Mürselât Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 50 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen ve “gönderilenler” anlamındaki الْمُرْسَلَات el-murselât kelimesinden alan Murselât sûresi, iniş sırasına göre 35, resmî sıralamada ise 77. sûredir.

Murselât sûresi resmî sıralamada öncesindeki İnsân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de kıyâmet ve sonrasından söz edilmekte, insanın yaratılışına ve yaratılış gayesine değinilmektedir. Yine her iki sûrede de cennet nimetlerinin çeşitliliği hakkında bilgi verilmekte, Kur’ân’a iman etmenin ve Yüce Allah’ın emirlerine boyun eğmenin önemine vurgu yapılmaktadır. Sûrenin ilk âyetlerinde yer alan yemin ifadeleri, Son Saat’in (kıyametin kopmasının) kesin olarak gerçekleşeceğine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır.

8. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak gerçeklerin bir kısmı çeşitli başlıklar halinde zikredilmekte, insanın yaratılışının ilk aşamaları ve ana rahminin son derece güçlü ve güvenilir bir yer olduğuna değinilmektedir.

25. âyetten itibaren, yeryüzünün çeşitli özellikleri ve dağların durumu ile suyun yaratılış gayesi zikredildikten sonra, bu defa söz cehennemliklere getirilmektedir.

29. âyetten itibaren, cehennemin korkunç yapısına değinilmekte, mahşerde insanlar hakkında hükmün verileceği, kötülerin azaba uğratılacağı, iyilerin ise cennet ödüllerine kavuşturulacağı haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, sûrenin son bölümünde ilâhî emirlere boyun eğmemenin ve Kur’ân’a iman etmemenin çok büyük bir kabahat olduğu ifade edilmektedir. En sonunda, Kur’ân’a inanıp güvenmenin tek çıkar yol olduğu, vahiy adına inanılacak başka söz olmadığı özellikle vurgulanmaktadır.

Bu sûrede on defa yer alan, “Gerçeği yalanlayanların, o gün vay haline!” âyeti, verilen mesajların vurgulanmasını, yalanlanmaması gerektiğini ve önemini kavratmayı amaçlamaktadır. Gaye te’kid yani âyetlerde verilmek istenen mesajı pekiştirmek olduğu için bu cümleler hiçbir şekilde gereksiz birer tekrar ifadeler değillerdir.

Yüce Allah, sûrenin 35-50. âyetlerinde mahşerde yaşanacak gerçeklerin bir bölümüne daha temas etmekte ve suçluların durumu ile o günün niteliği hakkında bilgi vermekte, ayrıca dünya hayatındayken inkârcılık yapanlara mahşerde meydan okunacağını bildirmektedir. Ayrıca “mesânîlik” metodu gereği, daha sonra kötülerin ve cehennemliklerin zıddına, sözü iyilere ve cennetliklere getirmektedir.

Ardından suçluların dünyadaki tutumları hakkında kınayıcı ve ayıplayıcı beyanlar yer almakta, Hakka boyun bükmeme tutumları dile getirilmekte ve bu halleriyle aslında inanacak herhangi bir değerlerinin bulunmadığı bildirilmektedir.

a) Mahşerde Konuşma - İzin İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 35-37. âyetlerinde insanların yargılanacağı ortamda yaşanacaklardan birisini “konuşma ve izin” şeklinde belirlemekte, konuyla ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “Bu, (kâfirlerin) konuşamayacağı gündür. Kendilerine izin verilmeyecek ki özür dilesinler.” Bunun sonrasında bu gerçeği yalanlayanlar ise şiddetli bir şekilde kınanmaktadır.

ı. Mahşerde Nutuk Atılamaması

هٰذَا يَوْمُ لَا يَنْطِقُونَ وَلَا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ “Bu (mahşer, kâfirlerin) konuşamayacağı gündür. Özür dilemeleri için kendilerine izin verilmeyecektir.”

Âyetteki هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; يَوْمُ yevmu kelimesi “(şöyle bir) gündür”;لَا يَنْطِقُونَ lâ yentıkûne fiili “konuşamazlar (konuşamayacakları bir gündür)”; وَلَا يُؤْذَنُ ve lâ yü’zenü edilgen fiili “ve onlara izin verilmez ki”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; فَيَعْتَذِرُونَ fe ya‘tezirûne fiili ise “özür dilemek üzere, özür dilesinler” demektir.

Sûrenin özellikle 7. âyetinden itibaren, kıyâmeti, âhireti ve yargılanmayı inkâr edenlere karşı çeşitli başlıklarda hatırlatmalarda bulunulmuştu. İşte bunların bir devamı olarak, Yüce Allah mahşer gününün bir özelliği olan “konuşma” veya “konuşamama” konusunu dile getirmektedir.

1. هٰذَا يَوْمُ لَا يَنْطِقُونَ “Bu (mahşer, kâfirlerin) konuşamayacağı gündür.” Mahşer, insanların her istediğini, her istediği yerde ve konumda konuşabileceği bir yer değildir. Kullanılan çoğul kalıp gereği, âyetteki ifadeyi özellikle inkârcılara yönelik bir tehdit olarak anlamalıyız. Çünkü bağlam, inkârcılarla ilgilidir. Mü’minûn 23/108 ve Nahl 16/84’te de ifade edilen husus budur.

Sadece bu âyete bakarak, âhirette hiç kimsenin hiçbir şekilde konuşamayacağından söz edemeyiz. Mahşerde insanların sorgulanmaları öncesinde de esnasında da sonrasında da çeşitli konuşmalar yaşanacaktır. Orada sevinç cümleleri veya çığlıkları, mutluluk dilekleri veya selamlaşmalar gerçekleşeceği gibi,(1) pişmanlıklar, suçluluk itirafları(2) veya karşılıklı suçlamalar bağlamında birtakım atışmalar da yaşanacaktır.(3)

Bir örnek olarak, “mahşerde derilerin, kulakların ve gözlerin konuşacağı”ndan söz eden âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(4) Bu örneği vermekteki amacımız, kullanılan kelimenin (entaka), yorumunu yaptığımız âyetteki ile aynı kökten oluşudur.

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki konuşamama durumu, inkârcılara yöneliktir ve mahşerin bütün aşamalarında değil, sadece yargılanma esnasında gerçekleşecektir.(5) Nitekim yine لَا يَنْطِقُونَ lâ yentıkûne fiilinin kullanıldığı bir âyette Yüce Allah, zâlimlerin zulümleri nedeniyle haklarında azap sözü gerçekleşince konuşamayacaklarını beyan etmektedir.(6) Benzer bir ifade Hûd 11/105’te de yer almaktadır.

2. وَلَا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ “Özür dilemeleri için kendilerine izin verilmeyecektir.” Özür anlamı veren fiilin başındaki fâ edatı, özür dileme girişiminin izin ile birlikteliğine işaret etmektedir. Bu âyeti “Özür dilemeleri için kendilerine izin verilmeyecektir” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Bu durumda fâ/fe, sebep (illet) bildiren lâm edatı anlamına alınmış olur.(7)

a) Yüce Allah bu âyette, yargılama esnasında inkârcılara izin vermeyeceğinden, dolayısıyla onların da özür dileyemeyeceklerinden söz etmektedir. Bu izin konusu yargılama esnasındadır; yoksa öncesi veya sonrasında değil. Mahşerde her nefsin kendisini savunmaya çalışacağı ve herkese hak ettiğinin tam karşılığının verileceği beyan edilmektedir.(8)

b) Suçluların Yüce Allah’a karşı mahşerde yalan yere yemin edeceklerinden söz edilmektedir.(9) Durum böyle olunca, mahşerde hiçbir zaman değil, her istediğinde konuşamamaktan söz edildiği anlaşılmaktadır.

