Zümer Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 71 ve 73. âyetlerde geçen ve “gruplar, topluluklar” anlamındaki زُمَر zümer kelimesinden alan Zümer sûresi, inişe göre 77, resmî sıralamada ise 39. sûredir.

Zümer sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Sâd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “kâfirlerin Hz. Peygamber’i ve vahyi inkârcılığı”; (Sâd 4; Zümer 32, 59); “insanoğlunun yaratılışı” (Sâd 71-72, 76; Zümer 6); “muttakilerle ilgili bilgiler” (Sâd 49; Zümer 33); “dinle ilgili ihlaslılık gerekliliği” (Sâd 46; Zümer 3, 11, 14) gibi konular ele alınmakta ve birbiriyle konu birlikteliği sağlanmaktadır.

Zümer sûresi, Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği bilgisiyle başlamakta, dinin sadece ve sadece Allah’a aidiyeti vurgulanmakta, müşriklerin putlara tapınma gerekçesi, bunun yanlışlığı ve Yüce Allah’ın çocuk edinmekten uzak oluşunun vurgulanmasıyla devam etmektedir.

5. âyetten itibaren, göklerin ve yerin yaratılışıyla, gece-gündüz, Güneş ve Ay’ın sahip kılındığı sisteme dair bilgiler verilmekte, sonrasında insanın yaratılışı, ana rahimdeki süreci, insanların şükür veya nakörlüklerine Yüce Allah’ın bakışı, insanoğlunun nankörlüğü ve puta tapanların yanlış gidişatı hakkında bilgi verilmekte, bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayacağı beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitap edilmekte, dinin Yüce Allah’a aidiyeti üzerinde durulmakta, kaliteli kulların her bir sözü dinledikleri, ancak en güzelinde tâbi oldukları bildirilmekte, azabı hak edenlerle muttakilerin hiçbir şekilde bir olmayacaklarıyla ilgili ifadelere yer verilmektedir.

21. âyetten itibaren, kâinat kitabından yağmurla ilgili bir başlık verilmekte, hidayet üzere olanlarla kalbi katıların mukayesesi yapılmakta, vahyin özelliklerine değinilmekte, iyi ve kötü insanların akıbetine yer verilmekte ve Kur’ân’da her türden misalin verildiği beyan edilmektedir.

29. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın verdiği bir misal, insanların mahşerde birbiriyle tartışmaları, Allah’ın kuluna yeteceği, müşriklerin yanlış Allah inancı, inkârcıların rezil olacağı, vahyin indiriliş amacının insanların hidayete erdirilmesi olduğu hatırlatılmaktadır.

42. âyetten itibaren, insanlarınn vefatları ve uykularıyla ilgili ilahi prensip, şefaatin bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a ait oluşu, Yüce Allah’ın varlığı, tekliği, bilgisi ve kudreti, zalimlerin mahşerdeki çaresizlikleri, Allah’ın rızık vermedeki uygulaması dile getirilmektedir.

53. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’na yönelmenin gerekliliği, pişmanlık duymadan önce gerçekleştirilecek duruş, inkârcıların katı tutumu, Allah’ı hakkıyla takdir etmeyişleri beyan edilmektedir.

68. âyetten itibaren, Sûr borusuna üflenmesi, sonrasında mahşerde yaşanacakların bir kısmı, cehennemliklerin cehenneme, cennetliklerin ise cennete sevk edilecekleriyle ilgili temel bilgiler sûrenin son âyet grubunda ele alınan konuları oluşturmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde vahyin kaynağını, indiriliş amacını, müşriklerin olumsuz tutumunu, kâinatın yaratılış amacını, insanın yaratılış sürecini, bazı insanların nankörlüklerini ve bilginin önemini beyan etmektedir.

a) Vahiy, Arı-Duru Din ve Tevhid

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde gücü ve hikmeti gereği vahyi kendisinin indirdiğini, Kitabı indirmesinin bir amacının bulunduğunu, “Ry Peygamber! O halde sen de dini O’na has kılarak (ihlâs ile) Allah’a kulluk et” buyruğunu verdiğini, arı duru dinin sadece kendisine ait olduğunu beyan etmekte, O’nun peşi sıra birtakım dostlar edinenlerin şöyle dediğini aktarmaktadır: “Onlara, (putlara) bizi sadece Allah’a biraz daha yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz.”

Ardından, bu ifade karşısında müşriklere yönelik olarak “Allah, ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hüküm verecektir. Muhakkak ki Allah, yalancı ve inkârcı kimseyi doğru yola iletmez” ifadesi dile getirilmekte ve şu bilgilere yer verilmektedir: “Eğer Allah bir çocuk edinmek isteseydi, elbette yarattıklarından dilediğini seçerdi. O, (bu tür şeylerden) münezzehtir (uzaktır, yücedir). O, el-vâhıd (tek), el-kahhâr (mutlak güçlü) olan Allah’tır.”

ı. Vahyin Kaynağı

تَنْز۪يلُ الْكِتَابِ مِنَ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْحَك۪يمِ “(Bu) kitâbın indirilişi el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hikmet sahibi) Allah katındandır.”

Âyetteki تَنْز۪يل tenzîlü kelimesi “indirilmesi, indirmesi”; الْكِتَاب el-kitâbi sözcüğü “kitabın, Kur’ân’ın”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan(dır)”; الْعَز۪يز el-‘azîzi sıfatı “en güçlü (olan)”; الْحَك۪يم el-hakîmi sıfatı ise “hikmetli, hikmet sahibi (olan)” demektir.

Burada vahyin indiriliş kaynağı bağlamında Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin aynısı Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de de yer almaktadır.

1. Yâsîn 36/5’te hem تَنْز۪يل tenzîl kavramı hem de vahyin kaynağı konusunda çeşitli açıklamalar yapmıştık. Vahyin tenzîli, onun “indirilmesi”, “öğretilmesi” ve “vahyedilmesi” manalarına geldiği gibi “ikram edilmesi” anlamına da gelmektedir. Yüce Allah kitabını vahyederek insanoğluna aslında tenezzül etmiş, iddia edildiği gibi onu insan kaynaklı kabul edenlerin görüş ve yaklaşımlarını reddetmiştir.

2. الْكِتَاب el-kitâb denen “Kur’ân” yani evrensel manada ilahi mesajlar sadece ve sadece Yüce Allah tarafından indirilebilir. O bu anlamda الْعَز۪يز el-‘azîz’dir yani gücü eşsiz ve erişilmezdir; hiçbir güç tarafından alt edilemezdir; mutlak gâliptir. Bu nedenle hem vahyin kaynağındaki gücünü ortaya koymaktadır; hem de başkalarına karşılık vahyini ve peygamberini sahipleneceğini inkârcı muhataplarına iletmek istemektedir. Ayrıca o kudret aynı zamanda الْحَك۪يم el-hakîm’dir yani keyfine ve hislerine göre hareket etmez; her bir işinde de hikmet sahibidir.

3. Vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/192, Secde 32/2, Vâkı‘a 56/80, Hâkka 69/43’te “âlemlerin Rabbi”, Yâsîn 36/5’te el-‘azîz ve er-rahîm, Mü’min 40/2’de el-‘azîz ve el-‘alîm, Fussılet 41/2’de er-rahmân ve er-rahîm, Fussılet 41/42’de hakîm ve hamîd, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları zikredilerek vahyin ancak ve ancak bu sıfatlara sahip bir kudret tarafından indirilebileceği beyan edilmek istenmektedir.

Yüce Allah bu tür beyanlarla risaletin ve ilahi mesajların insan kaynaklı olamayacağını ifadeyle vahyini sahiplenmekte, böylece Hz. Peygamber’i çeşitli şekillerde suçlayanlara da bir anlamda cevap vermekte, vahyin kaynağının sadece ve sadece kendisi olduğunu özellikle vurgulamaktadır.

a) Burada zikredilen الْعَز۪يز el-‘azîz kelimesi hakkında kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Çeşitli vesilelerle beyan ettiğimiz üzere, ‘a-z-z kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da “desteklemek”,(1) “galip gelmek”,(2) “yüceltmek, üstünlük, yüce”,(3) “şeref, güçlü”,(4) “gurur, taassup”,(5) “katı, şiddetli, onurlu olmak”,(6) “ağır, zor”,(7) “put adı”,(8) “kral”(9) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(10)

b) Yâsîn 36/2’de de açıkladığımız üzere, الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı bazı âyetlerde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmış olsa da genellikle Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Bu çerçevede el-hakîm, Yüce Allah’ın hikmet sahibi, hikmetin kaynağı ve hikmetsiz işlerden münezzeh olması manasına gelmektedir.

ıı. Vahyin İndiriliş Gayesi

اِنَّآ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللّٰهَ مُخْلِصًا لَهُ الدّ۪ينَ “Şüphesiz ki Kitabı sana bir amaç ile biz indirdik. Sen de dini O’na özgü kılarak Allah’a kulluk et!”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirmiştik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, Kur’ân’ı”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; فَاعْبُدِ fa’büd emri “kulluk et, ibadet et”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مُخْلِصًا muhlısan kelimesi “ihlas ile, ait ve has kılarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; الدّ۪ين ed-dîne sözcüğü ise “dini” demektir.

Burada kitabın indiriliş gayesi ile Yüce Allah’a kulluğun gerekliliği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّآ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ “Şüphesiz ki Kitabı sana bir amaç ile biz indirdik.” Yüce Allah الْكِتَاب el-kitâb’ı yani Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e kendisinin indirdiğini beyan ederek bunu bir anlam için gerçekleştirdiğini ifade etmektedir.

Bu amacın ne olduğu ise Kur’ân’da çeşitli âyetlerde dile getirilmekte, bu çerçevede bir anlamda şirk ve küfürden uzak bir şekilde tevhidi yerleştirmek, nübüvvet ve âhiret inancı ile her türlü ilahi prensibi kavratmak olduğu belirtilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise kitabın indirilme gerekçesi “Allah’a ihlaslı bir şekilde kulluk edilmesi” şeklinde belirlenmektedir.

Bu cümlede yer alanبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(11) hatta “bir adelet ve insaf ile”(12) gibi anlamlar içermekte, vahyin yani Kur’ân’ın indirilişinin anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, aksine “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(13)

2. فَاعْبُدِ اللّٰهَ مُخْلِصًا لَهُ الدّ۪ينَ “Sen de dini O’na özgü kılarak Allah’a kulluk et!” Yüce Allah kitabını bir amaç için indirdiğini beyan ettikten sonra, bu cümlede vahyin indiriliş amaçlarından birisini dile getirmekte ve bunun “dini Allah’a has kılarak O’na kulluk etmek” olduğunu belirtmektedir.

a) Âyette geçen فَاعْبُد fa‘büd emri “kulluk etmek” manasını vermekte, muhatap Hz. Peygamber olduğu için bunun “şirkten ve gösterişten uzak, tevhid üzere istikamet sahibi olmak” manasına geldiği ve onun şahsında bütün insanları ilgilendirdiği anlaşılmaktadır.(14)

Önceki cümlede yer alan bi’l-hakkı ifadesini “adaletle” manasına alırsak, o zaman adaletin “dini Allah’a has kılarak O’na kulluk olduğu”nu belirtmeliyiz. Zira adalet “bir şeyi yerli yerince yapmak”tır. Bu nedenle kullukta adalet Yüce Allah’a tevhid sınırlarında kulluk etmek demektir;(15) inançta ve kullukta şirk ise zulümdur.

Yüce Allah Beyyine 98/5’te kitap ehline hitaben gönderdiği hususları beyan bağlamında şöyle buyurmaktadır: “Hâlbuki onlara, dini yalnız O’na (Allah’a) has kılarak ve hanifler olarak Allah’a kulluk etmeleri, namaz kılmaları ve zekât vermeleri emrolunmuştu. Sağlam din işte budur.” Demek ki dini Allah’a has kılmak, ihlaslı bir şekilde tevhidi benimsemek ilahi öğretilerin insanlıkla buluşturulduğu ilk dönemlerden itibaren temel bir prensip olarak vahiylerde yer almaktadır.

b) Âyette geçen مُخْلِصًا muhlısan kelimesi ile hâlıs kelimeleri aynı manayı vermektedir. Bu bağlamda âyette yer alan مُخْلِصًا لَهُ الدّ۪ينَ muhlisan lehu’d-dîne “dini O’na has kılarak” ifadesi, muhlisi(û)ne şeklinde benzer kalıplar kullanılarak Nisâ’ 4/146, Mü’min 40/14, 65 ve Beyyine 98/5’te de dile getirildiği üzere, bütün ilâhî öğretilerde “dini yalnız Allah’a has kılmak” temel öğretilerin ilkidir. Bakara 2/139’da da bu hususa dikkat çekilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/2 ve 3’te “dini yalnız Allah’a has kılarak kulluk etmek gerektiği, çünkü hâlis (arı duru) dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu” vurgulanmakta, Zümer 39/11 ve 14’te Hz. Peygamber’in de böyle ibadet etmekle emrolunduğu bildirilmektedir. Dinde ihlas en önemli değerdir; bunun göstergesi de tevhidden taviz vermemektir.

