Kâf Suresi

Mekke döneminde risaletin 5. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “mukatta‘a harflerinden biri olan”قٓ kâf harfinden alan Kâf sûresi, iniş sırasına göre 36, resmî olarak 50. sûredir.

Kâf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medine dönemi sûrelerinden olan Hucürât sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hucurât sûresinin 7. âyetinde Yüce Allah’ın insanların fıtratına küfür, fısk ve isyanı çirkin gösterdiği beyan edilmekte, Kâf suresi 16. âyette de nefsin insana kötü vesveseleri fısıldadığı gündeme getirilmektedir. Hucurât 17’de yaptığı iyiliği başa kakanlar, Kâf 25’te ise hayra engel olanlar eleştirilmektedir. Bu arada her iki surede de mümin ve muttaki olanların ödüllendirileceği beyan edilmektedir.

Kâf suresinin ilk âyetlerinde Kur’ân’a, Hz. Peygamber’e ve ahirete inanmayanlara dair bilgiler verilmekte, ardından kâinat kitabına dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda göğün bina edilmesi, süslenmesi, hiçbir eksik gedik barındırmaması, yeryüzünün genişletilmesi, içinde ağır baskıların bulundurulması ve her tür güzel bitkilerin orada yaratılması hakikati görmek isteyenler için bir ibret konusu olarak işlenmektedir. Ayrıca gökten bereketli suların indirilip çeşitli bahçeler, hasat edilen tahıllar, salkım salkım meyveleriyle boylu poslu hurma ağaçları bütün kullar için bir rızık vesilesi olarak tanıtılmaktadır. Özellikle bitkilerin yeşermesi, öldükten sonra diriltilmenin bir delili olarak sunulmaktadır.

12. âyetten itibaren, daha önce helak edilen kavimlerin peygamberlerini yalanlamaları ve Yüce Allah’ın onlara vaadettiği azabın gerçekleştiği hatırlatılmakta, bu arada ilk yaratmada yorulmayan ilahi iradenin yeniden yaratmaya da gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, insanoğlunun dünyada yaptığı her şeyin kaydedilmekte olduğu, mahşerde bütün gerçeklerin ortaya döküleceği, birbirini suçlayanlara uyarıda bulunulacağı ve cehennemi hak edenlerin cehenneme, cenneti hak edenlerin de cennete gideceği bildirilmektedir.

36. âyetten itibaren, ilahi bildirimlerin birer öğüt olduğu, bunlara itibar edilip Allah’ı tesbih etmenin önemi vurgulanmakta, dirilten ve öldüren ilahi gücün aynı zamanda son durak olduğu, insanları toplayıp yargılamanın Allah için son derece kolay olacağı beyan edilmektedir.

Son âyette ise, karşıt söylemlere aldırış etmeden Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerine gönderilmiş bir zorba olmadığı ifade edilerek, öğüdün Kur’ân’la verilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 31-35. âyetlerinde cennetlikler için cennetin yakınlaştırılacağını, hakka yönelenlerin ve Rahmân’a derin saygı duyanların, dahası selim bir kalp getirenlerin ödüllendirileceğini, cennete selamet içerisinde gireceklerini, orada ebedi kalacaklarını ve kendilerine yapılacak bazı ikramları hatırlatmaktadır.

a) Cennetliklerin Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 31-33. âyetlerinde Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği, sözü muttakîlere getirmekte, onların daima Allah’a yönelen ve O’nun buyruklarını koruyup onlara riayet eden, ayrıca görmeden Rahmân’a saygı gösteren ve Allah’a yönelmiş bir kalp getiren kişiler olduğunu beyan etmekte, dahası cennetin kendilerine yakınlaştırılacağını müjdelemektedir.

ı. Muttakî Oluşları

وَاُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّق۪ينَ غَيْرَ بَع۪يدٍ “(Kendilerinden) uzakta olmayacak şekilde cennet de muttakîlere (duyarlı olanlara) yaklaştırılacaktır.”

Ayetteki وَاُزْلِفَتِ ve üzlifet edilgen fiili “ve yakınlaştırıldı, yakınlaştırılacaktır”; الْجَنَّةُ el-cennetü kelimesi “cennet, bahçe”;لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-müttakîne sözcüğü “takvalı, duyarlı olanlar için, korununlar için”; غَيْرَ بَع۪يدٍ ğayra ba’îdin tamlaması ise “uzak olmayacak şekilde” demektir.

Burada cennetin adeta hareket ettirilip “müttakîler”e yaklaştırılacağı müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. وَاُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّق۪ين َ“Cennet takvâ (duyarlılık) sahiplerine yaklaştırılacaktır.” Benzer konularda olduğu gibi bu olayın gerçekleşmesi kesin olduğu için اُزْلِفَت üzlifet edilgen fiili “geçmiş zaman” kalıbında getirilmiş olsa da anlamı gelecek zamanla ilişkilidir. Cennetin yakınlaştırılması, bir anlamda ödül olarak Yüce Allah’ın bir ihsanı şeklinde anlaşılmalıdır. Kişiler Yüce Allah’ın ihsanı olmadan cennete giremezler. Bu noktada Hz. Peygamber kendisinin de istisna edilmeyeceğini beyân etmiştir.(1)

Burada sözü edilen “müttakîler”, bağlama uygun olarak düşünüldüğünde “şirkten ve büyük günahlardan kaçınanlar” diye anlaşılabilir. Bu özelliği ile müttakîler, Rablerine karşı duyarlı olanlar, O’nun azabından korkanlar, farzları yerine getirip Yüce Allah’a karşı gelmekten kaçınanlardır.