Çünkü “O gün, zâlimlere, ne mazeretleri fayda verir; ne de suçlarını itiraf edip af dilemeleri”(10) âyetinde dile getirilen bir mazeretten söz edilmekte, ancak bunun hiçbir şekilde yarar sağlamayacağı beyan edilmektedir. Benzer şekilde bir başka âyette de, mazeretlerinin zâlimlere yarar sağlamayacağı bildirilmekte, lanetin ve en kötü yurdun onları beklemekte olduğu haber verilmektedir.(11)

Yargılanma esnasında yaşanacakların bir bölümü, Kıyâmet sûresinin 14-19. âyetlerinde şöyle ifade edilmektedir: “Bazı mazeretler ortaya atmaya kalkışsaydı da, insan, kendi durumuna veya benliğine şahit olacaktır. (Mazeret söyleme esnasında ona şöyle denecektir): Bu sebeple aceleyle dilini oynatıp durma. Yaptığın şeylerin toplanması da okunması da Bize düşer. Artık Biz onu okuduğumuzda sen sadece okunuşunu izle; sonra elbet onu beyan etmek de yine Bizim işimizdir.”

Bu âyetlerde, yargılama esnasında mazeret üretmeye çalışanlara izin verilmeyeceğine ve artık konuşmanın değil, kararı dinlemenin gerekliliğine dikkat çekilmektedir.

c) Hatırlattığımız âyetlerde sözü edilenlerin inkârcılar ve zâlimler olduğunu tekrar vurgulamak gerekmektedir. Bu doğrultuda Yüce Allah tarafından, inkârda ısrar edenlere mazeret beyan etme fırsatı verilmeyeceği gibi, suçlarını itiraf edip af dileme imkânı da tanınmayacağı bildirilmektedir.(12)

Ayrıca, âdeta “Bugün mazeret beyan etme günü değildir” demek istenircesine, “Ey kâfirler! Bugün özür dilemeyin”(13) emri de bu konuda çok önemli bir yere sahiptir. Dahası, Mü’minûn 23/108’de de benzer bir ifade yer almaktadır.

Bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde şunu söyleyebiliriz: Mahşerde yaşanacak aşamaların bazılarında konuşma veya özür dileme girişimi olabilecek, fakat bunun faydası olmayacaktır. Bazı durumlarda ise hiçbir konuşma ve izinden söz edilemeyecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Murselât 77/36 başta olmak üzere, Yüce Allah pek çok âyette inkârcıları uyarmakta, onların bahane üretme çabalarının yersizliğini vurgulamakta, yanlıştan vazgeçme zamanının ve mekânının dünya olduğunu herkese haber vermektedir.

d) En‘âm 6/23, Nahl 16/111, Sâffât 37/24 gibi pek çok âyette mahşer şartlarında bazı konuşmaların olacağı anlaşılmaktadır. Bu durumda şunu söyleyebiliriz: Demek ki oradaki konuşmaların kişiye faydası olmayacaktır. Dahası, mahşer çeşitli durakların yaşanacağı yerdir. Bazı duraklarda kişiler konuşturulur, kendilerini savunurlar; bazılarında ise konuşturulmazlar; bazılarında ağızları mühürlenir, hiçbir şekilde dillerini kıpırdatamazlar. Yâsîn 36/65’te dikkat çekilen husus da budur.

e) Mahşerde konuşma veya konuşamamayla ilgili bazı âyet meallerini tekrar hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz:

Yüce Allah mahşer şartlarında insanların özellikle kötü insanların mazeret ileri sürme anlamında konuşmasına kesinlikle izin vermeyecektir. Bu konuda bazı âyetleri zikretmek istiyoruz:

Nahl 16/84: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.”

Mü’minûn 23/105-108: “Size âyetlerim okunurdu da, siz onları yalanlardınız değil mi? Derler ki: Rabbimiz! Azgınlığımız bizi altetti; biz, bir sapıklar topluluğu idik. Rabbimiz! Bizi buradan çıkar. Eğer bir daha (ettiklerimize) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız. Buyurur ki: Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!”

Kıyâmet 75/14-19: “Özürlerini sayıp dökmeye kalkasa da artık insan, kendi kendinin şahididir. Ey suçlu kişi, artık onu (amel defterini) çarçabuk almak için dilini dahi kımıldatma. Şüphesiz onu (amel defterini) toplamak ve onu okutmak bize aittir. O halde, biz onu okuduğumuz zaman, sen onun okunuşunu takip et. Sonra onu açıklamak da bize aittir.”

Murselât 77/35-36: “Bu, (kâfirlerin) konuşamayacağı ve kendilerine izin verilmediği için özür de dileyemeyecekleri bir gündür.”

Kişilerin özürlerinin kendilerine faydasının bulunmayacağını bildiren âyetler de vardır. Bu bağlamda Rûm 30/57, Mü’min 40/52, Fussılet 41/24, Câsiye 45/35. âyetler hatırlanmalıdır.

ıı. Özür Dilenemeyeciğini Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Sûrede birden çok kez yer alan bu kınama ifadesinin bu bağlamdaki anlamı şu olsa gerektir: İnkârcı insanlar mahşerde yargılanma esnasında konuşamayacaklardır; kendilerine izin verilmeyeceği için özür de dileyemeyeceklerdir. Bu gerçeği yalanlamak kişiye sıkıntı verecek, âhirette azabının artmasına neden olacak, bu arada dünyadayken de yalancılardan olmaya devam etmesine yol açacaktır.

b) Mahşer Günü

Yüce Allah, sûrenin 38-40. âyetlerinde mahşer için “Fasl yani ayırım günü” ifadesini kullanmakta, o günde öncekileri ve sonrakilerin hepsini bir araya topalayacağını bildirmekte, o günü inkâr edenleri şiddetli bir şekilde kınamaktadır.

ı. Herkesin Toplanacağı Ayrışma Günü

هٰذَا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاكُمْ وَالْاَوَّل۪ينَ “(İnkârcılara şöyle denecektir:) Bu, ayrılık günüdür. Sizi de öncekileri de bir araya toplayacağız.”

Âyetteki هٰذَاhâzâ kelimesi “işte bu”; يَوْمُ الْفَصْل yevmü’l-fasli tamlaması “Ayırım Günü(dür), ayrılık günüdür”; جَمَعْنَاكُمْ cema‘nâküm fiili “sizi topladık, toplayacağız”; وَالْاَوَّل۪ينَ ve’l-evvelîne kelimesi ise “ve öncekileri de” demektir.

Burada önceki nesillerin de sonrakilerin de mahşerdeki toplanması gerçeğine dikkat çekilmektedir.

