Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 81-91. âyetlerinde peygamberlerin tâbi kılındığı bir sözleşmeyi, imanın evrensel alanını, İslam’dan başka din arayışlarının boşunalığını, fedakârlık sahiplerinin ebedi ödüllerini, inkârcılığın sonunun nasıl olacağını bildirmektedir.

a) Peygamberlerden Alınan Söz ve Evrensel İman

Yüce Allah, sûrenin 81-84. âyetlerinde peygamberlerden “Ben size Kitap ve hikmet verdikten sonra beraberinizdekileri tasdik eden bir peygamber geldiğinde ona mutlaka inanıp yardım edeceksiniz” diye söz aldığını, “kabul ettiniz, bu ahdimi yüklendiniz mi?” dediğinde, “kabul ettik” cevabını verdiklerini, bunun üzerine “O halde (birbirinize) şahit olun; ben de sizinle birlikte şahitlik edenlerdenim” buyurduğunu, bundan sonra her kim (haktan) dönerse işte onların yoldan çıkmışların ta kendileri olduğunu haber vermektedir.

Ardından, göklerde ve yerdekiler ister istemez sadece ve sadece O’na teslim olduğu halde kitap ehlinin, Yüce Allah’ın dininden başkasını aradıkları, hâlbuki sonuçta sadece O’na döndürülecekleri bildirilmekte ve imana dair şu evrensel beyana yer verilmektedir: “(Ey Peygamber, onlara şöyle) de: Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya‘kûb’a ve esbât’a (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Mûsâ’ya, İsâ’ya ve diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olanlarız.”

ı. Peygamberlerin Birbirlerine İmanı ve Yardım Sözü

وَاِذْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ النَّبِيّ۪نَ لَمَآ اٰتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِه۪ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ ءَاَقْرَرْتُمْ وَاَخَذْتُمْ عَلٰى ذٰلِكُمْ اِصْر۪ي قَالُوٓا اَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَاَنَا۬ مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِد۪ينَ فَمَنْ تَوَلّٰى بَعْدَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Hani Allah peygamberlerden ‘Ben size Kitap ve hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) verdikten sonra beraberinizdekileri onaylayan bir elçi geldiğinde ona mutlaka inanacak ve yardım edeceksiniz.’ diye söz almıştı. ‘Bunu kabul ettiniz mi? Bu ağır sözümü üstlendiniz mi?’ dediğinde, ‘Kabul ettik.’ demişlerdi. (Bunun üzerine Allah) ‘(Birbirinize) şahit olun! Ben de sizinle birlikte şahitlik edenlerdenim.’ demişti. Bundan sonra kim dönerse, işte onlar yoldan çıkmışların ta kendileridir.”

Buradaki وَاِذْ اَخَذَ ve iz ehaze ifadesi “hani almıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; م۪يثَاقَ النَّبِيّ۪نَ mîsâka’n-nebiyyîne tamlaması “nebilerden söz (nebilerini sözünü)”; لَمَآ اٰتَيْتُكُمْ lemâ âteytüküm ifadesi “size verdiğimde”; مِنْ كِتَابٍ min kitâbin ifadesi “herhangi bir kitap”; وَحِكْمَةٍ ve hıkmetin kelimesi “ve hikmet”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَآءَكُمْ câeküm ifadesi “size geldiğinde”; رَسُول rasûlün kelimesi “bir elçi”; مُصَدِّق musaddıkun sözcüğü “tasdik eden”; لِمَا مَعَكُمْ limâ me‘aküm ifadesi “beraberinizdekini, beraberinizde olan şeyi”;لَتُؤْمِنُنَّ le tü’minunne fiili “muhakkak ki inanacaksınız”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”;وَلَتَنْصُرُنَّهُ ve letensurunnehû ifadesi “ve ona muhakkak ki yardım edeceksiniz”; قَالَ kâle fiili “(Allah) dedi ki”; ءَاَقْرَرْتُمْ e akrartüm sorusu “söz verdiniz mi”;وَاَخَذْتُمْ ve ehaztüm fiili “ve aldınız (mı)”; عَلٰى ذٰلِكُمْ ‘alâ zâliküm ifadesi “bu konudaki”; اِصْر۪ي ısrî tamlaması “benim ahdimi (bana verdiğiniz sözü)”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki”; اَقْرَرْنَا akrarnâ fiili “kabul ve itiraf ettik”; قَالَ kâle fiili “dedi ki”; فَاشْهَدُوا feşhedû emri “şahit olun”; وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ve ben”; مَعَكُمْ me‘aküm ifafesi “sizinle beraber(im), birlikte(yim)”; مِنَ الشَّاهِد۪ينَ mine’ş-şâhidîne ifadesi “şahitlik edenlerden”;فَمَنْ تَوَلّٰى fe men tevellâ ifadesi “her kim yüz çevirirse”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan, bu sözü verdikten sonra”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْفَاسِقُون el-fâsikûne ifadesi ise “fasıklar, yoldan çıkanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamberlerden aldığı söz ve ümmetlerin bunu tutmayanları hakkındaki ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ النَّبِيّ۪نَ لَمَآ اٰتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِه۪ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ ءَاَقْرَرْتُمْ وَاَخَذْتُمْ عَلٰى ذٰلِكُمْ اِصْر۪ي قَالُوٓا اَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَاَنَا۬ مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِد۪ينَ “Hani, Allah, nebilerden ‘Ben size Kitap ve hikmet verdikten sonra beraberinizdekileri tasdik eden bir rasûl/elçi geldiğinde ona mutlaka inanıp yardım edeceksiniz’ diye söz almıştı. ‘Kabul ettiniz, bu ahdimi yüklendiniz mi?’ dediğinde, ‘kabul ettik’ cevabını vermişlerdi. (Bunun üzerine Allah) ‘O halde (birbirinize) şahit olun; ben de sizinle birlikte şahitlik edenlerdenim’ buyurmuştu.” Yüce Allah kitap ve hikmetle gönderdiği peygamberlerinin muhataplarından tevhidin dışında herhangi bir şey istemeyeceğini beyan ettikten sonra, bu defa peygamberler ve ümmetler arası ilişki bağlamında her bir peygamberden ve dolayısıyla ümmetlerinden bir sonraki peygamberle ilgili nasıl bir tavır içerisinde olmaları gerektiğine dair bilgi vermektedir.

a)وَاِذْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ النَّبِيّ۪نَ لَمَآ اٰتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِه۪ وَلَتَنْصُرُنَّهُ “Hani Allah, nebîlerden (peygamberlerden) ‘Ben size Kitap ve hikmet verdikten sonra beraberinizdekileri tasdik eden bir rasûl/elçi geldiğinde ona mutlaka inanıp yardım edeceksiniz’ diye söz almıştı.” Yüce Allah bütün peygamberlerden söz aldığını ifade ederek buna dair detay denebilebecek ifadelere yer vermektedir. Buna göre kitap ve hikmet verdiği peygamberlerinin kendilerinden sonra gelen ve beraberlerinde bulunan ilahi mesajı tasdik etmekte olan bir başka peygamber geldiğinde ona iman etmeleri ve kendisine yardım etmeleri sözünü kendilerinden aldığını haber vermektedir.

ı. وَاِذْ اَخَذَ اللّٰهُ م۪يثَاقَ النَّبِيّ۪نَ لَمَآ اٰتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ “Hani, Allah, nebîlerden (peygamberlerden) ‘Ben size Kitap ve hikmet verdikten sonra…’ söz almıştı.” Âyette verilen bilgiye göre, Yüce Allah bu beyanı gereği “bütün nebilere kitap ve hikmet verilmiştir” ki bu durum başka âyetlerde de açıkça ortaya konulmaktadır. Buradan hareketle, nebilere kitap verilmediği, rasullere kitap verildiği şeklindeki bir kabulün doğru olmadığının en önemli delilleri arasında Âl-i İmrân 3/79 ile yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/81. âyetler de yer almaktadır. Bu konuda Bakara 2/213 ve En‘âm 6/89 gibi çeşitli âyetlerde açık bilgiler zikredilmektedir.

ıı. ثُمَّ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ “Sonra beraberinizdekileri tasdik eden bir rasûl/elçi geldiğinde.” Âyette dikkat çekilen bir başka konu, bu ifade gereği “gelecek peygamberin önceki peygamberleri ve mesajlarını tasdik edici olması”dır. Bakara 2/89’da da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da musaddık kelimeleri 18 kez geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(1) Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(2) Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitap olduğu gibi, önceki ilahi mesajlar da onları tebliğ eden peygamberler de birbirilerini tasdik edici olarak görevlendirilmiş ve onlar da bunu hayata geçirmişlerdir.

Bu âyette dolaylı olarak Kur’ân’ın Medine’deki muhataplarının ellerinde yani beraberlerinde bulunan ilahi metinleri onayladığı, bir anlamda ilahi metinlerin ruh ve mesaj birlikteliği ifade edilmektedir. “Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdik etmesi” Bakara 2/41, 89, 97, 101, Âl-i İmrân 3/3, Mâide 5/48, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Ahkâf 46/12, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de doğrudan veya dolaylı olarak belirtilmektedir. Bu çerçevede aslında bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslendikleri, ilahi vahiylerin aynı hakikatleri değişik dillerde değişik insan gruplarına sunduğu, peygamberlerin birbirlerini reddecek söylemlerde bulunmadıkları, yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/81’de belirtildiği gibi, birbirlerine yardım etmek ve destek olmakla emrolundukları, birbirlerini tasdik ettikleri açıkça ortaya konulmaktadır. Hem peygamberlerin misyonu, hem de onların tebliğ etmekle yükümlü tutuldukları ilahi mesajların durumu ve içeriği böyledir.

ııı. لَتُؤْمِنُنَّ بِه۪ وَلَتَنْصُرُنَّهُ “Ona mutlaka inanıp yardım edeceksiniz.” Yüce Allah bu âyette bütün nebilerden söz aldığını beyan ederek bu sözün içeriğini de açıklamakta ve “her peygamberin kendisinden sonra gelecek olan diğerine/diğerlerine iman etmesi ve ona yardımcı olması” gerektiğini hükme bağladığını hatırlatmaktadır. Demek ki her peygamber kendisinden sonra gelecek peygambere iman etmişti ve ümmetine de bunu emretmişti. Buradan hareketle, özellikle Hz. Peygamber’in risaletinin de peygamberler tarafından bilindiği sonucunu elde edebiliriz. Çünkü risalet kurumu önceki peygamberin tebliğ ettiği öğretileri reddetmeyi değil, tasdik etmeyi öngörmektedir. Bu yönüyle peygamberlik, kendilerini birbirlerinin rakibi gören diğer alanlardan çok farklıdır.

