Allah bu vahyin içerisinde Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Nûh gibi peygamberlerin kıssasını anlatarak onların anılmasını sağladığı gibi, bu âyet grubunda da Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın da anılmasını istemiştir. Bu nedenle, baba-oğul hükümdar olan bu iki peygamberin yaşadıkları toplumlarda hükümler verdiğini, devlet idare ettikleri için çeşitli hukuki meselelere dair kararlar aldıklarını, bu çerçevede vaktiyle Hz. Dâvûd’un ve oğlu Hz. Süleymân’ın bir ekin davasında hüküm verdiklerini hatırlatmaktadır. Bu davanın ne olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da detay yoktur; sadece halkın koyunlarının bir ekin tarlasına girişinden söz edilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَفَشَتْ nefeşet fiili “yayılmak” manasına gelmekte, içerik gereği, sürü sahibi olan kişinin koyunlarının ekin tarlasına girip yayılması anlamını vermektedir.

Rivayet edildiğine göre, birilerinin sürüsü bir başkasının ekinine girmiş, davacı bunun çözümü için Hz. Dâvûd’a müracaat etmiş, o da sürünün ekinine girilen kişiye verilmesi gerektiği hükmünü vermiş. Duruma şahit olan Hz. Süleyman ise bunun ağır olduğunu, sürünün bir yıllık ürününün ekin sahibine verilmesini, diğerinin de ekini eski haline getirmesi gerektiğini, bir yılın sonunda herkesin kendi malına sahip duruma gelmesinin sağlanmasını önermiş.(7)

Bu ifadeler çeşitli açılardan sorunlar içermektedir. Öncelikle bu âyette hüküm veren kişi sadece Hz. Dâvûd değil, hüküm vermede Hz. Süleyman da vardır; çünkü âyette يَحْكُمَانِ yahkümâni fiili her ikisini de içerecek şekilde tesniye kalıbında getirilmektedir. Kaldı ki âyetin sonunda aynı şekilde لِحُكْمِهِمْ lihükmihim “onların hükmüne” tamlamasında çoğul zamir kullanılmış, mesele sadece Hz. Dâvûd üzerinden bitirilmemiştir.

Dahası, verilen hükmün öncelikle yanlış olduğu, sonrasında doğrulandığı da âyette belirtilmemektedir. Bir sonraki âyette sadece Hz. Süleyman’a değil, Hz. Dâvûd dahil bütün peygamberlere hüküm, muhakeme gücü ve ilim verildiği bildirilmektedir. Burada önemli olan şey Kur’ân’ın demediğini demiş gibi sunarak peygamberler hakkında karar vermemek gerektiğidir.

2. وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِد۪ينَ “Biz onların hükmüne şahittik.” Bu ifadede zamirin هِمْ him/hum şeklinde “çoğul” getirilmesi hüküm verenlerin sayısının iki kişiden de fazla olduğunu göstermektedir. Olay her ne idiyse bu detaya girmeden söylenmek istenenin şu olduğu anlaşılmaktadır: Bir toplumda davalar yaşanablir. Önemli olan husus, davalı ve davacı arasında mutlak adaletin sağlanması gerektiğidir.

Yüce Allah her kim ne tür bir hüküm vermiş olursa olsun, onların verdiği hükme şahit olduğunu haber vererek adaletin her hatırın üzerinde bir ye hak ettiğini öğretmeyi amaçlamış olabilir. Çünkü adalet devletin dinidir ve adaletsiz devletin ayakta kalması mümkün değildir.

ıı. Hz. Dâvûd’a Özel Nimetler

فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمٰنَ وَكُلًّا اٰتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُ۫دَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ وَكُنَّا فَاعِل۪ينَ وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَاْسِكُمْ فَهَلْ اَنْتُمْ شَاكِرُونَ “Böylece bunu (bu fetvayı) Süleyman’a biz öğretmiştik. Biz onların hepsine (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik. Kuşları ve tesbih eden (yücelten) dağları da Davud’a boyun eğdirmiştik. (Bunları) biz yapmaktayız. Ona, savaştan (düşmandan) sizi koruması için zırh yapmayı öğretmiştik. (Artık) şükredecek misiniz?”

Buradakiفَفَهَّمْنَاهَا fe fehhemnâhâ fiili “onu (fetvayı) biz öğretmiştik”; سُلَيْمٰن süleymâne kelimesi “Süleyman’a”;وَكُلًّا ve küllen kelimesi “ve hepsine”; اٰتَيْنَا âteynâ fiili “vermiştik”;حُكْمًا hükmen kelimesi “hüküm, muhakeme gücü”; وَعِلْمًا ve ‘ılmen sözcüğü “ve bilgi”;وَسَخَّرْنَا ve sehharnâ fiili “ve emrine vermiştik”; مَعَ دَاوُ۫دَ me‘a dâvûde ifadesi “Dâvud’la beraber”; الْجِبَال el-cibâle kelimesi “dağları”; يُسَبِّحْنَ yüsebbıhne fiili “tesbih etmektedirler”; وَالطَّيْرَ ve’t-tayra kelimesi “ve kuş(lar)ı da”; وَكُنَّا ve künnâ fiili “be biz (şöyle) idik”; فَاعِل۪ينَ fâ‘ılîne kelimesi “yapanlar”; وَعَلَّمْنَاهُ ve ‘allemnâhu fiili “ve ona biz öğretmiştik”; صَنْعَةَ لَبُوسٍ san‘ate lebûsin tamlaması “zırh yapımını”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”;لِتُحْصِنَكُمْ lituhsıneküm fiili “sizi korusun diye”; مِنْ بَاْسِكُمْ min be’siküm ifadesi “sizin (yaptığınız) savaşlarınızdan”; فَهَلْ اَنْتُمْ fe hel entüm sorusu “siz (şöyle) misiniz”; شَاكِرُونَ şâkirûne kelimesi ise “(artık) şükredenler (olacak mısınız), (artık) şükredecek misiniz?” demektir.

Burada Hz. Süleyman’a ve bütün peygamberlere hüküm ve ilim verilişi ile Hz. Dâvûd’a ihsan edilen çok özel ayrıcalıklar gündeme getirilmektedir.

1.فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمٰنَ وَكُلًّا اٰتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُ۫دَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ وَكُنَّا فَاعِل۪ينَ “Böylece bunu (bu fetvayı) Süleyman’a biz öğretmiştik. Biz onların hepsine (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik. Kuşları ve tesbih eden (yücelten) dağları da Davud’a boyun eğdirmiştik. (Bunları) biz yapmaktayız.” Yüce Allah bu âyette önce Hz. Süleyman, sonra da her bir peygambere ihsan ettiği bazı nimetleri hatırlatmakta, bu arada Hz. Dâvûd’a yönelik ihsan ettiği özel, sıra dışı bir nimetini dikkatlere sunmaktadır.

a) فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمٰنَ “Böylece bunu (bu fetvayı) Süleyman’a biz öğretmiştik.” Yüce Allah Hz. Süleymân’a bu meselenin çözümünü öğrettiğini beyan etmektedir. Dolayısıyla aynı dönemde peygamberlik yapan baba-oğul iki peygamber de verdikleri hükmü ilahi vahyin rehberliğinde yerine getirmişlerdi. Nihayetinde Hz. Dâvûd’un verdiği hükümde hata yaptığı, sonrasında Hz. Süleymân’ın bunu düzelttiği gibi ifadeler Kur’ân’dan herhangi bir delile sahip değildir. Kaldı ki Hz. Süleymân’a olayın öğretilmesi veya kavratılması onun mahareti olamaz; çünkü hükmü o bulmamış, kendisine bunu Yüce Allah kavratmıştır.

b) وَكُلًّا اٰتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا “Biz onların hepsine (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a, Hz. Süleymân’a ve bütün peygamberlere muhakeme gücü ve ilim verdiğini beyan etmektedir. Bu ifadenin mesaj olarak aynısı daha önce yorumladığımız Enbiyâ’ 21/74. âyette zikredilmekte, benzer bilgiler Bakara 2/251 ve Sâd 38/20’de de yer almaktadır. Buradan hareketle, baba-oğul iki peygamberin de verdikleri hükümlerde doğru hareket ettikleri, rivayetlerde nakledildiği üzere Hz. Dâvûd’un hata yapıp oğlunun onu düzelttiği şeklindeki beyanlar Kur’ân’la örtüşmemektedir.

c) وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُ۫دَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ “Kuşları ve tesbih eden (yücelten) dağları da Davud’a boyun eğdirmiştik.” Yüce Allah hikmet ve ilim verdiği peygamberlerden birisi olan Hz. Dâvûd’a çok özel bir nimet ikram ettiğini beyan etmekte ve boyun eğdirdiği dağların ve kuşların onunla birlikte tesbih ettiklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Sâd 38/18-19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Biz, dağları onun emrine vermiştik. Akşam ve sabah kuşluk vakti onunla beraber tesbih ederler(di). (Sesine) toplanıp gelen kuşları da (emrine vermiştik). Hepsi de (dağlar, kuşlar ve Dâvûd) O’na (Allah’a) yönelicilerdi.” Sebe’ 34/10’da da bu meselede şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki Dâvûd’a tarafımızdan bir lütuf vermiştik. ‘Ey dağlar ve kuşlar! Onunla beraber tesbih edin’ (demişik). Ona demiri yumuşatmıştık.” Konunun detayını ilgili âyetlerde vereceğimiz için burada ayrıntıya girmek istemiyoruz.

Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: İsrâ’ 17/44’te beyan edildiği üzere, mahlûkatın her biri Yüce Allah’ı tesbih etmektedir; ancak insanlar onların tesbihini anlamamaktadır. Ra‘d 13/13, 15 ve Nûr 24/41’de de benzer şekilde farklı varlıkların tesbihinden söz edilmektedir. Bu çerçevede dağların ve kuşların tesbihini de bu anlamda düşünmeliyiz.

Kâinatın kodlandığı ilahi koroya dağlar da kuşlar da katılmıştır. Veya zaten katılmış oldukları bu ilahi koronun nasıl işlediği insanlara öğretilmiştir. Kâinattaki iradesiz kulların tesbihi iradeli kulların zikriyle buluşturularak, iradesini başka şer işlerde kullananlar eleştirilmiş olmaktadır. İnsanlar da bu koroya katılmaları ve çatlak ses çıkarmamaları gerektiği noktasında bilgilendirilmişlerdir.

Dağlar gibi kuşlar da Hz. Dâvûd’la birlikte tesbihe kodlanmış ve Hz. Dâvûd’un tesbihine katılımları sağlanmıştır. Yüce Allah’ın cansız dağları, canlı ancak şuursuz kuşları Hz. Dâvûd’un tesbihine ortak edişinden anlaşılıyor ki, inkârcı insanlar eleştirilmekte, dağ kadar, taş kadar, kuş kadar olamamaları kınanmaktadır.

Bakara 2/74’te kalpleri taştan daha katı olan kişilerin durumuyla Mekkeli müşriklerin inkârcı tutumu arasında da bu anlamda bir benzerlik ortaya konulmak istenmektedir. Hiç şüphe yok ki iradesiz varlıkların hepsi tesbihe kodlandıkları için onların tesbihi lisân-ı halleriyle varlıklarına yerleştirilen özellikleri gereği gündeme gelmektedir.

d) وَكُنَّا فَاعِل۪ينَ “(Bunları) biz yapmaktayız.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a ikram ettiği ve ilk etapta anlaşılmasında sorun olabilecek bu sıra dışı ikramların sahibi Yüce Allah’tır. İşte ilahi ikramı hak edenlere Yüce Allah’ın bu şekilde ihsanlarının bulunduğu beyan edilmekte, böylece müminlerin de aynı yolu izleyerek ilahi rahmet ve merhameti hak etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

2. وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَاْسِكُمْ فَهَلْ اَنْتُمْ شَاكِرُونَ “Ona, savaştan (düşmandan) sizi koruması için zırh yapmayı öğretmiştik. (Artık) şükredecek misiniz?” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a yönelik diğer bir nimetini ise insanları savaş ortamlarındaki sıkıntılardan korumak için ona zırh yapımını öğretmesi şeklinde hatırlatmaktadır.

a) وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَاْسِكُمْ “Ona, savaştan (düşmandan) sizi koruması için zırh yapmayı öğretmiştik.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a dilediğinden, istediği kadar bilgi öğrettiğini Bakara 2/251’de beyan etmektedir. Bu çerçevede âyette geçen صَنْعَةَ لَبُوسٍ san‘ate lebûsin tamlaması “zırh yapma sanatı” manasına gelmektedir. Zira لَبُوس lebûs kelimesi bütün savaş araçları için kullanıldığı(8) için, zaten zırh biçiminde de olsa “elbise” manasını da içermektedir.