1. هٰذَا يَوْمُ الْفَصْلِ “(O zaman, inkârcılara şöyle denecektir:) Bu, ayrılık (ve karar) günüdür.” Burada sözü edilen “Ayırım Günü” hakkında yine Murselât sûresinin 13 ve 14. âyetlerinde bilgi vermiştik. Burada hatırlatılan konu, inkârcıların konuşup mazeret ileri süremeyecekleri günün yargılama günü olduğunu bildirmekle ilgilidir. İnkâr edilen kıyâmet ve âhiret hakkında detay verilerek muhataplar uyarılmakta ve o günde çeşitli ayrışmaların yaşanacağı beyan edilmektedir.

2. جَمَعْنَاكُمْ وَالْاَوَّل۪ينَ “Sizi de öncekileri de bir araya toplayacağız.” Âyetteki جَمَعْنَا cema‘nâ fiiline gelecek zaman manası vermemizin nedeni, konunun mahşerle ilgili oluşudur.

Bu âyette sözü edilenler, öncelikle Mekkeli inkârcılardır ve âyette onlara yönelik bir gözdağı verilmesi söz konusudur. Sûrenin çok büyük bir bölümünde inkârcılara yönelik mesajlar yer aldığı için, burada da özellikle onların muhatap alındığını söylemek durumundayız. Yüce Allah hem onları, hem onlardan önce yaşayan bütün inkârcıları hem de geri kalan bütün insanları mahşerde bir araya toplayacağını ifade etmektedir.

Yâsîn 36/32’de de belirtildiği üzere, önceki nesillerden ve sonrakilerden oluşan bütün inkârcılar Yüce Allah’ın huzurunda hazır bulundurulacaklardır. Elbette bu huzurda bulundurulma işleminde bütün insanlar muhataptır; ancak meselenin tehdit kısmı sadece inkârcıları ilgilendirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Murselât sûresinin 16 ve 17. âyetlerinde de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah önceki nesillerin azgınlarını dünyada helak etmiştir. Sonrakilerin içerisinden azabı hak edenleri de gerekiyorsa dünyada, ama âhirette mutlaka cezalandıracağını beyan etmektedir.

Benzer bir konunun işlendiği Yâsîn 36/32, 53, Sâffât 37/16-17, Dühân 44/40 ve Vâkı‘a 56/49-50’den de destek alarak şunu söyleyebiliriz: Öncekiler de sonrakiler de, yani bütün insanlar belirli bir günün buluşma vaktinde bir araya getirileceklerdir. Bu gerçek ışığında özellikle inkârcıların yeniden bir durum değerlendirmesi yapmaları gerektiği açıktır.

Âyette özellikle ve öncelikle hatırlatılan husus bu olsa gerektir. Bu arada, inananlarla inanmayanların birbirlerinden ayırılacağını ve aralarında verilen hüküm gereği farklı yerlere gideceklerini ortaya koyan başka ifadeler de Kur’ân’da vardır.(14)

ıı. Tuzak Meydan Okuması

فَاِنْ كَانَ لَكُمْ كَيْدٌ فَك۪يدُونِ “(Onlara) ‘(Azaptan kurtulmak için) bir hileniz varsa hemen bana tuzak kurun!’ (denileektir).”

Âyetteki فَاِنْ كَانَ in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa, sizde varsa, sahipseniz”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; كَيْدٌ keydün kelimesi “herhangi bir hile, tuzak”; فَك۪يدُونِ fe kîdûni emri ise “hemen bana tuzak kurun” demektir.

Yüce Allah, mahşer sorgulamasında özellikle inkârcılara meydan okuyarak, onların dünyadaki densizliklerini hatırlatırcasına bir hitapta bulunmaktadır.

Dünya hayatında özellikle peygamberlere ve müminlere karşı çeşitli entrikalar peşinde koşan, onlara akla hayale gelmeyecek tuzaklar kuran ve hayatı onlara zindan eden inkârcılara, bu yaptıklarının hesabını vermeleri için şu şekilde meydan okunmaktadır:

“Haydi bakalım, elinizde uygulayabileceğiniz herhangi bir hileniz veya tuzağınız varsa hemen, hiç zaman kaybetmeden, elinizdekini ardınıza koymadan yapabileceğiniz ne varsa şimdi uygulamaya koyun!” Bu anlama göre ك۪يدُوا kîdû emrinin başındaki fâ edatı “hemen, hiç durmadan” anlamında “takıbiye” konumundadır.

Kulların dünyada tuzaklar kurma girişimleri ile Yüce Allah’ın onları boşa çıkarması konusunu Târık sûresinin son âyetlerinde ele alınmaktadır. Burada üzerinde durulması gereken husus, asıl meydan okumanın âhirette yaşanacağıdır.

Yüce Allah, sorgulanma esnasında haklarında hüküm kesinleşmiş olanların konuşamayacağını, onlara özür dileme fırsatı tanınmayacağını, çünkü âhirette yargılanma esnasında mazeret üretmenin mümkün olmadığını beyan ettikten sonra, bu âyette de konuyu tamamen kapatmaktadır. Mahşer, dünyevî tuzakların işlevsizliğinin ispatlandığı yerdir.

Esasında كَيْد keyd kelimesini özellikle âhiret şartlarıyla ilgili bağlamda “tuzak” şeklinde değil de, “bahane” olarak anlamak daha isabetli olabilir. Çünkü orada tuzak kurmaktan değil, bahane üretme girişimlerinden söz edilebilir.

Âyette alay içerikli şöyle bir mesaj var gibi geliyor: “Haydi bakalım, eğer bir bahaneniz varsa, onu kullanarak Beni atlatmaya çalışın da görelim!” Elbette böyle bir bahane de yoktur; atlatılabilecek bir yargıç da. Burada maksat, sadece inkârcı muhatapları ayıplamak ve onların güçsüzlüğünü deşifre etmektir.

ııı. Mahşerde Toplanmayı Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!””

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Mahşerde ayrışmanın gerçekleşeceğini, öncekilerden ve sonrakilerden bütün inkârcıların, hatta bütünüyle insanoğlunun orada toplanacağını yalanlayanlar, işte o gün derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır.

c) Muttakîlere Verilecek Bazı Nimetler

Yüce Allah, sûrenin 41-45. âyetlerinde sözü takvâ sahiplerine getirmekte ve onlarla ilgili şu bilgilere hatta müjdelere değinmektedir: “Şüphesiz ki, takvâ sahipleri (mahşer günü) gölgelerde, pınar başlarında ve canlarının çektiği her türden meyve(lik)lerde olacaklardır.”

Ardından, söz konusu cennetliklere hitaben “(Kendilerine şöyle denilecektir: Dünyada) yaptığınız iyi işlerden dolayı, şimdi âfiyetle yiyip içiniz” şeklinde seslenileceği, “İşte, muhakkak ki iyilik sahiplerinin karşılığını böyle vereceğiz” ifadesi gereği işini düzgün yapanların böyle ödüllendirileceği bildirilmekte, sonrasında ise bu hakikatları yalanlayanların kınanacağı ifade edilmektedir.

ı. Gölgelikler, Pınarlar ve Meyvelikler

اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي ظِلَالٍ وَعُيُونٍ وَفَوَاكِهَ مِمَّا يَشْتَهُونَ “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar), gölgelerde, (su) kaynaklarında ve canlarının çektiği her tür meyve(lik)lerde olacaklardır.”