Benzerleri Şu‘arâ 26/90 ve Tekvîr 81/13’te de bulunan bu ifadenin, cennetin yakınlaştırılması manasının ötesinde, onun süslenmesi anlamına geldiği de dile getirilmektedir.(2) Bu tercih uzak görülse de, cehennemin korkunç yapısının zıddına cennetin özel ve güzel bir mahiyet arz edeceği için akla yatkın bir yorum olarak görülebilir.

2. غَيْرَ بَع۪يدٍ “Kendilerinden uzakta olmayacak şekilde.” Ayetin sonunda yer alan ğayra ba‘îdin tamlaması cennetin hem uzak olmadığını hem de uzaklaştırılmayacağını ifade etmektedir. Kâf sûresinin 3. ayetinde öldükten sonra diriltilmeyi çok uzak, hatta imkânsız görenlere karşı, mahşer âleminin yakın olduğu, özellikle cennetin de müttakîlerden hiçbir şekilde uzak tutulmayacağı ortaya konulmaktadır. “Allah’ın rahmeti muhsinlere yakındır.”(3) İşte muhsinlere yakın olan şey, zaten müttakîlerden uzak tutulmayan cennet ödülüdür.

Bazı âlimler bu ifadeyi mahşer yargılaması esnasında müttakîlerin cennete girmeden önce oraya bakmaları ve dolayısıyla oraya girmelerinin uzak olmadığı(4) şeklinde yorumlamışlardır; bu yaklaşım da ayetin anlam dünyasına uygun bir yorum biçimidir.

ıı. Hakk’a Yönelmeleri

هٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِكُلِّ اَوَّابٍ حَف۪يظٍ “İşte bu (cennet) sizin için, yani daima (Allah’a) yönelen (ve emirlerini) koruyup (gözeten) herkes içindir.”

Ayettekiهٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu (durum)”; مَا تُوعَدُونَ mâ tû‘adûne ifadesi “size vaadedilen şey(dir)”; لِكُلِّ اَوَّابٍ likülli evvâbin tamlaması “her yönelen kişi için”; حَف۪يظٍ hafîzın sözcüğü ise “koruyan, hatırında tutan” demektir.

Bir önceki âyette muttakilere yaklaştırıldığı beyan edilen cennetin bu âyette “vaadedilen cennet” olduğu bildirilmektedir.

1. هٰذَا مَا تُوعَدُونَ “İşte bu (cennet) size vadedilendir.” İnkârcıların çok uzak, hatta akla ziyan bir kabul olarak tanıttığı âhiret inancının, esasında mutlak surette gerçekleşeceği ifade edilmektedir. Bununla bir taraftan inkârcılara yönelik bir bildirim yapılmışken, diğer taraftan da müminlere de huzur dolu bir son müjdelemektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın müminlere cennet vaadiyle ilgili oldukça fazla âyet vardır. Birkaç tanesini hatırlatmak istiyoruz:

“Allah müminlerden iman edip sâlih amel yapanlar için bağışlama ve büyük bir ödül vaadetmiştir.”(5)

“Cennetlikler cehennemliklere, ‘Rabbimizin bize vadettiği şeyleri gerçekleşmiş olarak bulduk; peki ya siz, siz de Rabbinizin size vadettiğini gerçekleşmiş olarak buldunuz mu?’ diye soracaktır...”(6)

Yâsîn 36/48’de, müşriklerin alay ederek inkâr ettikleri mahşer hayatının mutlak surette gerçekleşeceği beyan edilmek üzere, Yâsîn 36/52’de de âhirette bunun net bir şekilde anlaşılacağı ve “İşte Rahmân’ın vaadi buymuş ve peygamberler de meğer doğruyu söylemişlerdi” sözüyle itiraf edileceği bildirilmektedir. Bu sözü inkârcı müşrikler söylemiş olabileceği gibi, bunu müminlerin de meleklerin de söyleyecek olma ihtimali mevcuttur.

“(Cennetlikler şöyle) diyeceklerdir: Vaadinde gerçekleştirerek bize sadakat gösteren Allah’a hamdolsun ki bizi cennet toprağına vâris kılmıştır. Biz de burada dilediğimiz bahçeye yerleşiyoruz. İyi davrananların ödülü ne de güzelmiş!”(7)

İşte bu ve benzer âyetlerde dile getirilen husus, müminlere vaadedilen cennete onların mutlak surette gireceklerini bildirmek, böylece inkârcılık yanlışına düşülmemesini sağlamaktır. Yüce Allah’ın vaadinden dönmeyeceği âyetlerde açıkça bildirilmekte,(8) böylece ilâhî vaadlerin hiçbirisinden dönülmesinin mümkün olmadığı ifade edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kâf 50/32’de ele alınan husus da işte budur.