Dini Allah’a has kılanlar, sadece O’na ihlaslı bir şekilde ibadet edip yalvaranlar, şeytanın müdahalelerinden etkilenmeyenler seçkin kulların içerisinde ayrıcalıklı bir konum elde edenlerdir. Bu noktada çeşitli peygamberlerle ilgili verilen bilgilerde ve insanlara yönlendirilen emirlerde, ayrıca onların nitelikleri bağlamında bu husus görünmektedir.(16)

Rahat zamanda değil de sıkıntılı zamanlarında dini yalnız Yüce Allah’a has kılanların sahteliklerine de Kur’ân’da dikkat çekilmektedir.(17) Şüphe yok ki samimi müminler bu tür davranışlardan uzak durmayı da başaranlardır.

c) Âyetteki لَهُ الدّ۪ينَ lehu’d-dîn(e) ifadesiyle ilgili olarak iki ihtimalden söz edilmektedir. Buna göre âyetteki الدّ۪ين ed-dîn kelimesi, öncesinde yer alan muhlıs kelimesinin mef‘ûlü olarak mansûb yani fetha/üstün okunabilir. Bu durumda anlam “dini O’na (Allah’a) has kılarak Allah’a kulluk et” şeklinde olur ki bizim de tercümede tercihimiz bu istikamette olmuştur.

Diğer ihtimale göre ise لَهُ الدّ۪ين lehu’d-dîn(e) ifadesi müstakil bir cümledir ve لَهُ lehû ifadesi öne alınmış “haber”, الدّ۪ين ed-dîn kelimesi ise merfû yani “ötre” okunacak şekilde sonraya bırakılmış “mübtedâ”dır.(18) Buna göre cümlede takdîm-te’hîr tekniğiyle elde edilmiş hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade söz konusudur; manası da “din sadece ve sadece O’na aittir” şeklindedir. Bu yaklaşım son derece önemlidir ve bir sonraki âyetin ilk cümlesiyle de uyumlu bir görüştür.

ııı. Müşriklerin Korkunç Yanılgısı

اَلَا لِلّٰهِ الدّ۪ينُ الْخَالِصُ وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءَ مَا نَعْبُدُهُمْ اِلَّا لِيُقَرِّبُونَآ اِلَى اللّٰهِ زُلْفٰى اِنَّ اللّٰهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ ف۪ي مَا هُمْ ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ “Dikkat edin! Arı duru din yalnızca Allah’a aittir. O’nun peşi sıra dostlar edinenler ‘Onlara, bizi yalnızca Allah’a biraz daha yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz!’ (derler). Şüphesiz ki Allah ayrılığa düştükleri şeyler (konusun)da aralarında hüküm verecektir. Şüphesiz ki Allah yalancı ve inkârcı kimseyi doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; الدّ۪ينُ الْخَالِصُ ed-dînu’l-hâlisu tamlaması “saf din”; وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا vellezînettehazû ifadesi “ve edinmiş olanlar, edinenler”;مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; اَوْلِيَآء evliyâe kelimesi “dostlar”; مَا نَعْبُدُهُمْ mâ na‘büdühüm fiili “biz onlara tapmıyoruz”;اِلَّا لِيُقَرِّبُونَا illâ liyakarribûnâ istisnası “bizi yaklaştırmalarından başka (bir şey için)”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; زُلْفٰى zülfâ sözcüğü “biraz daha yakın”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَحْكُمُ yahkümu fiili “hüküm verecektir, hüküm verir”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarında”; ف۪ي مَا هُمْ fîmâ hum ifadesi “onların bulundukları şeyde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne fiili “ihtilafa düşerler, ihtilafa düşmekte oldukları şeylerde, konularda”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْد۪ي lâ yehdî fiili “hidayet etmez”; مَنْ هُوَ men huve ifadesi “(şöyle) olan kişiyi”; كَاذِبٌ كَفَّارٌ kâzibun keffârun tamlaması ise “yalancılık yapana, çok nanköre” demektir.

Burada tevhidin esas oluşuyla şirkin sebep olduğu felaket akıbet gündeme getirilmektedir.

1.اَلَا لِلّٰهِ الدّ۪ينُ الْخَالِصُ “Dikkat edin! Arı duru din yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’e “dini sadece Allah’a has kılarak kulluk et” emrini verdikten sonra, bu âyette de öncelikle halis, arı-duru, saf, bozulmamış, katışıksız dinin sadece ve sadece Allah’a ait olduğunu beyan etmekte, dinle ilgili başka hiç kimsenin hiçbir şekilde dine müdahale ve katkı yapma hakkının bulunmadığını özellikle dile getirmek istemektedir. Âyetin başındaki اَلَا elâ edatı bir “tenbih” edatıdır; لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin الدّ۪ينُ الْخَالِصُ ed-dînu’l-hâlısu tamlamasında önde olması da bir hasr/kasr yani “vurgu tekniği”dir.

“Hâlis din” ifadesi, şirk, küfür vs. bozukluklar içermeyen tevhid inancı, İslâm manasını içermektedir.(19) Fâtiha 1/4’te de açıkladığımız üzere, “din” kavramının “borçluluk” manasından hareketle, insanların borçlarını Allah’a ödemeleri, halis, samimi inanç ve ibadetin sadece O’na yönelik olması gerektiğine dikkat çekildiği anlaşılmaktadır.

“Hâlis din” ifadesi aynı zamanda Rûm 30/30’da verilen bilgi gereği Yüce Allah’ın insanoğlunu üzerinde yarattığını beyan ettiği “fıtrat”tır; tevhiddir; İslâm’dır. İlâhi bilgilerle insan fıtratının çelişmesi mümkün değildir; çünkü her ikisinin sahibi de kaynağı da Yüce Allah’tır. Bu nedenledir ki Âl-i İmrân 3/19’da “Allah katında din İslâm’dır” buyrulmakta, aynı şekilde yine Âl-i İmrân 3/85’te “İslâm’dan başka din edinenlerden bunun kabul edilmeyeceği” ilan edilmektedir.

2. وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءَ مَا نَعْبُدُهُمْ اِلَّا لِيُقَرِّبُونَآ اِلَى اللّٰهِ زُلْفٰى “O’nun peşi sıra dostlar edinenler ‘Onlara, bizi yalnızca Allah’a biraz daha yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz!’ (derler).” Yüce Allah tevhid vurgusu yaptıktan sonra, âyetin bu cümlesinde müşriklerin şirkini ele almakta ve onların putlara tapma gerekçelerini dile getirmektedir.

a)وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءَ “O’nun peşi sıra birtakım dostlar edindiler.” Âyette geçen مِنْ دُونِه min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra, O’nun dışında, O’nu bırakıp, O’na rağmen” gibi anlamlar içermektedir ki bu ifade müşriklerin Allah hakkındaki çarpık görüş ve tutumlarını ortaya koymaktadır. Bu ifade “Allah’tan başka” manasına alınmaktadır. Konu müşriklerle ilgili olduğu ve müşrikler esasında “yaratıcı” olarak Yüce Allah’ı kabul ettikleri için bu ifadeyi “Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, aşağısında, astında” manalarında yorumlamak gerekmektedir. Bilindiği gibi Tâifliler “Lât” putuna, Mekkeli müşrikler ise “‘Uzzâ, Menât, Hübel, İsâf ve Nâile” putlarına tapıyorlardı.(20)

Mekkeli müşriklerin edindikleri dostlar bağlamında Yüce Allah’ın kızları sandıkları melekleri söylemek durumundayız. Âyetin mesajını evrensele taşıdığımızda her türlü aracılığın burada kast edildiğini söylemeliyiz. Nitekim Yahûdilerin Hz. Üzeyir, Hıristiyanların Hz. İsâ, müşriklerin cinlerle ilgili algıları ile bütün zamanlarda edinilmiş olan melek, cin, peygamber, insan, algı, düşünce vs. her ne türlü aracı varsa âyetin kapsamında hepsi vardır ve Yüce Allah bütün aracıları reddetmektedir.

Râzî, Mekkeli müşriklerin putlara tapınma gerekçesi olarak şöyle dediklerini beyan etmektedir: “Bizim, Allah’a ibadet etmekle meşgul olma ehliyet ve liyakatimiz yoktur. Aksine biz, bu putlara ibadetle meşgul oluyoruz. Çünkü onlar bize Allah katında şefaatçi olurlar.”(21) Bu ifadenin kimlerin sözlerine benzediği düşünüldüğünde, ümmetin ne hale geldiğini anlamak zor olmasa gerektir. İşte bu ve benzer putlara neden taptıklarıyla ilgili gerekçeleri ise devam eden cümlede şu şekilde yer almaktadır:

b) مَا نَعْبُدُهُمْ اِلَّا لِيُقَرِّبُونَآ اِلَى اللّٰهِ زُلْفٰى “Onlara, bizi sadece Allah’a biraz daha yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz’ (derler).” Yüce Allah putperest müşriklerin tapındığı varlıklara onlar ilah veya ma‘bûd oldukları için değil de kendilerini Allah’a biraz daha yakınlaştıracakları düşüncesi ve beklentisiyle bunu yaptıklarını hatırlatmaktadır.

ı. Âyette مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye bir vurgu manası katmakta ve bu konuda başka hiçbir düşünce ve amaçlarının olmadığını ortayı koymayı hedeflemektedir. Müşriklerin putlarla ilişkisi bağlamında çok önemli mesaj içeren âyetlerden birisi de Yûnus 10/18’de şu şekildedir:

“Onlar Allah’ın peşi sıra kendilerine zarar da fayda da veremeyecek şeylere tapıyorlar ve ‘Bunlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir’ diyorlar. De ki: Siz Allah’a göklerde ve yerde bilemeyeceği bir şeyi mi haber veriyorsunuz? (Hâşâ!) O (Allah), onların ortak koştuklarından münezzeh ve yücedir.”

ıı. Sebe’ 34/37’de de geçtiği üzere, “yaklaştırmak” manasına gelen يُقَرِّبُونَ yükarribûne fiiline rağmen burada bir de Kur’ân’da dört kez geçen(22) زُلْفٰى zülfâ kelimesinin kullanılması dikkat çekmektedir. Buna göre, müşriklerin putlara tapmadaki amaçlarının kendilerini Yüce Allah’a biraz daha yakınlaştıracaklarına inanmalarıydı. Servet ve nüfus kalabalıklığı nasıl ki kişileri Allah’ın huzurunda biraz daha yakın bir konuma getirmeye yetmiyorsa, başka varlıklara tapınma, onlara kulluk etme, onları Allah ile aralarında aracı kılma çabası da kesin olarak reddedilmektedir.

ııı. Bu konunun ele alındığı Yûnus 10/18’de de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Mekkeli müşriklerin şefaatçilik veya putların kendilerini Allah’a yaklaştıracakları beklentisiyle ilgili ifadeleri “dünya hayatına yönelik” olarak da anlaşılıp yorumlanabilir. Yûnus 10/7 ve 15. âyetlerinde sözü edilen inkârcılar bağlamında düşünüldüğünde bu putperstlerin aslında âhirete inanmadıkları, sadece dünyadaki işlerinin düzgün gitmesi için onlara tapındıkları ifade edilebilir. Müşriklere göre putlara tapınmalarının yüzü suyu hürmetine Allah onlara dünya hayatında çeşitli imkânlarda bulunuyordu.

Müşriklerin Allah’a yakınlaştırıcı şefaatçi beklentileri elbette “âhirete yönelik” olarak da yorumlanabilir. Bu durumda Yûnus 10/3’teki “O’nun izni olmadan hiç kimse şefaatçı olamaz” cümlesine gönderme yapılıyor demektir. Bu doğrultuda müfessirlerimizin önemli bir bölümü âyetin mesajını âhiretle ilişkilendirmişlerdir.(23) Nitekim Nadr b. Hâris’in “Kıyamet günü olduğunda Lât ve ‘Uzzâ bize şefaat edecek” dediği rivayet edilmektedir.(24)

Kehf 18/36’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, müşriklerin âhirete inanmayanları elbette vardı. Câsiye 45/24, Necm 53/27 ve Müddessir 74/53 gibi âyetler bunun delilidir. Ancak sanıldığı gibi Mekkeli müşriklerin tamamı âhirete inanmıyor değillerdir.