Buradakiاِنَّ الْمُتَّق۪ينَ inne’l-müttakîne kelimesi “muhakkak ki takvâ sahipleri, duyarlılık sahipleri, sorumluluğunu bilenler, korunanlar”; ف۪ي ظِلَالٍ fî zılâlin sözcüğü “gölgeliklerde (olacaklar)”; وَعُيُونٍ ve ‘uyûnin kelimesi “ve pınarlarda, su gözelerinde ve kaynaklarında (olacaklar)”; وَفَوَاكِهَ ve fevâkihe sözcüğü “ve meyve(lik)lerde”; مِمَّا يَشْتَهُونَ mimmâ yeştehûne ifadesi ise “arzu ettikleri şeylerden, canları istediklerinden” demektir.

Burada muttaki denilen duyarlılık sahiplerine mahşerde verilecek ödüller gündeme getirilmektedir.

Sûrenin bu âyetlerinde, Kur’ân’ın “mesânîlik özelliği” gereği, muttakîlere verilecek ödüllerden bir bölümü sayılmakta, sayılan cennet nimetlerinin birer sonuç olarak insanlara verileceği mesajına yer verilmektedir.

“Takvâ kavramı, çeşitleri, sonuçları, muttakîlerin özellikleri ve onlara verilecek nimetler” hakkında, Bakara 2/2’de geniş açıklamalarda bulunduğumuz için, burada konunun cennette verilecek nimetler kısmına değinmekle yetineceğiz.

1. اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي ظِلَالٍ وَعُيُونٍ “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar), gölgelerde ve (su) kaynaklarında olacaklardır.” Bu ifadenin değişik içeriklerdeki benzerleri Hıcr 15/45, Dühân 44/51, Zâriyât 51/15, Tûr 52/17, Kamer 54/54, Kalem 68/34 ve Nebe’ 78/31’de de geçmektedir. Bu âyette yer alan ve Kur’ân’da kendisine en çok yer verilen kavramlardan biri “müttakîlik”tir.

Müttakî, sorumluluğunu bilen, ona göre davranan, dünyada günahlara düşmekten, âhirette ise azaba çarptırılmaktan korunmaya çalışan, yaratılışında Yüce Allah’ın insan fıtratına yerleştirdiği korunma duygusunu çalıştırabilen sorumlu ve duyarlı insandır. Bu duyarlılık, bir taraftan günahlara ve şeytan kaynaklı vesveselere karşı uyanık olmayı sağlarken, diğer taraftan Yüce Allah’ın emirlerine karşı hassas davranmayı mümkün ve gerekli kılar.

Bu kavramı, sadece şirk ve fuhuştan korunmakla sınırlı kabul etmek kişinin cennete gitmesine yetmez. Takvâ, hem bu ve benzer yanlışlıklardan uzak kalmayı, hem de Yüce Allah’ın emirlerine sıkıca sarılmayı zorunlu hale getiren bir anlam boyutuna sahiptir. Bu nedenle, kelimeyi “duyarlı olmak ve duyarlılık sahipleri” şeklinde anlamlandırmayı tercih ettik. Hayatını bu şekilde yaşamaya çalışan duyarlı müminlere verilecek nimetlerden bir kısmına bu âyet grubunda değinilmektedir.

a) ظِلَال zılâl “Gölgeler.” Gölgeliklerde olmak bu âyetlerde cennet nimetlerinin ilki olarak sunulmaktadır. Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz gibi, Kur’ân’da “mesânî”lik metodu vardır. Buna göre, konular zıddıyla ele alınır ki mukayese yapılsın ve mesele daha iyi kavranabilsin. Buradan hareketle şunu söylemeliyiz:

Cennet ödüllerinin “gölgeler” ile başlamasının muhtemel nedeni, cehennemden söz eden önceki âyet grubundaki ateşin şu özelliğidir: “Üç katlı, gölgesi serinletmeyen bir karanlık.”(15) İşte böyle bir karanlığın zıddı olan kavram, “insana huzur veren gölgeler”dir; âyetteki zılâl kelimesi de bu anlamı içermektedir.

Nitekim bu gölgeler, Yâsîn 36/56’da “yastıklara veya koltuklara yaslananların durumu”nu ifade için, Vâkı‘a 56/28-30’da ise “kiraz veya sedir ağaçları ile muz ağaçlarının oluşturduğu uzamış gölgelerde oturacak cennetlikler” için kullanılmaktadır.

b) عُيُون ‘uyûn “Pınarlar, su gözeleri ve kaynakları”. Bu kelime de aynı şekilde cehennemin bir özelliğinin zıddını vermek için kullanılmaktadır. Murselât 77/31. âyette yer alan “ateşten korumayan ve ferahlık vermeyen karanlık” ifadesi nasıl ki azabın şiddetini artırıyorsa, Zâriyât 51/15’te de belirtildiği gibi, su kaynakları ve su gözeleri de cennetteki gölgelerde bulunanların zevkini arttıracaktır.

Azabı şiddetlendiren unsurların zıddı olan şeyler, ödülün katlanmasını sağlamaktadır. Burada sözü edilen pınarlar Muhammed 47/15’te dört çeşit ırmak olarak sıralanmaktadır; böylece âyetler mesaj olarak birbirini tamamlamaktadır.

2. وَفَوَاكِهَ مِمَّا يَشْتَهُونَ “Canlarının çektiği her tür meyve(lik)lerde (olacaklar).” Bu âyet grubunda sıralanan ve cennetliklere sunulacak nimetlerin bir diğeri de “meyveler” olarak belirlenmektedir. Âhiret şartlarına göre canının istediği her türden meyve orada insanlara sunulacak ve bu meyveler hiçbir rahatsızlığa neden olmayacaktır.

Murselât sûresinin 32-33. âyetlerinde, cehennemin “kızgın (sarı) alev halatlarına benzeyen, kütükler gibi ateş saçan kıvılcımlar” şeklindeki özelliğine karşılık, cennetliklere her türden meyvelerin verileceği beyan edilmektedir. Cehennemde insana sunulacak “kütük hacmindeki kızgın alev kıvılcımları” bir anlamda cehennemliklerin gıdası olacaktır. İşte bunun tam zıddı olarak cennetliklerin gıdası ise “gölgeler ve su pınarları başında meyveler”den oluşacaktır.

Yüce Allah, yorumunu yaptığımız bu iki âyette şiddetli azabın karşıtı kavramları kullanarak cennet ödüllerinden sadece bir bölümünü bildirmektedir. Bu arada hem bu âyette hem de başka âyetlerde fâkiheh/fevâkih kelimelerinin kullanılması, dünyadaki fedâkârlıklarının meyvelerini mahşerde görmeleri anlamında da kabul edilebilir. Bu son derece güzel bir ifade biçimi olarak görülebilir.

Kur’ân’da 11 kez(16) geçen فَاكِهَة fâkiheh kelimesinin çoğulu olan ve Mü’minûn 23/19 ile Sâffât 37/42’de de zikredilen فَوَاكِهَ fevâkih sözcüğü “meyveler” manasına gelmektedir.

ıı. Nimet - Fedâkârlık İlişkisi

كُلُوا وَاشْرَبُوا هَن۪يٓـًٔا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Onlara) ‘Yaptıklarınıza karşılık afiyetle yiyip için’ (denecektir).”