Feth 48/29. âyetinde Hz. Peygamber’in ve onunla birlikte iman eden müminlerin niteliklerinin Tevrât’ta ve İncil’de yer aldığı bildirilmekte, hatta Hz. Peygamber’in adının Muhammed olarak o metinlerin aslında bulunduğu anlaşılmaktadır. Kaldı ki İncîl’de de Hz. Peygamber’in isminin Ahmed olduğu ve Hz. İsa tarafından muhataplarına müjdelendiği Saff 61/6’da açıkça ifade edilmektedir. Dahası, Bakara 2/89’da verilen bilgilere göre kitap ehlinin onu tanımalarına rağmen inkâr ettikleri, En‘âm 6/20’de de Hz. Peygamber’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıdıkları beyan edilmekte, ancak gerçekleri gizledikleri de bildirilmektedir.

Konu her ne kadar bütün önceki peygamberleri içermiş ve Yüce Allah’ın risalet sistemine koyduğu ilkeyi tanıtmış olsa da asıl maksadın Hz. Peygamber’in risaletinin kabulüne yönelik olduğunda şüphe yoktur. Buna göre, Hz. Peygamber risaletle görevlendirildiğinde önceki peygamberlerin hiçbiri hayatta yoktu. Öyleyse “kendilerinden söz alınan peygamberler”den maksadın bizzat kendilerine değil de Hz. Peygamber döneminde ve sonrasında yaşayacak olan milletlere, onların ümmetlerine yönelik olduğu açıktır. Nitekim Talak 65/1 gibi âyetlerdeki kullanımlarda da olduğu gibi, “Ey Nebî, hanımları boşadığınızda…” gibi âyetlerde hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e yönelik olsa da mesaj ümmetin diğer fertlerine yönelik olarak kabul edilmelidir.

Farklı görüşler ileri sürülse de Hz. Peygamber’e iman etmesi ve ona yardımcı olunması istenenlerin öncelikli olarak Medine ve civarındaki kitap ehli olduğu,(3) onların kendilerinden peygamber beklemelerinin anlamsızlığı üzerinde durularak, gönderilen son peygambere iman etmeleri gerektiği dile getiriliyor demektir. Konuyla ilgili olarak Ebû Müslim el-Isfehânî şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Ayetin zahiri, Yüce Allah’ın söz aldığı kimselerin, Hz. Muhammed peygamber olarak gönderildiğinde, onu tasdik etmeleri gerektiğini göstermektedir. Hâlbuki bütün peygamberler, Hz. Muhammed peygamber olarak gönderildiğinde vefat etmiş idiler. Ölmüş olan kimseler sorumlu tutulamazlar. Kendilerinden söz alınmış olan kimselerin Hz. Muhammed peygamber olarak gönderildiğinde onu tasdik etmeleri vâcib olup, o peygamber olarak gönderildiğinde, diğer peygamberlere Hz. Muhammed’e iman etmeyi gerekli kılmak da mümkün olmadığına göre, kendilerinden söz alınanların, peygamberlerin bizzat kendileri değil, aksine bunların, o peygamberlerin ümmetleri olduğunu anlamış oluruz. Bizim bu fikrimizi Yüce Allah’ın kendilerinden söz almış olduğu kimselerin, Hz. Muhammed’e iman etmemeleri hâlinde fasık olacaklarına hükmetmiş olması da desteklemektedir. Çünkü bu fasıklık nitelemesi peygamberlere değil, olsa olsa ancak onların ümmetlerine uygun olabilir.”(4)

Hz. Peygamber’in risaletini kabul noktasında kendilerinden söz alınanlardan maksadın öncelikle Hz. Peygamber dönemindeki kitap ehli olduğunun delillerinden birisi de âlimlerimizin yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeyi “Allah kendilerine kitap verilenlerden söz almıştı” şeklinde okuyup anlamalarıdır ki Âl-i İmrân 3/187’de de benzer bir kullanım söz konusudur. Ayrıca maksadın ümmetler olduğu konusundaki bir başka delilin de Bakara 2/41 olduğunu belirtmemizde yarar vardır. Âyetin meali şöyledir: “Elinizdekini (Tevrat’ın aslını, özünü) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur’an’a) iman edin. Sakın onu inkâr edenlerin ilki (öncüsü) olmayın! Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın! Yalnız bana karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Âyette muhatapların aslında ümmetler olduğunun bir başka delili ise devam eden cümlede yer alan şu beyandır:

b)قَالَ ءَاَقْرَرْتُمْ وَاَخَذْتُمْ عَلٰى ذٰلِكُمْ اِصْر۪ي قَالُوٓا اَقْرَرْنَا “(Allah) ‘Kabul ettiniz ve bu ahdimi yüklendiniz mi?’ dediğinde, ‘Kabul ettik’ cevabını vermişlerdi.” Yüce Allah gönderdiği peygamberlerin şahsında ümmetlerine hitap ederek onların imanlarının bir gereği olarak Yüce Allah’ın kendilerinden almak istediği sözü onlara sunduğunu ve onların da bunu kabul ettiğini haber vermektedir.

Âyette geçen اَقْرَرْتُمْ akrartüm ve اَقْرَرْنَا akrarnâ fiilleri “ikrar etmek, kabul etmek”, اَخَذْتُمْ ehaztüm fiili “almak”, “üzerine almak”, “söz vermek” gibi anlamlar içermekte, Bakara 2/286’da da geçen اِصْر۪ ısr kelimesi ise “ahit”, “ağır söz”, “sorumluluk” manalarına gelmektedir.(5) Bütün bu kelimeler gereği, âyette verilmek istenen mesaj Yüce Allah’ın muhataplarından konuyla ilgili aldığı sözü hatırlatmaktır.

Burada sözü edilen ısr yani “ağır yük”, Âl-i İmrân 3/81’de zikredilen ve Hz. Peygamber’e kadar gönderilen bütün nebilerden alınan “yeni gelecek olan rasûle iman edip ona yardım etmeleri” şeklindeki sözdür. Hz. Peygamber son nebî ve rasûl olduğu için Bakara 2/286’da zikredilen “Ey Rabbimiz! Bize öncekilere yüklediğin ağır yükü yükleme” şeklindeki dua haliyle kabul edilmiştir ki A‘râf 7/157’de de buna değinilmektedir.(6)

Esasında risalet kurumu zaten vehbî olduğu için, Yüce Allah peygamberlerini ezeli bilgisi gereği seçmiştir ki onların herhangi bir ilahi mesaja karşı tereddüt içerisinde olmaları söz konusu bile olamaz. Bu nedenle, hitabın ümmetlere yönelik olduğunda herhangi bir şüphe olmamalıdır. Bir kişi ilahi kaynaklı herhangi bir öğretiye iman ettiğinde bütün peygamberlere iman etmeyi ve onlara yardım etmeyi üstlendiğini bilmelidir. Hz. Peygamber son rasul olduğuna, artık ondan sonra hiçbir peygamber gönderilmeyeceğine göre ilahi öğretilere iman etmenin tek muhatabı Hz. Muhammed ve dolayısıyla onun tebliğ ettiği Kur’ân’dır. Başka kabullerin işe yaramayacağı ise daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/85’te ifade edilmektedir.

c) قَالَ فَاشْهَدُوا وَاَنَا۬ مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِد۪ينَ “(Bunun üzerine Allah) ‘O halde (birbirinize) şahit olun; ben de sizinle birlikte şahitlik edenlerdenim’ buyurmuştu.” Yüce Allah bütün peygamberlerden ve elbette onların şahsında ümmetlerinden de dolaylı olarak söz aldığını beyan ederek, artık peygamberlerin ve ümmetlerinin birbirlerine şahit olmalarını,(7) zira kendisinin de buna şahitlik edenlerden olduğunu ilan etmektedir. Bu ifade hem söz verenlere yönelik bir moraldir; hem de sözünü tutmayanlara yönelik bir gözdağıdır. Yüce Allah’ın bu beyanı bir taraftan mecaz manada verilen sözler anlamında A‘râf 7/172’de zikredilen Elest Bezmi’ni hatırlatmakta, diğer taraftan da bunun peygamberlerin ümmetlerine şahit olacağı gerçeğini içeren Nisâ’ 4/41, Nahl 16/84, 89 gibi âyetlerde zikredilen “şahitlik” meselesini dolaylı olarak yeniden gündeme getirmektedir.

Râzî, bu cümlelerdeki anlam zenginliklerini ortaya koymak üzere çeşitli ihtimallerden söz ederek şu bilgileri vermektedir:

ı. “Öyleyse birbirinize ikrar ile şahid olun. Ben de sizin ikrarınıza ve birbirinizi şâhid tutmanıza şahitlik edenlerdenim.” Bu, bu işi onlara pekiştirmek ve onların Yüce Allah’ın şahadeti ile birbirlerine şahid oluşlarını hatırlayıp bildiklerinde böyle bir şahadetten dönmekten onları sakındırmak manasına gelir.”

ıı. “Öyleyse şâhid olun” emri meleklere yönelik bir hitabtır.”

ııı. “Öyleyse şâhid olun” emri “Herkes kendisini, kendisine bir şâhid kılsın” mânâsındadır. Bunun bir benzeri de “Onları kendilerine şahid tutmuş ve ‘Ben, sizin Rabbiniz değil miyim?’ (demişti.) Onlar da ‘Evet, (kendimize) şahid olduk’ demişlerdi”(8) âyetidir. Bu tür ifadeler mübâlağa yani abartı babındandır.”