İçlerinden mahşere inananlar da vardı. Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te de geçtiği gibi şefaat ve Allah’a yakınlaştırma beklentileriyle ilgili ifadeleri bunun önemli bir delilidir. Bu konuda daha başka deliller de vardır. Meryem 19/77, Fussılet 41/50, Câsiye 45/32 ve Müddessir 74/15-17’deki bilgiler bu noktada mutlak surette hatırlanmalıdır.

Konuyla ilgili olarak Râzî’nin çok önemli bir değerlendirmesini önemine binaen burada bir kez daha aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Âlimler, müşriklerin, hangi nedenle putlar hakkında ‘Onlar, Allah katında bizim şefaatçilerimizdir’ dedikleri hususunda ihtilaf etmiş ve pek çok görüş ileri sürmüşlerdir:

- Müşrikler âlemdeki her bölgeyi idare edenin, felekler âleminin ruhlarından belli bir rûh olduğu inancını taşıyorlardı. Bundan dolayı o ruh için bir put belirlediler. Maksatları aslında o ruha ibâdet olmak üzere, o puta ibâdet ettiler; sonra da o ruhun en büyük ilahın (Allah’ın) kulu olduğuna inandılar ve ona tapmakla meşgul oldular.

- Müşrikler yıldızlara tapıyor ve Yüce Allah’a kulluk ehliyetinin yalnız onlarda bulunduğunu iddia ediyorlardı. Daha sonra da yıldızların doğup battığını görünce, o yıldızlara ibadet etmek maksadıyla yıldızlara ait belirli putlar yaptılar ve onlara ibadet etmekle meşgul oldular.

- Müşrikler putlar ve heykeller üzerine belirli tılsımlar koydular. Daha sonra da tıpkı büyücülerin yaptığı gibi onlara ibadet ettiler.

- Müşrikler, ilahın en büyük nûr; meleklerin de (küçük) nurlar olduğuna inanıyorlardı. Bundan dolayı onlar, en büyük putu, en büyük ilahın suretinde; diğer putları da (gûyâ) meleklerin suretinde yaptılar.

- Belki de müşrikler, ‘hulûl’ inancını taşıyordu ve bu doğrultuda ilâhın, bazı yüce ve kıymetli cisimlere girmiş olabileceğini söylüyorlardı. Bil ki bütün bu izahlar Yüce Allah’ın ‘Onlar, Allah’ın dışında, kendilerine ne bir zarar, ne bir fayda vermeyecek olan şeylere taparlar’ şeklindeki delili ile bâtıldır, yanlıştır.

- Müşrikler bu putları ve heykelleri, kendi peygamberlerinin ve büyüklerinin şekillerinde yaptılar ve her ne zaman bu heykellere ibadetle meşgul olurlarsa o ulu kişilerin, Allah katında kendileri için şefaatçi olacaklarını iddia ettiler.

Bunun bir benzeri de, zamanımızdaki pek çok insanın, onların kabirlerine saygı duyup hürmet ettiklerinde, Allah katında onların kendilerine şefaatçi olacağı inancını taşıyarak büyük zatların kabirlerine ta‘zim ile meşgul olmalarıdır.”(25)

Râzî’nin çok hayati önem arz eden bu tespitlerine bizim ilave edecek fazla bir şeyimiz yok. Görülüyor ki hak ve hakikatten ayrılmaların tarihi, sanıldığı gibi çok yeni değil, aksine asırlar öncesine kadar gitmektedir. Dileriz ki ümmet bu sıkıntılı gidişata bir an önce son verir ve hakkın yanında yer alma erdemini yakalamış olur.

Melekleri Yüce Allah’ın kızları sanan ve bu nedenle onların kendilerine şefaat edeceklerini iddia eden Mekkeli müşriklerin bu kabullerinin son derece hatalı olduğu aracı edinilen meleklerle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/29’da şöyle beyan edilmektedir: “Onlardan her kim ‘O’nun peşi sıra ben (de) ilahım’ derse biz onu da cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimleri böyle cezalandırırız!” İşte bu âyet konuyu bütünüyle özetlemekte ve şirkin savunabilecek hiçbir tarafının olmadığını açıkça ortaya koymaktadır.

3. اِنَّ اللّٰهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ ف۪ي مَا هُمْ ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Şüphesiz ki Allah ayrılığa düştükleri şeyler (konusun)da aralarında hüküm verecektir.” Yüce Allah insanların hak ve hakikatle ilgili inanç ve ibadet konuları başta olmak üzere ihtilafa düştükleri konularda, aracı kıldıkları putlarla kendileri arasında Kıyamet gününde hükmünü vereceğini haber vermektedir. Bu noktada Sebe’ 34/31-33’te dile getirilen tartışmalar ve buna rağmen her iki tarafın yaşayacağı akıbetle ilgili bilgiler dikkat çekicidir.

Yüce Allah bu cümlede inkârcı ve müşrik insanların dünyada ihtilafa düştükleri din işleri, öldükten sonra diriltilme, sevap, azap gibi dini konulardaki hak ve iptal ehlinin kim olduğu hakkında Kıyamet günü hüküm vereceğini bildirmektedir.(26) Bu cümlenin mesajına benzer ifadelerler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(27) Buna göre hak ehlinin cennete, bâtıl ehlinin de ateşe gireceği şekilde aralarında ayırıcı bir şekilde hüküm verecektir.

İnsanlar mahşerde yedi aşama yaşayacaktır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” aşamalarıdır. İşte bunların arasında yer alan “yargılanma”nın içerisinde Allah’ın “kadası”, “fethi”, “emri” ve “faslı”ndan söz edilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ise “hüküm vericiliği” beyan edilmektedir.(28)

4. اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ “Şüphesiz ki Allah yalancı ve inkârcı kimseyi doğru yola ulaştırmaz.” Yüce Allah bu âyet çerçevesinde tevhidi reddedip şirke bulaşan putperstler bağlamında كَاذِب kâzib yani “yalan konuşan ve gerçekleri yalanlayan” ile كَفَّار keffâr yani “çok inkârcı ve çok nankör olan”lara hidayet etmeyeceğini haber vermektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(29) geçen كَاذِب kâzib kelimesi “yalan konuşan ve gerçekleri yalanlayan”, bazı âyetlerde(30) zikredilen كَفَّار keffâr sözcüğü ise “çok inkârcı ve çok nankör olan” manasına gelmektedir.

Bu ifade hidayet ve dalâlet konusunda akla gelen ve gereksiz sonuçların üretildiği bir konuya açıklık getirmekte, Yüce Allah’ın dilediğini saptırıp dilediğine hidayet etmediğini, dileyene ve hak edene hidayet verip, dileyeni ve hak edenleri de saptırdığı gerçeğini gözler önüne sermektedir. Kendilerine hidayet edilmeyenler zaten gerçekleri yalanlayan ve alabildiğine nankörlüğe ve inkâra saplananlardır.

Bağlam dikkate alındığında burada özellikle yalancılığı ve nankörlüğü dile getirilenlerin Yüce Allah’a şirk koşan putperstler olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü önceki cümlelerde başka varlıklara tapanlara gönderme yapıldığı gibi bir sonraki âyette de Yüce Allah’a çocuk isnat edenlerden söz edilmektedir. Özel maksat bu olsa da âyetin mesajını genele taşımak ve hak ve hakikat adına Yüce Allah’ın insanoğluna gönderdiği bütün prensipleri yalanlayıp onlara karşı nankörlük ve inkârcılık yapan herkes âyetin mesaj kapsamında yer almaktadır.

Fâtiha 1/6’da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene, layık gördüğüne hidayet verir; isteyeni layık gördüğünü de sapıklıkta bırakır.(31) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur.

Bu bağlamda Bakara 2/26’da “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’de “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kâfirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir. Ayrıca pek çok âyette zikredildiği üzere, “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(32) “yalancı müsriflere”(33) ve “nankör yalancılara”(34) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir.

Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(35) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır belirler ve sonucuna katlanır.

ıv. Çocuk İsnadından Münezzeh Oluşu

لَوْ اَرَادَ اللّٰهُ اَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا لَاصْطَفٰى مِمَّا يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ سُبْحَانَهُ هُوَ اللّٰهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ “Allah çocuk edinmek isteseydi, elbette yarattıklarından dilediğini seçerdi. O yücedir. O, el-vâhıd (tek), el-kahhâr (mutlak güçlü) olan Allah’tır.”

Âyetteki لَوْ اَرَادَ lev erâde ifadesi “eğer isteseydi, dileseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يَتَّخِذَ en yettehıze fiili “edinmek, edinmeyi”; وَلَدًا veleden kelimesi “herhangi bir çocuk”;لَاصْطَفٰى le’stafâ fiili “mutlaka edinirdi”; مِمَّا يَخْلُقُ mimmâ yahlüku ifadesi “yarattıklarından”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediğini”;سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “O’nun şanı yücedir, O eksikliklerden münezzehtir”; هُوَ hüve zamiri “O”; اللّٰهُ allâhu lafzı “Allah’tır”; الْوَاحِد el-vâhıdü sıfatı “tek(tir)”; الْقَهَّار el-kahhâru sıfatı ise “her şeyden güçlü(dür)” demektir.

Burada Yüce Allah’a çocuk isnat edenlerin ne büyük bir iftira içerisinde olduklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لَوْ اَرَادَ اللّٰهُ اَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا لَاصْطَفٰى مِمَّا يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ “Allah çocuk edinmek isteseydi, elbette yarattıklarından dilediğini seçerdi.” Benzer şekilde Yüce Allah’ın istemesi halinde yapabileceği, ancak yapmadığı bir örnek anlatım Enbiyâ’ 21/17’de geçmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin “Allah’a çocuk isnat eden” yaklaşımlarını cevaplamakta ve herhangi bir bir çocuk edinmek istemesi durumunda bunun kim olacağını insanların değil, kendisinin belirleyebileceğini beyan ederek, yarattığı şeylerden dilediğini çocuk olarak seçebileceğini bildirmektedir. Âyetin başında yer alan لَوْ lev edatı Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği manasını cümleye katmakta, âyetin sonundaki ifadeler de zaten bu manayı pekiştirmektedir.

En‘âm 6/116, Enbiyâ’ 21/22, Zümer 39/4, Zuhruf 43/81 gibi âyetlerde de yer aldığı gibi, şart cümlelerinden sonra gelen cevap cümleleri eğer şart kısmı meydana gelirse söz konusu edilir. Şart kısmı gerçekleşmeyen bir cümlenin cevap kısmı da elbette gerçekleşmiş olmaz. Bu yüzden yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği ortaya konulmak istenmektedir.

Necm 53/21’de Yüce Allah’a çocuk isnadı konusunu detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada ayrıntıya girmek istemiyoruz. Önemine binaen şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Mekkeliler, özellikle Huzâ‘a ve Kinâne kabileleri Yüce Allah’ın çocukları var diyerek,(36) melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı.

Bunlar “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(37) yer almaktadır. Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır.

Öte yandan, cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır.

Dahası bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(38) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(39) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(40) Bazı Mecusilerin “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu iddia edilmektedir.(41) İhlâs sûresinin “O, hiç kimseyi doğurtmamıştır; hiç kimsenin babası olmamıştır” şeklindeki üçüncü âyetinin ilk cümlesinde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır. Benzer beyanlar çeşitli âyetlerde(42) de yer almaktadır.

2. سُبْحَانَهُ هُوَ اللّٰهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ “O yücedir. O, el-vâhıd (tek), el-kahhâr (mutlak güçlü) olan Allah’tır.” Yüce Allah kendisine çocuk insadını hatırlattıktan sonra bunun nasıl mümkün olamayacağını çeşitli âyetlerde beyan etmiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesinde iki nokta üzerinde durmaktadır.

a) سُبْحَانَهُ “O, (bu tür şeylerden) münezzehtir (uzaktır, yücedir).” Yüce Allah çocuk edinmekten münezzehtir, yücedir, uzaktır. Sübhân oluşu O’nun bu türden yakıştırmalardan elbette uzak oluşunu ifade etmektedir. Dahası sübhânlık aynı zamanda mahlukata muhtaç olmamayı da, onlara benzememeyi de, ihtiyaç sahibi olmamayı da içerdiği için, Yüce Allah şirk demek olan bu tür yakıştırma ve isnatlardan münezzeh olduğunu işte سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesiyle ortaya koymaktadır. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(43) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın çocukları yoktur. Bu konuda pek çok âyette açık ifadeler yer almaktadır.(44) Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(45) Bu gerçeğe rağmen konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir. Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette beyan edildiği gibi “eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk seçerdi. Hz. Peygamber, eğer -hâşâ- Yüce Allah’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını beyan etmektedir.(46) İşte sadece bu iki âyet bile, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini, hiç kimsenin babası olmadığını ilan etmektedir.

b) هُوَ اللّٰهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ “O, el-vâhıd (tek), el-kahhâr (mutlak güçlü) olan Allah’tır.” Yüce Allah kendisine yönelik çocuk isnadından münezzeh olduğunu beyan bağlamında iki sıfatına daha dikkat çekmektedir: Bunların biri الْوَاحِد el-vâhıd, diğeri ise الْقَهَّار el-kahhâr sıfatlarıdır.