Âyetteki كُلُوا külû emri “yiyin”; وَاشْرَبُوا veşrabû emri “ve için”; هَن۪يٓـًٔا henîen kelimesi “afiyetle, afiyet olsun”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yaptıklarınızın, yapmış olduğunuz şeylerin karşılığı olarak” demektir.

Burada cennetliklerin orada nimetlendirilmeleriyle ilgili bir bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, muttakîlere cennette ikram edeceği nimetler için “afiyetle yiyip içiniz” derken, bu nimetlerin aslında bir fedâkârlığın karşılığı olduğuna dikkat çekmektedir. Âyetteki “yaptıklarınızın karşılığı olarak” ifadesi bu anlamı vermektedir.

Hâkka 69/24’te de ifade edildiği gibi, dünyada geçen günlerde âhiret mutluluğu için yapılan iyiliklere karşılık, muttakîler orada afiyetle ödüllendirilmiş olacaklardır. Nisâ’ 4/4’te de belirtildiği üzere, afiyetle yiyip içmek sadece âhirete özel değildir; dünyada helal rızıkların tüketilmesi için de benzer tamlamalar kullanılmaktadır.

بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Yaptıklarınızın karşılığı olarak” ifadesi gereği, anlaşılıyor ki, dünyada bu insanların beyin ve gönül pınarlarından hakikat suyu, iman suyu akıyordu. Bu beyin ve gönüle sahip olanlar orada pınar başlarında olacaklardır.

Bunun yanı sıra, her çeşit meyveden yiyecekler; o meyveliklerin içinde olacaklardır. Takvâ sahipleri bu dünyada helal rızık kazandılar; helal rızık yediler ve sahip oldukları nimetlerden fakirleri doyurdular. İşte bu cömertliklerine karşılık cennette bu şekilde ödüllendirileceklerdir.(17)

ııı. Muhsinlere de Aynı Muamele

اِنَّا كَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki biz güzel davrananları işte böyle ödüllendiririz.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte, böyle, böylece”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık veririz, karşılık vereceğiz”; الْمُحْسِن۪ينَ el-muhsinîne sözcüğü ise “iyilik sahiplerine, güzel iş yapanlara” demektir.

Burada mahşerdeki ödüllerin kimlere verileceği üzerinde durulmaktadır.

1. Âyetteki نَجْزِي neczî fiili, “karşılığını vermek” anlamıyla, dünyada yapılanların âhirette mutlak surette ele alınacağı ve hayır olsun, şer olsun her davranışın hesaba katılacağı anlamını vermektedir. Özel olarak, söz konusu fiil bu âyette, “ödül olarak karşılığını vermek” demektir. Çünkü fiilin beraberinde yer alan “muhsinler” ifadesi bu anlamı zorunlu kılmaktadır.

“Kötülüğün karşılığı dengi bir kötülüktür”(18) âyetinde, kötülüğün karşılığının aynı ölçüde kötülük olacağı cezâ’ kelimesiyle ifade edilmektedir. C-z-y kökünden gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanım örnekleri ve manaları hakkında Necm 53/31’de detaylı bilgi vermiştik. Dolayısıyla bu âyette söz konusu kelimenin “olumsuz anlamda karşılık” demek olduğu açıktır.

İnsân 76/9’da kullanılan cezâ’ kelimesi ise, mutlak anlamda “karşılık” anlamına gelmektedir. Bu âyetlerden hareketle söz konusu kelimenin “karşılık, karşılık vermek” demek olduğunu vurgulamak durumundayız. Türkçemizde “ceza” kelimesi her ne kadar sadece olumsuz bir anlamda kullanılıyorsa da, bu eksik ve yanlış bir kullanım olarak görülmelidir.

2. Âyette zikredilen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne sözcüğü gereği, “ihsân” kavramı, Hz. Peygamber’in öğretisiyle şöyle tanımlanmaktadır: İhsân “Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmektir. Çünkü kişi Allah’ı görmüyorsa da Allah onu görüyor.”(19) Buradan hareketle, “ihsân” kavramını dinî duyarlılığın zirvesi olarak anlamakta bir sakınca yoktur.

“İhsân”ın aynı zamanda “takvâ” kavramıyla anlam ortaklığı bulunduğunu ve her iki kavramın da ideal mümini tarif ettiğini söylemek durumundayız. Esasında Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunun 41. âyetinde cennet nimetlerini sunacağı kişileri “muttakîler” olarak tanıtmakta, bu âyette ise bu kişileri aynı zamanda “muhsinler” olarak nitelendirmektedir. Demek ki her iki kavram büyük oranda ve benzer bir içerikte benzer bir anlamı vermektedir.

Birr-takvâ beraberliğini ortaya koyan Bakara 2/177’de olduğu gibi, Âl-i İmrân 3/133-134, Zümer 39/33-34 ve Zâriyât 51/15-16’da da muttakî-muhsin birlikteliğine dikkat çekilmektedir. Bu örneklerden hareketle şu sonucu çıkartabiliriz: Kur’ân’da, farklı kavramlar farklı insanları ifade ettiği gibi, aynı insanları da nitelendirebilir. İşte birr-takvâ-ihsân kavramları bunun tipik bir örneğidir.

3. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti, “İşte, işini düzgün yapanların karşılığını böyle vereceğiz” şeklinde de tercüme edebiliriz. Çünkü âyetteki el-muhsinîne kelimesi, “işini düzgün yapanlar” anlamına da gelir.

Yüce Allah, dünya hayatını düzgün yaşayan muttakîleri cennet ödülleriyle buluşturacağını beyan etmektedir. Sadece bu bağlamda sayılanlarla değil, daha pek çok nimetin bu kişilere verileceğini çeşitli âyetlerde belirterek müminleri motive etmekte, inkârcıları ise uyarmaktadır. İşte bu uyarı ifadesi bir sonraki âyette şöyle dile getirilmektedir:

ıv. Cennet Ödüllerini Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Sûrenin bu bağlamında da yer alan söz konusu cümle, özellikle burada cennet nimetlerini yalanlamanın sonucu hakkında bilgi vermekte ve böylesi inkârcıları felâketin beklediğini dolaylı olarak ortaya koymaktadır. Cenneti ve nimetlerini yalanlayanlar bu nimetlerden mahrum bırakılacağı gibi, gerçek bir âlemi inkâr etmenin de derin ıstırabını yaşayacaklardır.

d) Suçlulara Yönelik Kınayıcı Hitap

Yüce Allah, sûrenin 46-47. âyetlerinde âhiret hayatını inkâr edip hayatı dünyadan ibaret sayanlara “(Ve siz ey mücrimler!) Yiyiniz, (içiniz; dünyadan) biraz daha faydalanınız! (Biliniz ki) sizler suçlusunuz” şeklinde tehdit içerikli bir seslenişte bulunulacağını bildirmekte, bir süre yiyip içmelerini belirtmekte, ancak suçlu olduklarını kendilerine hatırlatmakta, sonrasında dünya hayatının geçiciliğini inkar edenleri şiddetli bir şekilde kınamaktadır.