ıv. “Bu, ‘bilmeme hususunda hiç kimsenin ileri sürecek mazereti kalmasın diye, bu sözü âlim-câhil herkese açıklayınız’ mânâsındadır. Şâhid kelimesi “dâvanın doğruluğunu ortaya koyan kimse” demektir.”

v. “Bu ifâde, ‘Size ikrar ettirdiğim bu sözü iyice belleyin ve bu hususta görüp gözeten bir kimse gibi olun’ mânâsındadır.”

vı. “Biz, sözün ümmetlerden alınmış olduğunu kabul edersek, bu durumda bu ifâde, peygamberlere ümmetlerine şâhid olmalarını emreden bir hitap olmuş olur.”

vıı. “Yüce Allah’ın ‘Ben de sizinle beraber şâhidlik edenlerdenim (dedi)’ buyruğu bir pekiştirme ve mecbur tuttuğu şeyi takviyedir. Bunun diğer bir faydası da şudur: Yüce Allah, her ne kadar burada başkasını şahid tutmuş ise de böyle bir şâhid tutmaya kendisinin ihtiyacı yoktur. Çünkü Yüce Allah’a hiçbir şey gizli kapaklı kalmaz. Ancak bir maslahattan ötürü onları birbirlerine şahid tutmuştur. Çünkü Yüce Allah sırları ve gizli şeylerin en gizlisini dahi bilir.”(9)

2. فَمَنْ تَوَلّٰى بَعْدَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Bundan sonra her kim (haktan) dönerse işte onlar yoldan çıkmışların ta kendileridir.” Yüce Allah peygamberlerden ve elbette onların şahsında ümmetlerinden aldığı “sonra gelecek olan peygamberlere iman ve onlara yardım” sözünden her kim dönerse, yani bu sözün gereğini yerine getirmezse, artık onların yoldan çıkmışların ta kendileri olacağını bildirmektedir.

Âyetin sonunda yer alan الْفَاسِقُون el-fâsikûne kelimesi “yoldan çıkanlar” manasına gelmekte, ilahi bir anlaşmayı ve onun prensiplerine imanı reddettikleri için de bağlam gereği burada “kâfirler”,(10) “isyan edenler”, “Allah’ın dininden çıkanlar”(11) anlamını içermektedir. Zira feseka fiili Kehf 18/50’de de zikredildiği gibi “Yüce Allah’ın emrinden çıkmak” manasında İblis’e nispet edilen bir konumda yer almaktadır. Bu arada âyette kullanılmakta olan هُم hum fasl zamiri gereği, burada hasr/kasr denen “vurgulu” bir kullanımın olduğu ve mananın son derece pekiştirilmiş bir şekilde söz konusu döneklerin kâfirlerin ta kendisi olduğunu ortaya koymaktadır. Zaten bir sonraki âyette de bu kişilerin Yüce Allah’ın dininden başka bir din arayışında oldukları ifade edilerek, bunların yoldan çıktıkları beyan edilmiş olmaktadır.

ıı. Başka Arayışların Reddedileceği

اَفَغَيْرَ د۪ينِ اللّٰهِ يَبْغُونَ وَلَهُٓ اَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَاِلَيْهِ يُرْجَعُونَ “Göklerde ve yerdekiler ister istemez yalnızca O’na teslim olduğu hâlde, onlar (kitap ehli), Allah’ın dininden başkasını mı arıyorlar? (Oysa) yalnızca O’na döndürülecekler.”

Âyetteki اَفَغَيْرَ د۪ينِ اللّٰهِ efeğayra dînillâhi sorusu “Allah’ın dini dışında (başka bir şey) mi?”; يَبْغُونَ yebğûne ifadesi “arıyorlar”; وَلَهُٓ ve lehû ifadesi “sadece O’na”; اَسْلَمَ esleme fiili “teslim olmuş(ken)”;مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki kişiler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerdekiler”; طَوْعًا وَكَرْهًا tav‘an ve kerhen ifadesi “ister istemez”; وَاِلَيْهِ ve ilehyi ifadesi “sadece O’na”; يُرْجَعُونَ yurce‘ûne edilgen fiili ise “döndürülecekler” demektir.

Burada inkârı tercih edenlere yönelik bir uyarı ve hakikatin farkına varmalarını sağlayacak ifadeler gündeme getirilmektedir.

1.اَفَغَيْرَ د۪ينِ اللّٰهِ يَبْغُونَ وَلَهُٓ اَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا “Göklerde ve yerdekiler ister istemez sadece ve sadece O’na teslim olduğu halde onlar (kitap ehli), Allah’ın dininden başkasını mı arıyorlar?” Yüce Allah bir önceki âyette, Hz. Muhammed’e iman etmeyi geçmiş bütün peygamberlere ve ümmetlere gerekli kıldığı bir hükmü olduğunu beyân edince, bunu istemeyen ve kabul etmeyen herkesin Allah’ın dininden başka bir din istemiş olacağını açıklamak üzere bu beyana yer vermektedir.

a)اَفَغَيْرَ د۪ينِ اللّٰهِ يَبْغُونَ “Onlar (kitap ehli), Allah’ın dininden başkasını mı arıyorlar?” Yüce Allah başta vahyin indirildiği dönemdeki kitap ehli olmak üzere, esasında evrensel manada din olarak İslâm’ın dışındaki arayışları reddetttiğini bir soru cümlesi olarak dile getirmektedir. İfadenin başında soru edatı olarak kullanılan hemze aslında istifhâm-ı inkârî yani sorunun tersinin doğru olduğunu gösteren bir mana verdiği için, “Başka bir din mi arıyorlar” demek “evet başka bir din arayışındalar” manasına gelmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(12) geçenيَبْغُونَ yebğûne fiili “istemek”, “arzu etmek” manalarına gelmekte, burada söz konusu kişilerin din arayışında olduklarını ifade etmektedir.

Âyette geçen د۪ينِ اللّٰهِ dînillâhi “Allah’ın dini” ifadesi Yüce Allah katında tek dinin bulunduğunu, başka kabullerin din olarak dikkate ve ciddiye alınmayacağını dolaylı olarak ortaya koymaktadır. Bu durum Âl-i İmrân 3/18’deki “İslâm’ın tek din olduğu” bilgisine, ayrıca Mâide 5/3’teki “Size din olarak İslâm’ı seçtim” beyanına, nihayet din ile fıtratın eşitlendiği Rûm 30/30’daki buyruğa tamamen uygundur. Âl-i İmrân 3/85’te zikredilen “İslam’da başka dinin kabul edilmeyeceği, edinenlerin ise âhirette ziyana uğrayanlardan olacağı” ifadesi de bütün bunları desteklemektedir.

b) وَلَهُٓ اَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا “Göklerde ve yerdekiler ister istemez sadece ve sadece O’na teslim olduğu halde.” Yüce Allah göklerde ve yerde bulunan herkesin Allah’a teslimiyet içerisinde bulunduğunu beyan ederek, bu teslimiyetin yaratılış gereği olarak ve elbette zorunlu bir şekilde gerçekleşmekte olduğunu haber vermektedir.

ı. وَلَهُٓ اَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerdekiler sadece ve sadece O’na teslim olduğu halde.” Burada kendilerine gönderme yapılanlar zorunlu olarak Allah’a boyun eğdiklerine göre, Hz. Muhammed’in çağdaşı olan inkârcıların da daha sonra gelecek olanların da kâinattaki evrensel manadaki teslimiyete katılmaları kendilerinden istenmekte, başka arayışlara girmeleri eleştirilip kınanmaktadır.

Âyette مَنْ men edatı kullanıldığı için maksadı iradeli varlıklar manasında “melekler”, “cinler” ve “insanlar” şeklinde anlamak önceliklidir. Ancak bu edatı مَا mâ anlamında alarak maksadı “göklerde ve yerde olan herkes ve her şey” olarak anlamak yani genel manada bütün mahlûkatın Allah’a boyun eğmişliği şeklinde yorumlamak da mümkündür.

ıı. طَوْعًا وَكَرْهًا “İster istemez.” Kur’ân’da dört kez(13) geçen ve bu âyette de yer alan طَوْعًا وَكَرْهًا tav‘an ve kerhen beyanı benzer içerikte “göklerde ve yerdeki herkesin Allah’a secde etmekte oldukları” şeklinde Ra‘d 13/15’te de zikredilmektedir. Gerek bu örneklerde, gerekse Tevbe 9/53’te yer alan bu ifade her ne kadar “gönülden gelerek ve istemeyerek” şeklinde bir anlam içerse de Elmalılı’nın ifade ettiği gibi buna “ister istemez”, “zorunlu olarak” manası vermek daha isabetlidir. Benzer bir mesaj göklerin ve yerin ilahi çağrıya icabet etmesiyle ilgili olarak Fussilet 41/11’de de yer almaktadır. Yüce Allah göğe ve yeryüzüne emretmiş, onlar da elbette mecazen “ister istemez” diyerek bu emre boyun eğmişlerdir. Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen husus, esasında “zorunlu olarak” manasını içermektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde muhataplar eğer cansız varlıklar iseler, bunlar zaten o emre göre yaratılıp programlanmışlardır; herhangi bir aykırılıkları düşünülemez. Maksat melekler olunca da aynı durum söz konusudur. Çünkü onlar da iradelerini sadece ve sadece Allah’ın emrini yerine getirmek üzere programlanmışlardır.(14) Geriye insanlar ve cinler kalmaktadır. Onların itaatkâr olanları zaten secde emrine boyun eğenlerdir; diğerleri ise isyanın karşılığı olarak mahşerde azaba boyun eğmek zorunda kalacaklardır. Veya inanmayanlar iradeleriyle Yüce Allah’a boyun eğmeseler de onlar da Allah’a boyun eğen varlıklara muhataptırlar ve kendi iradeleriyle istemeseler de onların hücreleri bu boyun eğişin bizzat uygulayıcılarıdırlar.

c) Bu âyetin izahı bağlamında Râzî’nin yaptığı açıklamaları çok önemli bulduğumuz için burada onları aktarmakta yarar görmekteyiz.