Sonrasındaki لِتُحْصِنَكُمْ lituhsıneküm ifadesi ise zırh yapımının gerekçesini “insanların kendilerini koruması” şeklinde belirlemektedir. Bu korumanın en çok hissedildiği zaman veya olay ise âyette بَاْس be’s kelimesiyle ifade edilmektedir ki bu da “savaş” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/11’de şöyle buyrulmaktadır: “Geniş zırhlar yap; dokumasında ölçülü davran! ‘İyi işler yapın! Kuşkusuz ben, yaptıklarınızı görmekteyim’ diye (vahyetmiştik).” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a demiri yumuşattığını yani onu kullanma imkanını verdiğini beyan ettikten sonra, bir anlamda buradaki maksadını ortaya koymakta ve demirin geniş zırhlar imal edilmesinde kullanılmasını kendisine emretttiğini bildirmektedir. Hz. Dâvûd’un güçlü bir komutan oluşu dikkate alındığında ona yönelik bu emirde maksadın demirden yapılmış güçlü zırhlar olarak düşünülmüş olması muhtemeldir.

b) فَهَلْ اَنْتُمْ شَاكِرُونَ “(Artık) şükredecek misiniz?” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a öğrettiği bu çok önemli sanatın karşılığında bunu kullanan bütün muhataplarından şükretmelerini istemektedir. “Artık şükredecek misiniz?” demek, “artık şükredin” manasına gelmektedir.(9) Tarihsel bir kıssanın anlatılma gerekçesi olarak bakıldığında, oradaki asıl muhataplar başta olmak üzere, bu evrensel imkanı kullanan herkesin Yüce Allah’a şükretmeleri gerektiği bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. Hz. Süleymân’a Yönelik İhsanlar

وَلِسُلَيْمٰنَ الرّ۪يحَ عَاصِفَةً تَجْر۪ي بِاَمْرِه۪ٓ اِلَى الْاَرْضِ الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِم۪ينَ وَمِنَ الشَّيَاط۪ينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذٰلِكَ وَكُنَّا لَهُمْ حَافِظ۪ينَ “Kasırga (gibi esen) rüzgârı da Süleyman’ın hizmetine vermiştik; O’nun emriyle içinde bereketli kıldığımız toprağa doğru akardı (eserdi). Biz her şeyi bilenleriz. Şeytan(laşmış insan)lar arasından da onun için dalgıçlık yapan (inci çıkaran) ve bundan başka işler görenler vardı. Onları gözetim altında tutuyorduk.”

Buradaki وَلِسُلَيْمٰنَ ve lisüleymâne ifadesi “ve Süleyman’a, onun emrine (vermiştik)”; الرّ۪يح er-rîha kelimesi “rüzgarı”; عَاصِفَة‘âsifeten kelimesi “şiddetli esen”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akmakta, kaymakta, yüzmekte(dir)”; بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emriyle”; اِلَى الْاَرْضِ ile’l-ardi ifadesi “(şu) toprağa, beldeye ki”; الَّت۪ي بَارَكْنَا elletî bâraknâ ifadesi “bereketli kıldığımız (topraklara, ülkeye); ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, orasını”; وَكُنَّا ve künnâ ifadesi “ve biz (şöyle) idik”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in tamlaması “her şeyi”; عَالِم۪ينَ ‘âlimîne kelimesi “bilenler(iz)”;وَمِنَ الشَّيَاط۪ينِ ve mine’ş-eşyâtîni ifadesi “ve (insan) şeytanlar(ın)dan vardır”; مَنْ يَغُوصُونَ men yeğûsûne fiili “dalgıçlık yapan(lar)”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”;وَيَعْمَلُونَ ve ya‘melûne fiili “ve çalışmaktadırlar, yapmaktadırlar”; عَمَلًا ‘amelen kelimesi “(şöyle) iş(ler)de de”; دُونَ ذٰلِكَ dûne zâlike ifadesi “bundan başka, bunun ötesinde”; وَكُنَّا ve künnâ ifadesi “ve biz (şöyle) idik”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; حَافِظ۪ينَ hâfızîne kelimesi ise “koruyanlar, koruyucular idik” demektir.

Burada Hz. Süleyman’a verilen rüzgar, özel dalgıçlar ve başka işlerde çalışan güçlerle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَلِسُلَيْمٰنَ الرّ۪يحَ عَاصِفَةً تَجْر۪ي بِاَمْرِه۪ٓ اِلَى الْاَرْضِ الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِم۪ينَ “Kasırga (gibi esen) rüzgârı da Süleyman’ın hizmetine vermiştik; O’nun emriyle içinde bereketli kıldığımız toprağa doğru akardı (eserdi). Biz her şeyi bilenleriz.” Neml 27/15’te Hz. Süleyman’ın kıssası hakkında gerekli açıklamaları yapacağımız için, burada sadece kıssanın bu sûrede geçen boyutunu incelemeye çalışacağız. Yüce Allah bu âyette Hz. Süleyman’a ihsan ettiği rüzgar nimetini hatırlatmakta ve o rüzgarın bereketli kılınan topraklara doğru estiğini haber vermektedir.

a) وَلِسُلَيْمٰنَ الرّ۪يحَ عَاصِفَةً تَجْر۪ي بِاَمْرِه۪ٓ اِلَى الْاَرْضِ الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا “Kasırga (gibi esen) rüzgârı da Süleyman’ın hizmetine vermiştik; O’nun emriyle içinde bereketli kıldığımız toprağa doğru akardı (eserdi).” Yüce Allah bu âyette Hz. Süleyman’a ihsan ettiği nimetlerden birisini hatırlatmakta ve özel bir rüzgârın onun istediği şekilde emrine amade kılındığını haber vermektedir.

Âyetin başındaki لِسُلَيْمٰنَ lisüleymâne ifadesi getirilerek Hz. Süleyman’a da nimetler verildiği ifade edilmiş olmaktadır. Bu çerçevede ona عَاصِفَة ‘âsıfeh diye nitelendirilen “şiddetli esen”(10) bir rüzgar verdiğini, bu sayede bereketli kıldığı topraklara doğru gemilerin akıp gittiğini bildirmektedir.

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(11) bilinen manada “rüzgâr”,(12) “koku”,(13) “güç”(14) manalarında kullanılmaktayken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da 10 kez(15) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgârlar” manasında zikredilmektedir. Hz. Peygamber’in bir duasında “Ey Rabbim riyâh kıl, rîh kılma” buyurarak bu ayırımı yaptığı da rivayet edilmektedir.(16)

Hz. Süleyman’la ilişkilendirilen nimetlerden olan “rüzgâr”la ilgili olarak Sebe’ 34/12’de de şu bilgiler vardır: “Sabah gidişi bir aylık mesafe, akşam dönüşü yine bir aylık mesafe olan rüzgârı da Süleyman’a (onun emrine) vermiştik.”

Hz. Süleymân’ın emrine verilen rüzgarla ilgili olarak Sâd 38/36’da da şöyle buyrulmaktadır: “Bunun üzerine O’nun (Allah’ın) emriyle istediği yere yumuşakça (yavaş yavaş) akan rüzgârı hizmetine sunmuştuk.” Her iki âyette de yani hem Enbiyâ’ 21/81 hem de Sâd 38/36’da geçen بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesindeki “O’nun emriyle” hareket eden rüzgârdan kasıt, onun yani Hz. Süleyman’ın istediği zaman esmesi değildir; çünkü rüzgârlar tabii güçlerdir ve melek kontrolünde varlıklarını ve işleyişlerini sürdürürler. Bu nedenle بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesindeki hî/hû zamiri Yüce Allah’a aittir. Bu rüzgârlar Hz. Süleyman’ın emrinde ve kontrolünde çalışan gemi filolarının denizlerde rahatça hareket etmesini sağlayacak şekilde Yüce Allah tarafından estirilmekteydi.

Bu rüzgarla ilgili olarak Sâd 38/36’da رُخَآء ruhâen kelimesi kullanılmaktadır ve bu kelime rehâvet/rihâvet ile aynı kökten gelmekte, “yumuşak, itaatkâr ve mutedil bir şekilde”(17) manasını içermektedir. Buradan hareketle, Hz. Süleyman’ın emrine verilen rüzgârın kasırga tipinde olup insanları helak için esmediği, devasa gemilerin rahatça hareket edebilmesini sağlayacak bir mahiyet arz ettiği ortaya konulmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/81’de söz konusu rüzgar için kullanılan عَاصِفَة ‘âsifeh kelimesi “şiddetli esen” manası vermektedir ki bu kelime ‘âsıf kalıbında ve benzer içeriklerde Yûnus 10/22 ve İbrâhim 14/18’de de geçmektedir. Her iki âyetteki bilgileri birlikte düşündüğümüzde, o rüzgarın zaman zaman sert, zaman zaman da mutedil bir şekilde estiği anlaşılmaktadır. Hangi durumda ne gerekiyorsa rüzgarın esmesi de ona göre şekilleniyordu diyebiliriz.(18)

Hem Sâd 38/36’da, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen تَجْر۪ي tecrî fiili “akmak, kaymak, yüzmek” gibi anlamlara gelmektedir. Yüce Allah Yâsîn 36/38’de Güneş’in hareketini ifade ederken de aynı fiili kullanmaktadır. Ayrıca Hûd 11/42’de Hz. Nûh’un gemisinin hareketi için de bu kelime söz konusu edilmektedir. Demek ki bu fiilin anlamında “akıp gitmek” boyutu vardır. Esasında denizlerde akıp giden gemiler için el-câriyeh denmesinin sebebi de bu olsa gerektir.(19)

Enbiyâ’ 21/72. âyette de geçen الْاَرْضِ الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا “İçinde bereketler yarattığımız yer, toprak, ülke” ifadesinden maksat, muhtemelen Beyt-i Makdis yani Filistin topraklarıdır.(20) Başka bazı âlimlerimiz bu toprağın Şam tarafı manasına geldiği kanaatindedir.(21)

Sâd 38/36’da da yer aldığı üzere, Hz. Süleyman’ın yaşadığı dönem itibariyle düşünüldüğünde, insanların ticari anlamda bütün ihtiyaçlarını gemi taşımacılığıyla gerçekleştirdiği bilinmektedir. Demek ki, Hz. Süleyman’ın dönemindeki bu gemi filolarının yelkenli olduğu ve elbette rüzgâra çok büyük bir ihtiyacın hissedildiği muhakkaktır.

Hz. Süleyman bu sayede bereketli kılınan Filistin topraklarına çeşitli zenginlikleri getirmede rüzgârı ve onun taşıdığı gemileri kullanmış oluyordu. İşte Yüce Allah ona yönelik bu nimetini, Hz. Süleyman’ın “Bana, benden sonra kimsenin ulaşamayacağı bir hükümranlık lütfet” şeklindeki duasına yönelik icabetlerinden birisi olarak dile getirmektedir.

Bu arada rüzgâra dikkat çekilmesinin bir başka boyutu gücün, kuvvetin, servetin, iktidarın, saltanatın ve nihayet hayatın da rüzgâr gibi gelip geçici olduğunu herkese bildirmek de olabilir.(22) Gerçekte de durum böyledir. Kıdem (el-evvel oluş, yani öncesizlik, her şeyden önce olmak) ve bekâ (el-âhır oluş, yani sonu olmamak) sıfatları sadece Yüce Allah’a aittir; geri kalan her ne varsa hepsi sonradan yaratılmış oldukları için sonları da vardır. Mühim olan fenâ’ya değil, bekâ’ya bağlanmaktır. Zira Rabbimiz hariç her şey gelip geçicidir vesselâm.

b) وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِم۪ينَ “Biz her şeyi bilenleriz.” Yüce Allah Hz. Süleymân’a verdiği sert esen rüzgar nimeti özelinden hareketle, bilgiye konu her ne varsa hepsini gayet iyi bildiğini ifade etmektedir. Buradaki cümlenin çoğul getirilmesinin muhtemel nedeni, bilgiye de bilene de yücelik atfedilmesidir. Ayrıca buradaki كُنَّا künnâ fiili geçmiş zaman manasında değil, bilgilye konu olan şeyler her şeyi içerdiği için tam fiil olarak anlamlandırılmalıdır. Bu yüzden, biz de tercümeyi “bilenlerdik” şeklinde değil de “bilenleriz” şeklinde vermeyi tercih ettik.