Daha önce yorumladığımız Sâd 38/65’te de ele aldığıız üzere, Yüce Allah yaratıcı kudretin sadece ve sadece kendisi olduğunu beyan ederek, tekliğini ve yegane üstün güç olduğunu ilan ettirmekte, bu bağlamda Ra‘d 13/16’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Allah her şeyin yaratıcısıdır. O, tektir; mutlak otorite sahibidir.”

Yüce Allah kendisini bu âyette iki sıfatıyla tanıtmaktadır ki bunlar الْوَاحِد el-vâhıd kelimesidir ve Yüce Allah’ın ehadiyyetini, yani tek oluşunu ifade etmektedir. Diğeri ise Rabbimizin الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıdır ki bu da “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi, mahlûkata üstün, sınır tanımayan, mutlak otorite sahibi, azap ediciliğinden korkulması, sakınılması gereken güç” manalarına gelmektedir.

Mahşerin sahibi olan kudret kendisini hem “tek” olarak, hem de “gücü ve otoritesi hiç kimse tarafından altedilemez” şeklinde tanıtmaktadır. Demek ki bu gücün sahibi olmayanların mahşeri olmayacağı gibi böyle varlıklara ilahlık isnadı da son derece yanlıştır ve sonu hüsranla neticelenecek korkunç bir vebali içermektedir.

Âyetin bu son cümlesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde ele alınan konuyu toparlamakta, Yüce Allah’a çocuk isnadının son derece korkunç bir yalan ve iftira olduğunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah el-vâhıd’dir yani tektir; dolayısıyla tek olanın bir başkasına ihtiyacı olamayacağı için kendisi gibi olmayan biriyle de anılmaması gerekmektedir.

En‘âm 6/100 ve Cinn 72/3’te beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın eşi yoktur ki çocuğu olsun; öyleyse teklik başka varlıklarla kesin bir şekilde anılmamayı ve onlara muhtaç olmamayı içermektedir. Bu arada el-kahhâr sıfatı ise Yüce Allah’a bu türden isnatlarda bulunanları O’nun kahredeceğini, gerçek üstün gücün kendisi olduğunu, dolayısıyla başka varlıklara ilahlık yakıştırmanın da onlardan bir şeyler beklemenin de zararlarından korkmanın da hiçbir anlamı olmadığını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

b) Kâinatın ve İnsanın Yaratılışı

Yüce Allah, sûrenin 5-6. âyetlerinde gökleri ve yeri bir amaç için yarattığını, geceyi gündüze, gündüzü de gece üzerine doladığını, Güneş’i ve Ay’ı emre boyun eğdirdiğini, her birinin belirlenmiş bir süreye kadar hareket edeceklerini ve Allah’ın yüceliğin ve erişilmez bir gücün sahibi olduğunu bildirmektedir.

Ardından, insanların bir tek candan, cevherden yaratıldığı, sonra o candan eşinin de yaratıldığı, onlara sekiz çift hayvanın ikram edildiği, insanın ana rahminde üç karanlık içinde bir yaratılıştan diğerine geçecek şekilde yaratılmaya devam ettiği ve gerçek ilahın Yüce Allah olduğu, hakimiyetin sadece O’na aidiyeti, kendisinden başka hiçbir ilah olamayacağı, insanların hak ve hakikatten çevrilmesinin şaşılacak bir şey olduğu bildirilmektedir.

ı. Kâinatın Yaratılışı ve Sistemi

خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ يُكَوِّرُ الَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى الَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْر۪ي لِاَجَلٍ مُسَمًّى اَلَا هُوَ الْعَز۪يزُ الْغَفَّارُ “(Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yarattı. Geceyi gündüzün üzerine bürüyüp örtüyor; gündüzü de gecenin üzerine bürüyüp örtüyor. Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır. (Bunların) her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gitmektedir. Dikkat edin! O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür), el-ğaffâr’dır (çok bağışlayandır).”

Âyetteki خَلَقَ haleka fiili “yaratmıştır”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda ifadesi “ve yeri, yeryüzünü”;بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; يُكَوِّرُ yükevviru fiili “yuvarlamaktadır, dolamaktadır”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; عَلَى النَّهَارِ ‘ale’n-nehâri sözcüğü “gündüze”;وَيُكَوِّرُ ve yükevviru fiili “ve yine yuvarlamaktadır, dolamaktadır”; النَّهَارَ en-nehâra kelimesi “gündüzü”; عَلَى الَّيْلِ ‘ale’l-leyli ifadesi “geceye”; وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve emrine almıştır, boyun eğdirmiştir”; الشَّمْس eş-şemse kelimesi “Güneş’i”; وَالْقَمَرَ ve’l-kamera sözcüğü “ve Ay’ı da”; كُلّ küllün kelimesi “hepsi”; يَجْر۪ي yecrî fiili “akmaktadır, hareket etmektedir”; لِاَجَلٍ مُسَمًّى li ecelin müsemmâ tamlaması “belirlenmiş bir süre için, belirlenmiş bir süreye kadar”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; هُوَ hüve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “mutlak güçlü(dür)”; الْغَفَّار el-ğaffâru sıfatı ise “çok bağışlayan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinatın sahibi ve hükümranı olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ “(Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yarattı.” Yüce Allah müşriklerin şirk içerikli kabullerini eleştirip kâinatın yaratıcısı ve sahibi olduğunu beyan etmekte, bu bağlamda öncelikle gökleri ve yeri bir amaç için yarattığını bildirmektedir.

Sâd 38/27’de yaratılışın bir anlam ve amaç için gerçekleştirildiği noktasında oldukça geniş malumat vermiştik. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Öncelikle ifade edelim ki hem daha önce yorumladığımız Zümer 39/2’de, hem de bu âyette geçen بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi genelde yapıldığı gibi “hak ile” manasından öte, “bir amaç için, bir gaye ile” gibi manalar vermektedir.

Yüce Allah Sâd 38/27’de şöyle buyurmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır.” Yüce Allah bu cümlede kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/5’te, ayrıca En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Dühân 44/39, Câsiye 45/22, Ahkâf 46/3 ve Teğâbun 64/3’e göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.”

Yaratılış ve amacı konusunda Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(47) Âl-i İmrân 3/191’de evren hakkında tefekkür sahibi olan yiğit müminlerin Yüce Allah’ın bütün evreni bâtıl, anlamsız ve boş bir iş için yaratmadığını dile getiridkleri zikredilmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığına dikkat çekilerek Yüce Allah’ın gücüne ve kudretine gönderme yapılmaktadır.

2. يُكَوِّرُ الَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى الَّيْلِ “Geceyi gündüzün üzerine bürüyüp örtüyor; gündüzü de gecenin üzerine bürüyüp örtüyor.” Yüce Allah kâinatı yarattığını beyan ettikten sonra, gece ile gündüzün birbiriyle ilişkisini ortaya koymakta, bu çerçevede âyette يُكَوِّرُ yükevviru fiiline yer vermektedir.

A‘râf 7/54 ve Lokmân 31/29’da da ifade ettiğimiz üzere, konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki, “gece ve gündüzden biri uzarken diğeri kısalır” veya “gecenin vakti ilerlerken aynı anda gündüzün vakti yaklaşır” ya da “biri eksilirken diğeri artar.” Kur’ân’da bu anlamda başka ifadeler de vardır. Meselâ bu bağlamda yûlicü,(48) neslehu,(49) yuğşî/yağşâ(50) fiillerini zikretmekle yetinelim.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen يُكَوِّرُ yükevviru fiilleri “gece ile gündüz” ilişkisinde kullanılmakta, bu kelimelerin her biri oval, yuvarlak, elips şeklindeki nesnelerle ilgili “dolama, bürüme, sarma” manası verdiği için, mesajda gece ve gündüze konu olan “dünyanın yuvarlak olduğu” ve biri artarken diğerinin eksilmesi için de bu yuvarlak cismin “dönmekte olduğu” gerçeğine buradan çok güçlü bir işaretin bulunduğu rahatlıkla ileri sürülebilir.

Ayette geçen يُكَوِّرُ yükevviru fiilleri kevvera “yuvarlamak, yuvarlak yapmak”, el-küra “top” gibi kalıplarda zaten yuvarlak nesneler için kullanılmaktadır. Bu anlamı nedeniyle gece ve gündüzle ilgili bilgi verilen bu âyette de gece ve gündüzden biri biterken diğerinin artması şeklinde çift yönlü mana içermektedirler.

Bu arada gece ve gündüzden biri artarken diğerinin azalması veya biri azalırken diğerinin artması onların peş peşe gelmesi manasını vermektedir. Bu bağlamda gece ve gündüzün birbirini takip etmesi ve art arda gelmeleri anlamında ıhtilâf,(51) hılfeh(52) ve yukallibu(53) fiillerinin kullanıldığını da bilmek gerekmektedir. Yâsîn 36/40’ta bu noktada açık ifadeler yer almaktadır.

3. وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ “Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır.” Bu ifade, Güneş’in ve Ay’ın insanın hayatını devam ettirmesi için hizmete sunulması, emre amade kılınması manasına gelmektedir. Çeşitli âyetlerde “Güneş’in, Ay’ın ve yıldızların”,(54) “gece ve gündüzün”,(55) “göklerde ve yerde bulunan her bir şeyin insanın hizmetine sunulduğu”na(56) dair ifadeler vardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ve konuyla ilgili diğer bütün âyetlerde, kâinattaki kozmik sistemin devamının bir sisteme sahip kılındığı, hayatın devamı için bütün bunların insana boyun eğdirildiği ve bu işlemi bu şekilde Yüce Allah’ın belirlediği anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da sıklıkla ve özellikle bu iki gök cisminin hatırlatılmasının çok önemli sebepleri vardır. Buna göre bu iki cismin “yılların sayısını ve hesabını öğretmede” merkezi değer oldukları ifade edilmektedir.(57)

Kur’ân’da Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir. Güneş’in hareketleri müslümanın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir.

Zekât, Ramazan, Hac, Kurban gibi ibadetler; kıtâl (savaş), zıhâr (eşini annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamalar; eşi ölen kadının bekleme süresi, kadınların hamilelik ve çocuklarını sütten ayırma zamanı ise Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde ay takvimi esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir.

Dolayısıyla Şems 91/1-2’de Güneş’e ve Ay’a yemin edilip onlara dikkat çekilmesi, insanın tabiatla bütünleşen, biri olmadan diğeri anlamını yitiren ve kâinattaki vahdet ve tevhidin fark edilmesini sağlayan önemli bir nitelik arz etmektedir. Modern bilimin imkânlarının henüz bulunmadığı dönemlerde bu ihtiyacın çok daha ileri düzeyde olduğunda esasında herhangi bir şüphe yoktur.

4. كُلٌّ يَجْر۪ي لِاَجَلٍ مُسَمًّى “(Bunların) her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gitmektedir.” Bu cümleye benzer başka ifadeler de Kur’ân’da yer almaktadır.(58) Âyetteki كُلّ küll “hepsi” kelimesi, öncelikle “gece, gündüz, Güneş, Ay” olmak üzere, burada sayılan veya sayılmayan bütün gök cisimlerini ve mahlûkatı içermektedir. Yüce Allah, kendisinin kurduğu bu kozmik sistemin sonsuz olmadığını, sistemi belirlediği bir süreye kadar devam edecek şekilde programladığını belirtmektedir.

Yâsîn 36/38’de Güneş’in istikrarının sona erme yerinin ve zamanının “arşın altı veya kıyamet günü” olduğu Hz. Peygambere nispet edilen rivayetlerde beyan edilmektedir.(59) Enbiyâ’ 21/33 ve Yâsîn 36/40’ta belirtildiği gibi, gece, gündüz, Ggüneş, Ay vs. bütün yıldız ve gezegenler kendileri için belirlenmiş bir yörüngede hareket etmekte ve varlıklarını sürdürmektedirler.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ise bu sistemin sonsuz olmadığı, mahlûkatın bir sonunun olduğu özellikle gösterilmektedir. Mahlûkatın belirlenmiş süresinden kasıt “Güneş’in dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi”,(60) “göğün yarılması”,(61) “semanın derlenip toparlanması”,(62) “Ay tutulup Güneş’in ve Ay’ın bir araya getirilmesi”,(63) “göğün gül gibi kırmızı bir renge bürünmesi”(64) gibi Son Saat’e ve Kıyâmet Günü’ne kadarki dönemdir.