ı. “Yüce Allah dışındaki bütün varlıklar, zâtı bakımından mümkün varlıklardır. Zâtı bakımından mümkün olan her varlık, ancak Allah’ın var etmesiyle var, yok etmesiyle de yok olur. O zaman, Allah’ın dışında bulunan her şey, varlık ve yokluk taraflarından Allah’ın kudretine boyun eğmiş ve O’na itaat etmiştir. İşte, boyun eğmenin nihayeti de budur. Sonra, bu izahta başka bir incelik daha vardır ki o da şudur: ‘O’na boyun eğmiştir’ beyanı, bir hasr/kasr (vurgu) ifade eder. Yani, bu ifade ‘Göklerde ve yerde bulunan herşey ve herkes başkasına değil, sadece ve sadece O’na boyun eğmiştir’ demektir. Bu nedenle, bu âyet, vâcibu’l-vücûd’un tek olduğunu ve ister akıl, ister nefis, ister ruh, ister cisim, ister cevher, ister araz, ister fail, isterse fiil olsun, O’nun dışındaki her şeyin ancak Allah’ın var etmesiyle meydana geleceğini ve O’nun yok etmesiyle de yok olacağını ifâde etmektedir. Bu mânaya delâlet etme hususunda bunun bir benzeri de Yüce Allah’ın ‘Göklerde ve yerde bulunan herkes, ister istemez Allah'a secde eder’(15) ve ‘Hiçbir şey hariç olmamak üzere, hepsi O’nu hamd ile tesbih eder’(16) âyetidir.”

ıı. “Yüce Allah’ın irade buyurduğu hususta hiç kimsenin O’na karşı koyması mümkün değildir. Varlıklar, Yüce Allah’ın muradını ya isteyerek veyahut da istemedikleri halde kabul etmek zorundadırlar. Meselâ sâlih müslümanlar, dinle ilgili meselelerde Allah’a isteyerek; tabiatlarına ters düşen hastalık, fakirlik, ölüm ve benzeri şeyler hususunda da O’na istemeyerek (kerhen) boyun eğerler. Kâfirlere gelince, onlar, her halükârda Allah’a kerhen boyun eğerler. Çünkü onlar din ile alâkalı olan hususlarda Allah’a boyun eğmezler; dinî olmayan diğer hususlarda ise O’na kerhen teslim olurlar. Çünkü onların Allah’ın kaza ve kaderini savuşturmaları mümkün değildir.”

ııı. “Müslümanlar isteyerek, kâfirler ise ölümleri esnasında kerhen ve istemeyerek Allah’a boyun eğmişlerdir. Çünkü Yüce Allah ‘Fakat azabımızı gördükleri zaman, imanları fayda verecek değildi’(17) buyurmuştur.”

ıv. “Bütün mahlûkat Yüce Allah’ın ‘Andolsun ki onlara, gökleri ve yeri kimin yarattığını sorarsan, muhakkak ki ‘Allah’ derler’(18) âyetinin delaletiyle, O’nun uluhiyyetine isteyerek, O’nun tekliflerine, elem ve kederleri yaratıp vermesine de istemeyerek boyun eğmektedirler.”

v. “Bütün varlıkların boyun eğmesi, mîsak alındığı sırada meydana gelmiştir ki bu da Yüce Allah’ın ‘Hani, Rabb’in Âdemoğullarından onların sırtlarından zürriyetlerini çıkarıp kendilerini nefislerine şahit tutmuş ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’ demişti’(19) âyetinin ifade ettiği husustur.”

vı. “Hasan el-Basrî ‘İsteyerek boyun eğmek’ gökteki (meleklere) mahsustur. Yerdekilere gelince bunların bir kısmı isteyerek, bir kısmı da kerhen boyun ederler’ demiştir.”

vıı. Ben de derim ki Yüce Allah bu hususu, gökleri ve yeri yaratması konusunda zikretmiştir ki bu da ‘Sonra da ona ve yeryüzüne ‘ikiniz de ister istemez gelin’ buyurdu’(20) âyetinde bahsedilmiş olan husustur. Bu konuda, insanı hayranlıklar içinde bırakan birçok sırlar bulunmaktadır.”(21)

2. وَاِلَيْهِ يُرْجَعُونَ “(Hâlbuki) sadece O’na döndürüleceklerdir.” Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(22) Yüce Allah göklerde ve yerde bulunanların hepsinin ister istemez sadece ve sadece Allah’a boyun eğdiğini beyan ettikten sonra, özellikle iradeli varlıklar kendilerine verilen her bir nimet için imtihana tâbi tutulduklarını ve bunların hesabını vermeleri için sadece ve sadece Allah’a döndürüleceklerini haber vermektedir. İnsanlar kimin huzuruna çıkacaklarsa onun dediği gibi yaşamalıdırlar. Bu nedenle, başka beklentilere girmenin de başkalarından korkup çekinmenin de hiçbir anlamının bulunmadığını beyan için âyette اِلَيْهِ ileyhi ifadesi fiilden öne alınarak devrik bir cümle tercih edilmiştir.

ııı. Ayırım Yapılmadan Bütün Peygamberlere İnanılması

قُلْ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ عَلَيْنَا وَمَآ اُنْزِلَ عَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطِ وَمَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى وَع۪يسٰى وَالنَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “(Onlara) de ki: Biz Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakup’a ve (onların) torunlarına indirilene; Rableri tarafından Musa’ya, İsa’ya ve (diğer) peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz yalnızca O’na (Allah’a) teslim olanlarız.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve indirilene”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve (yine) indirilene”; عَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ ‘alâ ibrâhîme ifadesi “İbrahim’e”; وَاِسْمٰع۪يلَ ve ismâ‘île kelimesi “ve İsmail’e”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka kelimesi “ve İshak’a”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimesi “ve Yakup’a”; وَالْاَسْبَاطِ ve’l-esbâtı kelimesi “ve torunlara”; وَمَآ اُو۫تِيَ ve mâ ûtiye ifadesi “ve verilmiş olana”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; وَع۪يسٰى ve ‘îsâ kelimesi “ve İsa’ya”; وَالنَّبِيُّونَ ve’n-nebiyyûne sözüğü “ve nebilere, peygamberlere”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabihim ifadesi “onların Rabbinden”;لَا نُفَرِّقُ lâ nüferrıku fiili “ayırım göstermeyiz, ayırım yapmayız”; بَيْنَ اَحَدٍ beyne ehadin ifadesi “hiçbiri arasında”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, onların”; وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na”; مُسْلِمُونَ müslimûne kelimesi ise “teslim onlar(ız)” demektir.

Burada ilahi mesajlardaki ruh ve misyon birlikteliği ile peygamberlik kurumuna dair çok önemli bazı hususlar gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَمَآ اُنْزِلَ عَلَيْنَا وَمَآ اُنْزِلَ عَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَالْاَسْبَاطِ وَمَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى وَع۪يسٰى وَالنَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ “(Ey Peygamber, onlara şöyle) de: Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya‘kûb’a ve esbât’a (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Mûsâ’ya, İsâ’ya ve diğer nebilere verilenlere inandık.” Bu ifadenin bir benzeri Bakara 2/136’da da geçmektedir. Yüce Allah önceki âyette kitap ehlinden bazıları başta olmak üzere inkârcıların hepsinin Allah’a boyun eğmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette hitabı Hz. Peygamber’e yönlendirmektedir. Bu çerçevede imanın iman olabilmesinin yolunun başta Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân olmak üzere bütün peygamberlere indirilen mesajlara inanmaktan geçtiğini belirtmek istemektedir ki zaten bir sonraki âyette de buna dikkat çekilmektedir.

Âyette geçen mesaj bütün peygamberlere indirilen ilahi prensiplere iman etmenin zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır. Elbette âyette bütün peygamberler sayılmamakta, bir kısmının adı verildikten sonra الْاَسْبَاط el-esbât sözcüğü kullanılarak Hz. İbrâhim’in, Hz. İshâk’ın ve Hz. Ya‘kub’un soyundan gelen torun peygamberler de kast edilmektedir. Kur’ân’da beş kez(23) geçen bu kelime “torunlar” anlamında bu üç peygamberi, A‘râf 7/160’ta ise İsrailoğullarının ayrıldığı 12 kolu ifade etmektedir. Esasında buradaki maksadı biyolojik soy olarak değil de bir sîret yani kabul ve yaşantı anlamında iman soyu olarak kabul edersek o zaman âyette bütün peygamberlerin söz konusu edildiği sonucunu elde etmiş oluruz.

2. لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olanlarız.” Bu iki cümle aynı şekilde Bakara 2/136’da da geçmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in ilan etmesini istediği bu mesajın sonunda peygamberler arasında hiçbir ayırım yapılmaması gerektiğini, hepsine iman etmenin zorunlu olduğunu ve onlara imanı emreden Yüce Allah’a teslim olunması gerektiğini tebliğ ve ilan etmesini istemektedir.

a)لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْهُمْ “Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz.” Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri Bakara 2/136, 285 ve Nisâ’ 4/152’te de yer almaktadır. Yüce Allah imanın iman olabilmesinin yolunun risalet öğretileri arasında ayırım yapmamaktan geçtiğini işte bu cümlesinde dile getirmektedir.

Âyetin bu kısmında verilmek istenen mesajla ilgili olarak Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Bu âyette de geçtiği üzere, Yüce Allah din konusunda bize kanun olarak belirlediği şeyleri daha önce Hz. Nûh’a da bu arada Hz. Peygamber’e de, aynı şekilde daha önce Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsâ’ya da emrettiğini bildirerek, ilahi mesajlardaki kaynak ve ruh birlikteliğine dikkat çekmektedir.

Risalet öğretilerinde ruh ve misyon birlikteliği olarak daha önce yorumladığımız Bakara 2/136 ve Âl-i İmrân 3/19, 81’de, ayrıca Âl-i İmrân 3/52, En‘âm 6/83-90, A‘râf 7/126, Enbiyâ’ 21/92, Hacc 22/78, Mü’minûn 23/52, Şu‘arâ’ 26/192-196, Şûrâ 42/13, Ahkâf 46/9, Necm 53/36-41 ve A‘lâ 87/18-19 gibi çeşitli âyetlerde konuyla ilgili mesajın yer aldığını belirtmekle yetinelim.

Bütün bu ve benzer âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir.