2. وَمِنَ الشَّيَاط۪ينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذٰلِكَ وَكُنَّا لَهُمْ حَافِظ۪ينَ “Şeytan(laşmış insan)lar arasından da onun için dalgıçlık yapan (inci çıkaran) ve bundan başka işler görenler vardı. Onları gözetim altında tutuyorduk.” Yüce Allah’ın Hz. Süleyman’a verdiği diğer bir nimeti ise onun insan şeytanlarının bir kısmını çeşitli işlerde kullanmasıdır.

a) وَمِنَ الشَّيَاط۪ينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذٰلِكَ “Şeytan(laşmış insan)lar arasından da onun için dalgıçlık yapan (inci çıkaran) ve bundan başka işler görenler vardı.” Bu bağlamda sözü edilenlerin azgınlık yapan maharetli insan şeytanları olduğu ve dalgıçlık yaparak denizden inci mercan çıkardıkları anlaşılmaktadır.

Sâd 38/37’de geçen غَوَّاص ğavvâs kelimesinin fiil hali olan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَغُوصُونَ yeğûsûne fiili “dalgıçlık yapmak” manasına gelmektedir. Bu arada âyette yer alan وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذٰلِكَ “Bundan başka işler görürler” ifadesi gereği, bu kişilerin ayrıca heykeltraşlık, inşaatçılık, sanatkarlık, şehircilik, bakırcılık gibi daha farklı işlerde de kullanıldıkları ifade edilmektedir.(23)

Konuyla ilgili olarak Sâd 38/37-38’de şöyle buyrulmaktadır: “Şeytanları yani her tür (maharetli) bina ustalarını ve dalgıçları (da hizmetine sunmuştuk.)” Hem bu âyette hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesi tıpkı En‘âm 6/112’de beyan edildiği gibi “cin” değil, “insan” şeytanları olarak kabul edilmelidir.

Sâd 3/37’deki كُلَّ بَنَّآءٍ وَغَوَّاصٍ külle bennâin ve ğavvâsın ifadesi ise الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesinin bedelidir.(24) Maksat, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği gibi, Hz. Süleyman’a dilediği binaları yapan, onun için denize dalıp inci ve mercanlar çıkaranlardır. Bunlara “şeytanlar” denmesinin sebebi de, asi ve yabancı kavimlere mensubiyetleri olabilir. Bizim anlayabildiğimiz budur; her konuda olduğu gibi bu konuda da Allah en iyisini bilir.

Aynı konunun ele alındığı Sebe’ 34/12-13’teki ifadelerden de anlaşıldığına göre, bu âyetlerde sözü edilen kişilerin yabancılardan oluşan, tanınmayan ve kötü niyetli asiler olduğunu söyleyebiliriz. Bu kişiler Hz. Süleyman için mabetler, heykeller, havuz genişliğinde lengerler ve sabit kazanlar yapıyorlardı. Belli ki, bu kişiler yaşadıkları çağın ve yörenin maharetli sanatkârlarıydılar. Ancak düşman kavimlerden oldukları için onların kontrole alındığı ve çalıştırıldıkları anlaşılmaktadır.

Yüce Allah’ın, bütün bunları Hz. Süleyman’ın emrine vermesi, izah ettiğimiz üzere onları dilediği gibi çalıştırması anlamına gelebileceği gibi, aynı zamanda onların zararlı faaliyetlerini engellemesi olarak da kabul edilebilir. Her iki durumda da bütün bu ihsan ve ikramlar Yüce Allah’ın Hz. Süleyman’ın duasını kabul ettiğinin bir delili olarak görülebilir. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği Rabbimiz bilmektedir.

b) وَكُنَّا لَهُمْ حَافِظ۪ينَ “Onları gözetim altında tutuyorduk.” Yüce Allah burada sözünü ettiği azgın insanları da Hz. Süleyman’ın emrinde kendisinin çalıştırdığını, dolayısıyla onları da gözetimi ve denetimi altında tutanın kendisi olduğunu bildirmektedir. Burada geçen حَافِظ۪ين hâfızîne kelimesi “koruyanlar” manasından ziyade, özellikle bu âyette “gözetim ve denetim altında tutanlar”, “mukayyet olanlar”, “emri altında tutanlar”, “gözetenler”(25) manalarında yorumlanmalıdır. Çünkü Yüce Allah onların hem başka şeylere zarar vermesini engellemiş, hem de işlerini nasıl yaptıklarını kontrol ettirmiştir.(26)

c) Hz. Eyyûb ve Hz. Yûnus Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 83-88. âyetlerinde Hz. Eyyûb’un “Başıma bu dert geldi. Sen, merhametlilerin en merhametlisisin” diye niyazda bulunduğunu, bunun üzerine rahmet ve kulluk edenler için bir hatırla(t)ma olmak üzere duasını kabul ettiğini, kendisindeki sıkıntıyı giderdiğini, ona aile efradını, ayrıca bunlarla birlikte bir mislini daha verdiğini bildirmektedir. Daha sonra, Hz. İsmâil, Hz. İdrîs ve Hz. Zülkifl’in sabreden kimselerden olduğu, onların da ilahi rahmete kabul edildiği ve sâlihlerden olduğu ifade edilmektedir.

Ardından, Hz. Yûnus’un bir zamanlar ilahi kudret tarafından hakkında işlem yapılmayacağını düşünerek kavmine duyduğu öfkeyle görev yerinden çekip gittiği, derken o düştüğü zifiri karanlığın içinde şöyle dua ettiği bildirilmektedir: “(Ey Rabbim!) Senden başka ilah yoktur; seni her türlü eksiklikten tenzih ederim. Ben gerçekten haksızlık edenlerden oldum.” Bunun üzerine duasının kabul edildiği ve içine düştüğü sıkıntıdan kurtarıldığı, müminlerin işte böyle sıkıntılardan korunmuş olduğu haber verilmektedir.

ı. Hz. Eyyûb’un Duası ve Akıbeti

وَاَيُّوبَ اِذْ نَادٰى رَبَّهُٓ اَنّ۪ي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَاَنْتَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِه۪ مِنْ ضُرٍّ وَاٰتَيْنَاهُ اَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَذِكْرٰى لِلْعَابِد۪ينَ “Eyüp’ü de (an)! Hani Rabbine ‘Başıma bu dert geldi. Sen merhametlilerin en merhametlisisin.’ diye seslenmişti. Tarafımızdan bir merhamet ve kulluk edenler için bir hatırla(t)ma olmak üzere onun duasına cevap vermiş, kendisindeki sıkıntıyı gidermiş ve ona ailesini, ayrıca bunlarla birlikte bir mislini (beklemediği diğer yakınlarını) daha vermiştik.”

Buradaki وَاَيُّوبَ ve eyyûbe kelimesi “ve Eyyûb’u da (hatırla)”; اِذْ نَادٰى iz nâdâ fiili “hani, bir zamanlar seslenmişti, dua etmişti”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun Rabbine”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben, bana”;مَسَّنِيَ messeniye fiili “bana dokundu, erişti, ulaştı”; الضُّرّ ed-durru kelimesi “sıkıntı”;وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen”; اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ erhamu’r-râhımîne tamlaması “merhametlilerin en merhametlisi(sin)”; فَاسْتَجَبْنَا festecebnâ fiili “(bunun üzerine) biz de icabet etmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”;فَكَشَفْنَا fe keşefnâ fiili “açmıştık, kaldırmıştık”; مَا بِه۪ mâ bihî ifadesi “onda bulunan şeyi”; مِنْ ضُرٍّ min durrin ifadesi “herhangi bir sıkıntıyı”; وَاٰتَيْنَاهُve âteynâhu fiili “ve ona vermiştik”; اَهْلَهُ ehlehû tamlaması “onun kendi ailesini”;وَمِثْلَهُمْ ve mislehum ifadesi “ve onların benzerlerini de, ve bir o kadarını daha”; مَعَهُمْ me‘ahum ifadesi “onlarla birlikte”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “rahmet, merhamet olarak”; مِنْ عِنْدِنَا min ‘ındinâ ifadesi “bizim katımızdan”; وَذِكْرٰى ve zikrâ kelimesi “ve (gerçeği) hatırlatan (değer olarak)”; لِلْعَابِد۪ين li’l-‘âbidîne ifadesi ise “kulluk edenler için” demektir.

Burada Hz. Eyyûb’un başına gelen sıkıntı ve duası karşılığında kurtarılıp kendisine verilen çeşitli ödüller gündeme getirilmektedir.

1. وَاَيُّوبَ اِذْ نَادٰى رَبَّهُٓ اَنّ۪ي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَاَنْتَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ “Eyüp’ü de (an)! Hani Rabbine ‘Başıma bu dert geldi. Sen merhametlilerin en merhametlisisin.’ diye seslenmişti.” Yüce Allah Hz. Eyyûb’un da hatırlanmasını istemekte ve vahyinde ona da yer vermektedir. Âyette اَيُّوبَ eyyûbe kelimesinin fetha “üstün” harekeyle okunmasının sebebi, diğer peygamberlerle ilgili ifadelerde olduğu gibi bu kelimenin başında gizli bir üzkür veya ütlü emrinin var kabul edilmesidir.

Hz. Eyyûb hakkında bazı açıklamalarda bulunmak gerekmektedir.

- Hz. Eyyûb Kıssası

Hz. Eyyûb’un ismi Kur’ân-ı Kerîm’de 3 sûrede 3 kez yer almaktadır. Bunlardan ilki En‘âm 6/84’te vahiy alan peygamberlerden birisi olarak zikredilmesidir. Diğerleri Enbiyâ’ 21/83-84’te ve Sâd 38/41-44. âyetlerdedir.

“İbrânîce Kitâb-ı Mukaddes’te adı İyyôb (İyyôv) şeklinde geçer. Bu kelimenin menşei ve anlamı tartışmalıdır. “Düşman olmak, düşmanca davranmak” mânasındaki âyav fiilinden geldiği ileri sürüldüğü gibi, “sabırla hastalığa katlanmak” veya “ey ilâhî baba, neredesin” anlamlarına geldiği de kaydedilmektedir. Kelime eski Güney Arabistan ve Semûd dilinde ʾyb, eski Babilonya dilinde Ayyâbum, Tel Amarna tabletlerinde Ayâb (A-ia-ab) şeklindedir. Arapça olmayan Eyyûb kelimesinin Arapça’da “tövbe etmek” anlamındaki evb köküne yakınlığı da ifade edilmektedir.” 

“Ahd-i Atîk’te başından geçenlerin tafsilâtıyla anlatıldığı bir bölüm bulunan Eyyûb, Edom diyarının bir bölgesi olan (Yeremyanın Mersiyeleri, 3/21) ve Ölüdeniz’in güneydoğusunda yer aldığı söylenen veya -Tevrat’ta bu kelimenin bir Ârâmî kabilesinin ismi olmasından (Tekvin, 10/23) hareketle- Celîle gölünün kuzeydoğusundaki Hauran’la aynı yer olduğu ileri sürülen Uts diyarında yaşamıştır. Ahd-i Atîk’te Eyyûb Allah’tan korkan, kötülükten sakınan, kâmil ve doğru bir kişi olarak takdim edilir. Yedi oğul, üç kız babasıdır. 7000 koyunu, 3000 devesi, 500 çift öküzü, 500 dişi eşeği ve pek çok kölesi vardır. Şark’taki bütün insanların en büyüğüdür.” 

“Kur’ân-ı Kerîm’de Eyyûb’a vahiy gönderildiği (Nisâ’ 4/163), onun hidayete erdirildiği En‘âm 6/84 bildirilmekte, ayrıca hastalığıyla ilgili olarak iki yerde ayrıntıya girilmeksizin özellikle olayın taşıdığı dinî ve ahlâkî mesajı kapsayan bilgiler verilmektedir. İlkine göre Eyyûb Rabbine, “Bu dert bana dokundu, sen merhametlilerin en merhametlisisin” diye niyaz etmiş, bunun üzerine Allah da onun duasını kabul ederek başına gelen felâketi kaldırmış, kendi tarafından bir rahmet ve ibadet edenler için bir ibret olmak üzere ona ailesini ve onlarla beraber bir mislini vermiştir.”