Benzer ifadeler yani cennetin müminlere vaadedildiği gerçeği A‘râf 7/43, Enbiyâ’ 21/103, Sâd 38/54 Fussılet 41/30 ve Kâf 50/32’de “müjde ifadesi” olarak yer almaktayken, Kâf 50/20’de de belirttiğimiz üzere benzer ifadeler kâfirler için de Rûm 30/56, Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43, Mülk 67/27 ve Me‘aric 70/44 gibi çeşitli âyetlerde geçmektedir.

2. لِكُلِّ اَوَّابٍ حَف۪يظٍ “(İşte bu cennet) daima Allah’a yönelen (ve O’nun buyruklarını) koruyan herkes içindir.” Âyetin bu kısmında, vaadedilen cennete girecek olan muttakilerin iki özelliği dile getirilmektedir.

a)اَوَّاب evvâb kelimesi “Hakk’a yönelen, Allah’a itaate dönen ve bunu sürekli yapmaya çalışan kişi” anlamına gelen bir mübâlağa sıfatıdır. Bu kelime aynı zamanda günahlarından pişman olup dönen, istiğfar sonrasında dönüş anlamındaki “tevbe”yi en iyi ve kararlı bir şekilde gerçekleştiren duyarlı insan, zikre ve tesbihe devam eden kişi manasına gelmektedir.

Kur’ân’da beş kez geçen اَوَّاب evvâb kelimesi Hz. Dâvûd,(9) Hz. Süleyman(10) ve Hz. Eyyûb(11) için de kullanılmakta, “Allah’a dönüşü çok olan, çok tevbe eden, tevbesinde samimi olan kul” anlamını vermektedir. Kulluğun zirvesini peygamberler yakaladığı için, ümmetlere de benzer bir ideal verilmekte ve “cennete girmenin yolu Yüce Allah’a samimiyet ve sadakatle yönelmekten geçer” denmek istenmektedir.

b) حَف۪يظ hafîz sözcüğü ise Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(12) geçmekte ve “koruyan”, “hatırında tutan”, “riayet eden kişi” demektir. Kâf sûresinin dördüncü âyette ele aldığımız üzere, bu kelime, “ibadetlerine devam eden, tevbesini bozmaktan ve günaha dalmaktan kendini koruyan, Allah’ı sürekli hatırında tutan, O’nu hiç unutmayan, hayatı Allah’ın şahitliği bilinciyle yaşayan kişi” şeklinde yorumlanabilir.

Tevbe 9/112’deki el-hâfızîne kelimesi “Allah’ın belirlediği sınırları koruyanlar, onları aşmayanlar, Allah’ın emirleriyle ilgili gerekli hassasiyeti gösterenler” manasındadır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz Kâf 50/32. âyette de geçen hafîz sıfatının “sahip olunması ve korunması gereken değerlere sadakat gösterip bunu özenle yerine getiren kişi” manasına geldiğini söylemeliyiz. Konuyla ilgili başka bazı âyetlerde vurgulanan husus da budur.(13)

İmâm Mücâhid’den gelen bir görüşe göre, evvâb ve hafîz sıfatları ikisi birlikte, “hatası kendisine hatırlatıldığında hemen ondan dolayı istiğfar eden kişi” manasına gelmektedir.(14) Bütün bunlardan anlaşıldığına göre, yakınlaştırılacağı bildirilen cennete muttakîler girecektir. Onlar da “samimiyet ve sadakatle Hakk’a yönelen”, “kulluk görevlerini hakkıyla yapan” ve “bunları bir hayat tarzına dönüştürenler” şeklinde tanıtılmaktadır.

ııı. Derin Saygı Duymaları

مَنْ خَشِيَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَيْبِ وَجَآءَ بِقَلْبٍ مُن۪يبٍ “(Bunlar) yalnızken Rahmân’a saygı gösteren ve (O’na) yönelmiş bir kalp getirenlerdir.”

Âyetteki مَنْ خَشِيَ men haşiye ifadesi “saygı gösteren, derin bilinç sahibi olan kişi”; الرَّحْمٰنَer-rahmâne kelimesi “Rahmân’a, Allah’a”;بِالْغَيْبِ bil-ğaybi ifadesi “görmeden, tek başına, yalnızken”; وَجَآءَ ve câe fiili “ve gelmiş (olan)”; بِقَلْبٍ مُن۪يبٍ bi kalbin münîbin tamlaması ise “(hakka) yönelmiş bir kalp” demektir.

Burada Yüce Allah’a derin saygı duyanların ödüllendirilmesiyle ilgili ön bilgi gündeme getirilmeketdir.