Bu konuyu detaylı bir şekilde A‘lâ 87/19’da ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, ilahi prensiplerdeki ruh birlikteliğinin gerekçeleri üzerinde durmaya çalışacağız. Bu arada peygamberlerin tafdîli konusunun ele alındığı Bakara 2/253’te konuyla ilgili oldukça geniş açıklamalarda bulunduğumuz için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

b) وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olanlarız.” Daha önce yorumladığımız Bakara 2/133, 136. âyetin sonunda da zikredilen bu ifade, tam bir tevhid vurgusu içermekte, bütün peygamberlerin islam peygamberi olduğu, aynı kaynaktan geldikleri, aynı mesajları ümmetlerine ilettikleri, dolayısıyla onları seçip gönderen ilahi kudrete bütün bir halde teslimiyet göstermek gerektiği ifade edilmek istenmektedir. Bu ifade Bakara 2/131. âyette dile getirilen ve Hz. İbrâhim’e yönlendirilen “teslim ol” emrine onun verdiği “ben âlemlerin Rabbine teslim oldum” beyanıyla bire bir örtüşmekte ve Hz. İbrâhim’in ortaya koyduğu tevhid duruşunun bütün müminler için gerekli olduğu belirtilmiş olmaktadır.

Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınarak elde edilen devrik cümle yapısı, hasr/kasr tekniği gereği “vurgu” manası vererek başka hiçbir varlığa tapınılamayacağı, onlara hiçbir şekilde kulluk edilemeyeceği gerçeğini ortaya koymaktadır.

b) İslam’dan Başka İnanışların Reddi

Yüce Allah, sûrenin 85-89. âyetlerinde İslâm’dan başka herhangi bir din arayanların bu arayışlarının kendilerinden asla kabul edilmeyeceğini, böylelerinin ahirette ziyan edenlerden olacağını haber vermekte, iman etmelerinden, Rasûl’ün hak olduğuna şahit olmalarından ve kendilerine apaçık deliller gelmesinden sonra inkâr eden bir kavme Allah’ın hidâyet etmeyeceğini beyan etmekte, bunların ceza olarak Allah’ın, meleklerin ve bütün insanlığın lânetine uğrayacaklarını, ebediyyen lânetin içinde kalacaklarını, azaplarının hafifletilmeyeceğini ve yüzlerine bakılmayacağını bildirmekte, ancak tevbe edip durumlarını düzeltenlerin istisna edileceğini ifade etmektedir.

ı. Başka Din Edinmenin Ziyana Dönüşmesi

وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْاِسْلَامِ د۪ينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْاٰخِرَةِ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “Kim İslam’dan başka bir din ararsa, (bilsin ki bu) kendisinden asla kabul edilmeyecektir ve ahirette o, kaybedenlerden (olacak)tır.”

Âyetteki وَمَنْ يَبْتَغِ ve men yebteğı ifadesi “her kim ararsa, edinirse”; غَيْرَ الْاِسْلَامِ ğayra’l-islâmi ifadesi “İslam’dan başka”; د۪ينًا dînen ifadesi “herhangi bir din”; فَلَنْ يُقْبَلَ fe len yukbele fiili “asla kabul edilmeyecektir”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (kişi)”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette”; مِنَ الْخَاسِر۪ينَ mine’l-hâsirîne ifadesi ise “kaybedenlerden (olacak)tır” demektir.

Burada İslâm’ın evrenselliği manasında başka hiçbir dinin kabul edilmeyeceği bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْاِسْلَامِ د۪ينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ “Kim, İslâm’dan başka herhangi bir din ararsa, (benimserse, bilsin ki) kendisinden (böyle bir din) asla kabul edilmeyecektir.” Yüce Allah önceki âyette peygamberlerin aynı kaynaktan geldiğini ve onlar arasında ayırım yapılmaması gerektiğini beyan ettikten sonra, aslında bütün peygamberlerin getirip tebliğ ettiği dini öğretilerin adının “İslâm” olduğunu, bu nedenle ortak değer olan İslâm’dan yani “Allah’a teslimiyet”ten başka herhangi bir din edinilmesi durumunda bunun kesinlikle ve ebediyyen kabul edilmeyeceğini haber vermektedir.

Âyette geçen يَبْتَغِ yebteğı fiili “aramak”, “edinmek”, “istemek”, “benimsemek” gibi manalara gelmekte, bu arada د۪ينًا dînen kelimesi de eliflâmsız yani başında herhangi bir belirteç edatı olmadan kullanıldığı için “herhangi bir din” manasını vermektedir. Cümlenin sonunda yer alan لَنْ يُقْبَلَ len yukbele ifadesindeki لَنْ len edatı ise söz konusu arayışların kesinlikle ve ebediyyen kabul edilmeyeceği manasını vermektedir.

Yüce Allah kendi katında tek dinin bulunduğunu, başka kabullerin din olarak dikkate ve ciddiye alınmayacağını ortaya koymaktadır. Bu durum Âl-i İmrân 3/19’daki “İslâm’ın tek din olduğu” bilgisine, ayrıca Mâide 5/3 ve Nûr 24/55’teki “din olarak İslâm’ın seçilmesi” beyanına, nihayet din ile fıtratın eşitlendiği Rûm 30/30’daki buyruğa tamamen uygundur. Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/85’te beyan edilen “İslam’da başka dinin kabul edilmeyeceği, edinenlerin ise âhirette ziyana uğrayanlardan olacağı” ifadesi de bütün bunları desteklemektedir. Bu konudaki detayı daha önce ele aldığımız Âl-i İmrân 3/19’da ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

2. وَهُوَ فِي الْاٰخِرَةِ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “O, ahirette ziyan edenlerden (olacak)tır.” Yüce Allah İslâm’dan başka herhangi bir dini benimseyenlerden bu şekildeki bir kabulün kesinlikle itibar görmeyeceğini, kabule mazhar kılınmayacağını beyan ettikten sonra, bu gibilerin âhirette de hüsrana yani zarara ve ziyana uğrayanlar, yani kaybedenler arasında yer alacaklarını haber vermekte, bütün muhatapları bu şekilde dolaylı olarak uyarmak istemektedir.

ıı. İnkârda Israrın Acı Sonu

كَيْفَ يَهْدِي اللّٰهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ ا۪يمَانِهِمْ وَشَهِدُوٓا اَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَآءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “İman etmelerinden, Elçinin gerçek olduğuna şahit olmalarından ve kendilerine apaçık deliller gelmesinden sonra (hâlâ) inkâr eden bir toplumu Allah nasıl doğru yola ulaştırır (ki)! Allah o zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl”; يَهْدِي yehdî fiili “hidayet eder ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; قَوْمًا kavmen ifadesi “(şöyle) bir kavme”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr etmiş”; بَعْدَ ا۪يمَانِهِمْ ba‘de îmânihim ifadesi “onların imanından sonra”;وَشَهِدُوا ve şehidû fiili “ve şahit oldular”; اَنَّ الرَّسُولَ enne’r-rasûle ifadesi “muhakkak ki Elçi, Resül”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; وَجَآءَهُمُ ve câehum ifadesi “ve onlara gelmişti”; الْبَيِّنَاتُ el-beyyinâtü ifadesi “apaçık belgeler”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, yol göstermez”; الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ el-kavme’z-zâlimîne tamlaması ise “zalim, haksızlık eden bir topluma” demektir.

Burada imandan sonra küfre düşenlerin feci akıbeti hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. كَيْفَ يَهْدِي اللّٰهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ ا۪يمَانِهِمْ وَشَهِدُوٓا اَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَآءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ “İman etmelerinden, Rasûl’ün hak olduğuna şahit olmalarından ve kendilerine apaçık deliller gelmesinden sonra inkâr eden bir kavme Allah nasıl hidâyet eder (ki)!?” Yüce Allah, kendi katındaki tek makbul dinin İslam olduğunu beyan bağlamında başka din içerikli şeyleri kesinlikle kabul etmeyeceğini bildirdikten sonra, artık bu şekilde bir imana eriştikten, Hz. Peygamber’in risaletinin hak olduğuna şahit olduktan, dahası hakikatin her türlü apaçık belgeleri kendilerine geldikten sonra küfre düşenlere, inkârı tercih edenlere hidayet etmeyeceğini haber vermektedir.

Âyetin başında yer alan كَيْفَ keyfe edatı burada “nasıl” manasının beraberinde “niçin” anlamını da içermektedir ki maksat, bu gibilere niçin hidayet edilmeyeceğine dikkat çekilmesidir. Buradaki soru cümlesi inkârî manada olduğu için “nasıl hidayet eder ki” ifadesi “hidayet etmez” manasına gelmektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bunların bir kısmını hatırlatarak âyetteki mesajın daha iyi kavranmasına çalışacağız.

ı. “İbn Abbâs şöyle demiştir: Bu âyet, önce inanıp da sonra irtidâd ederek kaçıp Mekkelilere sığınarak Hz. Peygamber’in başına zamanın belâ­larının gelmesini beklemeye başlayan on kişilik bir topluluk hakkında nazil olmuştur. Yüce Allah onlar hakkında işte bu âyeti indirmiştir. Onların içinde tevbe edenler bulunduğu için bu tevbe etmiş olan kimseleri ‘Bundan sonra tevbe edenler müstesna’ ifadesiyle istisna etmiştir.”

ıı. “Yine İbn Abbâs’ın şöyle dediği rivayet edilmiştir: Bu âyet, Kurayza, Nadîr ve onların dininde olan Yahudiler hakkında nazil olmuştur ki onlar Hz. Muhammed peygamber olarak gönderilmeden önce ona inanıp nübüvvetine şehadette bulunduktan sonra onu inkâr etmişlerdi. O, bizzat peygamber olarak gönderilip onlara apaçık delil ve mucizeler getirince, sırf haset ve kıskançlıklarından dolayı onu inkâr etmişlerdir.”