5. اَلَا هُوَ الْعَز۪يزُ الْغَفَّارُ “Dikkat edin! O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür), el-ğaffâr’dır (çok bağışlayandır).” Yüce Allah kâinata olan hakimiyetini ve eşsiz ve erişilmez kudretini beyan ettikten sonra, başka varlıkların hiçbir şekilde ilahlığa layık olmadığını, her şeyi yaratan, her şeyi idare eden, hükümranlığı ve buyruğu altına alan, her şeye sahip olacakları özellikleri verip her bir mahluk için yasalar belirleyen kudret olarak sadece Yüce Allah’a kulluk edilmesi, başka varlıklara kesinlikle böyle bir nitelik verilmemesi gerektiğini özellikle bildirmektedir. Cümlenin başında yer alan اَلَا elâ “dikkat edin” tenbih edatının cümleye vermek istediği mana da budur.

Kur’ân’da birlikte üç âyette(65) yer alan bu iki sıfattan ilki olan الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı, “mutlak güçlü” demektir. Bu sıfat sûrenin birinci âyetinde de belirttiğimiz üzere Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücünü ortaya koymaktadır.

Ayette yer alan الْغَفَّار el-ğaffâr “çok bağışlayan” sıfatının zikredilmesinin muhtemel sebebi ise, bu noktada eksiklik sahibi olanların O’ndan, O’nun rahmet ve merhametinden ümit kesmeyip O’na yönelmesini sağlamayı, günahkar veya inkârcı kullarının hakikati görüp Yüce Allah’ın istediği gibi yaşamaları gerektiğini kendilerine moral vererek öğretmeyi amaçlamaktadır.

ıı. İnsanın Yaratılış Süreci

خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَاَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْاَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ اَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ ف۪ي بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ ف۪ي ظُلُمَاتٍ ثَلٰثٍ ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَاَنّٰى تُصْرَفُونَ “(Allah) sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratmıştır; sonra ondan (o candan/cevherden) eşini de var etmiştir. Sizin için hayvanlardan da sekiz çift indirmiştir (yaratmıştır). Sizi annelerinizin karınlarında üç katlı karanlık içinde aşamalardan geçirerek yaratıyor. İşte bu (yaratıcı), Rabbiniz Allah’tır. Otorite yalnızca O’na aittir. O’ndan başka ilah yoktur. Nasıl oluyor da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!”

Âyetteki خَلَقَكُمْ halekaküm fiili “sizi yaratmıştır”; مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ min nefsin vâhıdetin tamlaması “ilk candan, ilk canlıdan, ilk cevherden”; ثُمَّ sümme edat “sonra”; جَعَلَ ce‘ale fiili “yapmıştır, yaratmıştır”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; زَوْجَهَا zevcehâ tamlaması “onun çiftini, eşini”;وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirmiştir, ikram etmiştir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنَ الْاَنْعَامِ mine’l-en‘âmi kelimesi “hayvanlardan”; ثَمَانِيَةَ اَزْوَاجٍ semâniyete ezvâcin tamlaması “sekiz çift”; يَخْلُقُكُمْ yahlükuküm fiili “sizi yaratmaktadır”;ف۪ي بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ fî butûni ümmehâtiküm tamlaması “sizin annelerinizin karınlarında”; خَلْقًا halkan kelimesi “yaratma olarak, yaratılış şeklinde”; مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ min ba‘di halkın ifadesi “bir yaratılıştan sonra”; ف۪ي ظُلُمَاتٍ ثَلٰثٍ fî zulümâtin selâsin tamlaması “üç karanlık içerisinde”; ذٰلِكُمُzâliküm kelimesi “işte (sizin için şudur)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; فَاَنّٰى fe ennâ edatı “nasıl da”; تُصْرَفُونَ tusrafûne edilgen fiili ise “(haktan) çevrilmektesiniz” demektir.

Burada insanın yaratılışı ve yaratılıştaki aşamalılık ile Yüce Allah’ın eşsiz kudreti gündeme getirilmektedir.

1. خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَاَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْاَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ اَزْوَاجٍ “(Allah) sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratmıştır; sonra ondan (o candan/cevherden) eşini de var etmiştir. Sizin için hayvanlardan da sekiz çift indirmiştir (yaratmıştır).” Yüce Allah kâinatın yaratıcısı ve sistemi devam ettirici olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette sözü insanın yaratılışına getirmekte, anlatım metotlarından birisi olan “uzaktan yakına anlatım metodu”nu kullanmaktadır. Âyetin bu cümlesinde üç hususa dikkat çekilmektedir:

a) خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ “(Allah) sizi bir tek nefisten (candan, canlıdan, cevherden) yaratmıştır.” Yüce Allah Kur’ân’da insanın yaratılışı konusunu detaylı denebilecek şekilde ele almış, özellikle ilk insan neslinin yaratılışı hakkında oldukça detay denebilecek bilgiler vererek insanoğlunun bu konuya gereken önemi vermesi gerektiğini göstermiştir. Öyle ki Târık 86/5’te “insanoğlu nereden yaratıldığına bir baksın” buyrularak bunun bir tercih değil, zorunluluk olduğunu ortaya koymuştur.

‘Alak 96/2’de insanın yaratılışının evreleri konusunu oldukça geniş bir şekilde ele alacak, konuyla ilgili detaylı denebilecek bilgileri orada dile getirmeye çalışacağız. Burada çok ayrıntıya girmeden sadece ilgili kavramı anlamak ve yorumlamak istemekteyiz.

Kur’ân’da canlılığın kaynağı “su” olarak belirlenmekte, dolayısıyla ilk insanın yaratılışının da el-mâ’ “su” ile başladığı anlaşılmaktadır.(66) İnsanın yaratılışından söz eden âyetlere bakıldığında, insanın “su”yun dışında türâb “toprak”,(67) tîn “çamur”,(68) sülâle min tîn “çamurdan bir öz”,(69) tîn-i lâzib “yapışkan çamur”,(70) salsâl min hame-i mesnûn “kupkuru çamur, özlü kara balçık”(71)(72) ve salsâl ke’l-fahhâr “pişmiş çamur”dan(73) yaratıldığından, bu arada ona Yüce Allah’ın ruh üflediğinden(74) söz edildiği görülmektedir.

Kur’ân, ilk insanın işte bu aşamalardan sonra ve bunların sonucu olarak ilk cevherden, yani nefs-i vâhıdeden,(75) nutfeden,(76) nutfe-i emşâcdan,(77) yani ceninden, bugünkü bilimsel ifadesiyle “zigot”tan yaratıldığını, bu ilk aşamadan sonra ‘alak/‘alaka aşaması olarak “embriyo”dan,(78) ardından mudğa “bir çiğnem et”ten, sonrasında ‘ızâm “kemik”ten, daha sonra lahm yani kemiklere giydirilmiş olan “et ve kas”tan yaratıldığını, nihayet bu aşamaların ardından onun halk-ı âhar yani “bambaşka bir yaratılışa” kavuşturulduğunu açıkça ifade etmektedir.(79)

Bütün bu aşamalara işaret etmesi bakımından “Yarattığı her şeyi güzel yapan ve insanı da yaratmaya çamurdan başlayan O’dur”(80) âyetinde ifade edilen husus ile “O, sizi aşama aşama yarattı”(81) ifadesi, insanın yaratılış sürecinde çeşitli aşamaların yaşandığını açıkça göstermektedir.(82)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/6. âyette geçen نَفْس وَاحِدَة nefs-i vâhıdeh tamlaması “ilk can, ilk canlı, ilk cevher, ilk öz” demektir. İnsanın cansız halden canlı hale geçtiği ilk aşama nefs-i vâhıdeh diye isimlendirilmektedir. “Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun.”(83) İlk insan türü işte bu ilk cevherden veya ilk candan, ilk özden yaratılmıştır. “İnsan” anlamına da gelen نَفْس nefs kelimesinin, bu ilk cevherin yine insanın potansiyel olarak bütün özelliklerini içerdiğini söyleyebiliriz.

Zira Genetik bilimi ve genlerle ilgili haritalar, insanda bir genetik kodlamanın olduğunu göstermektedir. İnsanın elementer yaratılış süreci ile biyolojik/embriyolojik sürenin kesiştiği aşama olan nefs-i vâhıdeh denen aşamaya dikkat çekilen âyetlerden birisi de işte bu âyettir. Tefsirlerimizde veya kültürümüzde bu konuyla ilgili âyetlerde geçen نَفْس وَاحِدَة nefs-i vâhıdeh tamlamasından maksadın Hz. Âdem olduğu, zevcehâ “eşi” kelimesiyle de onun hanımı olan Hz. Havvâ’nın kast edildiği görüşü(84) Kur’ân’dan delil getirilebilen bir görüş değildir.

Hem bu âyette, hem de konuyla ilgili Nisâ’ 4/1 ve A‘râf 7/189 gibi âyetlerde geçen bu ifadelerde insanın biyolojik ilk hali olan nefs-i vâhıdeh denen ilk candan eşinin de yaratıldığı beyan edilmektedir ki burada bir hücre bölünmesinin veya hücre çoğaltılmasının yaşandığı söylenebilir. Elbette burada nelerin yaşandığını sadece Rabbimiz bilir; bilim insanları da Kur’ân’ın verdiği bu bilgi doğrultusunda araştırmalar yapmalıdırlar.

b) ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا “Sonra ondan (o candan, cevherden, canlıdan) eşini de var etmiştir.” Yüce Allah ilk insan nesli çiftlerini oluşturan tarafların birini yarattığı kaynağı nefs-i vâhıdeh şeklinde belirledikten sonra onun eşini de aynı kaynaktan yarattığını bildirmektedir.

Âyette geçen زَوْج zevc kelimesi “bir çift, çiftten biri, bir eş” gibi manalar içermekte, canlı varlıklarla ilgili olarak bir çiftin veya bir ikilinin hem erkek hem de dişi tarafı için kullanıldığından, insanlarla ilgili olarak da hem kadının eşini (kocasını), hem de kocanın eşini (hanımını) ifade eder. Burada yer alan جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا “Ondan eşini de yaratmıştır” ifadesi “Onun kendi cinsinden eşini (karşı cinsini) yarattı” manasında yorumlanmıştır.(85)

Durum böyle olunca şu husus açıkça belirtilmelidir: İlk insan neslinin erkeği nereden yaratılmışsa eşi de aynı yerden yaratılmıştır; yani Hz. Havvâ Hz. Âdem’in kaburga kemiğinden filan yaratılmamıştır. Burada sözü edilen minhâ ifadesindeki hâ zamiri nefs-i vâhıdeh tamlamasına yani “ilk cana, cevhere, öze” gitmektedir. Aynı cümledeki زَوْجَهَا zevcehâ tamlamasındaki هَا hâ zamiri de aynı tamlamaya gitmektedir.