Yüce Allah, kendilerine yakınlaştıracağını beyan ettiği cennete girecek muttakî kullarının iki özelliğini “mutlak ve samimi yöneliş, duyarlılık” ile “kulluk görevlerinde hassasiyet” şeklinde belirledikten sonra, şimdi de konunun başka bir yönüne değinmekte, bunun “Rahmân’a derin saygı” ve “Hakk’a yönelen bir kalb” ile sağlanabileceğini hatırlatmaktadır.

1.مَنْ خَشِيَ الرَّحْمٰنَ بِالْغَيْبِ “(Bunlar) görmeden (veya kendisi yalnızken) Rahmân’a saygı gösterenlerdir.” Benzerleri Enbiyâ 21/49, Fâtır 35/18, Yâsîn 36/11 ve Mülk 67/12. âyetlerde de zikredilmekte olan âyetin bu kısmında iki konuya değineceğiz.

a) Bu ifadenin muhtemel birtakım manaları vardır. Önemine binaen bu ihtimalleri ve elde edilen farklı anlamları hatırlatmak istiyoruz:

ı. İlk mana الْغَيْب el-ğayb kelimesi ve الرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi birlikteliğiyle elde edilir. Bu durumda mana, “Gaybda bulunan, yani görünmeyen Rahmân’a derin saygı duyan kişi” şeklini alır. Buna göre Yüce Allah’ın gaybda olduğu, insan idrakinin ötesinde bir hakikat olduğu ve insanın O’nu hiçbir şekilde göremediği vurgulanmış ve kul, Yüce Allah’ın gıyabında O’na saygı göstermiş olur.

ıı. İkinci ihtimalde الْغَيْب el-ğayb kelimesini مَنْ خَشِيَ men haşiye ifadesiyle ilişkilendirmek mümkündür. Bu durumda gaybda oluş kişiyle ilgili olur ve “kimsenin görmediği bir yerde veya kişi tek başına iken Rahmân’a derin saygı duyduğu” beyan edilmiş olur. Nitekim Yûsuf 12/52’deki kullanım bunun bir delilidir.

Bu iki ihtimalde de bu cümle önceki âyetle, yani muttakî kulların özelliklerinin devamı ve bir anlamda “bedel” olarak anlaşılmış olur. “Mutlak ve samimi yöneliş, duyarlılık” ile “kulluk görevlerinde hassasiyet” şeklindeki iki sıfattan sonra, üçüncü sıfat ise “yani gaybdaki Rahmân’a derin saygı gösterenler” şeklinde ifade edilmiş olur.

ııı. Üçüncü bir ihtimal Râzî’nin ifade ettiği gibi baştaki مَنْ men edatıyla ilişkilendirilerek elde edilir. Buna göre başta gizli bir yâ hitap edatı var kabul edilir ve mesaj bir sonraki âyetle birlikte anlaşılır. Mana şöyle olur: “Ey gaybdaki Rahmân’a saygı gösterip O’na yönelmiş bir kalb getiren kullar, şimdi esenlik içinde cennete girin!”(15)

ıv. Taberî’nin belirttiğine göre, cümlenin başındaki مَنْ men edatı şart manasında alınıp, cevap kısmı da bir sonraki ayet kabul edilebilir. Buna göre anlam şöyle olur: “Her kim gaybdaki Rahmân’a saygı gösterip O’na yönelmiş bir kalb getirirse (onlara denir ki): Şimdi esenlik içinde cennete girin!” Âyetteki men edatı genellikle tekil bir anlam verirse de zaman zaman çoğul mana da içerebilir.(16)

Burada dile getirdiğimiz ihtimallerin hepsi de doğrudur ve bu ifade Kur’ân’ın îcâzı ve i‘câzının en güzel örneklerinden birisi olarak görülmelidir.

“Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

b) A‘lâ 87/10’da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, âyetteki haşyet kelimesine “saygı göstermek, ürperti duymak, içi titremek” anlamları verilebilir. Hatta özellikle bu fiilin, “merhametin kaynağı olan zât” anlamındaki Rahmân sıfatıyla birlikte kullanılması, “Allah’ın merhamet sahibi olduğunu bilmesine rağmen içi titremesi” demektir.

Burada verilmek istenen mesaj, “O’nun sevgisini kaybetme korkusunu hissetmek” şeklindedir.(17) Mülk 67/12’de de geçen yahşevne fiili rabb sıfatıyla kullanılmakta ve “Allah’ın sahipleniciliğini kaybetmekten içi titremek” manasını vermektedir.

Mülk 67/12’de de daha başka âyetlerde de geçen “haşyet kavramı”, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de aslında derin saygı duymak şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Yüce Allah’a duyulur, başkasına duyulmaz. Bu nedenle haşyette Allah’ın yüceliği söz konusudur.