ı. Dünya Nimetlerinin Geçiciliği

كُلُوا وَتَمَتَّعُوا قَل۪يلًا اِنَّكُمْ مُجْرِمُونَ “(Suçlulara şöyle denecektir:) Yiyin, (dünyadan) biraz daha yararlanın! (Bilin ki) siz suçlusunuz.”

Âyetteki كُلُوا külû emri “yiyiniz”; وَتَمَتَّعُوا ve temette‘û emri “ve yararlanmaya devam ediniz, yararlanınız”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az, az bir süre daha”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; مُجْرِمُونَ mücrimûne sözcüğü ise “suçlular(sınız), günaha dalanlar(sınız)” demektir.

Burada suçlulara yönelik dünya hayatıyla ilgili bir ifade ve kendilerine yönelik bir değerledirme gündeme getirilmektedir.

1. Âyetin sonundaki اِنَّكُمْ مُجْرِمُونَ inneküm mücrimûne “Siz suçlusunuz” ifadesi, buradaki hitabın onlara yönelik olduğunu göstermektedir. Bu âyette kendilerine hitap edilen mücrimlerin kimler olduğu ve bu kavramın Kur’ân’da kimler için kullanıldığı hakkında Murselât sûresinin 18. âyetinde detaylı bilgi vermiştik. Burada sadece âyetteki muhatapların mücrimler olduğunu ve onların da mutlak anlamda âhireti ve gerçekleri yalanladıklarını belirtmekle yetinelim.

2. Âyetteki كُلُوا külû “yiyiniz” şeklindeki ilk ifade 43. âyettekinin zıddıdır. Hayatı dünyadan ibaret sayanlar için kullanılan “yiyiniz” ifadesi, zımnen “yemek, içmek” gibi dünyevî eylemleri kapsar. Bu tür cümleler aslında bir kınama ifadesi olarak kabul edilmelidir.

“Şimdi burada ne kadar yerseniz yiyin; ama bu hayatın biteceğini de aklınızdan çıkarmayın” denmek istenmektedir. Bu dünyada dilediği gibi davranıp, helal-haram demeden önüne geleni yiyen ve âhiret yokmuş gibi yaşayanlar, bir önceki âyet grubunda dile getirilen “cennet ödüllerini alacak kişilerin” zıddı insanlardır. Bunlar mahşerde cennet nimetlerinden yararlanamayacaklardır.

3. Âyette yer alanوَتَمَتَّعُوا قَل۪يلًا ve temette‘û kalîlen “az bir süre yararlanın” ifadesi, bütünüyle dünya hayatı için kullanılmaktadır. “Hayatın sadece az bir bölümünde yararlanın” anlamı değil, “bütünüyle bu hayatta dilediğiniz gibi eğlenin, oyalanın” anlamı söz konusudur. Çünkü âhirete göre dünya hayatı zaten kısa bir zaman olarak tanıtılmaktadır.(20) Nisâ’ 4/77’de de buna dair bilgiler verilmektedir.

Kur’ân’da metâ‘/temette‘û kelimeleri, cennet nimetlerinin karşıtı olarak dünyanın aldatıcılığı ve geçiciliği için kullanılır. Bu arada hem devamlı olmamayı, hem sabit olmamayı, hem de kâmil olmamayı ifade ederler.(21) İşte ilâhî bildirimler:

a) “Dünya hayatı, aldatıcı bir tatminden başka bir şey değildir.”(22)

b) “İnkâra saplananların yeryüzünde keyiflenmelerinin peşi sıra gezip tozmaları seni yanıltmasın! O geçici ve uçucu bir hazdır, sonunda varacakları yer cehennemdir.”(23)

c) “De ki: Dünyanın geçimliği azdır, geçici bir hazdır; âhiret ise duyarlılık sahipleri için en hayırlı olandır.”(24)

d) “Dünya hayatı âhirete göre kısa vâdeli bir hazdır.”(25)

e) “(Bu dünyada) oyalayıcı kısa bir süre (haz duysalar da), (âhirette) onları can yakıcı bir azap beklemektedir.”(26)

f) “De ki: Nankörlüğünle az bir süre keyif sür; ama şunu da iyi bil ki, sen ateşe lâyık birisin.”(27)

g) Bu noktada, Hz. İbrahim’in Yüce Allah’tan bir isteğini ve Cenâb-ı Hakk’ın kendisine verdiği cevabı hatırlatarak konuyu toparlayalım. Ayet meal olarak şöyleir:

“İbrahim, Rabbine ‘Ey Rabbim! Burasını (Mekke’yi) güvenli bir şehir eyle. Onun sakinlerinden Allah’a ve âhiret gününe inananları türlü ürünlerle rızıklandır’ diye dua edince, (Yüce Allah) ona, ‘Onlardan küfredenleri de kısa bir süre yararlandıracağım; sonra da yakıcı bir azaba mahkûm edeceğim’ cevabını verdi.”(28) Yüce Allah’ın burada verdiği cevap, dünya hayatını içermekte ve onun kısa bir süre olduğunu ortaya koymaktadır.

İşte bu ve benzer âyetlerde, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı dile getirilmekte, Murselât 77/46’da da bu genel çerçeve korunarak, suçlulara yönelik kınayıcı ve tehdit içerikli bir mesaj verilmektedir.

ıı. Dünyanın Geçiciliğini Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

İşte sûrenin bu eşsiz te’kid ifadeleri, burada özellikle, dünyanın ve nimetlerinin geçiciliğini inkâr edenleri kınamakta, dünyaya aldananları âhirette büyük bir perişanlığın beklediğini kendilerine bildirmektedir.

e) Suçluların Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 48-50. âyetlerinde yer alan “Onlara, ‘(Allah’ın huzurunda) boyun eğin!’ denildiğinde boyun eğmezler” şeklindeki hitabıyla yine de suçlulardan gerçeğe geri dönmelerini dolaylı olarak istemektedir.

Ardından, suçluların ilâhî emirlere karşı dünyadaki tutumları “gerçeği yalanlayıcılar” şeklinde hatırlatılmaktadır. Sûrenin sonunda ise, Kur’ân kaynaklı verilen haberlerin doğruluğuna dikkat çekilmekte ve başka haberlerin sıhhatinin güvenilir olmadığını bildirmek istenerek şu ifadeye yer verilmektedir: “Bundan (Kur’ân’dan) sonra, hangi söze inanacaklar ki!”

ı. Mücrimlerin Allah’a Saygısızlıkları

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ ارْكَعُوا لَا يَرْكَعُونَ “Onlara ‘(Allah’a) boyun eğin!’ dendiği zaman boyun eğmezler.”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) denildiği zaman”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”;ارْكَعُوا irke‘û emri “boyun eğin”; لَا يَرْكَعُونَ lâ yarke‘ûne fiili ise “boyun eğmezler” demektir.

Burada nankörlerin ilâhi emirlere karşı duyarsızlığı gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyetlerde ifade muhataptan gaibe dönüştürülmektedir ki buna Arapçada “iltifat sanatı” denmektedir. Maksat, muhatabın dikkatini çekmek veya onlardan artık ümidin kesilmek üzere olduğunu beyan olabilir. Çünkü önce kendilerine doğrudan hitapta bulunulduktan sonra, onlar huzurda yokmuş gibi ifadenin değiştirilmesi, bir anlamda kendilerinde hidayet anlamında bir ışık belirmediğinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir.