ııı. “Bu âyet, Hars b. Süveyd hakkında nazil olmuştur. Hars, Ensâr’dan biriydi. Dinden döndüğüne pişman olunca kavmine ‘Benim tevbem kabul olunur mu?’ diye Hz. Peygamber’e sormaları için haber yollamıştı. Kardeşi ona, hakkında âyet nazil olduğunu bildirince, bunun üzerine o da kalkıp Medine’ye gelerek, Hz. Peygamber’in huzurunda tevbe etmişti.”(24) Bu âyetlerin iniş sebebi olarak daha başka rivayetler de nakledilmektedir.(25)

b) Elbette rivayetlerde aktarılan olaylar âyetlerdeki mesajlarla örtüşebilir; ancak rivayetlere bakarak âyetlerin mesajını tarihe götürüp orada bırakmak doğru bir okuma ve anlama biçimi değildir. Bu nedenle, biz âyetlerde verilmek istenen mesajın evrensel olduğunu kabul ederek şunları ifade etmek istiyoruz:

Yüce Allah önceleri iman edip, sonrasında bile isteye küfre düşenlerden söz etmekte, bu kişilerin tevbe etme gibi bir niyetlerinin ve çabalarının bulunmadığını dile getirmek istemektedir. Çünkü bu kişiler imandan sonra küfre girmişler, Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili nice hakikatlere şahitlik etmişler ve sonunda hak ve hakikatin ortaya konduğu nice beyanlar kendilerine ulaşmış olmasına rağmen, ısrarla ve inatla küfrü tercih etmişlerdi. Onların bu durumu küfürde kararlılıktan başka bir şey olmadığı için, bu gibilerin hidayet istemeleri gibi bir durumlarının olmadığı anlaşılmaktadır. Her şeye rağmen, tevbe etmek isteyenler olursa onlarla ilgili olarak kapının açık olduğu Âl-i İmrân 3/89. âyette dile getirilmektedir.

İman ettikten sonra küfre düşmeyle ilgili olarak Nisâ’ 4/137’de şöyle buyrulmaktadır: “İman edip sonra inkâr edenleri, sonra yine iman edip tekrar inkâr edenleri, sonra da inkârlarını arttıranları Allah ne bağışlayacak, ne de onları doğru yola iletecektir.” Aynı mesajı içermesi bakımından Nisâ’ 4/168’de de şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edip zulmedenleri Allah asla bağışlayacak değildir. Onlan (başka) bir yola iletecek de değildir.”

Bu âyetlerden de anlaşıldığına göre, iman ve küfür arasında yaşanacak zikzaklar, söz konusu kişileri imana değil de küfre doğru sürüklemekte ve küfürde ilerlemelerine neden olmaktadır. Konuyla ilişkilendirilebilecek âyetlerden bir grubu da Bakara 2/159-162’de yer almaktadır ki orada hakikati önce gizleyenler, sonra bundan vazgeçip ilan edenler, daha sonra bunu yeniden gizleyenlerin bu şekilde öleceğine dair bilgiler verilmektedir ki konunun ele alındığı âyetlerde sonuç aynı kapıya çıkmaktadır.

Yüce Allah inkârı tercih edenlere artık hidayet etmeyecektir; çünkü onlar hidayeti istememekte, inkârda kararlılık göstermektedirler. Daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/90’da da imandan sonra küfre girenler nihayetinde küfürde ilerleyecekleri için tevbelerinin de ebediyyen kabul edilmeyeceği, bu nedenle bu gibilerin sapkınların ta kendileri olduğu belirtilmektedir.

2. وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Allah zalim toplumu hidâyete erdirmez.” Kur’ân’da pek çok âyette yer alan bu ifadede Yüce Allah hak ve hakikatin karşısına dikilip hakkı mağlup etmeye çalışanlara zalim sıfatını vermekte ve zalimliği tercih ettikleri sürece onları hidayete erdirmeyeceğini bildirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen kişilerin dinden döndükten sonra hidayete erdirilmeyecekleri ifade edilmektedir. Bunlar dinden dönmekle “yapılması gerekenin zıddını yaptıkları” için Yüce Allah tarafından zulümle nitelendirilmişlerdir. Bu gibi kişilerin zulmü devam ettirdikleri sürece hidayete erdirilmeyecekleri bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır.

“Hidayet” konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ııı. İnkârcılara Verilecek Ceza Ve Tevbenin Etkisi

اُو۬لٰٓئِكَ جَزَآؤُ۬هُمْ اَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللّٰهِ وَالْمَلٰٓئِكَةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَاَصْلَحُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “İşte onların cezası, şüphesiz ki Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların lanetinin onların üzerine olmasıdır. Onlar orada (lanet içinde) ebedî kalıcıdır. Artık ne azapları hafifletilecektir ne de onlara (yüzlerine) bakılacaktır. Ancak bundan sonra tevbe edip kendilerini düzeltenler hariçtir. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Buradaki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; جَزَآؤُ۬هُمْ cezâuhum tamlaması “onların cezası”; اَنَّ عَلَيْهِمْ enne ‘aleyhim ifadesi “muhakkak ki onların üzerinedir”; لَعْنَة اللّٰهِla‘netellâhi tamlaması “Allah’ın laneti”; وَالْمَلٰٓئِكَة ve’l-melâiketi kelimesi “ve meleklerin”; وَالنَّاسِ ve’n-nâsi sözcüğü “ve insanların”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi “hepsinin”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcıdırlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لَا يُخَفَّفُ lâ yuhaffefu edilgen fiili “hafifletilmez”; عَنْهُمُ ‘anhum ifadesi “onlardan”; الْعَذَاب el-‘azâbü sözcüğü “azap”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) değildir”; يُنْظَرُونَ yunzarûne edilgen fiili “onlara bakılmaz, kendilerine fırsat verilmez”; اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا illellezîne tâbû istisnası “tevbe edenler, yönelenler hariç”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “ondan sonra”;وَاَصْلَحُوا ve aslehû fiili “ve islah olanlar”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayıcı(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada imandan sonra inkâra dalanların mahşerdeki cezası ile inkârdan vazgeçip iman ve salih amel sahibi olanların bağışlanabileceği müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. اُو۬لٰٓئِكَ جَزَآؤُ۬هُمْ اَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللّٰهِ وَالْمَلٰٓئِكَةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “İşte onların cezası, muhakkak ki kendilerine Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların lânet etmeleridir. Onlar ebediyyen orada (lânet içinde) kalıcıdırlar. Artık ne azapları hafifletilecektir ne de onlara (yüzlerine) bakılacaktır.” Yüce Allah önceki âyette imandan sonra küfre girenlere artık hidayet etmeyeceğini ifade ettikten sonra, bu defa onlara edeceği cezayı dile getirmektedir.

a) اُو۬لٰٓئِكَ جَزَآؤُ۬هُمْ اَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللّٰهِ وَالْمَلٰٓئِكَةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ “İşte onların cezası, muhakkak ki kendilerine Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların lânet etmeleridir.” Bu ifadenin bir benzeri Bakara 2/159’da yer almaktadır.

ı. Âyette geçen جَزَآؤُ cezâ’ kelimesi “mutlak karşılık” manasına gelse de burada “azap karşılığı” anlamını vermektedir. Ayrıca عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesinin لَعْنَة la‘neh kelimesinden önce kullanılması, burada “vurgulu” bir mananın bulunduğunu göstermekte, lanetin özellikle bu kişiler üzerine olacağı bildirilmektedir.

ıı. Yüce Allah, dinden dönenleri artık hidayete erdirmeyeceğini beyan ettikten sonra, bunların cezası olarak hem kendisinin hem meleklerin hem de bütün insanların bu gibilere lanet edeceğini haber vermektedir. La‘net kelimesi “uzaklaştırmak”, “sevaptan uzak tutmak”, “ilahi rahmet ve merhametten uzak tutmak” manasına gelmekte ve gerçekleri gizleyenlerin rahmet ve merhametten uzak tutulacakları anlamını içermektedir. Lanet edenlerin kim olduklarıyla ilgili olarak da bunların melekler, peygamberler ve salih kişiler olduğu ifade edilmektedir.(26)

A‘râf 7/44’te de ele alacağımız üzere, Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba düçar kılınmalarıdır.

ııı. Laneti kimin hakettiğiyle ilgili olarak çeşitli özelliklerin ve insan tiplerinin zikredildiği görülmektedir. Bu bağlamada kâfirlerin,(27) ilâhi gerçekleri ve mesajları gizleyenlerin,(28) hakkı yalanlayanların,(29) yalan konuşanların,(30) imandan sonra küfrü tercih edenlerin,(31) insanları Allah yolundan engelleyen zalimlerin,(32) âyetleri yalanlayıp peygamberlere isyan edenlerin,(33) Firavun ve ona tâbi olanların,(34) Allah’a verdikleri sözleri bozanların, Allah’ın emirlerini yapmayanların, toplumda bozgunculuk çıkaranların(35) ve şeytanın(36) üzerine olacağı beyan edilmektedir.

ıv. Lanete nelerin sebep olduğu konusunda da kısa bilgi vermek gerekirse şunları söyleyebiliriz: “Gerçekleri gizlemek”,(37) “küfrü ve zulmü tercih etmek”,(38) “münafıklıkta karar kılmak”,(39) “Firavun gibilerin çağrısına alet olup kendini onların peşine takmak”,(40) “şeytana ve şeytansılara uymak”,(41) “kasten insan öldürmek”,(42) “yalancılık yapmak”,(43) “toplumda fesatlık, bozgunculuk çıkarmak”(44) ve “Allah’a iftira etmek”(45) gibi fiiller sahiplerini lanet cezasıyla buluşturacaktır.

b) خَالِد۪ينَ ف۪يهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “Onlar ebediyyen orada (lânet içinde) kalıcıdırlar. Artık ne azapları hafifletilecektir ne de onlara (yüzlerine) bakılacaktır.” Bakara 2/162’de de geçen bu ifadede Yüce Allah imandan sonra küfre girenlerin lanet içinde ebedi kalacaklarını, kendilerinden azabın hafifletilmeyeceği gibi kendilerine hiçbir şekilde huzur fırsatı da verilmeyeceğini beyan etmektedir. Âyette sözü edilen kişilerin, içinde ebedi kalacakları şeyin “lanet” olduğu kanaatindeyiz;(46) çünkü bağlam bunu gerektirmektedir. Onlar bu hal üzere yani mel‘un olarak ebedi kalacaklardır; mahşerdeki azapları hafifletilmeyecek ve kendilerine göz açtırılmayacak, fırsat tanınmayacaktır.

Âyetin ikinci kısmındaki “azabın hafifletilmemesi, kendilerine fırsat tanınmaması ve göz açtırılmaması” ifadesi, içinde ebedi kalacakları şeyden maksadın “cehennem” olarak anlaşılmasına sebep olmuştur.(47) Çünkü buna benzer ifadeler başka âyetlerde cehennem için kullanılmaktadır.

Cehennem azabının hiçbir şekilde hafifletilmeyeceğine dair değişik âyetlerde bilgiler vardır.(48) Bu noktada hatırlatılmasında yarar gördüğümüz âyetlerden birisi Zuhruf 43/74-75’tir: “Muhakkak ki (inkârcı) suçlular cehennem azabında ebedi kalıcıdırlar. Azapları hafifletilmeyecektir. Onlar azap içinde kurtuluştan ümit kesmişlerdir.”