Kur’ân’da bu kavramın nispet edildiği varlıklar arasında melekler de vardır.(18) Anlaşılıyor ki, melekler Yüce Allah’ın azametini ve kibriyâsını her mahlûktan daha iyi bildikleri için O’na karşı haşyet içerisindedirler. Ayrıca Yüce Allah’a sadece bilgin kullarının saygı duyacağı beyan edilerek, bilgi-saygı-bilinç ilişkisine dikkat çekilmektedir.(19) Bu arada vahyin muhatap kılınması halinde cansız varlıkların bile bu duyguya sahip olabilecekleri Kur’ân’da “dağ” örnekliğinde darb-ı mesel olarak hatırlatılmaktadır.(20)

Haşyet kavramında bir duyarlılık, derin bir saygı ve iç titremesi varken, havf kelimesinde ise acizlik ve zayıflıktan kaynaklanan bir ürperti söz konusudur. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kâf 50/33’te de bu kullanım son derece anlamlı bir şekilde derin mana ve mesaj vermektedir. Rahmân’ın sevgisini kaybetmekten içi titreyen duyarlı kullar, kendilerine cennet yakınlaştırılanlardır.

2. وَجَآءَ بِقَلْبٍ مُن۪يبٍ “(Ayrıca bunlar, Allah’a) yönelmiş bir kalp getirenlerdir.” Âyetin bu cümlesi kendilerine cennetin yakınlaştırılacağı bildirilen muttakîlerin dördüncü özelliğini oluşturmaktadır. Buna göre ilk üç özellik “duyarlılık içerikli samimi yöneliş”, “kulluk görevlerinde hassasiyet” ve “gaybdaki Rahmân’a derin saygı göstermek” şeklinde zikredildikten sonra, son özellik âyetin ikinci kısmında “Hakk’a yönelen bir gönül” olarak ifade edilmektedir. Çeşitli âyetlerde(21) geçen مُن۪يبٍ münîb kelimesi “yönelen” demektir.

Bu dördüncü sıfat ilk üç sıfatın “sonucu” olabilir; yani Yüce Allah’a yönelen, kulluğunu sürdüren ve gaybdaki Rahmân’a saygı duyan kişiler sonuçta Allah’a yönelen bir gönlün sahibi olurlar. Bu elbette ayette kast edilen ilk mana olarak kabul edilmelidir. Ancak ifadenin başındaki vâv harfinden kaynaklanan bir başka ihtimal daha vardır. Buna göre vâv “atıf” değil, “hâliyye”; beraberindeki cümleyi de “hal cümlesi” kabul ederek kalb-i münîb’i ilk üç sıfatın “sebebi” olarak yorumlayabiliriz.

Âyette جَآءَ câe fiiliبِ bâ/bi harfiyle kullanılmakta, “getirmek, -ile gelmek” manasını vermektedir. Yüce Allah’a derin saygı duyanlar bu saygı gereği onun emirlerini yerine getirip yasaklarından kaçınmakta, bu vesile ile ihlâslı bir gönülle Allah’a itaate yönelmiş olmaktadırlar.

Şu‘arâ’ 26/89’da ve Sâffat 37/84’te Hz. İbrahim’in duasında geçen kalb-i selîm, yani “Yüce Allah’a teslim olmuş gönül” ifadesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki kalb-i münîb yani “Allah’a yönelen gönül” birbirini tamamlayan manalar vermektedir. Kişiyi cennete götürecek, mahşer günü rezil olmaktan kurtaracak ve ebedî cennet yurdunu sağlayacak olan en önemli sıfat “Allah’a yönelmiş bir gönle sahip olmak”tır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki مُن۪يب münîb kelimesi bu sûrede bir de 8. ayette geçmektedir. Orada Allah’a yönelen ve kâinat kitabını inceleyerek öğüt almak isteyen her bir kul bu sıfatla anılmaktadır. Göğün kusursuz, muhteşem yapısı ve hem yeryüzünün çeşitli bitkilerle süslü hali, hem de arzın merkezine yerleştirilen ağırlıklar birer gözlem, inceleme ve öğüt alınacak ayettir. Kâinat kitabının bu ayetleriyle de Yüce Allah’ın kudreti fark edilir ve rızasını kazanmanın önemli bir yolu kullanılmış olur.

İşte hem bu hususlar hem de Kâf sûresinin 32 ve 33. ayetinde dile getirilen hassasiyet örnekleri kişileri bir taraftan öğüt sahibi kılarken, öbür taraftan kâinat kitabından öğüt alır duruma getirir. Biz hem Kâf 50/8, hem de Kâf 50/33. âyette geçen münîb kelimesini bilinçli kul ve duyarlı bir gönül sahibi olmanın vazgeçilmez esası olarak görmekteyiz. Rabbimiz bizi münîb olan kullarından eylesin.

b) Cennetteki Sınırsız Ödüller

Yüce Allah, sûrenin 34-35. âyetlerinde duyarlı davranan ve ödülü hak eden takva sahibi müminlerin cennete girmelerini, orada ebedi olarak kalış sürelerini ve kendilerine verilecek nimetlerin sınırsızlığını şu şekilde dile getirmektedir: “Artık oraya selâmetle (esenlik ve güvenle) girin! İşte bu, ebedi kalma günüdür. Orada kendileri için diledikleri her şey vardır. Katımızda daha fazlası da vardır.”

ı. Cennetteki Güven ve Ebedîlik

اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ “Oraya esenlikle girin! İşte bu, ebedî (hayat) günüdür.”