Zaten devam eden âyette yer alan ve “yalanlayıcılar” anlamında kullanılan el-mükezzibîne kelimesi, bu özelliğin onlarda bir hayat tarzına dönüştüğünü ve yalanlamanın kendilerinden ayrılmayan bir yapı arz ettiğini ortaya koymaktadır.

2. Âyetteki rukû‘ kelimeleri “boyun eğmek, saygı göstermek” şeklinde “saygı ve bağlılık” anlamlarına gelir. Kur’ân’da bu kökten kelimeler çeşitli kalıplarda yer almaktadır.(29) İlk muhataplar açısından bakıldığında, Mekkeli müşriklerin, ilâhî buyruklara saygı göstermedikleri ve onlara boyun eğmedikleri anlaşılmaktadır.

Kelimenin “namazda eğilmek” şeklindeki “rukû‘a varmak” anlamı Kur’ân’da diğer âyetlerde söz konusu edildiği halde,(30) burada böyle bir anlam yoktur. Çünkü muhataplar bütünüyle bir inkâr içerisindedir ve onların, iman etmeden önce şeklî belli bir namaza davet edildikleri söylenemez. Onlardan istenen şey, öncelikle tevhid inancına sahip olanlara saygı duymalarıydı. Yüce Allah’ın âyette verdiği bilgiye göre onlar bu çağrıya itibar etmediler; boyun bükmek bir tarafa, saygılı bir şekilde tahammül dahi göstermediler.

3. Âyetteki لَا يَرْكَعُونَ lâ yarke‘ûne fiilinin geniş zaman kalıbında getirilmesi, küfrün ve kibrin tabiatının değişmeyeceğini, bu tavırların hep benzer şekillerde devam edeceğini göstermesi bakımından ilginç bir mesaj derinliği sunmaktadır.

Geçmişte diğer peygamber kıssalarında da görüldüğü üzere, inkârcılar ilâhî emirlere karşı daima kibir içerisinde olmuşlar, kendilerinin inanması bir yana, inananlara müsamaha bile göstermemişlerdi. Bu durum Hz. Peygamber döneminde aynı şekilde yaşanmıştı. Şimdilerde benzer kanaatler ve uygulamalar maalesef hız kesmeden devam etmektedir; muhtemelen aynı şeyler gelecekte de yaşanacaktır.

Vahyin ilk günlerindeki umursamazlık ve dikkate almama durumları, daha sonra alaya, en sonunda ise saldırı ve şiddete dönüşmüştür. Onları böyle baskıcı ve saldırgan yapan şey, bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

ıı. Saygısızlık Yapıldığını Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Sûrede on kez yer alan bu ifadelerin sonuncusu işte bu âyettir. Burada kınamaya konu edilen şey ise, ilâhî emirlere saygısızlık yapanların bu duyarsız tutumlarıdır.

Yüce Allah’ın insanlığa sunduğu bütün ilkeler, kabul edilmesi ve uygulanması gereken değerlerdir. Başta tevhîd, risâlet, iman, ibadet, ahlâk, kıyâmete ve âhirete inanmak olmak üzere bütün değerlere iman edilmesini sağlamak asıl hedeftir. Bu olmasa da, hiç olmazsa bu değerlere saygı gösterilmesi muhataplardan beklenmektedir.

Son âyetten de anlaşıldığı üzere, Mekkeli inkârcılar bütün bu değerleri reddetmiş, reddedişten beslenmiş ve mutlak anlamda “yalanlayıcılar” diye isimlendirilmişlerdir. Müslümana düşen görev bu tutumlardan şiddetle uzak kalmaya çalışmaktır.

ııı. Kur’ân’dan Başkasına İnanmama Gereği

فَبِاَيِّ حَد۪يثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ “Bundan (Kur’an’dan) sonra artık hangi söze inanacaklar ki!”

Âyetteki فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangi”; حَد۪يثٍ hadîsin kelimesi “söze, habere”; بَعْدَهُ ba‘dehû ifadesi “ondan sonra, ondan öte, Kur’ân’da sonra”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanıyorlar, güveniyorlar, inanacaklar, güvenecekler” demektir.

Yüce Allah, sûrenin en sonunda, Kur’ân kaynaklı verilen haberlerin doğruluğuna dikkat çekmekte ve başka haberlerin sıhhatinin tam anlamıyla güvenilir olmayabileceğine dikkat çekmektedir. Bu cümle aynı şekilde A‘râf 7/185’te de zikredilmektedir.

1. Kalem 68/44’te de açıkladığımız üzere, h-d-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 36 yerde geçmekte ve “anlatmak”,(31) “yaratmak”,(32) “mesaj”,(33) “söz”,(34) “olgu, olay”,(35) “sır”,(36) “efsane”(37), “yeni”(38) anlamlarında kullanılmaktadır. حَد۪يث hadîs/el-hadîs kelimesi, kök olarak, “vâki olmak, yokken var olmak, yeni olmak, bir şeyi yeniden meydana getirmek, icat etmek” gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Bu kelime, özel olarak “haber, Hz. Peygamber’in sözleri, fiilleri ve takrîrleri” manasına gelmektedir.

Çeşitli anlamlarını verdiğimiz bu kavram, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette genel olarak “mesaj veya haber”, özel olarak da “Kur’ân” anlamına gelmektedir.

2. Bu âyete “Bundan öte hangi habere inanıyorlarmış ki!” veya “Bundan sonra artık neye inanacaklarmış ki!” şeklinde de anlam verilebilir. Kanaatimize göre bu âyette cevabı beklenen bir soru sorulmamakta ve inkârcıların inançsızlıkları kınanmaktadır. “Yoksa bu konuda ders aldığınız bir kitap mı var?”(39) âyetinde, Mekkeli müşriklerin ellerinde tâbi olacakları bir kitaplarının bulunmadığı beyan edilmektedir.

Ayrıca şu âyetlerde de bu konuda yeterli bilgi verilmektedir: “Yoksa Biz bundan önce onlara bir kitap göndermişiz de, bu tavırlarıyla ona sımsıkı sarıldıklarını mı iddia ediyorlar?”(40) “Hâlbuki Biz onlara okuyup öğrenecekleri vahiyler de, senden önce bir uyarıcı da göndermemiştik.”(41) Bu ve benzer âyetlerde Mekkeli müşriklerin, ellerinde inanabilecekleri ve buyruklarını uygulayacakları herhangi bir kitaplarının bulunmadığı açıkça ifade edilmektedir.

3. Yüce Allah, sûrenin başından beri Mekkeli müşriklerin inançsızlıklarını kınamakta, çeşitli örnekler vererek inkârın anlamsızlığını ortaya koymaktadır. Özellikle kıyâmet ve âhirete dikkat çekerek, bu hayatın hesabının mutlaka sorulacağını inkârcılara hatırlatmayı amaçlamaktadır. İşte sûrenin son âyetinde ilâhî bilgilere itibar etmeyenlerin, güvenebileceği doğru ve istikametli başka herhangi bir değerinin bulunamayacağı belirtilmektedir.