“Diğer açıklama ise Sâd 38/41-44’te şöyledir: “Kulumuz Eyyûb’u da an. O rabbine, şeytan gerçekten bana bir yorgunluk ve eziyet verdi, diye seslenmişti. Ayağını -yere- vur! İşte yıkanılacak ve içilecek soğuk bir su -dedik-. Bizden bir rahmet ve aklıselim sahiplerine bir ibret olmak üzere ona hem ailesini hem de onlarla beraber bir mislini armağan ettik. Eline bir demet buğday sapı al, onunla -bir hatasından dolayı dövmeye yemin ettiğin karına- vur da yeminini yerine getir -dedik-. Gerçekten biz onu sabreden bir kul bulmuştuk. Ne güzel kuldu o! Daima Allah’a yönelirdi”.(27)

Hz. Eyyûb Hz. Süleyman’dan sonra yaşamış ve sıkıntılara karşı gösterdiği sebat ile adını tarihe altın harflerle kazıtmayı başarmış bir peygamberdir. Hz. Eyyûb hakkında en geniş bilgi, Sâd 38/41-44’tedir. Buna karşılık daha özet denebilecek bilgiler yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/83-84’te söz konusu edilmektedir.

Hz. Eyyûb hakkında tefsirlerimizde uzun uzadıya malumat verilmektedir;(28) ancak bu tür bilgilerin sahihliğine dair elimizde sağlam bir veri bulunmadığı için onları burada aktarmak istemiyoruz.

Yüce Allah Hz. Eyyûb’un kendisine seslendiğini, ona bir dert, sıkıntı, bela geldiğini ve Allah’ın en merhametli kudret olduğunu beyan ettiğini haber vermektedir. Başına gelen sıkıntıyla ilgili olarak Kur’ân’da açık ve detaylı bilgi olmadığı için Hz. Eyyûb ile ilgili kısaca şunlar söylenebilir: Aslında Arap olan Hz. Eyyûb varlıklı ve çok sağlıklı biriydi. Sonradan yokluklar ve hastalıklarla sınanmıştı. Çevresinden çocukları ve eşi de dahil herkes dağılıp gitmişti. Yüce Allah’a niyazlarının sonunda adı ölümsüzleştirilmiştir.

Hz. Eyyûb’un şikayet ettiği husus bedenine arız olan maddi, bedensel hastalıktan ziyade, şeytan kaynaklı olarak maneviyatına ve kalbine gelen manevi hastalıktı. Sâd 38/41’deki ifade buna işarettir. İşte bundan dolayı Rabbine şikayet etmişti; çünkü maddi vucut insan için asıl değildir; önemli olan ruhun durumudur. Demek ki asıl hastalık da bedene gelen değil, ruha arız olan musibetlerdir. Hz. Eyyûb da işte bundan şikayet etmiş ve Yüce Allah da ona icabet etmişti.

Konuyla ilgili olarak Sâd 38/41’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Kulumuz Eyyûb’u da hatırla! Hani Rabbine, ‘Doğrusu şeytan bana bir yorgunluk ve eziyet verdi’ diye seslenmişti.” Hz. Eyyûb kendisine yorgunluk ve azap türünden bir sıkıntının geldiğini ve kaynağının şeytan olduğunu beyan etmiştir. Bu hitapta sadece bir durumun aktarımı değil, Hz. Eyyûb’un bir duası ve ilticası söz konusudur. “Rabbine seslenmek” demek O’na yalvarıp yakarmak, O’ndan yardım istemek demektir. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda Yüce Allah’ın merhametini hatırlatmasının sebebi de bu olsa gerektir.

Hz. Eyyûb çektiği sıkıntılar nedeniyle elbette şeytanın müdahalelerine maruz kalmış ve onunla yaptığı mücadelede yorgun ve bitap düşmüş olabilir. Bu yüzden, şikâyet ettiği şey daha çok şeytan kaynaklı الضُّرّ ed-durr yani moral bozukluğu, bela ve maruz kaldığı manevi buhran olabilir ki bizim tercihimiz de bu istikamettedir.

2. فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِه۪ مِنْ ضُرٍّ وَاٰتَيْنَاهُ اَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَذِكْرٰى لِلْعَابِد۪ينَ “(Bunun üzerine) tarafımızdan bir merhamet ve kulluk edenler için bir hatırla(t)ma olmak üzere onun duasına cevap vermiş, kendisindeki sıkıntıyı gidermiş ve ona ailesini, ayrıca bunlarla birlikte bir mislini (beklemediği diğer yakınlarını) daha vermiştik.” Yüce Allah Hz. Eyyûb’un başına gelen sıkıntı nedeniyle yaptığı dua ve niyazını kabul ettiğini, dolayısıyla o sıkıntıyı kendisinden kaldırdığını beyan ettikten sonra, onu çeşitli şekillerde ödüllendirdiğini ifade etmektedir.

Hz. Eyyûb’dan sıkıntının kaldırılmasıyla ilgili olarak Yüce Allah’ın ona verdiği bir emir ve onun da bunu yerine getirmesiyle ilgili olarak Sâd 38/42’de şu bilgiler yer almaktadır: “(Biz de ona), ‘Ayağını yere vur! İşte hem yıkanacak hem de içilecek soğuk bir su’ (demiştik).”

Bu ifadelerin ardından Hz. Eyyûb’a yönelik asıl büyük ödülle ilgili olarak Sâd 38/43’te benzer ifadelerle şöyle buyrulmaktadır: “Katımızdan bir merhamet ve akıl sahiplerine (gerçeği) hatırla(t)mak için ona hem ailesini hem de onlarla beraber bir mislini bağışlamıştık.” Yüce Allah, çektiği büyük sıkıntılara sabretmesinin karşılığında Hz. Eyyûb’a çeşitli ikramlarda bulunmuştu. Sıkıntıları yaratan kudret Yüce Allah olduğu için bunlara karşı dik duruş ortaya koyan ve şeytanın saptırma girişimlerine itibar etmeyen Hz. Eyyûb’a nimetler veren kudret de elbette Yüce Allah’ındır.

Hz. Eyyûb’a verilen “ailesi ve bir o kadarı” ifadesi, yeni bir ailenin ona verilmesi manasına gelebileceği gibi, hepsi hastalanan ailesinin ve çevresinin iyileştirildiği manasına da gelebilir. Ayrıca kendisinden ayrılan ailesinin tekrar yanına döndürülmesi anlamı da âlimlerimiz tarafından ileri sürülmektedir.(29) Zira rivayetlere göre Hz. Eyyûb hastalanınca kendi ailesi dâhil çevresindekiler ondan ayrılmış, kendisini yalnızlığa terk etmişlerdi.

Neticede bir insan olan, ancak peygamber olduğu için tebliğ görevi de bulunan Hz. Eyyûb’un bu görevini layıkıyla yapamaması nedeniyle çok üzüldüğü, sıkıntılarının arkasında şeytanın bulunduğunu ifade etmesinden anlaşılmaktadır. Bir sabır abidesi olan böyle bir peygamberin duasına icabet eden Yüce Allah hem kendi ailesini yanına aldırmış, hem de neslini devam ettirecek imkân ve nimetleri ona ihsan etmişti.

Ailesinin ve bir o kadarının daha ona ödül olarak verilmesinin nedeni ise âyetin sonunda belirlenmektedir. Bu nimetlerin Hz. Eyyûb’a verilmesinin asıl sebebi, elbette gösterdiği metanet ve sabırdır. Yüce Allah kendi rızasını gözetenlere nimetler vermesini رَحْمَةً مِنَّا “Rahmetimizin bir tecellisi olarak” şeklinde sunmaktadır. Böylece Hz. Peygamber’e de bütün müminlere de moral verilmesi amaçlanırken, karşıtlarına da gözdağı verilmesi hedeflenmektedir. Ayrıca bunların الْعَابِد۪ين el-‘âbidîne yani “Yüce Allah’a kulluk edenler” için ilahi hakikatleri kavrama noktasında bir bildirimdir; gerçeği hatırlatmaktır.

Çeşitli vesilelerle ele aldığımız üzere, kıssaların anlatılma gerekçelerinden birisi de Kur’ân vahyine muhatap olanların ders ve ibret almasıdır; yani gerçeğin hatırlatılması ve benzer hatalı davranışların yapılmamasının sağlanmasıdır. Vahyi okuyan ve anlamak isteyenler buradaki kıssaları birer hikâye veya masal okur gibi değil, hayatın bütün kilometre taşlarını oradan elde etme duygusuyla bu okumalarını gerçekleştirmelidirler.

Aksi takdirde, Hz. Eyyûb’un kısacık kıssasında bu detayın zikredilmesinin çok da bir anlamı olmayacaktır. Kur’ân’da yer alan kıssaların her birinde insan hayatının çeşitli aşamalarına göndermeler yapıldığı bilinmeli, ona göre önlemler alınarak yaşamaya çalışılmalıdır.

ıı. Üç Peygamberle İlgili Üç Sıfat

وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِدْر۪يسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِر۪ينَ وَاَدْخَلْنَاهُمْ ف۪ي رَحْمَتِنَا اِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “İsmail’i, İdris’i ve Zülkifl’i de (an)! Hepsi de sabreden kişilerdendi. Onları merhametimize yerleştirmiştik. Şüphesiz ki onlar da iyilerdendi.”

Buradaki وَاِسْمٰع۪يلَ ve ismâ‘île kelimesi “ve İsmail’i (de hatırla)”; وَاِدْر۪يسَ ve idrîse kelimesi “ve İdris’i de”; وَذَا الْكِفْلِ ve ze’l-kifli kelimesi “ve Zülkifl’i de (hatırla)”; كُلّ küllün kelimesi “hepsi de”; مِنَ الصَّابِر۪ينَ mine’s-sâbirîne ifadesi “sabredenlerden (idiler)”; وَاَدْخَلْنَاهُمْ ve edhalnâhum fiili “ve onları koymuştuk, almıştık, yerleştirmiştik”; ف۪ي رَحْمَتِنَا fî rahmetinâ ifadesi “bizim rahmetimize, merhametimizin içine”;اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakakk ki onlar”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi ise “salihlerden, iyi kişilerden (idiler)” demektir.

Burada üç peygamberin daha ismi zikredilmekte ve onların da salihlerden olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِدْر۪يسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصَّابِر۪ينَ “İsmail’i, İdris’i ve Zülkifl’i de (an)! Hepsi de sabreden kişilerdendi.” Yüce Allah bu bölümde Hz. Eyyûb’dan sonra Hz. İsmâil’in, Hz. İdrîs’in ve Hz. Zülkifl’in de hatırlanmasını istemekte, hepsinin de sabreden yiğitlerden olduğunu bildirmektedir.

Kur’ân’da اِسْمٰع۪يل ismâîl kelimesi 8 sûrede 12 kez(30) yer almaktadır. 6 sûrede Hz. İsmâîl’in sadece adı geçmektedir. Adı bir kez de Meryem 19/56’da geçen Hz. İdrîs ve ayrıca ismi bir kez de Sâd 38/48’de zikredilen Hz. Zülkifl de hayırlılar ve sabırlı olanlar arasında sayılan peygamberler olarak zikredilmektedir.

Bu âyetin sonunda da yer alan sabır, sanıldığı gibi zillet ve meskenet içerisinde başa gelenlere katlanmak değildir; aksine sabır, her türlü sıkıntı ve eziyete rağmen, davasında ısrarcı, samimi ve sadakatli olmak, her sıkıntıya göğüs germek ve ne olursa olsun davasını ve değerlerini satmayıp onları bilinçli bir şekilde sahiplenmek demektir. İşte bütün peygamberler bu noktada başarı göstermiş ve görevlerindeki samimiyet ve sadakatle tarihe isimlerini altın harflerle yazdırmayı başarmışlardır. Bu peygamberlerin izinden yürüyebilen yiğitlere selam olsun.

2. وَاَدْخَلْنَاهُمْ ف۪ي رَحْمَتِنَا اِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Onları merhametimize yerleştirmiştik. Şüphesiz ki onlar da iyilerdendi.” Yüce Allah sözünü ettiği bu üç peygamberini de rahmet ve merhametine aldığını beyan etmektedir. Daha önce Hz. Lût’la ilgili pasajda Enbiyâ’ 21/75. âyette ele aldığımız üzere, bütün peygamberler gibi bu üç peygamberin de salihlerden olduğu haber verilmektedir. Bu âyette geçen الصَّالِح۪ين es-sâlihîne “salihler” kelimesi “peygamberler” manasına gelebileceği gibi “Yüce Allah’a itaate devam edip haramlardan kaçınan yiğit ve içi-dolu samimiyetle dolu kullar” manasına da gelebilir.