Bu konudaki anlatımlar Kitâb-ı Mukaddes referanslı bilgilerin kültürümüze girmesinden kaynaklanmaktadır. Konunun burasında konuyla ilgili rivayetlerle büyük benzerlik gösteren bir ifadeyi hatırlatmak istiyoruz:

“…Fakat adam için kendisine bir yardımcı bulunmadı. Ve Rab Allah, adamın üzerine derin bir uyku getirdi ve o uyudu ve onun kaburga kemiklerinden birini aldı ve yerini et kapladı ve Rab Allah adamdan aldığı kaburga kemiğinden bir kadın yaptı ve onu adama getirdi ve adam dedi: Şimdi bu benim kemiklerimden kemik ve etimden ettir, buna nisa denilecek, çünkü o insandan alındı…”(86)

Burada da açıkça görüldüğü üzere, Tevrat’taki bu ifadelerle hadis diye nakledilen rivayetler arasında neredeyse aynilik bulunmaktadır. Bu durum, söz konusu rivayetlerin kaynağı hakkında da fikir vermektedir. Zaten bazı ilim adamları bu etkileşimi açık yüreklilikle ortaya da koymuşlardır. Hem bu itirafı hem de Hz. Âdem’in eşinin yaratılması konusunda ortaya konulan görüşleri özetlemek bağlamında bir örnek olarak Taberî’de yer alan şu ifadeleri hatırlatmak istiyoruz:

Taberî’ye göre Nisâ sûresinin ilk âyetinde geçen nefs-i vâhıdeh, Hz. Âdem’dir; ondan yaratılan eş de Hz. Havvâ’dır ve Hz. Âdem’in kaburga kemiklerinden birinden yaratılmıştır. Süddî kaynaklı bir rivayette Hz. Âdem’in cennette iskan edildiğini, yanında kendisiyle huzur bulacağı herhangi bir eş olmadan orada yürüdüğünü, bu arada uyuduğunu, uyandığında baş ucunda Yüce Allah’ın Âdem’in kaburga kemiğinden yarattığı bir kadının oturduğunu görünce ona kim olduğunu sorduğunu, onun, “Bir kadın” cevabını verdiğini, niçin yaratıldığını sorunca da bu defa, “Benimle huzur bulasın diye” dediğini nakletmektedir.(87)

Tevrat ve diğer ilim adamları kaynaklı olduğu ifade edilerek İbn İshak’a nispet edilen ve öncekine benzeyen başka bir rivayete de eserinde yer veren Taberî, anlatılanların doğruluğundan çok emin olmadığını gösterircesine “zanlarına göre, Allah bilir ya” kaydını düşmüş, bu arada, Hz. Âdem’in, uykusundayken kendi sol kaburga kemiğinden yaratılan eşi için, “Benim etim, benim kanım, benim eşim” ifadesini kullandığını da nakletmiştir.(88)

“Kadının erkeğin eğe kemiğinden yaratıldığını belirten ve “kırılır, ama düzelmez” diyen yanlış anlayış herhalde değil, kesinlikle buradan (Tevrat’tan) alınmış ve hadis formuna sokulmuştur… Bütün bunlar israiliyyat/Kitap Ehli kültürünün İslam düşünce ve kültürünü nasıl etkilediğini de göstermektedir.”(89)

Daha önce ele aldığımız A‘râf 7/189’da verdiğimiz bilgiyi önemine binaen burada tekrarlamak istemekteyiz:

Kur’ân’da insanın yaratılışıyla ilgili iki temel aşama vardır. Bunlardan birisi İnsân 76/1’de belirtildiği gibi insan henüz anılmaya veya hatırlanmaya değer bir varlık değilken toprakta geçirdiği “elementer aşama”dır ki bu yedi farklı süreci içermektedir. Tabiattaki yedi aşama geçildikten sonra bu defa “biyolojik/embriyolojik aşama” gündeme getirilmektedir. İşte bu aşamanın ilk safhası yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen nefs-i vâhıdeh aşamasıdır.

نَفْس وَاحِدَة nefs-i vâhıdeh tamlaması “ilk can, ilk canlı, ilk cevher, ilk öz” demektir. İnsanın cansız halden canlı hale geçtiği ilk aşama nefs-i vâhıdeh diye isimlendirilmektedir. “Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun.”(90) İlk insan türü işte bu ilk cevherden veya ilk candan yaratılmıştır. “İnsan” anlamına gelen nefs kelimesinin, bu ilk cevherin yine insanın potansiyel olarak bütün özelliklerini içerdiğini söyleyebiliriz. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, Genetik bilimi ve genlerle ilgili haritalar, insanda bir genetik kodlamanın olduğunu göstermektedir.

İçinde Hz. Âdem başta olmak üzere ilk insan neslinin bütün fertleri ilk candan, ilk canlı türünden yaratılmış, eşi de aynı candan var edilmiştir. Nisâ’ 4/1, Fâtır 35/11 ve Nebe’ 78/8’deki ifadeler ilk yaratılanların pek çok erkek ve kadın olduğunu, bunların eşlerden meydana geldiğini göstermektedir. Benzer bir çoğalma ifadesi Rûm 30/20’de de zikredilmektedir. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, A‘râf 7/189. âyette geçen nefs-i vâhıdeh tamlaması Hz. Âdem, eşinden kasıt da Hz. Havvâ olmamalıdır.(91)

Çünkü âyetin devam eden bölümünde bir şirkten söz edilmektedir ki bir peygamberin şirk koşması asla ve asla düşünülemez. Kaldı ki iddiaya göre Hz. Âdem ve eşinin sürekli olarak “ikiz” çocukları doğuyor, bunları çaprazlama olarak birbirleriyle evlendiriliyordu. Eğer bu iddia doğruysa ki -bize göre asla ve asla doğru değildir- o zaman buradaki “tek” çocuğu olan kişinin Hz. Âdem ve eşi olmaması gerekmektedir.

Âyette nefs-i vâhıdeh tamlaması nekra getirildiği için maksadı bir tür olarak anlamakta hiçbir mahsur yoktur. Durum böyle olunca Hucürât 49/13’te geçen zeker ve ünsâ kelimelerinin de aslında nefs-i vâhideh denen hücre türünün erkeğini ve dişisini ifade ettiği söylenebilir. Eğer bu yaklaşımımız doğru kabul edilirse bu durumda Hz. Âdem’in çocukları arasındaki ensest evlilik kabulünden, daha da önemlisi Hz. Âdem’in kendi kaburga kemiğinden yaratıldığına inanılan Hz. Havvâ ile evlenmesi yanlışlığından kurtulmuş olunur ki bu iki evlilik iddiası da korkunç bir istismar sebebidir.

Buradan hareketle şu metodun bilinmesi ve uygulanması gerekmektedir: Kur’ân âyetlerini Kitab-ı Mukaddes metinleri ışığında değil de vahyin bütünlüğü içerisinde yorumlamak çok daha doğru ve yararlı bir yaklaşımdır.

Yüce Allah insanoğlunu bir tek özden yaratmış, nefsi huzur bulup mutlu olsun diye ve aynı zamanda insan neslinin çoğalması için aynı özden eşlerini de yaratmıştır.(92) Bu âyet grubunda aslında ilk iki insanın değil, bütünüyle insan neslinin yaratılışı ve sonrası gündeme getirilerek, inkârcı, nankör ve müşrik tiplerin nasıl yanılgıda olduklarına dikkat çekilmiş olmaktadır.

İşte Kur’ân’da ilk insan türünün yaratılışıyla ilgili kanaatimiz bundan ibarettir. Şu ifadelerle kanaatimizi yeniden özetlemek istiyoruz: Nisâ’ 4/1, En‘âm 6/98, A‘râf 7/189 ve Zümer 39/6’da sözü edilen ve insanın biyolojik varlık aşamasının ilkini oluşturan nefs-i vâhıdeh hali, hem ilk hücreye, hem de eşine kaynaklık yapmaktadır. İlk insanın yaratıldığı kaynak olan nefs-i vâhıdeh, eşinin de yaratılış kaynağıdır. Belki de orada bir “mitoz bölünme” yaşanmış olmalıdır. Daha sonra yine Nisâ’ 4/1’de beyan edildiği gibi, bu iki hücre türünden pek çok erkek ve kadın yaratılıp yayılmıştır.

Bu konuyla ilgili olarak Fâtır 35/11’de “topraktan ve nutfeh aşamasından sonra insanların “çiftler” haline getirildiği ifade edilmektedir ki, her iki âyette verilen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. Bu âyetteki söz konusu kelimenin zevceyn şeklinde erkek ve dişi halinde “iki çift” değil de, ezvâc şeklinde çoğul getirilmesi ilk türün pek çok insan çifti şeklinde yaratıldığının bir delilidir. Nebe’ 78/8’deki ifadeler de aynı istikamettedir. Rûm 30/20. âyet de bu istikamette yorumlanabilir.

A‘râf 7/11’de insanların yaratılmasından ve onların suretlere sahip kılınmasından söz edilirken, küm, yani “siz/sizi” kalıbında çoğul zamirler kullanılmakta, sonrasında meleklere hitaben “Âdem için secde edin” emri verilmektedir. Bu durum, o esnada pek çok insanın bulunduğunu göstermektedir. Aynı şekilde Âl-i İmrân 3/33’te Hz. Âdem’in, Hz. Nûh’un, Hz. İbrâhim’in ve İmrân ailelerinin seçiminden söz edilmesi de benzer bir hakikati ortaya koymaktadır.

Zira seçim varsa alternatifler var demektir. Âdem (as)’ın seçilmesi bu noktada başka insanların bulunduğunun delilidir. Hucürât 49/13’te insanların bir erkek ve bir dişi (hücre)den yaratıldığı ve ondan sonra kalabalık hale getirilerek kavimlere ve kabilelere dönüştürüldüğü beyan edilmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, ilk “insan”dan değil, ilk “insan türü”nden söz etmek gerekir.

Sözün sonunda şu hususu tekrar vurgulayalım: Kur’ân’da insanın yaratılış süreci hakkında pek çok âyet vardır; ancak bunların hiçbirinde bugünkü iddialardan birisi olan yaratıcıyı inkar eden “evrim”den ve ara tür olarak “maymun”dan asla söz edilmemekte, dahası böyle bir ara varlığa dair hiçbir işaret bulunmamaktadır. Çünkü ilk aşamadan itibaren bu türün adı beşerdir, yani insândır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

Kadına yönelik şiddetin muhtemel sebeplerini incelemeye çalıştığımız bir makalemizden(93) bu konudaki başlığımızı aktardığımız ‘Alak 96/2’deki ifadelerimizin de bu vesileyle hatırlanmasının konunun anlaşılmasına hizmet edeceği kanaatindeyiz.

c) وَاَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْاَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ اَزْوَاجٍ “Sizin için hayvanlardan da sekiz eş indirmiştir (meydana getirmiştir).” Yüce Allah insanlara hayvanlardan “sekiz çift” yani erkekli dişili “koyun, keçi, sığır ve deve” lutfettiğini bildirmektedir. Burada geçen اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” manasından ziyade A‘râf 7/26’da “elbiseler”, Hadîd 57/25’te “demir”le ilgili olduğu gibi “lutfetmek” manasına alınmalıdır.

Vahyin “indirilmesi” nasıl ki “lutfedilmesi” manasına geliyorsa, ayrıca nüzül kelimesinde nasıl ki “ikram etmek, ağırlamak” manası varsa,(94) işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اَنْزَلَ enzele fiilinin de bu anlamda yorumlanması gerekmektedir. Aksi takdirde, sekiz çiftin yukarıdan bir yerlerden indirilmesi gibi bir mana devreye girer ki bunun anlaşılabilecek ve yorumlanabilecek bir tarafı yoktur.

Bu arada âyette geçen “şekiz çift en‘âm” ifadesi hakkında farklı bir şeyler de söylenebileceği kanaatindeyiz. Bu çerçevede sadece bir ihtimal olarak şunları belirtebiliriz: الْاَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ اَزْوَاجٍ “Sekiz çift en‘âm” ifadesi bilim insanlarının ilgisini beklemektedir. Buradaki el-en‘âm kelimesine En‘âm 6/143’te de geçtiği gibi “hayvanlar” manası verilirse, maksat daha önce de belirttiğimiz üzere “deve, inek, koyun, keçiden oluşan erkekli dişili sekiz çift hayvan” olur.

Eğer söz konusu kelimeye “hayat sahipleri, enâm, canlılar” manası verilirse “dört çiftten oluşan sekiz grup insan veya dört/sekiz ırk” gibi manalar devreye girebilir. Eğer bu mana doğru ise, o zaman hem ilk insanların evlenmesi, hem kıtalara insanların nasıl yayıldığı, hem de ırkların nasıl oluşturulduğu soruları bir kez daha cevaplandırılmış olacaktır.

Ayrıca bu kelimenin “nimetler” manasına gelme ihtimali de vardır. Bu durumda mana insanoğluna ilk yaratıldığı esnada verilen sekiz çift nimet şeklinde yorumlanabilir. Zira ilgili kelimenin nı‘meh, en‘um kalıpları zaten “nimet, nimetler” demektir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. يَخْلُقُكُمْ ف۪ي بُطُونِ اُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ ف۪ي ظُلُمَاتٍ ثَلٰثٍ “Sizi annelerinizin karınlarında üç katlı karanlık içinde aşamalardan geçirerek yaratıyor.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanları annelerinin karınlarında üç karanlığın içinde bir yaratılış aşamasından diğerine geçecek şekilde yaratmakta olduğunu beyan etmekte, böylece yaratılıştaki sürece değinmiş olmaktadır.

a) Kâinatta ve insanoğlunun yaratılış sistemine dair Yüce Allah’ın uyguladığı aşamalılıkla ilgili olarak ‘Alak 96/2’de açıklamalarda bulunacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Âyette verilen bilgilerden birisi, insanların ana rahminde “yaratılıştan yaratılışa geçecek şekilde üç karanlıkta yaratılmakta oldukları”dır. Bu bağlamda öncelikle “yaratılıştan sonra yaratılış”la ilgili bazı bilgiler vermek gerekmektedir.

ı. Daha önce de çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da canlılığın kaynağı “su” olarak belirlenmekte, dolayısıyla ilk insanın yaratılışının da el-mâ’ “su” ile başladığı anlaşılmaktadır.(95) Bundan sonra altı aşama daha yaşanmıştır.