İşte azabın hafifletilmesi bir tarafa, Nisâ’ 4/56’da “Allah’ın âyetlerini inkâr edenlerin ateşe atılacağı, derileri piştikçe azabı iyice tatsınlar diye yerlerine yeni derilerin değiştirileceği” beyan edilmektedir. Ayrıca İsrâ’ 17/97’de yer aldığı üzere, ateş hafifler gibi olduğu her defasında onun kavurucu alevinin tekrar kışkırtılacağı beyan edilmektedir. Nebe’ 78/30’da azabın arttırılacağından söz edilmesi de aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır. Bu arada belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(49) zikredilmektedir.

2. اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَاَصْلَحُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ancak, bundan sonra tevbe edip durumlarını düzeltenler başkadır. Muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah imandan sonra küfre girenlere hidayet etmeyeceğini beyan ettikten ve onlara mahşerde uygulayacağı cezayı bildirdikten sonra, kapının tamamen kapanmadığını bildirmekte ve eğer tevbe edip durumlarını ıslah ederlerse onları bağışlayabileceğini müjdelemektedir.

Bu bağlamda söz konusu kişilerin öncelikle تَابُوا tâbû yani “tevbe etmeleri, inkârdan vazgeçmeleri, kötülüklerin ve inkârın tersine yönelmeleri, yani iman etmeleri” gerektiği ifade edilmektedir. Tevbe, caiz olmayan şeyleri terk etmek ve gereken her şeyi yapmakla gerçekleşir. Tevbe, “bir yanlıştan vazgeçip tersini yapmaya yönelmek” manasına geldiği için, âyette ikinci sırada اَصْلَحُوا aslehû yani “ıslah etmek” zikredilmektedir. Yüce Allah’ın beyanına göre imandan sonra küfre düşenler eğer inkârdan gerçek manada vazgeçerlerse, samimiyetle imana yönelirlerse onları da bağışlayabileceğini haber vermektedir.

Âyette zikredilen اَصْلَحُوا aslehû fiili ıslaha dönüştürmek demektir. Bu fiil öncelikle kişinin kendini ıslah etmesi, sonrasında ise ifsat ettiklerine yönelmesi ve onların düzelmesine çalışması manasına gelmektedir. İmanda ıslah için de inkârın tam tersinin yapılması yani samimiyetle imana edilmesi gerekmektedir. İşte inkâr eğer samimiyetle terk edilir de sahibi cidden imana yönelirse Yüce Allah ğafûr ve rahîm sıfatları gereği bu gibileri bağışlayacağını müjdeleyerek kendi katının ümitsizlik kapısı olmadığını ilan etmek istemektedir.

c) İnkâr Sonrası Yaşanacak Felaket

Yüce Allah, sûrenin 90-91. âyetlerinde imandan sonra inkâr edip sonra da küfürde daha da ileri gidenlerin tevbelerini asla kabul etmeyeceğini, onların sapıkların ta kendileri olduğunu, inkâr edip kâfir olarak ölenlerin fidye olarak dünya dolusu altın verecek olsalar dahi bunun kesinlikle onların hiçbirinden kabul edilmeyeceğini, artık onlar için elem verici bir azabın uygulanacağını ve hiçbir yardımcılarının da bulunmayacağını bildirmektedir.

ı. İnkârda İlerlemenin Sapkınlığa Dönüşmesi

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بَعْدَ ا۪يمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الضَّآلُّونَ “İmandan sonra inkâr edip sonra da inkârda ileri gidenlerin tevbeleri asla kabul edilmez. İşte onlar sapkınların ta kendileridir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki inkâr edenler, inkar etmiş olnalra”; بَعْدَ ا۪يمَانِهِمْ ba‘de îmânihim ifadesi “onların imanlarından sonra”; ثُمَّ sümme edatı” sonra”; ازْدَادُوا izdâdû fiili “ileri gitmiş (olanlar)”; كُفْرًا küfran kelimesi “küfür bakımında”; لَنْ تُقْبَلَ len tukbele fiili “asla ve asla kabul edilmeyecek(tir)”; تَوْبَتُهُمْ tevbetühum ifadesi “onların tevbesi”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır, sadece onlar”; الضَّآلُّونَ ed-dâllûne kelimesi ise “sapkınlar, sapıklar” demektir.

Burada imandan sonra küfre dönüp küfürde ilerleyenlerin tevbelerinin kabul edilmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بَعْدَ ا۪يمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ “İmanlarından sonra inkâr edip sonra da küfürde daha da ileri gidenlerin tevbeleri asla kabul edilmeyecektir.” Yüce Allah imandan sonra inkâr edenlerle ilgili uygulayacağı cezayı bildirip, tevbe ederek ıslah yolunu seçenleri bağışlayabileceğini ifade ettikten sonra, bu defa tekrar baştaki konuyu hatırlatmaktadır. Bu çerçevede söz konusu kişiler sahip oldukları imandan sonra yeniden küfre girerler, bile isteye küfrü tercih ederlerse artık bunun geri dönüşünün olmayacağı belirtilmekte, tıpkı Bakara 2/161 ve Nisâ’ 4/137’de dile getirildiği gibi küfürden geri dönülmeyeceği, aksine küfürde ilerleneceği, nihayetinde de tevbelerinin kesinlikle kabul edilmeyeceği bildirilmektedir.

Burada sözü edilenlerin Yahudiler olduğu, bunların önce Hz. İsa’yı ve İncil’i inkâr ettikleri, sonra da bunu arttırarak Hz. Muhammed’i ve Kur’ân’ı inkâr ettikleri veya başta Kur’ân’ı inkâr edip sonra bu inkârda ısrar ettikleri ifade edilmektedir.(50) Biz bu yaklaşımı da doğru bulmakla beraber, maksadın genel ve evrensel manada irtidad edenlerle ilgili olduğu kanaatindeyiz.

Daha önce yorumladığımız bir önceki âyette bu gibilerin tevbe etmeleri durumunda tevbelerinin kabul edileceği ifade edilmekte, burada ise kesinlikle kabul edilmeyeceği bildirilmektedir. Arada bir zıtlık varmış gibi görülse de Nisâ’ 4/82 gereği Kur’ân’da hiçbir zıtlık kesinlikle söz konusu değildir. Bu nedenle, anlaşılıyor ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen “tevbeleri kesinlikle kabul edilmeyecektir” ifadesi Nisâ’ 4/18’de belirtildiği gibi ölüm anında yapılan tevbedir.(51)

Bunun yanında söz konusu kişilerin kalpten ve samimiyetle değil de dilleriyle ve şeklen tevbe ettikleri, bu yüzden samimi bir yöneliş içerisinde olmadıkları anlaşılmaktadır. Esasında tevbe denen dönüş ve yöneliş, sahibini bir daha söz konusu yanlışa döndürmeyendir ki Tahrîm 66/8’de de belirtildiği gibi buna “nasûh tevbesi” denmektedir. Kişi eğer bir yanlışı aralıklarla yapıyorsa o kişi söz konusu davranıştan samimi olarak dönmemiş demektir. Bu durumda yaşananlar tevbe değil, günaha ara vermektir.

Nisâ’ 4/137’de belirtildiği gibi, iman-küfür, tekrar iman-küfür zikzaklarının sonucu maalesef imana evrilmemekte, sahiplerinin küfrünü daha da arttırarak inkârcılıkları tescillenmiş olmaktadır. Âl-i İmrân 3/85’te de dile getirildiği üzere, İslâm dışı edinilen herhangi bir din kesinlikle kabul edilmeyeceği gibi, iman-küfür, tekrar iman-küfür gelgitlerinin sonucunda da durum küfürden yana ilerleme şeklinde tecelli edeceği için, dahası iş işten geçmiş olacağından dolayı sahiplerinin yapacağı ciddiyetsiz ve samimiyetsiz tevbelerin kesinlikle kabul edilmeyeceği haber verilmektedir. İman ciddi bir kararlılıktır, ciddiyetsizlik üzere kurgulanan hezeyanları kaldırmaz. Bu yüzden kişiler davranışlarında sorun yaşasalar da inançlarında herhangi bir eksikliğe sahip olmamalıdırlar. İmanda milimetrik bir aykırılık uygulamada sınırsız sapmalara dönüşebilir; hatta öyle ki sonunda sahibini günaha/suça alıştırarak yapılan davranışın hata olmadığı sonucuna inandırabilir ki bu durum yıkımın en büyüğüdür.

2. وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الضَّآلُّونَ “İşte onlar sapıkların ta kendileridir.” Yüce Allah imandan sonra küfre girip küfürde ilerleyenlerin, dolayısıyla tevbeleri kabul edilmeyeceği ilan edilen bu kişilerin tam anlamıyla sapkın olduğunu zamir-i fasl denen kullanım gereği hasr/kasr olarak bilinen “vurgulu” ifade ile dile getirmektedir. Bu gibiler demek ki sapkınlığın zirvesindedirler; çünkü imanı kabul edilmeyen bir insan için bundan öte herhangi bir değerlendirme ifadesi kullanılamaz. Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûne/ed-dâllûne kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(52) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(53) manasında kullanılmaktadır ki burada sözü edilen anlam açıkça “sapkınlar” şeklindedir.

ıı. Mahşerde Fidyenin Kabul Edilmemesi

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ اَحَدِهِمْ مِلْءُ الْاَرْضِ ذَهَبًا وَلَوِ افْتَدٰى بِه اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Şüphesiz ki inkâr edip kâfir olarak ölenler var ya -dünya dolusu altını fidye olarak verse bile- (bu fidye) hiçbirinden asla kabul edilmeyecektir. Onlar için elem verici bir azap vardır; onların yardımcıları da yoktur.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki inkâr edenler, inkar etmiş olanlar”; وَمَاتُوا ve mâtû ifadesi “ve ölmüş (olanlar); وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; كُفَّارٌ küffârun kelimesi “kâfirler (olarak)”; فَلَنْ يُقْبَلَ felen tukbele fiili “asla ve asla kabul edilmeyecek(tir)”; مِنْ اَحَدِهِمْ min ehadihim ifadesi “onların hiç birinden”; مِلْءُ الْاَرْضِ mil’u’l-ardı tamlaması “yer dolusu kadar”; ذَهَبًا zeheben kelimesi “altın”; وَلَوِ افْتَدٰىv e levi’ftedâ ifadesi “fidye vermek istese(ler) de”; بِه bihî ifadesi “onu”; اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “işte onlar için vardır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması “elem verici bir azap”; وَمَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için hiçbir şekilde yoktur, olmayacaktır”; مِنْ نَاصِر۪ينَ min nâsırîne ifadesi ise “hiçbir yardımcıları” demektir.