Bu konuda benzer bir mesaj da Câsiye 45/6. âyette şu şekilde yer almaktadır: “İşte bunlar, Allah’ın hakikati sana kendisiyle aktardığı âyetlerdir. Peki, Allah ve O’nun âyetleri de değilse, kimden (gelen) hangi habere inanacaklar?” Ayrıca daha genel bir mesaj vermesi bakımından Yûnus 10/32. âyeti de hatırlatmak gerekir: “İşte bu, Allah’tır; sizin gerçek ve tek Rabbiniz. Hakikatten öte, sapıklık ve şaşkınlıktan başka ne var ki! Nasıl da haktan döndürülüyorsunuz!”

4. Kur’ân’ın hak oluşu mesajı, sadece ona inanmayanlara yönelik bir hatırlatma olmakla sınırlı tutulamaz. Hidayeti ve din adına hakikati Kur’ân’dan başka yerlerde arayan, önceliği Kur’ân’a vermeyen, başka kaynaklardan ışık almaya çalışan ve sonuçta Yüce Allah’ın kitabını âdeta eksik sanıp, onu başka kaynaklarla tamamlamaya gayret edenlerin bu âyetten çıkarması gereken dersler vardır. Kur’ân’ı arkalarına atıp onu terk edilmişliğe mahkûm edenler,(42) Allah’a din öğretmeye kalkışanlar(43) ve onu modası geçmişlikle nitelendirenler de bu âyetten ders çıkartmalıdırlar.

Murselât sûresinin bu son âyetinde evrensel bir mesajın olduğunu, Kur’ân’ı dikkate ve gündeme alma noktasında herkesin bir yönüyle bu âyetten istifade etmesi gerektiğini bir kez daha hatırlatarak izahlarımızı sonlandırmak istiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Bazı örnekler için bk. Yûnus 10/10; Raʻd 13/24; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Hâkka 69/19-20. 2 - En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Furkân 25/27-28; Şu‘arâ’ 26/97; Ahzâb 33/66; Yâsîn 36/51; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Mülk 67/11; Hâkka 69/25-29; Müddessir 74/45-47; Nebe’ 78/40; Fecr 89/24. 3 - A‘râf 7/38-39; Yûnus 10/28-29; İbrahim 14/21-22; Nahl 16/86; Şu‘arâ’ 26/99; Kasas 28/63; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-40, 51-59; Sâd 38/59-64; Zümer 39/31; Zuhruf 43/38; Kâf 50/27-28.
  • Yûnus 10/10 Ra‘d 13/24 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Hâkka 69/20 En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Furkân 25/28 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Yâsîn 36/51 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Mülk 67/11 Hâkka 69/29 Müddessir 74/47 Nebe' 78/40 Fecr 89/24 A‘râf 7/39 Yûnus 10/29 İbrâhîm 14/22 Nahl 16/86 Şu‘arâ 26/99 Kasas 28/63 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/40 Sâffât 37/59 Sâd 38/64 Zümer 39/31 Zuhruf 43/38 Kâf 50/28
• 4 - Fussılet 41/20-21. 5 - Âhirette konuşmama emri hakkında bir âyet için bk. Mü’minûn 23/108. 6 - Neml 27/85. 7 - Semerkandî, age., III, 534.
  • Fussilet 41/21 Mü'minûn 23/108 Neml 27/85
• 8 - Nahl 16/111. 9 - Mücâdele 58/18. 10 - Rûm 30/57. 11 - Mü’min 40/52.
  • Nahl 16/111 Mücâdele 58/18 Rûm 30/57 Mü'min 40/52
• 12 - Nahl 16/84.
  • Nahl 16/84
• 13 - Tahrîm 66/7.
  • Tahrîm 66/7
• 14 - Rûm 30/14; Yâsîn 36/59.
  • Rûm 30/14 Yâsîn 36/59
• 15 - Murselât 77/30-31.
  • Mürselât 77/31
• 16 - Yâsîn 36/57; Sâd 38/51; Dühân 44/55; Tûr 52/22; Rahmân 55/11, 52, 68; Vâkı‘a 56/20, 32; ‘Abese 80/31.
  • Yâsîn 36/57 Sâd 38/51 Duhân 44/55 Tûr 52/22 Rahmân 55/11 Rahmân 55/52 Rahmân 55/68 Vâkı‘a 56/20 Vâkı‘a 56/32 ‘Abese 80/31
• 17 - Bayraklı, age., XX, 265.
• 18 - Şûrâ 42/40. 19 - Buhârî, İmân, 37; Müslim, İmân, 57; Ebû Dâvûd, Sünne, 16; Tirmizî, İmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164.
  • Şûrâ 42/40
• 20 - Müminûn 23/113; Lokmân 31/24; Ahkâf 46/35; Nâzi‘ât 79/46.
  • Mü'minûn 23/113 Lokmân 31/24 Ahkâf 46/35 Nâzi‘ât 79/46
• 21 - İslâmoğlu, age., s. 142’de 3. not. 22 - Âl-i İmrân 3/185. 23 - Âl-i İmrân 3/196-197. 24 - Nisâ’ 4/77. 25 - Ra‘d 13/26. Benzer başka örnek için bk. Tevbe 9/38. 26 - Nahl 16/117.
  • Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Ra‘d 13/26 Tevbe 9/38 Nahl 16/117
• 27 - Zümer 39/8. Benzer başka örnek için bk. ‘Ankebût 29/66. 28 - Bakara 2/126.
  • Zümer 39/8 ‘Ankebût 29/66 Bakara 2/126
• 29 - Bakara 2/43, 125; Âl-i İmrân 3/43; Mâide 5/55; Tavbe 9/112; Hacc 22/26, 76; Sâd 38/24; Feth 48/29; Murselât 77/48.
  • Bakara 2/43 Bakara 2/125 Âl-i İmrân 3/43 Mâide 5/55 Tevbe 9/112 Hacc 22/26 Hacc 22/76 Sâd 38/24 Fetih 48/29 Mürselât 77/48
• 30 - Bakara 2/42, 125; Tevbe 9/112; Hacc 22/26, 77.
  • Bakara 2/42 Bakara 2/125 Tevbe 9/112 Hacc 22/26 Hacc 22/77
• 31 - “Anlatmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/76; Kehf 18/70; Duhâ 93/11; Zilzâl 99/4. 32 - “Yaratmak” anlamında kullanımlar için bk. Tâhâ 20/113; Talâk 65/1. 33 - “Kur’ân” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Zümer 39/23; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 34 - “Söz” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Câsiye 45/6; Murselât 77/50. 35 - “Olgu, olay” anlamında kullanımlar için bk. Yûsuf 12/6, 21, 101; Tâhâ 20/9; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 36 - Tahrîm 66/3. 37 - Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 38 - Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ’ 26/5.
  • Bakara 2/76 Kehf 18/70 Duhâ 93/11 Zilzâl 99/4 Tâhâ 20/113 Talâk 65/1 Nisâ 4/78 Kehf 18/6 Zümer 39/23 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Nisâ 4/42 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/101 Tâhâ 20/9 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19 Enbiyâ 21/2 Şu‘arâ 26/5
• 39 - Kalem 68/37. 40 - Zuhruf 43/21. 41 - Sebe’ 34/44.
  • Kalem 68/37 Zuhruf 43/21 Sebe' 34/44
• 42 - Furkân 25/30. 43 - Hucürât 49/16.
  • Furkân 25/30 Hucurât 49/16