ıı. Kur’ân, ilk insanın “elementer yaratılış süreci”nden yani yaratılış aşamalarından sonra ve bunların sonucu olarak, ilk cevherden, yani nefs-i vâhıdeden(96) yaratılmıştır. Daha sonra konunun başında belirttiğimiz üzere ana rahmindeki diğer aşamalar yaşanmıştır.(97)

ııı. Bütün bu aşamalara işaret etmesi bakımından “Yarattığı herşeyi güzel yapan ve insanı da yaratmaya çamurdan başlayan O’dur”(98) âyetinde ifade edilen husus ile “O, sizi aşama aşama yarattı”(99) ifadesi, insanın yaratılış sürecinde çeşitli aşamaların yaşandığını açıkça göstermektedir.(100)

ıv. İnsanın ana rahmindeki yaratılış aşamaları hakkında şu bilimsel ifadeler de son derece ilginçtir: Ana rahmindeki karanlık mekanlardaki gelişimde geçirilen aşamalar üç şekildedir:

- Pre-embriyonik aşama: Bu aşama birinci trimester olarak anılır. Hücreler çoğalırken 3 tabaka şeklinde organize olurlar, 0-13. haftalar arasını kapsar.

- Embriyonik aşama: Hücre tabakalarından temel organlar ortaya çıkmaya başlar. İkinci trimester olarak anılır. 13-26. haftalar arasını kapsar.

- Fetal aşama: Bu aşamada yüz, eller, ayaklar belirginleşir, insan dış görünümü ortaya çıkar. Üçüncü trimester olarak anılır. 27. haftadan doğuma kadar olan safhadır.(101)

İşte bu ve benzer ifadeler bilim insanlarının dile getirdiği hususlardır ve bizler de Kur’ân’da verilen bazı önaçıcı ifadelerin bilimsel çalışmalara rehberlik etmesi gerektiğini dile getirmekteyiz.

b) Âyette yer alan bilgiye göre, Yüce Allah insanları annelerinin karınlarında yer alan “üç karanlık içinde” yaratmaktadır ki bugünkü bilimsel ifadeyle bunların “amniyon, koriyon ve decidua zarları” olduğu dile getirilmektedir.

Bu üç karanlığın “karın duvarı, rahim duvarı ve cenini kuşatan zar (amniyon kesesi, plasenta)” olduğu da bilim insanları tarafından ifade edilmektedir.

Ayrıca maksadın ne olabileceğiyle ilgili şu bilgiler de önemlidir:

ı. Fallop borusu: Spermle yumurta birleştikten sonra fallop borusu boyunca ilerler. Fallop borusu boyunca ilerleyen zigot bölünerek çoğalır.

ıı. Rahim duvarındaki bölge: Bu bölgede diğer bölümlerde işlediğimiz asılıp tutunma (alaka) aşaması geçirilir.

ııı. Amniyon kesesi: Ceninin etrafındaki içi özel bir sıvı ile dolu kesedir. Gelişimin geri kalan uzunca kısmı burada geçirilir.

Dahası, bu karanlıklardan maksadın “rahim karanlığı, embriyoyu çevreleyen zar ve doğum öncesi ceninin görememesi” olduğu da ifade edilmektedir.(102) Maksadı “bel kemiği, rahim ve karın” şeklinde yorumlayanlar da vardır.(103)

Zümer sûrenin bu âyeti insanın yaratılışı hakkında çok önemli bilgiler içermekte, bilimsel gerçeklerle birebir örtüşen mesajlarıyla günümüzdeki ve gelecekteki bilim insanlarına seslenmektedir. Yaratılışın başlangıcı, diğer canlıların var edilmesi, insanların ana rahimlerinde yaşadığı aşamalar, ayrıca annelerin rahimlerinin üç karanlıktan meydana geldiği bilgisi son derece önemli hususlar olarak göze çarpmaktadır.

3. ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَاَنّٰى تُصْرَفُونَ “İşte bu (yaratıcı), Rabbiniz Allah’tır. Otorite yalnızca O’na aittir. O’ndan başka ilah yoktur. Nasıl oluyor da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!” Yüce Allah sûrenin bir önceki âyetini ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetindeki mesajları gündeme getirdikten ve harika bilgilendirmeler ve konu başlıkları beyan ettikten sonra, işte bütün bu mahlukatı O’nun yarattığını, her şeyin sahibinin kendisi olduğunu, mahlukat içerisinde sistemlerin işleyişinin sadece kendisine ait olduğunu, çünkü O’ndan başka hiçbir ilah olmadığını beyan etmekte, insanların gerçeklerden savrulmalarını, çevrilmelerini kınadığını ifade etmektedir.

a) ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ “İşte bu (yaratıcı), Rabbiniz Allah’tır. Otorite yalnızca O’na aittir.” Yüce Allah sûrenin bu âyetlerinde yaratıcı kudret olarak kendisini tanıttıktan sonra, bu âyette ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ “İşte Rabbiniz Allah budur” buyurarak, başka varlıkların ilah olamayacağını, çünkü kendisinden başka hiçbir ilah bulunmadığını belirtmektedir.

Bu ifade ve benzerleri En‘âm 6/102, Yûnus 10/3, 32, Fâtır 35/13, Zümer 39/6, Mü’min 40/62, 64 ve Şûrâ 42/10’da yer almaktadır. Âyette geçen rabb sıfatı Yüce Allah’ın sahipleniciliğini, terbiye ediciliğini, insanların velinimeti oluşunu ortaya koymakta ve tevbe etmeleri durumunda müşrikleri de sahipleneceği mesajını onlara vermektedir.

Yüce Allah yarattığı bütün mahlukatın hükümranlığının da sadece kendisinde bulunduğunu ifade etmektedir. Âyetteki لَهُ lehû ifadesinin الْمُلْك el-mülk “hükümranlık” kelimesinden önce gelişi takdim-te’hîr tekniğiyle bir “vurgu” manası içermektedir. Bu nedenle, yaratıcı kudret Yüce Allah olduğu için hükümranlık da sadece O’na aittir; başka varlıkların böyle bir durumu kesinlikle söz konusu değildir.

b) لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Kendisinden başka hiçbir ilâh da yoktur.” Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(104) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

c) فَاَنّٰى تُصْرَفُونَ “(Öyleyken) nasıl oluyor da (O’na kulluktan) çevriliyorsunuz?” Benzerleri Yûnus 10/32 ve Mü’min 41/69’da da geçen bu ifade “Neden Allah’a ortak koşmaktan hâlâ vazgeçmiyorsunuz?”, “Öyleyse nasıl Hakk’tan sapıklığa çevriliyorsunuz?”, “O halde nasıl yüz dönüp çekiliyorsunuz?”, “O halde nasıl olup da döndürülüyorsunuz?”, “O halde hakikati nasıl gözardı edebiliyorsunuz?”, “Buna rağmen nasıl oluyor da (hakjikate) böylesine mesafeli durabiliyorsunuz?” şeklinde de yorumlanmaktadır.(105) Maksat müşriklerin haktan sapkınlığa, tevhidden şirke, saadetten azgınlığa savrulmalarının kınanmasıdır.(106)

c) İnkârcı İnsanın Nankörlüğü

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde inkârın kendisine bir zarar veremeyeceğini, kullarının inkârından razı olmadığını, şükrederlerse bundan memnun olacağını, hiçbir günah yüklüsünün başkasının günah yükünü çekemeyeceğini, varışın sadece kendi huzuruna olacağını, nihayetinde kalplerin özünde bulunan her şeyi bildiğini haber vermektedir.

Ardından, nankör bir insanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvardığı, sonra Yüce Allah kendisine bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unuttuğu, Allah’ın yolundan insanları saptırmak için Allah’a eşler koştuğu beyan edildikten sonra bu inkarcı/nankör tipe şu şekilde hitap edilmektedir: “(Ey Peygamber!) De ki: Küfrünle biraz (daha) yaşa! Muhakkak ki sen, cehennem ehlindensin!”

Daha sonra, geceleyin secde ederek ve kıyamda durarak ibadet eden, ahiretten çekinen ve Rabbinin rahmetini uman kimsenin inkârcı gibi olamayacağı bildirilmekte ve “De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu! (Fakat bu gerçeği) ancak ve ancak sağduyu sahipleri hatırlar” beyanını iletmesi Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

ı. Küfür-Şükür Karşılaştırması ve Sorumluluklar

اِنْ تَكْفُرُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ وَلَا يَرْضٰى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَاِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ۬ لَكُمْ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “İnkâr ederseniz, şüphesiz ki Allah size muhtaç değildir. O, kullarının küfrüne razı olmaz. Şükrederseniz sizden bunu kabul eder. Hiçbir (günah) yüklüsü başkasının (günah) yükünü yüklenemez. Sonunda dönüşünüz sadece Rabbinizedir ve O, yaptığınız şeyleri size bildirecektir. Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki اِنْ تَكْفُرُوا in tekfurû fiili “eğer inkar ederseniz”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَنِيّ ğaniyyun kelimesi “zengin(dir)”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; وَلَا يَرْضٰى ve lâ yardâ fiili “ve razı olmaz”; لِعِبَادِهِ li ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kulları için”; الْكُفْر el-küfra kelimesi “küfüre, inkara”; وَاِنْ تَشْكُرُوا ve in teşkürû fiili “ve eğer şükrederseniz”; يَرْضَهُ yerdahu fiili “memnun olur, razı olur”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, sizden”; وَلَا تَزِرُ ve lâ teziru fiili “(günah) yüklenemez”;وَازِرَة vâzıratün sözcüğü “(günah) yüklü kimse”; وِزْر vizra kelimesi “(günah) yükü”; اُخْرٰى uhrâ sözcüğü “başkasının, diğerinin”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلٰى رَبِّكُمْ ilâ rabbiküm ifadesi “sadece sizin Rabbinize(dir)”; مَرْجِعُكُمْ merci‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”;فَيُنَبِّئُكُمْ fe yünebbiuküm fiili “ve size haber verecektir”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi “yapmış olduğunuz şeyleri”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri ifadesi ise “kalplerin özünü” demektir.

Burada insanların küfür veya iman noktasındaki yükümlülüklerinin şahsiliği gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ تَكْفُرُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ وَلَا يَرْضٰى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ وَاِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ۬ لَكُمْ “ İnkâr ederseniz, şüphesiz ki Allah size muhtaç değildir. O, kullarının küfrüne razı olmaz. Şükrederseniz sizden bunu kabul eder. ” Yüce Allah kâinatın ve insanoğlunun yaratılışı hakkında bilgi verdikten sonra, çeşitli âyetlerde beyan ettiği üzere bütün bu mahlukatın yaratılış gayesinin insanın imtihan edilmesi olduğunu ortaya koymaktadır.

Yaratılış gayesiyle ilgili Mülk sûresinde şu ifade yer almaktadır: “Sizden hanginizin daha güzel davranacağını denemek için ölümü ve hayatı yaratan O’dur.”(107) Demek ki, hayatın ve ölümün var ediliş gayesi insanın imtihan edilmesidir. Kâinatın yaratılış gayesinin insanı imtihan olduğunu ifade eden başka âyetler de vardır.(108)

İnsanoğlu abes olsun diye yaratılmamıştır(109) ve dünyada başıboş bırakılmadığı gibi âhirette de başıboşluğa terk edilmeyecektir.(110) Üstelik insanoğlu sadece “inandım” demekle de salıverilmeyecektir. Niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır.(111) İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim devam ettirilecektir.(112) Ayrıca, “Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(113) âyetinin verdiği anlam ile önceki mesajlar arasında paralellikler vardır.

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(114) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(115) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(116) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(117) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(118)

a)اِنْ تَكْفُرُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ “Eğer inkâr ederseniz, muhakkak ki Allah, size muhtaç değildir.” İnsanların nankörlüklerine karşılık Yüce Allah’ın bundan zengin olduğu, yani küfrün O’na hiçbir şekilde zararının olamayacağı, Yüce Allah’ın insanların imanına muhtaç olmadığı çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir. Bu çerçevede Lokmân 31/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de (bilsin ki) muhakkak ki Allah zengindir (hiçbir şeye muhtaç değildir); hamîd’dir (her türlü övgüye lâyıktır).”

Yüce Allah kulların şükretmelerinin karşılığının yine kendilerine olacağını beyan ettikten sonra, onların küfrü tercih etmeleri halinde kendisine hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini, çünkü kendisinin gerçek zengin olduğunu ve hamdedilmeye layık yegâne kudret olduğunu haber vermektedir. Yüce Allah gerçek zengin ve müstağnî olandır; yani kullarının hiçbir şeyine muhtaç değildir.(119) Zira gerçek zengin olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır; bütün insanlar ise O’na muhtaçtır.(120)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin Hz. Süleyman’ın dilinden Neml 27/40’taki karşılığı şöyledir: “Kâfir olana gelince, (o da bilsin ki) Rabbim ihtiyaçsızdır; çok ikram sahibidir.” İbrâhim 14/7’de ise şu ifadeler geçmektedir: “Eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir! diye bildirmişti.”