Burada inkâr üzere ölenlerin mahşerdeki çaresiz durumları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ اَحَدِهِمْ مِلْءُ الْاَرْضِ ذَهَبًا وَلَوِ افْتَدٰى بِه “Muhakkak ki inkâr edip kâfir olarak ölenler var ya -fidye olarak dünya dolusu altın verecek olsa(lar) dahi- (bu fidye) kesinlikle onların hiçbirinden kabul edilmeyecektir.” Yüce Allah dinden dönme ile ilgili çeşitli detay bilgileri verdikten sonra, işin en sonuna yani mahşerde yaşanacak boyutuyla ilgili bilgi vermekte, bu kişilerden hiçbir şekilde fidye kabul edilmeyeceğini bildirmektedir.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ “Muhakkak ki inkâr edip kâfir olarak ölenler var ya.” Bakara 2/161’de de geçen bu cümlede Yüce Allah iman-küfür arasındaki zikzakların sonucunda kâfir olarak ölenlerden söz etmektedir ki inançta bu türden savrulmaların sonunun küfürde ilerlemek ve kafir olarak ölmek şeklinde tecelli ettiği görülmektedir. Bir önceki âyette de Nisâ’ 4/137’de de dikkat çekilen durum bundan başka bir şey değildir.

b) فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ اَحَدِهِمْ مِلْءُ الْاَرْضِ ذَهَبًا وَلَوِ افْتَدٰى بِه “(Onlar mahşerde) -fidye olarak dünya dolusu altın verecek olsa(lar) dahi- (bu fidye) kesinlikle onların hiçbirinden kabul edilmeyecektir.” Yüce Allah kâfir olarak ölenlerin mahşerdeki durumlarından haber vermekte ve dünya dolusu altın mücevheri fidye olarak vermek isteseler bile, böyle bir fidyenin kesinlikle kabul edilmeyeceğini muhataplara bildirmekte, daha dikkatli ve duyarlı davranmaları gerektiğini bütün muhataplarına iletmek istemektedir.

ı. Konuyla ilgili olarak Zümer 39/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünde ne varsa hepsi ve onunla birlikte bir misli daha o zulmedenlerin olsaydı, kıyamet gününde azabın fenalığından (kurtulmak için) elbette bunları fedâ ederlerdi. (Çünkü o gün) onlar için, Allah tarafından, hiç hesaba katmadıkları şeyler ortaya çıkmış (olacak)tır.” Benzer bir mesaj Yûnus 10/54’te de yer almaktadır.

ıı. Ra‘d 13/18’de şu bilgilere yer verilmektedir: “Rablerinin davetine uyanlar için en güzel (ödül) vardır. Ona icabet etmeyenlere (olumlu cevap vermeyenlere) gelince, eğer yeryüzünde olanların tümü ve bir o kadar daha kendilerinin olsa, (kurtulmak için) onu mutlaka feda ederlerdi. İşte hesabın en kötüsü onlaradır. Varacakları yer de cehennemdir. O ne kötü bir yataktır (duraktır)!” Aynnı konuda Hadîd 57/15’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bugün artık ne sizden ne de inkâr edenlerden fidye kabul edilir. Varacağınız yer ateştir. Size yaraşan odur. O, ne kötü sondur (duraktır)!”

ııı. Meselenin feci boyutunu göstermesi bakımından bir de Me‘âric 70/11-14’teki bilgileri hatırlatmak istiyoruz: “Birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın.”

ıv. Demek ki suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(54) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin, sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(55) İşte âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle, suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle “kendi çocuklarını, eşlerini, kardeşlerini, kendilerini koruyup barındıranları, hatta yeryüzünde kim varsa hepsini” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, onları feda etmeyi gönülden isteyebileceklerdir.

Mealini verdiğimiz âyetlerde ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette belirtildiği gibi, inkâr üzere ölen bu kişilerin dünya dolusu altını olsa, Mâide 5/36 ve Ra‘d 13/18’de belirtildiği gibi dünyada ne varsa, dahası bir o kadar daha da olsa onu fidye vermek isteyecekleri haber verilmektedir. Fakat bu istek veya düşünce hiçbir şekilde kabul görmeyecektir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Onlar için elem verici bir azap vardır; onların hiçbir yardımcıları da yoktur.” Yüce Allah inkâr üzere ölüp gidenlerin fidye girişimlerinin kendilerine hiçbir fayda vermeyeceğini bildirdikten sonra, âyetin sonunda böyleleri için son derece elem verici bir azabın olduğunu ve hiçbir şekilde kendilerine yardım edebilecek birilerinin olamayacağını haber vermektedir.

a) اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onlar için elem verici bir azap vardır.” Bu ifade benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(56) yer almaktadır. Yüce Allah imandan sonra inkâr eden ve inkârda ısrarcılık yapanların akıbeti hakkında bilgi vermekte, böylelerini sonuçta elem verici bir azabın beklediğini beyan ederek muhatapların bu noktada çok dikkatli olması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu ifade konuyla ilgili bütün tehditleri içerecek şekilde kapsamı geniş bir mana alanına sahip olsa da özel manada maksat cehennem azabıdır.

b) وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Onların hiçbir yardımcıları da yoktur.” Çeşitli âyetlerde(57) geçen bu ifadede Yüce Allah inkârı tercih edenlerin mahşerde hiçbir şekilde yardım görmeyeceklerini haber vermektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu bağlamda İsrâ’ 17/97 ve Şûrâ 42/44’te “sapkınlığı onaylananlar için artık Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı” beyan edilmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(58) İşte bunlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçenlerdir ki bunlar imandan sonra inkârı tercih etmişlerdir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/41, 89, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 2 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 3 - Semerkandî, age., I, 227; Taberî, age., III, 331-333; Zemahşerî, age., I, 371. 4 - Râzî, age., VIII, 116.
• 5 - Semerkandî, age., I, 227; Taberî, age., III, 334; Zemahşerî, age., I, 372; Râzî, age., VIII, 120.
• 6 - Bu yorumu Abdülaziz Bayındır hocama borçluyum.
• 7 - Semerkandî, age., I, 227; Taberî, age., III, 334; Zemahşerî, age., I, 372.
• 8 - A‘râf 7/172.
  • A‘râf 7/172
• 9 - Râzî, age., VIII, 120-121.
• 10 - Semerkandî, age., I, 227; Zemahşerî, age., I, 372. 11 - Taberî, age., III, 335.
• 12 - Âl-i İmrân 3/83; Mâide 5/50; A‘râf 7/45; Tevbe 9/47; Yûnus 10/23; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3; Kehf 18/108; Şûrâ 42/42.
  • Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/50 A‘râf 7/45 Tevbe 9/47 Yûnus 10/23 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Kehf 18/108 Şûrâ 42/42
• 13 - Âl-i İmrân 3/83; Tevbe 9/53; Ra‘d 13/15; Fussılet 41/11.
  • Âl-i İmrân 3/83 Tevbe 9/53 Ra‘d 13/15 Fussilet 41/11
• 14 - Nahl 16/50; Enbiyâ’ 21/27; Tahrîm 66/6.
  • Nahl 16/50 Enbiyâ 21/27 Tahrîm 66/6
• 15 - Ra‘d 13/15. 16 - İsrâ’ 17/44.
  • Ra‘d 13/15 İsrâ 17/44
• 17 - Mü’min 40/85.
  • Mü'min 40/85
• 18 - Lokmân 31/25. 19 - A‘râf 7/172. 20 - Fussılet 41/11. 21 - Râzî, age., VIII, 122-123.
  • Lokmân 31/25 A‘râf 7/172 Fussilet 41/11
• 22 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 23 - Bakara 2/136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; A‘râf 7/160.
  • Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 A‘râf 7/160
• 24 - Râzî, age., VIII, 126-127. 25 - Semerkandî, age., I, 228; Taberî, age., III, 339-341; Zemahşerî, age., I, 372.
• 26 - Zemahşerî, age., I, 207; Râzî, age., VIII, 128.
• 27 - Bakara 2/89. 28 - Bakara 2/159-161. 29 - Âl-i İmrân 3/61. 30 - Nûr 24/7. 31 - Âl-i İmrân 3/87. 32 - A‘râf 7/44; Hûd 11/18; Mü’min 40/52. 33 - Hûd 11/60. 34 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 35 - Ra‘d 13/25. 36 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78.
  • Bakara 2/89 Bakara 2/161 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Hûd 11/18 Mü'min 40/52 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Ra‘d 13/25 Hicr 15/35 Sâd 38/78
• 37 - Bakara 2/159. 38 - Bakara 2/89; Âl-i İmrân 3/86-87; A‘râf 7/44. 39 - Tevbe 9/68. 40 - Hûd 11/60, 99; Kasas 28/42. 41 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 42 - Nisâ’ 4/93. 43 - Âl-i İmrân 3/61; Nûr 24/7. 44 - Ra‘d 13/25. 45 - Hûd 11/17-18. 46 - Zemahşerî, age., I, 208.
  • Bakara 2/159 Bakara 2/89 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Tevbe 9/68 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Nisâ 4/93 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Ra‘d 13/25 Hûd 11/18
• 47 - Semerkandî, age., I, 108, 229. 48 - Bakara 2/86; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85. 49 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/86 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85 Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 50 - Zemahşerî, age., I, 374. 51 - Taberî, age., III, 342.
• 52 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 53 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 54 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14. 55 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 56 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 57 - Âl-i İmrân 3/22, 56, 91; Nahl 16/37; ‘Ankebût 29/25; Rûm 30/29; Câsiye 45/34. 58 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Nûh 71/25.
  • Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Nahl 16/37 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Câsiye 45/34 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Nûh 71/25