ııı. Hz. Yûnus’un Durumu ve Yaşadığı Akıbet

وَذَا النُّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادٰى فِي الظُّلُمَاتِ اَنْ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنْتَ سُبْحَانَكَ اِنّ۪ي كُنْتُ مِنَ الظَّالِم۪ينَ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذٰلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِن۪ينَ “Balık sahibini de (Yunus’u da an)! Hani o, kendisine gücümüzün yetmeyeceğini (onu cezalandırmayacağımızı) sanarak öfkeyle çekip gitmişti. Karanlıkların içinde şöyle dua etmişti: ‘(Rabbim)! Senden başka ilah yoktur; sen yücesin. Şüphesiz ki ben haksızlık edenlerden oldum.’ Biz de onun bu duasına cevap vermiş ve (içine düştüğü) sıkıntıdan onu kurtarmıştık. Biz, müminleri işte böyle kurtarırız.”

Buradakiوَذَا النُّونِ ve ze’n-nûni ifadesi “balık sahibini, Yûnus’u da (hatırla)”; اِذْ ذَهَبَ iz zehebe fiili “hani, bir zamanlar gitmişti”;مُغَاضِبًا muğâdıben kelimesi “(kavmine) öfkelenerek”; فَظَنَّ fe zanne fiili “sanmıştı, zannetmişti ki”; اَنْ لَنْ نَقْدِرَ en len nakdira ifadesi “asla ve asla güç yetiremeyeceğimizi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; فَنَادٰى fe nâdâ fiili “ve seslenmişti”;فِي الظُّلُمَاتِ fi’z-zulümâti kelimesi “karanlıklar içerisinde”;اَنْ لَآ اِلٰهَ en lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur diye”; اِلَّآ اَنْتَ illâ ente istisnası “senden başka”; سُبْحَانَكَ sübhâneke ifadesi “sen eksikliklerden münezzehsin”; اِنّ۪ي كُنْتُ innî küntü ifadesi “muhakkak ki ben (şöyle) idim”; مِنَ الظَّالِم۪ينَ mine’z-zâlimîne ifadesi “zalimlerden, haksızlık edenlerden”; فَاسْتَجَبْنَا festecebnâ fiili “(bunun üzerine) biz de icabet etmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; وَنَجَّيْنَاهُ ve necceynâhu fiili “ve onu kurtarmıştık”; مِنَ الْغَمِّ mine’l-ğammi ifadesi “o kederden, o tasadan”;وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle”; نُنْجِي nüncî fiili “kurtarırız”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi ise “inanmış olanları, müminleri” demektir.

Burada Hz. Yûnus’un yaptıkları, sonuçta yaşadığı sıkıntılar, yaptığı dua ve sonunda Yüce Allah’ın onu kurtarması gündeme getirilmektedir.

1. وَذَا النُّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ “Balık sahibini de (Yunus’u da an)! Hani o, kendisine gücümüzün yetmeyeceğini (onu cezalandırmayacağımızı) sanarak öfkeyle çekip gitmişti.” Âyetin başında geçen ذَا النُّونِ ze’n-nûni ifadesi “balık sahibi” manasında Hz. Yûnus demektir. Bu ifadenin bir başkası Kalem 7/48’de sâhıbü’l-hûti şeklinde yine Hz. Yûnus manasında kullanılmaktadır. Yüce Allah Hz. Yûnus’un da hatırlanması gerektiğini beyan etmek üzere gönderildiği Ninova halkının kendisinin davetine icabet etmemesinden kızıp öfkelenerek çekip gittiğini ve Allah’ın kendisiyle ilgili bir şey yapmayacağını sandığını dile getirmektedir.

Âyette geçen ذَهَبَ مُغَاضِبًا zehebe muğâdıben ifadesi “(kavmine) öfkelenerek gitmek” demektir. Ayrıca âyette zikredilen, فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ fe zanne en len nakdira ‘aleyhi ifadesi ise “ona güç yetiremeyeceğimizi, sıkıştırıp daraltmayacağımızı, onunla ilgili bir şey yapmayacağımızı, gücümüzün kendisine ulaşmayacağını sanmıştı” şeklinde yorumlanmaktadır.(31)

Yûnus 10/98’de ele aldığımız üzere, Kitâb-ı Mukaddes (Yunus, Bap 1)’deki bilgilere göre, Hz. Yûnus, Asur Devleti’nin başkenti olan Nineve/Ninova’ya gönderilmiş bir peygamberdi.(32) Buradaki görevinde arzu edilen sonucu alamayınca, başka bir yere (Tarşiş’e) gitmek üzere bir gemiye binmiş ve -kısmen Kur’ân’la da örtüşen bilgilere göre- zorlu bir süreç yaşamıştı. Konuyu Kitâb-ı Mukaddes’ten değil, Kur’ân’dan aktarmakla yetineceğiz.

Kur’ân’da Yûnus kelimesi 4 kez geçmektedir. Bunlardan iki tanesi bazı peygamberlerin isminin sayıldığı Nisâ’ 4/163 ve En‘âm 6/86’da yer almakta, ancak kıssası hakkında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Geri kalanların biri Yûnus 10/98’de, diğeri ise Sâffât 37/139’dadır. Ancak yûnus kelimesinin değil de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen zü’n-nûni ve Kalem 68/48’de geçen sâhıbü’l-hûti ifadeleriyle dile getirilen peygamber de Hz. Yûnus’tur.

Hz. Yûnus’la ilgili en geniş bilgi Sâffât 37/139-148’dedir. Buna göre, Hz. Yûnus görev yerini izinsiz terk edip bir gemiye kaçmış, ardından yük ağırlığı nedeniyle yapılan kura çekiminde kura kendisine çıkmış ve yenilenlerden olmuştu. Daha sonra denize atılmış ve derin bir pişmanlık içerisinde iri bir balık tarafından yutulmuştu. Eğer Rabbini sürekli olarak tesbih edenlerden olmasaydı, mahşere kadar onun karnında kalacaktı.

En sonunda Yüce Allah onu hasta ve bitkin bir halde ıssız ve çorak bir kıyıya çıkartmış ve yanıbaşında kendisine gölge edecek bir bitki (fidan) yeşertmiş, nihayet onu 100.000, hatta daha fazla kişiye elçi olarak görevlendirmişti. Yûnus 10/98’de de ifade edildiği üzere, söz konusu kavim kendine iman etmiş ve dünyevî azaptan kurtarılıp belli bir süreye kadar yaşatılmıştı.

Bu arada Hz. Yûnus’tan dolayı ismi “Yûnus Sûresi” diye belirlenen sûrede Hz. Yûnus’un kavmine değinilmektedir. Buna göre, söz konusu kavmin iman ettiği, bu nedenle dünya hayatında alçaltıcı, rezillik veren azabın kendilerinden kaldırıldığı ve belli bir süreye kadar yaşatıldıkları beyan edilmektedir.(33)

Bu anlatılanlardan hareketle şunu söyleyebiliriz: Hz. Yûnus risalet görevinin ilk aşamasında bir tercih hatası yapmış, ancak bu davranışı kendisine oldukça pahalıya mal olmuştu. O, iddia edildiği gibi peygamberlikten kaçmamıştı;(34) sadece Ninova’da sonuç alamayacağı düşüncesiyle Yüce Allah’ın izin vermesini beklemeden veya O’ndan izin almadan başka bir yere doğru yola çıkmıştı. Görevden kaçmamış, bir anlamda yerini değiştirmek istemişti. Nitekim daha sonra yaptığı tebliğinde başarılı olmuş ve Yûnus 10/98’de de ifade edildiği gibi, yeni görev yerindeki kavmi iman etmeleri sayesinde dünya azabından kurtarılmış bir ümmet olarak Kur’ân’da övgüye mazhar kılınmıştır.

2. فَنَادٰى فِي الظُّلُمَاتِ اَنْ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنْتَ سُبْحَانَكَ اِنّ۪ي كُنْتُ مِنَ الظَّالِم۪ينَ “Karanlıkların içinde şöyle dua etmişti: ‘(Rabbim)! Senden başka ilah yoktur; sen yücesin. Şüphesiz ki ben haksızlık edenlerden oldum.’” Âyetin bu cümlesinde üç noktaya değinilmektedir.

a) Yüce Allah Hz. Yûnus’un karanlıklar içerisindeyken Allah’a tesbih içerikli olarak dua ettiğini ve kendisine yazık edenlerden olduğunu itiraf ettiğini bildirmektedir. Âyetteki الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesi “karanlıklar” manasında “balığın karnındaki bilinen karanlıklar” demektir. Bu durumda “gecenin, denizin ve balığın karın karanlıkları” söz konusu ediliyor demektir. Dahası Nûr 24/40’ta belirtildiği gibi, denizin içindeki dalgalar ve onların altındaki karanlıkların çoğul oluşu da bu manayı desteklemektedir.

“Karanlıklar” ifadesini Hz. Yûnus’un “içine düştüğü derin bunalım karanlıkları” şeklinde yorumlayanlar da vardır.(35) Hz. Yûnus’un bunalım hallerinin balığın karnında yaşandığı kabul edilirse iki yorum bir araya getirilmiş olur.

Bu arada Hz. Yûnus’un seslenişi hakkında Kalem 68/48’de şu bilgi yer almaktadır: “Sen Rabbinin hükmüne sabret! Balık sahibi (Yûnus) gibi olma! Hani o, üzüntülü bir halde (veya kahır içerisindeyken Rabbine) seslenmişti.” İşte bu âyette dile getirilen seslenişin cümleleri yorumunu yapmakta olduğumuz âyette açıklanmaktadır.

b) Âyette geçen اَنْتَ سُبْحَانَكَente sübhâneke ifadesi “Sen eksikliklerden yücesin, münezzehsin, uzaksın” manasına gelmekte, muhtemelen Hz. Yûnus’un bir düşüncesinden dolayı yaşadığı yanlışıkla ilgili bir özür manası vermektedir. Esasında önceki cümlede geçen فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ “ona güç yetiremeyeceğimizi, sıkıştırıp daraltmayacağımızı, onunla ilgili bir şey yapmayacağımızı, gücümüzün kendisine ulaşmayacağını sanmıştı” ifadesi büyük bir yanılgı idi ve Hz. Yûnus işin sonunda bunun büyük bir hata olduğunu anladığı için Yüce Allah’a hitaben “Sen her türlü eksiklikten münezzehsin” beyanını dile getirmek durumunda kalmıştı.

Âyette geçen لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنْتَ سُبْحَانَكَ اِنّ۪ي كُنْتُ مِنَ الظَّالِم۪ينَ “(Ey Rabbim!) Senden başka hiçbir ilah yoktur; seni her türlü eksiklikten tenzih ederim. Ben gerçekten haksızlık edenlerden oldum” cümlesi hakkında Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Sıkıntıya düşmüş ve başı belaya duçar olmuş her bir Müslüman işte bu duayı yaparsa Yüce Allah onun duasını kabul eder.”(36) İşte Hz. Yûnus kıssasının hayata bakan kısımlarından birisi de müminlere bir ders vermesi, sıkıntılı zamanlarında kimden yardım isteneceğinin bildirilmesidir.

c) Hz. Yûnus’un kendisini “zalim” diye nitelendirmesi “inanç anlamında bir sapkınlık” manasına gelmemektedir. “Kimi de kendisine haksızlık eder” mealindeki Fâtır 35/32’de de zikredildiği gibi, bu ifade “cehennemlikler” şeklinde değil de “suç ve günah işleyenler” şeklinde yorumlanmalıdır.

Kişinin kendine zulmünü, “yapılmaması gereken bir işi yapmak, böylece kendine yazık etmek” şeklinde anlamalıyız. Hz. Peygamber’in, “Zina eden kişi zina ederken mümin olarak bunu yapmaz”(37) hadisinde de işaret edildiği gibi, “kötü bir fiil yapılırken nefsini olması gereken yerde bulundurmamak” manasında bir zulümden söz edilebilir; yoksa inkâr etmediği sürece böyle bir fiili yapmak insanı dinden çıkarmaz. Hz. Ömer’in bu ifadeyi açıklarken “Biz (müminlerin) zalimine mağfiret edilmesi umulur” dediği rivayet edilmiştir.(38)

Âl-i İmrân 3/133-134’te de beyan edildiği gibi, muhsin ve muttakî bile olsa insanlar herhangi bir kötülük veya çirkin bir iş yapmış olabilirler. Önemli olan, bile bile hatada ısrar etmemek ve günahın hemen peşinden istiğfar etmektir. Peygamberlerde bile zulüm kavramının olduğu,(39) ancak bunun kalıcı değil, anlık hatayı ifade ettiği bilinen bir gerçektir. Zira A‘râf 7/23’te “Hz. Âdem’in”, yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/87’de “Hz. Yûnus’un”, Kasas 28/16’da ise “Hz. Mûsâ’nın” zulüm itiraflarının anlamı da bundan başkası değildir.

3. فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذٰلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِن۪ينَ “(Bunun üzerine) biz de onun bu duasına cevap vermiş ve (içine düştüğü) sıkıntıdan onu kurtarmıştık. Biz, müminleri işte böyle kurtarırız.” Yüce Allah Hz. Yûnus’un başına gelen bu sıkıntı nedeniyle yaptığı dua ve niyazını kabul ettiğini, dolayısıyla o korkunç karanlıklardan oluşan sıkıntıyı kendisinden kaldırdığını, onu derin gam ortamından kurtardığını beyan etmekte, hak eden mümin kullarını bu şekilde kurtardığını ifade etmektedir. Çeşitli âyetlerde(40) geçen غَمّ ğamm kelimesi “gam, keder, hüzün” gibi anlamlar içermektedir. Konuyla ilgili olarak Kalem 68/50’de şöyle buyrulmaktadır: “(Sonuçta) Rabbi onu seçmiş (ona yeniden vahiy vermiş) ve kendisini sâlihlerden kılmıştı.”

Daha önce yorumladığımız Enbiyâ’ 21/69. âyette “Hz. İbrâhim’ın ateşten korunması” ve Meryem 19/72’de “muttakilerin azaptan kurtarılması” konusunda da ele aldığımız üzere, Yüce Allah müminleri sıkıntıdan ve helakten kurtardığını, bunun genel bir sünneti olduğunu ifadeye çalışmıştık. Bu genel sisteme uygun olarak, hatasından tevbe eden Hz. Yûnus’un da duasına icabet edildiği ve kendisinin sıkıntıdan kurtarıldığı beyan edilmiş olmaktadır.

Bu ifadelerden anlaşılması gereken bir başka sonuç daha vardır ki o da şudur: Demek ki peygamberlik ebed müddet bir görevdir; herhangi bir şekilde emekliliği veya görevden aldırmayı içeren bir kurum değildir; bunun en güzel örneği Hz. Yûnus’tur.

d) Hz. Zekeriyyâ Kıssası ve Hz. Meryem

Yüce Allah, sûrenin 89-91. âyetlerinde Hz. Zekeriyyâ’nın Rabbine “Ey Rabbim! Beni yalnız bırakma! (Gerçi) Sen, vârislerin en hayırlısısın” şeklinde niyaz ettiğini, sonrasında onun da duasını kabul ettiğini, ona Hz. Yahya’yı verdiğini, eşini de kendisi için çocuk doğurmaya elverişli kıldığını, onların hayır işlerinde koşuşturduklarını, umarak ve korkarak Allah’a yalvardıklarını, Allah’a karşı derin saygı içinde olduklarını haber vermektedir.

Ardından, namusunu iffetle korumuş olanı Hz. Meryem hatırlatılmakta ve şu ifadelere yer verilmektedir: “Namusunu (iffetle) korumuş olanı (Meryem’i de an)! Biz ona ruhumuzdan üflemiş, onu ve oğlunu cümle âlem için bir âyet kılmıştık.”

ı. Hz. Zekeriyyâ’nın Duası

وَزَكَرِيَّآ اِذْ نَادٰى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْن۪ي فَرْدًا وَاَنْتَ خَيْرُ الْوَارِث۪ينَ “Zekeriya’yı da (an)! Hani o, Rabbine şöyle seslenmişti: Rabbim! Beni yalnız bırakma! Sen vârislerin en hayırlısısın.”

Âyetteki وَزَكَرِيَّآve zekeriyyâ kelimesi “ve Zekeriyya’yı da (hatırla)”;اِذْ نَادٰى iz nâdâ fiili “hani, bir zamanlar seslenmişti, dua etmişti”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun Rabbine”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”;لَا تَذَرْن۪ي lâ tezernî duası “beni bırakma”;فَرْدًا ferden kelimesi “fert olarak, tek başına”;وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen”; خَيْرُ الْوَارِث۪ين hayru’l-vârisîne tamlaması ise “vârislerin en hayırlısı(sın)” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın çocuk sahibi olmak isteğiyle ilgili duası gündeme getirilmektedir.

1. وَزَكَرِيَّآ اِذْ نَادٰى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْن۪ي فَرْدًا “Zekeriya’yı da (an)! Hani o, Rabbine şöyle seslenmişti: Rabbim! Beni yalnız bırakma!” Meryem 19/2’de de ifade ettiğimiz üzere Hz. Zekeriyyâ’nın ismi Kur’ân-ı Kerîm’de 4 sûrede 7 kez(41) yer almaktadır.

a) Âl-i İmrân 3/37-38’de Hz. Zekeriyyâ’nın Hz. Meryem’in bakımını üstlenmesi, bir çocuğu olması için Yüce Allah’a dua ve niyazda bulunması, meleklerin kendisine Yahyâ adındaki çocuğu müjdelemesi, çocuğun doğmasına karşı yaşadığı şaşkınlık ve kendisine yönelik üç günlük konuşamama mucizesi yer almaktadır. En‘âm 6/85’te sadece ismi geçmekte, Meryem 19/2-11’de hakkında detaylı bilgiler verilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/89-90’da “yalnızlık nedeniyle Yüce Allah’a yönelik çocuk isteği, bunun gerçekleşmesi için hanımının doğuma müsait hale getirilmesi, hayırda yarışan peygamberlerden birisi oluşu, duasına icabet edildiği, eşinin durumunun düzeltilip ona Hz. Yahyâ’nın verildiği, hayır işlerinde yarıştıkları, korku ve ümit içerisinde kulluk ettikleri ve Yüce Allah’a derin saydı duydukları” hatırlatılmaktadır.

Hz. Zekeriyyâ, bilindiği üzere Hz. Meryem’in teyzesinin eşi ve Hz. Yahyâ’nın babasıdır. Âl-i İmrân 3/37’de verilen bilgiden hareketle, Hz. Zekeriyyâ’nın mabedin hizmetinde bulunduğunu hatırlatalım. İşte Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ’ya ikrâm ettiği merhametini bu kıssada hatırlatmaktadır.

b) Yüce Allah, Hz. Zekeriyyâ’nın kendisine dua ettiğini ve bu dünyada vârissiz bırakılmamak istediğini, eğer çocuğu olmayacaksa da yani vârissiz kalsa da herkes ölüp gittikten sonra kalıcı tek vârisin Allah olduğunu bildiğini beyan etmektedir.(42)

Hz. Zekeriyyâ’nın duasıyla ilgili olarak Meryem 19/3-6’da şu bilgiler yer almaktadır: “Hani o, gizli bir sesle Rabbine niyaz şöyle seslenmişti: Ey Rabbim! Kemiklerim zayıfladı, saçım başım ağardı. Ey Rabbim, senden isteklerim konusunda (bu zamana kadar) hiç mahrum kalmadım. Benden sonraki yakınlarımdan endişe ediyorum. Eşim de kısırdır. Katından bana ve Ya‘kûb ailesine vâris olabilecek bir velî (dost, oğul) ver. Ey Rabbim, onu rızana layık eyle.”

“Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ’nın, kendisine yalnız kalma sıkıntısı dokunup, gerek dini gerekse dünyası hususunda kendisiyle ünsiyyet bulacak, kendisini destekleyecek ve ölümünden sonra yerine gelecek birisinin olmasını arzuladığı için her ne kadar hem kendisinin hem de hanımının durumu, yaşlılık vs. şeyler sebebiyle âdeta böylesi bir şeyden tamamen ümidini kesme noktasına dayanmış ise de buna kadir olduğunu bilerek yine de Yüce Allah’a samimi bir şekilde dua ettiğini ve yalvarıp yakardığını beyan etmektedir.”(43)

2. وَاَنْتَ خَيْرُ الْوَارِث۪ينَ “(Muhakkak ki) Sen, vârislerin en hayırlısısın.” Bu cümlede yer alan mesaja benzer ifadeler Hıcr 15/23 ve Kasas 28/58’de de geçmektedir. Hz. Zekeriyya bütün işlerin sonunun varıp Yüce Allah’a dayandığını bildiği için bu işi çözsün diye, bütün dualarında Rabbini övgü üslubuyla zikretmiştir. Ayrıca Hz. Zekeriyyâ sanki, ‘Eğer, bana vâris olacak birisini vermezsen, ben buna aldırmam, çünkü sen en hayırlı vârissin’ demek istemiştir.”(44)

Bu ifadeyi bağlamdan bağımsız olarak şöyle de yorumlayabiliriz: Yüce Allah mevcudat içerisinde her şeyin helak olacağını, bâkî kalacak olanın sadece kendi zâtı olduğunu çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Her faninin mülkü Yüce Allah’a geçecektir; çünkü ölmeyen gerçek diri ve bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır.

Bu âyetin bir benzeri de Meryem 19/40’ta şu şekilde geçmektedir: “Yeryüzüne ve onun üzerindekilere ancak biz vâris oluruz; üstelik onlar da (başkasına veya başka bir yere değil) sadece bize döndürüleceklerdir.”

Buna yakın bir mesaj olarak Meryem 19/80’de de Yüce Allah’ın her şeye vâris olacağına dair bir bilgi yer almaktadır. Aynı mesajlar Kasas 28/58’de de vardır. Bu arada Âl-i İmrân 3/180 ve Hadîd 57/10’da yer alan “Göklerin ve yerin mirası sadece Allah’a aittir” şeklindeki ifadede verilmek istenen temel mesaj da aynı kapıya çıkmaktadır.

ıı. Yüce Allah’ın İcabeti

فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيٰى وَاَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ اِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِع۪ينَ “Biz onun da duasına cevap vermiş ve ona Yahya’yı bağışlamıştık; eşini de kendisi için (çocuk doğurmaya) elverişli kılmıştık. Onlar hayır işlerinde koşuşur, (merhametimizi) umarak ve (azabımızdan) korkarak bize yalvarırlardı. Onlar, bize saygı içindeydiler.”

Âyetteki فَاسْتَجَبْنَا festecebnâ fiili “(bunun üzerine) biz de icabet etmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”;وَوَهَبْنَا ve vehebnâ fiili “ve vermiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; يَحْيٰى yahyâ kelimesi “Yahyâ’yı”; وَاَصْلَحْنَا ve aslahnâ fiili “ve uygun hale getirmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”; زَوْجَهُ zevcehû tamlaması “onun eşini”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; يُسَارِعُونَ yüsâri‘ûne fiili “yarışıyorlar(dı)”; فِي الْخَيْرَاتِ fi’l-hayrâti ifadesi “hayır işlerinde”;وَيَدْعُونَنَا ve yed‘ûnenâ fiili “ve bize dua ediyorlardı, yalvarıyorlardı”; رَغَبًا rağaben kelimesi “ümit içinde”; وَرَهَبًا ve raheben kelimesi “ve korku halinde”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için, bize”; خَاشِع۪ينَ hâşı‘îne kelimesi ise “derin saygılı(ydı)lar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Zekeriyyâ’nın duasına icabet ettiği ve o ailenin çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيٰى وَاَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ “Biz onun da duasına cevap vermiş ve ona Yahya’yı bağışlamıştık; eşini de kendisi için (çocuk doğurmaya) elverişli kılmıştık.” Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ’nın duasına yer verdikten sonra kendisine icabet edişine değinmektedir. Hepsi de bu sûrede olmak üzere Hz. Nûh, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus ve Hz. Zekeriyya için kullanılan فَاسْتَجَبْنَا festecebnâ fiili “icabet etmek, duasını kabul etmek” manasına gelmektedir. Bunun devamında Rabbimiz Hz. Zekeriyyâ’ya bir erkek çocuk olarak Hz. Yahyâ’yı verdiğini bildirmektedir.

Kıssanın bu kısmıyla ilgili yaşanan diğer olaylar bağlamında Meryem 19/7-10’da şu bilgiler verilmektedir: “(Bunun üzerine melekler şöyle dedi:) ‘Ey Zekeriyyâ! Biz daha önce kimseye vermediğimiz (benzeri olmayan), ismi Yahyâ olan bir erkek çocuk sana müjdeliyoruz.’ (Zekeriyyâ), ‘Ey Rabbim! Eşim kısır, ben de artık çok yaşlanmışken (ihtiyarlığın son sınırına vardığım halde) benim oğlum nasıl olacak?’ dedi. (Melek) şu cevabı verdi: Öyle, (haklısın, ama) Rabbin, ‘Bu iş benim için kolaydır. Nitekim daha önce de henüz hiçbir şey değilken seni ben yaratmıştım’ dedi. (Zekeriyyâ), ‘Ey Rabbim! (Bu konuda) bana bir işaret (alamet) ver’ dedi. (Melek), ‘Senin işaretin, sapasağlam olduğun halde (üç gün) üç gece insanlarla konuşamamandır’ dedi.”

Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ’nın duasını kabul edip ona Hz. Yahyâ’yı verdiğini beyan ederken, Hz. Zekeriyyâ’nın eşinin de durumunu ıslah ettiğini bildirmektedir. Çünkü Âl-i İmrân 3/40 ve Meryem 19/5 ve 8’de belirtildiği gibi eşi kısırdı. İşte bu yüzden yorumunu yapmakta olduğumuz âyette وَاَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ “Eşini de kendisi için (çocuk doğurmaya) elverişli kılmıştık” bilgisine yer verilmektedir. Bu ifade Hz. Zekeriyyâ’nın hanımının âdet görebilir ve çocuk doğurabilir hale getirilmesi demektir.(45)

Âyette geçen ve “elverişli kılmıştık, müsait hale getirmiştik” anlamını verdiğimiz اَصْلَحْنَا aslahnâ fiili tıpkı Nûr 24/32’de yer alan ve “durumu müsait olanlar” anlamına gelen es-sâlihîne kelimesi gibi bir mana vermekte, Hz. Zekeriyya’nın kısır olan hanımının doğum yapmaya elverişli, müsait hale getirilmesi anlamını içermektedir. Eşinin elverişli hale getirilmesi çocuk doğurmasından önce olduğu için, âyetin manası “eşini kendisi için (çocuk doğurmaya) elverişli kılmış olarak ona Yahyâ’yı vermiştik” şeklinde de verilebilir.

2. اِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِع۪ينَ “Onlar hayır işlerinde koşuşur, (merhametimizi) umarak ve (azabımızdan) korkarak bize yalvarırlardı. Onlar, bize saygı içindeydiler.” Âyetin bu kısmında üç cümle yer almaktadır:

a) اِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ “Onlar hayır işlerinde koşuşurlardı.” Yüce Allah öncelikle bu iki âyet bağlamında düşünürsek Hz. Zekeriyyâ’yı, eşini ve oğlu Hz. Yahyâ’yı kast ederek hepsinin hayırlı işlerde yarışmakta olduklarını beyan etmiş demektir.(46) Ancak maksadı baştan beri kıssası anlatılan peygamberler olarak da yorumlayabiliriz(47) ki bu durumda bütün peygamberlerin hayır işlerinde yarıştıkları ifade edilmiş demektir. Zaten Enbiyâ’ 21/73. âyette verilen bilgilere göre, Yüce Allah bütün peygamberlere “hayır işlerini yapmaları gerektiğini vahyettiğini” ifade etmektedir.

b) وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا “(Rahmetimizi) umarak ve (azabımızdan) korkarak bizim için (bize) yalvarırlardı.” Yüce Allah yine bu kişilerin kendisinin rahmetini ve cennetini umarak, bir de gazabından ve cehenneminden korkarak kendisine dua ettiklerini, yalvarıp yakardıklarını haber vermekte, bir anlamda hepsini övmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رَغَبًا وَرَهَبًا rağaben ve raheben ifadesi “rağbet edip umarak ve korkarak” manasına gelmektedir. Bu cümle Secde 32/16’da “Onlar (azaptan) korkarak ve (rahmeti) umarak Rablerine yalvarırlar” beyanıyla, ayrıca Zümer 39/9’da geçen “Onlar âhiretten korkarlar ve Rablerinin rahmetini umarlar” cümlesi ile aynı mesajı içermektedir.

Hz. Peygamber’in ifadesiyle “mümin korku ile ümit arasındadır”(48) hadisinin kaynağının da bu âyetler olduğu bu şekilde ortaya çıkmış olmaktadır. İşte Kur’ân-Sünnet bütünlüğünün harika örneklerinden birisi budur. Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/56, İsrâ’ 17/57, Enbiyâ’ 21/90, Secde 32/16 ve Zümer 39/9’da da söz konusudur.

c) وَكَانُوا لَنَا خَاشِع۪ينَ “Onlar, bize karşı derin saygı içindeydiler.” Yüce Allah yine dar anlamda Hz. Zekeriyyâ’nın ailesinin, geniş anlamda bütün peygamberlerin ve salihlerin Yüce Allah’a karşı derin saygı demek olan huşu‘ içerisinde bulunduklarını haber vermektedir.

Bu son iki cümlede ve daha önce yorumladığımız Enbiyâ’ 21/73. âyette yer alan لَنَا lenâ, nâ “bize” ifadelerinin çoğul getirilmesinin sebebi, Rabbimizin yüceliğine dikkat çekmek ve O’nun makamının ve zatının azametine vurgu yapmaktır; yoksa başka herhangi bir varlığa ibadet etmenin veya dua etmenin kabul edilebilir bir tarafı kesinlikle yoktur, olamaz.

ııı. Hz. Meryem ve Mucize Yaratılışı

وَالَّت۪يٓ اَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا ف۪يهَا مِنْ رُوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَآ اٰيَةً لِلْعَالَم۪ينَ “Namusunu korumuş olanı (Meryem’i de an)! Biz ona rûhumuzdan üflemiş, onu ve oğlunu âlemler (insanlar) için bir ayet (mucize) kılmıştık.”

Âyetteki وَالَّت۪يٓ اَحْصَنَتْ velletî ahsanet ifadesi “koruyan kadını da (Meryem’i de hatırla)”; فَرْجَهَا farcehâ tamlaması “onun kendi namusunu”;فَنَفَخْنَا fe nefahnâ fiili “ve üflemiştik”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “ona”; مِنْ رُوحِنَا min rûhınâ tamlaması “bizim ruhumuzdan”; وَجَعَلْنَاهَا ve ce‘alnâhâ fiili “ve onu yapmıştık”;وَابْنَهَا ve’bnehâ ifadesi “ve onun oğlunu da”; اٰيَة âyeten kelimesi “bir delil, ayet, mucize”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi ise “alemler için, âlemlere, insanlara” demektir.

Burada Hz. Meryem’in iffetli bir hanım oluşu ile oğlu Hz. İsâ ile birlikte bir âyet oluşları gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّت۪يٓ اَحْصَنَتْ فَرْجَهَا “Namusunu (iffetle) korumuş olanı (Meryem’i de an)!” Yüce Allah Hz. Meryem’i de bir namus, iffet ve sabır abidesi olarak tanıtmakta ve Tahrîm 66/12’de de belirttiği gibi “onun namusunu bir kale gibi koruduğunu”, Meryem 19/20’de zikredildiği üzere, “kendisine helal veya haram cinsel manada hiçbir insan elinin değmediğini” haber vermektedir. Âyette geçen اَحْصَنَتْ ahsanet fiili “kale gibi, titizlikle korumak” manasına geldiği için, Hz. Meryem’in namus ve iffet noktasındaki duruşu bu şekilde ortaya konulmaktadır.

2. فَنَفَخْنَا ف۪يهَا مِنْ رُوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَآ اٰيَةً لِلْعَالَم۪ينَ “Biz ona rûhumuzdan üflemiş, onu ve oğlunu âlemler (insanlar) için bir ayet (mucize) kılmıştık.” Yüce Allah Hz. Meryem’e ruhundan üflediğini beyan etmekte, böylece onu ve oğlunu alemler için yani bütün insanlar için bir âyet, bir delil, bir mucize kıldığını ifade etmektedir. Bu cümlelerde iki noktaya dikkat çekilmektedir:

a) فَنَفَخْنَا ف۪يهَا مِنْ رُوحِنَا “Biz ona ruhumuzdan üflemiştik.” Bu ifade ف۪يهِ fîhi ifadesi değişikliği ile Tahrîm 66/12’de de geçmektedir. Yüce Allah’ın Hz. Meryem’e ruhundan üflemesi sadece ona ait bir özellik değil, bütün insanların yaratılışıyla ilişkili bir hakikattir. Nitekim Hıcr 15/29, Secde 32/9 ve Sâd 38/72. âyetlerde bu husus çok açık bir şekilde ve her bir insan için söz konusu edilmektedir.

Buradaki karışıklığın sebebi, Meryem 19/17’de geçen “Ona ruhumuzu gönderdik; o da düzgün bir insan olarak göründü” ifadedeki rûh kelimesinin diğerleriyle karıştırılmasıdır. Oysa Meryem 19/17’deki rûhanâ ifadesi “bizim ruhumuz” manasında “bizim gönderdiğimiz Cebrâîl” demektir. Şu‘arâ’ 26/193’te sözü edilen “Güvenilir Ruh”tan kasıt da aynı şekilde Cebrâîl (as)’dır.

Âyette yer alan فَنَفَخْنَا ف۪يهَا مِنْ رُوحِنَا “Ona ruhumuzdan üflemiştik” cümlesi her insana üflenen ruh olduğu gibi Hz. Meryem’in bir ayrıcalıklı durumu olarak ona Yüce Allah’ın yarattığı ve her insana üflenen ruhu Hz. Cebrâîl’in üflemesi olabilir.

Bilindiği üzere, Kur’ân’da meleklerin yaptığı ifade edilen fiiller gerçekte Yüce Allah’a aittir ve O’nun sisteminin işletilmesi manasında meleklere nispet edilmektedir. Melekler birer elçi oldukları için elçinin yaptığı iş aslında onu gönderenin işidir ve fiiller hakikat manasında melek elçileri gönderen olarak sadece Yüce Allah’a nispet edilmelidir.

b) وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَآ اٰيَةً لِلْعَالَم۪ينَ “Biz ona rûhumuzdan üflemiş, onu ve oğlunu âlemler (insanlar) için bir ayet (mucize) kılmıştık.” Yüce Allah Hz. Meryem’i ve oğlunu yani Hz. İsâ’yı alemler için bir âyet, delil, mucize kıldığını beyan etmektedir. Bu meseleyle ilgili olarak “Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi” başlığında kaleme aldığımız bir makaleyi(49) Meryem 19/17’de aktardığımız için burada daha fazla detaya girmeyecek, çok kısa birkaç hatırlatmayla yetineceğiz.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/50’de şu bilgi yer almaktadır: “Meryem oğlunu (İsâ’yı) ve annesini de (Meryem’i de kudretimize) bir alâmet kıldık; onları, yerleşmeye elverişli, suyu bulunan bir tepeye yerleştirdik.” Bu âyette önce Hz. İsa’nın, daha sonra da annesinin mucize kılındığı belirtilmiş, Hz. İsa için “Meryem’in oğlu” denilerek onun babasızlığına özellikle dikkat çekilmek istenmiştir.

Hz. İsa’nın insanlar için âyet, yani bir delil ve burhan oluşu, Yüce Allah’ın bir insanı babasız da yaratabileceğinin bir örneği olmasıdır. Yüce Allah kudretinin bir işareti olarak bir insanı anasız-babasız yarattığı gibi, analı ve babalı veya analı ancak babasız da yaratabilir. İlâhî merhamet bunu böyle de tecelli ettirebilir.

Meryem 19/21’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Melek) şöyle demişti: ‘Öyle (haklısın, ama) Rabbin, ‘Bu iş benim için kolaydır. Çünkü biz, onu insanlara bir mucize ve katımızdan bir rahmet kılmak için (böyle yapacağız. Zaten bu iş), karara bağlanmış (olmuş bitmiş) bir iştir’ buyurmuştur.” Hz. Zekeriyyâ’ya verilen cevapta olduğu gibi, burada da Yüce Allah’ın sunduğu gerekçeler ve O’nu kudretinin erişilmez olduğu ortaya konulmaktadır. Hz. Peygamber’in âlemler için bir rahmet tecellisi olması gibi, Hz. İsa’nın da bütün insanlık için bir delil ve ilâhî rahmetin bir tecellisi olduğu gerekçe olarak ifade edilmektedir.

e) Vahdetin Önemi ve İnsanların Davranışları

Yüce Allah sûrenin 92-93. âyetlerinde bütün peygamberlerin ve onlara iman edenlerin bir tek ümmet olduğunu, Allah’a kulluk edilmesini emrettiğini, insanların peygamberlerini yalanlayarak kendi aralarında işlerini paramparça ettiklerini, hepsinin Allah’a döneceklerini haber vermektedir.

ı. Ümmetlere Yönelik Tevhidin Gereği

اِنَّ هٰذِه۪ٓ اُمَّتُكُمْ اُمَّةً وَاحِدَةً وَاَنَا۬ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ “Şüphesiz ki bu (peygamberler ve iman edenler), tek bir ümmet olarak sizin ümmetinizdir. Ben de sizin Rabbinizim. Öyle ise bana kulluk edin!”