Ayettekiاُدْخُلُوهَا üdhulû emri “oraya girin”;بِسَلَامٍ biselâmin kelimesi “selâmetle, esenlikle, güven içinde”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; يَوْمُ الْخُلُود yevmü’l-hulûdi tamlaması ise “çok uzun gün(dür), ebedilik günü(dür)” demektir.

Burada cennetliklere yönelik esenlik ifadesi gündeme getirilmektedir.

Bir önceki âyetteki ifadeler haşiye, câe gibi tekil gelmesine rağmen, bu cümlenin اُدْخُلوا udhulû şeklinde çoğul getirilmesinin sebebi, önceki âyetteki مَنْ men edatının çoğul manası da içerebilmesidir.(22) Ayrıca Kâf 50/31. âyetteki الْمُتَّق۪ين el-muttakîne kelimesinin ve Kâf 50/32. âyetteki تُوعَدُونَ tû‘adûne edilgen fiilinin çoğul getirilmesi ile yine 32. âyette “her bir, hepsi” manasındaki كُلّ küll kelimesinin kullanılması da bu konuda bir göstergedir.

1. اُدْخُلُوهَا بِسَلَامٍ “Artık oraya selâmetle (esenlik ve güvenle) girin!” Bu ifadenin benzeri Hicr 15/46’da yer almaktadır. Bu âyette sözü edilen mana ihtimallerini orada zikretmiştik. Önemine binaen tıpkı önceki âyette de olduğu gibi Kur’ân’ın îcâz ve i‘câz örneklerinden birisi olması itibariyle çeşitli mana ihtimallerini burada bir kez daha zikretmek istiyoruz.

a) “Oraya selâmetle girin” ifadesi, azap, ölüm, dünyadaki zorluklar, baskılar, nimetlerin bitmesi, hastalık ve afetlerden korunmuş olarak girmek manasına gelebilir. Müfessirlerimizin genelde kanaati bu mana yönündedir.(23)

b) “Oraya selâmetle girin” ifadesi, “oraya size selâm verilmiş kişiler olarak girin” manasına gelebilir. Bu durumda cennetliklere Yüce Allah’ın ve meleklerin selâm vermiş olduğu kabul edilir.(24) Bu tercihin çeşitli ayetlerden delili vardır.(25)

c) “Oraya selâmetle girin” ifadesi, müminlerin dünyada edindikleri güzel huyları cennette de devam ettirmesi manasına alınabilir. Buna göre Nûr 24/27’de başkalarına ait evlere girerken selâm verme görevinin cennete girerken de yapılması istenmiş olmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Cennete girerken selâm verin.”

d) “Oraya selâmetle girin” ifadesi, cennetliklerin orada birbirlerine selâm vermesi, esenlik dilemesi ve boş lakırdıya dalmamaları manasına da gelebilir.(26) Bu görüşün de ayetlerden delili vardır.(27)

Bu tefsiri yazarken eski âlimlerimizin önümüzü açmaları, bizi aydınlatmaları ve Kur’ân’ı anlamamızda önemli katkıları olduğunu da hatırlatmak durumundayiz. Hepsini rahmetle yâd ederek, onları da bizleri de cennetlikler arasına katmasını Rabbimizden niyaz ediyoruz.

2. ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ “İşte bu, ebedi kalma günüdür.” Bu ifadeye “İşte bu, uzun kalmanın başladığı gündür” manası da verilebilir. Bu cümle, Zümer 39/73’te de beyan edildiği gibi, cennette kalışın çok uzun bir süre olduğunun, bir anlamda cennetin ebedîliğinin değişik bir ifadesidir. Cennete girenler cennet var olduğu sürece oradan çıkmayacaklardır. Cennetin ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(28) zikredilmektedir.

Söz konusu ayetlerde burada geçtiği gibi bazen hulûd kelimesi, bazen de bununla birlikte ebed kelimesi kullanılmaktadır. Muttakîler güven içinde girdikleri cennette hiçbir yorgunluk hissetmeyecekleri gibi, oradan çıkartılmayacaklardır da.(29) Ayrıca “cennetin ürünleri ve gölgeleri devamlıdır”(30) âyeti ile “(cennet nimetleri) ne kesintiye uğrar; ne de engellenebilir”(31) ifadeleri cennetin ebedîliğinin diğer delillerindendir.

ıı. Nimetlerinin Sınırsızlığı

لَهُمْ مَا يَشَآؤُ۫نَ ف۪يهَا وَلَدَيْنَا مَز۪يدٌ “Orada kendileri için diledikleri her şey vardır. Katımızda fazlası da vardır.”

Ayetteki لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَا يَشَآؤُ۫نَ mâ yeşaûne ifadesi “diledikleri her şey”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَلَدَيْنَاve ledeynâ ifadesi “ve bizim katımızda (vardır)”; مَز۪يد mezîdün kelimesi ise “daha fazla, fazlası” demektir.