Âyetteki اِنَّ هٰذِه۪ٓ inne hâzihî ifadesi “muhakkak ki bu”; اُمَّتُكُمْ ümmetüküm tamlaması “sizim ümmetiniz”; اُمَّةً وَاحِدَةً ümmeten vâhıdeten tamlaması “tek bir ümmet olarak”;وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ve ben”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz(im)”; فَاعْبُدُونِ fa‘büdûni emri ise “öyleyse bana kulluk edin” demektir.

Burada bu ümmetin tek ümmet olması gerektiği ve tek Allah’a kullukla görevlendirildikleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Mü’minûn 23/52’de geçmektedir. Yüce Allah gerçek dinin bu sûrede ve bütün Kur’ân’da anlatılan peygamberler tarafından tebliğ edilen “tevhid dini” olduğunu, kendisinin insanların Rabbi olduğunu ve sadece O’na ibadet edilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

Bütün peygamberler aynı değerler sistemini yaşayıp tebliğ etmişler, ümmetleri de bu değerleri yaşamışlar, böylece tek ümmet oluş gerçekleştirilmiştir. Demek ki “islam inanç öğretileri” insanlık tarih kadar eskidir ve bu sûrede anlatılan peygamberler gibi diğer bütün peygamberler de bu değerler sisteminin temsilcileri olarak yaşamışlardır.

Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Şûrâ 42/13’te beyan edldiği gibi, Hz. Nûh’a; Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsâ’ya neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir. Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verildiği çeşitli âyetlerde belirtilmektedir.(50)

Bu haliyle son vahyin muhataplarına seslenilmekte ve peygamberler yolu olan “islam inanç öğretileri”ni benimsemeleri, Yüce Allah’ı Rableri olarak bilmeleri ve sadece O’na ibadetle yükümlü tutuldukları ifade edilmektedir. Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(51) İslam ümmetinin tek bir ümmet oluşu gerçeği dinde ihtilafın ve bölünmenin yanlışlığını ortaya koyan bir ifade olarak yorumlanmalıdır.(52)

ıı. İnsanların Bölünmesinin Akıbeti

وَتَقَطَّعُوٓا اَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ كُلٌّ اِلَيْنَا رَاجِعُونَ “(İnsanlar) kendi aralarında işlerini paramparça ettiler. (Oysa) hepsi bize döneceklerdir.”

Âyetteki وَتَقَطَّعُوا ve tekatta‘û fiili “ve ayırmışlardı”; اَمْرَهُمْ emrahum tamlaması “onların kendi işlerini”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarında”; كُلّ küllün kelimesi “hepsi”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; رَاجِعُون râci‘ûne kelimesi ise “dönenler(dir), dönecekler, dönücüdürler” demektir.

Burada eskiden beri bütün ümmetlerin aslında tek bir değer üzerinde buluşması istenmiş olmasına rağmen onların gruplara ayrıldığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Mü’minûn 23/53’te de geçmektedir. Benzer içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/103, 105, En‘âm 6/159, Hûd 11/118 ve Rûm 30/32 gibi âyetlerde de dinde ayrılığa düşmenin yanlışlığına dikkat çekilmektedir. Yüce Allah dinde tevhidi emretmesine rağmen, insanların kendi aralarında peygamberlerini yalanlayarak işlerini paramparça ettiklerini haber vermekte ve dolaylı da olsa bu durumu kınamaktadır.

Dinde tefrika ve ihtilafın korkunç bir hata oluşu konusu Bakara 2/213, Âl-i İmrân 3/19, Şûrâ 42/14 ve Câsiye 45/17’de de beyan edilmektedir.

Yüce Allah dinde ihtilafa düşmenin ve kendi aralarında bölünüp parçalanmanın bir felaket olduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda, çeşitli grupların, mezheplerin, milletlerin taptıkları ve uydukları türlü ilahların, önderlerin vs. hepsinin de bir hiç olduğunu, hepsinin en sonunda dönüp varacağı yerin ilahi huzur olacağını bildirmektedir.(53)

Yüce Allah bu âyette dinde ihtilafı reddetmekte, bunu yapanları kınamaktadır. Durum böyle olunca bu ümmet içerisinde bölünmeyi normal görebilecek veya teşvik edebilecek hiçbir şeyin geçerliliği ve mazereti olamaz. Çünkü bölünme bir felakettir ve ilahi emirlere karşı çıkmaktır.

Bu âyet bağlamında Râzî’nin dile getirdiği bir açıklamayı hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Hz. Peygamber’in şöyle dediği rivayet edilmiştir: ‘İsrailoğulları yetmiş bir fırkaya ayrıldılar; yetmişi helak olup birisi kurtuldu. Benim ümmetim de yetmiş iki fırkaya ayrılacaktır; yetmiş biri helak olup tek birisi kurtulacaktır.’ Bunun üzerine sahâbîler ‘Ey Allah'ın eçisi! O kurtulan taife hangisidir?’ dediklerinde de Nebî (as) ‘(Benim ve ashabımın yolundan ayrılmayan) cemaat cemaat cemaat!’ diye buyurdu.”(54)

“Böylece bu hadiste Yüce Allah’ın ‘Muhakkak ki bu sizin ümmetiniz’ buyruğu ile kasdedilen, O’nun bu sûrede beyan ettiği, tevhide ve nübüvvete sımsıkı sarılan cemaat olduğu Hz. Peygamber'in kurtulan taife hakkındaki ‘Cemâat’ sözüyle de iman eden ümmete işarette bulunulduğu ortaya çıkmış olur. Aksi halde, fırka-i nâciye ‘kurtulan fırka’yı tarif için kullandığı ‘cemaat’ sözü anlamsız olmuş olur. Çünkü hak olsun veya bâtıl olsun, bir şeye sımsıkı sarılan kimseler de sayı itibariyle cemaattirler. Bazıları, bu haberin sıhhatini eleştirerek şöyle demişlerdir:”

“Hz. Peygamber bu yetmiş iki fırka ile dinlerin itikadî temel meselelerini (itikad esaslarını) kastetmişse, bu dinler bu kadar sayıya ulaşmaz. Yok, eğer bununla tâlî meselelerini kastetmişse, bunlar bu sayıyı kat kat aşarlar. Bu hadisin tam aksinin de rivayet edildiği söylenilmiştir ki bu da ‘tek bir fırka hariç diğerlerin tamamının kurtulacağı’ şeklindedir.”

Râzî bu soruya şöyle cevap vermiştir: “Bu hadisten kastedilen, ‘Ümmetim herhangi bir hususta ihtilaf edecek ve ayrılacak’ şeklinde olup, bunda o ümmetin diğer hususlarda, hadiste belirtilen sayıdan ne daha fazla ne de eksik olacak bir biçimde ihtilaf edeceğine bir delâlet yoktur.”(55)

Enbiyâ’ sûresinin 48. âyetinden itibaren adı ve kıssası gündeme getirilen bütün peygamberleri başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün Müslümanların örnek alıp istikamet sahibi olmaları kendilerinden istenmektedir. Peygamberler her türlü sıkıntıya göğüs germiş, her türlü fedakârlığı yapmış, sonunda da Yüce Allah’ın izzet ve ikramına mazhar kılınmışlardı. İşte Hz. Peygamber’in Mekke’de yaşadığı sıkıntıların bir gün biteceği, hem dünyada hem de mahşerde ilahi yardım ve ikramın ona da yetişeceği müjdelenerek ona ve bütün müminlere moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/127-128; A‘raf 7/89; İbrâhim 14/42; Mümtehıne 60/4-5.
  • Bakara 2/128 A‘râf 7/89 İbrâhîm 14/42 Mümtehine 60/5
• 2 - Semerkandî, age., II, 155; Taberî, age., XII, 42.
• 3 - Semerkandî, age., II, 452; Taberî, age., XVII, 50.
• 4 - Semerkandî, age., II, 452.
• 5 - Râzî, age., XXII, 194; Yazır, age., V, 458. 6 - Yûnus 10/73; Enbiyâ’ 21/77; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/120; ‘Ankebût 29/14; Sâffât 37/82; Kamer 54/11-12; Nûh 71/25.
  • Yûnus 10/73 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/120 ‘Ankebût 29/14 Sâffât 37/82 Kamer 54/12 Nûh 71/25
• 7 - Semerkandî, age., II, 452-453; Taberî, age., XVII, 50-53; Zemahşerî, age., III, 125-126.
• 8 - Taberî, age., XVII, 54.
• 9 - Semerkandî, age., II, 454.
• 10 - Semerkandî, age., II, 454. 11 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 12 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33. 13 - Yûsuf 12/94. 14 - Enfâl 8/46. 15 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 16 - Semerkandî, age., I, 110; Râzî, age., IV, 202.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 17 - Semerkandî, age., III, 168; Taberî, age., XXIII, 160-161; Zemahşerî, age., IV, 92. 18 - Semerkandî, age., II. 454.
• 19 - Şûrâ 42/32; Rahmân 55/24. 20 - Râzî, age., XXII, 201. 21 - Taberî, age., XVII, 55.
  • Şûrâ 42/32 Rahmân 55/24
• 22 - Yazır, age., VI, 471.
• 23 - Semerkandî, age., II, 454; Taberî, age., XVII, 56; Zemahşerî, age., III, 127.
• 24 - Zemahşerî, age., IV, 92.
• 25 - Semerkandî, age., II, 454. 26 - Semerkandî, age., II, 454; Taberî, age., XVII, 56.
• 27 - Ömer Faruk Harman, “Eyyûb” mad., DİA, XII, 16-17.
• 28 - Semerkandî, age., II, 454-456; Taberî, age., XVII, 56-73; Zemahşerî, age., III, 127-128; Râzî, age., XXII, 203-209.
• 29 - Taberî, age., XXIII, 167; Râzî, age., XXII, 209-210.
• 30 - Bakara 2/133, 136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; En‘âm 6/86; İbrâhim 14/39; Enbiyâ’ 21/85; Sâd 38/48.
  • Bakara 2/133 Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 En‘âm 6/86 İbrâhîm 14/39 Enbiyâ 21/85 Sâd 38/48
• 31 - Semerkandî, age., II, 458; Taberî, age., XVII, 78-79; Zemahşerî, age., III, 128-129; Râzî, age., XXII, 213-215. 32 - Hz. Yûnus’un MÖ. 860-784 yılları arasında yaşadığı ifade edilmektedir (bk. İslâmoğlu, age., s. 392’de 1. not.
• 33 - Yûnus 10/98. 34 - Esed, age., 661’de 83. not.
  • Yûnus 10/98
• 35 - Esed, age., s. 660.
• 36 - Tirmizî, De‘avât, 82.
• 37 - İbn Mâce, Fiten, 3. 38 - Zemahşerî, age., III, 595. 39 - A‘râf 7/23; Enbiyâ’ 21/87; Kasas 28/16.
  • A‘râf 7/23 Enbiyâ 21/87 Kasas 28/16
• 40 - Âl-i İmrân 3/153, 154; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88; Hacc 22/22.
  • Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/154 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88 Hacc 22/22
• 41 - Âl-i İmrân 3/37-38; En‘âm 6/85; Meryem 19/2, 7; Enbiyâ’ 21/89.
  • Âl-i İmrân 3/38 En‘âm 6/85 Meryem 19/2 Meryem 19/7 Enbiyâ 21/89
• 42 - Zemahşerî, age., III, 129.
• 43 - Râzî, age., XXII, 217.
• 44 - Râzî, age., XXII, 217.
• 45 - Semerkandî, age., II, 459; Taberî, age., XVII, 83; Zemahşerî, age., III, 129.
• 46 - Semerkandî, age., II, 459; Taberî, age., XVII, 83. 47 - Zemahşerî, age., III, 129.
• 48 - Benzer rivayetler için bk. Müslim, Tevbe, 23; Tirmizî, Cenâiz, 11; İbn Mâce, Zühd, 31.
• 49 - Bu makale Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XVI, İstanbul, 2005, ss. 129-157’de yayımlanmıştır.
• 50 - Hacc 22/78. Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/52; A‘râf 7/126.
  • Hacc 22/78 Âl-i İmrân 3/52 A‘râf 7/126 A‘râf 7/126
• 51 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3. 52 - Zemahşerî, age., III, 130.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 53 - Yazır, age., V, 464.
• 54 - Ahmed b. Hanbel, III, 115, 145.
• 55 - Râzî, age., XXII, 219.