Burada cennetliklerin orada kalış süresi ile kendilerine verilecek ödülle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bir önceki ayette hitap “cennete girin” şeklinde muhataba yönelik iken, bu ayette gâib sığaya dönülmesinin muhtemel bazı sebepleri vardır: Buna göre önceki ayetin başında gizli bir ق۪يلَ لَهُمْ kîle lehum “onlara denildi ki” ifadesi var kabul edilebilir. Ayrıca burada bir “iltifat sanatı” uygulanmış olabileceği de gözardı edilmemelidir ki bu sanatta hitap ve/veya zamirler değiştirilerek amaç muhatapların zihnini dinç tutmaktır.

Ayetler arasındaki ifade ilişkisini bu şekilde beyan ettikten sonra, şimdi de buradaki iki cümleyi açıklamak istiyoruz.

1. لَهُمْ مَا يَشَآؤُ۫نَ ف۪يهَا “Orada kendileri için diledikleri her şey vardır.” Yüce Allah bu ayette cennete gidecek kişilerin orada diledikleri her şeyi bulacakları, hatta çok daha fazlasının kendilerine verileceğini beyan etmektedir. “Cennetteki rızıklar dünyada verilenlere benzerler.”(32) “Cennetlikler ve eşleri keyifli bir meşguliyet içinde olacaklar ve orada istedikleri her şey kendilerine verilecektir.”(33)

Bu konuda çeşitli âyetlerde çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Cennetin “nimetleri de gölgeleri de devamlı”dır;(34) herhangi bir “kesinti ve engelleme” söz konusu olmayacaktır.(35) Ayrıca cennet nimetleri hiçbir şekilde cennetliklerin “başına kakılmayacak”tır.(36) cennette canların istediği ve gözlerin görmek istediği her şey orada bulunacaktır.(37) Sayılan nimetlerden öte, orada cennetlikler için hazırlanan sürprizleri hiçbir insanın bilemeyeceği de beyan edilmektedir.(38)

“Cennetliklerin orada canlarının çektiği her bir şeyi ve gözleri kamaştıran tarifsiz hazları bulacağı” ifade edilmektedir.(39) Ayrıca “muttakîlere verilecek çeşitli nimetler”den söz edilmekte, bu arada “canlarının çektiği her türlü lezzeti güven içinde isteyip tadacakları”(40) bildirilmektedir. Dahası, “tercih edecekleri her meyve ile canlarının çektiği tarifsiz kuş etleri”nden de söz edilmektedir.(41)

Yüce Allah muttakilerin gireceği Adn cennetlerinin altlarından ırmaklar akacağını ve orada cennetliklerin istedikleri her ne varsa kendilerine verileceğini müjdelemektedir. Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Orada canların çektiği, gözlerin hoşlandığı her şey vardır.”

Benzer şekilde Yâsîn 36/57’de de “Onların orada istedikleri her ne varsa verileceği” müjdelenmektedir. Cehennemliklerin alabildiğine sıkıntı ve azap ortamının zıddına cennetliklerin de alabildiğine hürriyet ve ödüller içinde olacağı beyan edilerek müminlere moral, kâfirlere ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Konuyla ilgili âyetler cennetliklerin orada diledikleri her şeyi bulacaklarını açıkça göstermektedir.(42) Dünya hayatında Allah’ın dilediği gibi yaşayanlar bunun karşılığını mahşerde diledikleri ödüllerle buluşma şeklinde göreceklerdir. Bu durum birbirine benzer ifadelerle şöyle de beyan edilmektedir: “Vaktiyle yapmış olduğunuz fedâkârlıklara karşılık olarak afiyetle iyiniz, içiniz.”(43)

2. وَلَدَيْنَا مَز۪يدٌ “Katımızda daha fazlası da vardır.” Bu cümlede önceki ifadenin insan aklını ve hayalini aşan cennet ödülleri olacağı gösterilmektedir.

Çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, dünyadaki davranışların mahşerdeki karşılıkları değişik olacaktır. Detaya girmeden ana hatlarıyla bu konuda bazı ayetleri hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.

a) Kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadardır.(44) Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(45)

b) İyiliklerin karşılığı farklı olabilir: Ödülün alt sınırı, en az “fedâkârlık kadar”dır.(46) Yukarı doğru ise “daha güzeli”,(47) “çok daha fazlası”(48) veya “on katı”(49) şeklinde de verilebilir. Bunun ötesinde ödüller “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.(50) Ödülün 700’er şekillerde katlanması, çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir. İşte Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi bu kapsamda değerlendirilmelidir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsızlığı göstermektedir.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, “onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceği”ni bildirmektedir. Hz. Peygamber’in de “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(51)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “katımızda daha fazlası da vardır” ifadesi bağlamında ödülün en çoğu hakkında söylenebilecekler bunun ötesinde daha farklı yerlere çekilmemeli, referansı Kur’ân’da ve sahih sünnette olmayan yorumlar yapılmamalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Tevhîd, 25.
• 2 - Semerkandî, age., III, 337. 3 - A‘râf 7/56.
  • A‘râf 7/56
• 4 - Semerkandî, age., III, 337.
• 5 - Feth 48/29. 6 - A‘râf 7/44.
  • Fetih 48/29 A‘râf 7/44
• 7 - Zümer 39/74. 8 - Âl-i İmrân 3/9, 194; Rûm 30/6.
  • Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/194 Rûm 30/6
• 9 - Sâd 38/17, 19. 10 - Sâd 38/30. 11 - Sâd 38/44. 12 - Nisâ’ 4/80; En‘âm 6/104, 107; Hûd 11/57, 86; Yûsuf 12/55; Sebe’ 34/21; Şûrâ 42/6, 48; Kâf 50/4, 32.
  • Sâd 38/17 Sâd 38/19 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Nisâ 4/80 En‘âm 6/104 En‘âm 6/107 Hûd 11/57 Hûd 11/86 Yûsuf 12/55 Sebe' 34/21 Şûrâ 42/6 Şûrâ 42/48 Kâf 50/4 Kâf 50/32
• 13 - Mü’minûn 23/5, 9; Me‘âric 70/29, 34. 14 - Semerkandî, age., III, 338.
  • Mü'minûn 23/5 Mü'minûn 23/9 Me‘âric 70/29 Me‘âric 70/34
• 15 - Râzî, age., XXVIII, 177.
• 16 - Semerkandî, age., III, 338; Taberî, age., XXVI, 173.
• 17 - İslâmoğlu, age., s. 1036’da 17. not. 18 - Enbiyâ’ 21/28. 19 - Fâtır 35/28. 20 - Haşr 59/21.
  • Enbiyâ 21/28 Fâtır 35/28 Haşr 59/21
• 21 - Hûd 11/75; Sebe’ 34/9; Zümer 39/8; Kâf 50/8, 33.
  • Hûd 11/75 Sebe' 34/9 Zümer 39/8 Kâf 50/8 Kâf 50/33
• 22 - Semerkandî, age., III, 338; Taberî, age., XXVI, 173.
• 23 - Semerkandî, age., III, 338; Taberî, age., XXVI, 173; Zemahşerî, age., IV, 380. 24 - Zemahşerî, age., IV, 380. 25 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/32; Ahzâb 33/44; Yâsîn 36/58; Zümer 39/73.
  • Ra‘d 13/24 Nahl 16/32 Ahzâb 33/44 Yâsîn 36/58 Zümer 39/73
• 26 - Râzî, age., XXVIII, 179. 27 - Yûnus 10/10; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26.
  • Yûnus 10/10 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26
• 28 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 29 - Hicr 15/45-48. 30 - Ra‘d 13/35. 31 - Vâkı‘a 56/33.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Hicr 15/48 Ra‘d 13/35 Vâkı‘a 56/33
• 32 - Bakara 2/25. 33 - Yâsîn 36/55-57. 34 - Ra‘d 13/35. 35 - Vâkı‘a 56/33. 36 - İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 37 - Yâsîn 36/57; Fussılet 41/31-32; Zuhruf 43/71; Rahmân 55/46-76; Vâkı‘a 56/15-37; Muhammed 47/12-15. 38 - Secde 32/17.
  • Bakara 2/25 Yâsîn 36/57 Ra‘d 13/35 Vâkı‘a 56/33 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Yâsîn 36/57 Fussilet 41/32 Zuhruf 43/71 Rahmân 55/76 Vâkı‘a 56/37 Muhammed 47/15 Secde 32/17
• 39 - Zuhruf 43/71. 40 - Dühân 44/51-55; Tûr 52/17-24. 41 - Vâkı‘a 56/17-21.
  • Zuhruf 43/71 Duhân 44/55 Tûr 52/24 Vâkı‘a 56/21
• 42 - Nahl 16/31; Yâsîn 36/57; Zümer 39/34; Fussılet 41/32; Şûrâ 42/22; Zuhruf 43/71; Duhân 44/55; Muhammed 47/15. 43 - Tûr 52/19; Hâkka 69/24.
  • Nahl 16/31 Yâsîn 36/57 Zümer 39/34 Fussilet 41/32 Şûrâ 42/22 Zuhruf 43/71 Duhân 44/55 Muhammed 47/15 Tûr 52/19 Hâkka 69/24
• 44 - Nahl 16/126; Hacc 22/60; Şûrâ 42/40; Necm 53/39-41; Nebe’ 78/26. 45 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16. 46 - Bakara 2/272; Nahl 16/30; Zümer 39/70; Necm 53/40-41. 47 - Yûnus 10/26; Nahl 16/30; Neml 27/89; Kasas 28/84; Zümer 39/35. 48 - Yûnus 10/26; Ahkâf 46/16; Kâf 50/35. 49 - En‘âm 6/160. 50 - Bakara 2/261. 51 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, Cenneh ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39; Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
  • Nahl 16/126 Hacc 22/60 Şûrâ 42/40 Necm 53/41 Nebe' 78/26 Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16 Bakara 2/272 Nahl 16/30 Zümer 39/70 Necm 53/41 Yûnus 10/26 Nahl 16/30 Neml 27/89 Kasas 28/84 Zümer 39/35 Yûnus 10/26 Ahkâf 46/16 Kâf 50/35 En‘âm 6/160 Bakara 2/261