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Her kim nankörlük ederse nankörlüğü kendi aleyhinedir.” İşte bu ve benzer âyetlerden de anlaşıldığı gibi kişiler yaptıkları kötülükleri ancak ve ancak kendi aleyhlerine işler(121) ve sonuçta hak ettikleri akıbetle de karşılaşırlar.

İnsan davranışlarının kişilerle ilişkisi bağlamında Kur’ân’da geçen “Kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(122) manasına gelebilecek âyetler konunun anlaşılmasında önemli mesajlar içermektedir. Kur’ân’a göre davranışlar yapanlarıyla ilişkilidir; iyilik yapanların iyilikleri kendileri için olduğu gibi kötülük yapanların kötülüklerinin de kendilerine yönelik olacağı evrensel bir hakikat olarak zihinlere kazınmak istenmektedir.

b) وَلَا يَرْضٰى لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ “(Bununla beraber) O, kullarının küfrüne razı olmaz.” Yüce Allah kullarını imtihan etmekte olduğunu ve içlerinde küfrü tercih edenlere karşılık kendisinin gerçek zengin olduğunu beyan ettikten sonra, kullarının tercih ettiği küfre hiçbir şekilde razı olmadığını da bu cümlede dile getirmektedir. Yüce Allah imtihana tâbi tuttuğu kullarının küfrünü yaratır; ancak O küfrün tercihinden hiçbir şekilde razı değildir.

Küfrü tercih edenler bilmelidirler ki İblis’in Yüce Allah’a söylediği “onları saptıracağım”(123) sözünü gerçekleştiren ve onun yolunu takip edenlerdir. İblis’e tâbi olanların varıp duracağı son makam ise mahşerde ateş azabıdır. Yüce Allah hem bütün insanlar için, hem de özellikle müminler için hiçbir şekilde küfre razı olmayacağını beyan ederek bir bilinç oluşturmayı hedeflemektedir.

c)وَاِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ۬ لَكُمْ “Eğer şükrederseniz sizden bunu kabul eder.” Yüce Allah genelde bütün insanlara, özelde bağlam gereği küfrü tercih etmiş nankörlere seslenmekte ve şükretmeleri halinde onların bu durumundan razı olacağını bildirmektedir. Burada sözü edilen teşkürû/şükür kelimesi önceki cümledeki tekfürû/küfür kelimesinin zıddına “iman etmiş olmak” manasında istikamet üzereliği ifade etse gerektir.

Âyette geçen يَرْضَهُ yerdahu ifadesi de yerdâ fiilinin sonuna hû zamiri gelerek okunmakta ve “kabul etmek, razı ve memnun olmak” manasına gelmektedir.(124) Zemahşerî gibi bazı âlimlerin aktardığına göre bu kelimenin çeşitli okunuş çeşitliliği söz konusudur. Kelimenin sonundaki hâ/he zamirini kıraat alimi Ebû Amr gibi sakin okuyanlar da vardır.(125)

Şükretmenin İnsanların lehlerine olduğuyla ilgili olarak Neml 27/40 ve Lokmân 31/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur.” Şükreden kişi sadece ve sadece kendisi için ve kendi yararına şükretmiş olur. Çünkü cümlede tercih edilen ifadelerde اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak hasr/kasr denen “vurgulu” bir teknik söz konusudur. Zira şükredenin şükrünün Allah’a bir yararı olmadığı gibi, küfredenin küfrünün de Allah’a hiçbir zararı olamaz. Bu durumda şükrün sonucu yine şükredenin kendisinedir.

İbrâhim 14/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Hatırlayın ki Rabbiniz size ‘Eğer şükrederseniz, elbette size (nimetimi) artıracağım’ diye bildirmişti.” Demek ki şükrün karşılığı yine insanlara yöneliktir ve Yüce Allah şükrün karşılığını nimet arttırımı olarak vermektedir. Ayrıca Bakara 2/152’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah kendisini hatırlayanları hatırlayacağını beyan etmekte, kendisine şükredilmesini istemekte, nankörlük yapılmasını ise yasaklamaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını doğru anlayabilmek için Nisâ’ 4/170’deki şu bilgilere mutlaka sahip olmak gerekmektedir: “Ey insanlar! Muhakkak ki Rasûl size Rabbinizden gerçeği getirdi; (o halde) kendi iyiliğinize olarak (ona) iman edin. Eğer inkâr ederseniz, göklerde ve yerde ne varsa muhakkak ki hepsi sadece Allah’ındır. Allah ‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Demek ki Yüce Allah’ın bizden istediği şey imandır; inkarın O’na hiçbir zararı olmayacağı için kişiler bundan korkunç bir zarar göreceklerdir.

2. وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى “Hiçbir (günah) yüklüsü başkasının (günah) yükünü yüklenemez.” Bu cümle Kur’ân’da beş âyette(126) geçmektedir. Yüce Allah küfür ve iman noktasında herkesin kazandığının kendisine ait olduğunu beyan ederken, buradaki kazanımlar her neye yönelik olurlarsa olsunlar, sonuçta sorumluluğun şahsi olduğunu bildirmekte, hiç kimsenin başkasının günah yükünü yüklenemeyeceğini haber vermektedir.

Âyette yer alan وِزْر vizr kelimesi manevi yük anlamında “sorumluluk” manasına gelmektedir. Buna göre âyetin mesajını “Hiçbir sorumluluk sahibi başkasının sorumluluğunu yüklenemez” şeklinde anlamak durumundayız. Âyetteki وَازِرَة vâzirah kelimesinin nekra getirilmesi, maksadın evrensel olduğunu ve bu esastan hiç kimsenin istisna edilmeyeceğini göstermektedir.

İlâhî prensiplerin en önemli örneklerinden olan bu cümle sayesinde, hem Hıristiyanlara ait “ezeli günah ve Hz. İsa’nın kendisini insanlık için kurban ettiği kabulü”, hem de “günahkâr kul ile Yüce Allah arasına girilebileceğine inanılan aracılık kurumu” kökten reddedilmektedir.(127)

‘Ankebût 29/12’de nakledildiği üzere, kâfirlerin müminlere yönelik olarak dile getirdiği “Siz bizim yolumuza uyun, günahlarınızı biz yüklenelim” sözünün son derece hatalı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bir insanın ve elbette bir Müslümanın sorumluluk noktasında asla unutmaması gereken ilkelerden birisi işte bu cümlede yer almaktadır.

3. ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Sonunda dönüşünüz sadece Rabbinizedir ve O, yaptığınız şeyleri size bildirecektir. Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Yüce Allah özellikle inkârcıları hedef almakta, âhiret hayatını reddedenleri uyararak varıp dönecekleri yegâne makamın Yüce Allah’ın huzuru olduğunu hatırlatmakta, arından da insanların gönüllerinde bulunan her ne türlü düşünce varsa hepsini bildiğini beyan etmek istemektedir.

a) ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Sonunda dönüşünüz sadece Rabbinizedir ve O, yaptığınız şeyleri size bildirecektir.” “Allah’ın gerçek bir vaadi olarak hepinizin dönüşü sadece O’nadır” mealindeki Yûnus 10/4’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanların dünya hayatı sonrasında varıp duracakları yerin sadece ve sadece kendi katı olduğunu haber vermektedir.

ı. Âyette geçen مَرْجِع mercı‘ kelimesi “dönüş” manasına gelmekte ve Kur’ân’da 16 kez(128) zikredilmekte, Sâffat 37/68’deki hariç, diğer bütün kullanımlarda devrik cümle halinde yer almaktadır; bu yüzden mesaj hasr/kasr denen “vurgulu” bir manaya kavuşturulmaktadır. Bunun sebebi mahşerde dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olduğu, Kıyâmet 75/10-12’de de belirtildiği gibi kaçıp kurtulacak başka herhangi bir yerin bulunmadığının beyan edilmesidir.

En‘âm 6/94, Kehf 18/47 ve Meryem 19/95 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur. Âyette yer alan اِلٰى رَبِّكُمْ ilâ rabbiküm ifadesinin مَرْجِعُكُمْ merci‘uküm tamlamasından önce gelmesi burada “vurgulu” bir ifadenin bulunduğunu göstermektedir.

ıı. Yüce Allah insanları mahşerde huzurunda topladıktan sonra orada yaşanacak yedi aşamanın dördüncüsünde kendilerini dünyada yapıp ettikleri noktasında bilgilendirecektir.(129) Kur’ân’a göre âhiretteki sorgulama öncesinde gerçekleşecek bilgilendirilmenin bir türü, dünyada yaptıkları davranışların insanlara haber verilmesidir. Çünkü kişi, ödüllendirilmesinin de cezalandırılmasının da gerekçesini bilme hakkına sahiptir. İşte bu hakkın ifası anlamında âhirette insanların bilgilendirilmesi için Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.

Yüce Allah, haber vererek bilgilendirme işlemi için genellikle nebbe’e kökünden fiileri kullanmaktadır.(130) İlgili âyetlere bakıldığında bu âyetlerin bir bölümünde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah’a dönüşten sonra bilgilendirilmenin yapılacağı, Nûr 24/64’te Yüce Allah’a dönüşün kıyâmet günü gerçekleşeceği, Mâide 5/48’de bu dönüşün tüm insanları içereceği ve bunun ardından Yüce Allah tarafından insanlara dünyada yaptıklarının haberinin verileceği açıkça ifade edilmektedir.

Yüce Allah, özellikle Mücâdele 58/6. âyette yukarıdaki bilgilere ilaveten, bütün insanları dirilttikten sonra dünyadayken yaptıklarının kendilerine haber verileceğini beyan ederek, bilgilendirilmenin ba‘stan, yani “diriltilme” işleminden sonra gerçekleştirileceğini belirtmektedir.

b) اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(131) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır. Kalplerdekinin bilinmesine özellikle dikkat çekilmesinin muhtemel sebebi Âl-i İmrân 3/118’deki şu bilgidir: “… Kinleri ağızlarından taşmaktadır; ancak kalplerinde sakladıkları ise çok daha büyüktür…” Demek ki, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadır.

Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

Konuyla ilgili Hz. Peygamber’den bize nakledilen şu hadis çok önemli bir mesaj içermektedir: Hz. Ömer Rasûlüllah (as)’ın şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Ameller ancak niyetlere göredir. Herkese niyet ettiği şey vardır. Öyleyse kimin hicreti Allah'a ve Rasûlü’ne ise, onun hicreti Allah ve Rasûlü’nedir. Kimin hicreti de elde edeceği bir dünyalığa veya nikâhlanacağı bir kadına ise, onun hicreti de o hicret ettiği şeyedir.”(132)

Bu konuda bir başka rivayette Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Allah sizin şekillerinize ve sözlerinize (cesetlerinize) bakmaz; ancak sizin kalplerinize ve amellerinize bakar.”(133) İşte bu rivayetlerde de belirtildiği gibi insanların davranışlarının kalitesini belirleyen temel unsur kalplerin taşıdığı niyetlerdir. İnsanların davranışları kalplerinde barındırdıkları niyetlerle anlam kazanır. Bu nedenle, Yüce Allah kalplerin derinliklerinde her ne varsa onu gayet iyi bildiğini, değerlendirmesini de buna göre yapacağını beyan etmiş olmaktadır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onayı son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de düşmanlıklarını ve inkârlarını kalplerinde saklayanları da ilan edenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir.

Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(134) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(135) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede bir taraftan inkârcılara gözdağı verilmekte, diğer taraftan da müminlere moral verilmesi amaçlanmaktadır. İnkârcıların yaptıkları yanlarına kâr kalmayacak ve müminler de fedakârlıklarının karşılığını elbette görecektir.

ıı. İnkarcının Dönekliği ve Küfür Uğraşısı

وَاِذَا مَسَّ الْاِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُن۪يبًا اِلَيْهِ ثُمَّ اِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُوٓا اِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَجَعَلَ لِلّٰهِ اَنْدَادًا لِيُضِلَّ عَنْ سَب۪يلِه۪ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَل۪يلًا اِنَّكَ مِنْ اَصْحَابِ النَّارِ “İnsana bir sıkıntı gelince Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra (Allah) katından ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. O’nun yolundan saptırmak için Allah’a ortaklar koşar. (İnkâr edene) de ki: Küfrünle biraz (daha) yaşa! Şüphesiz ki sen ateş halkındansın!”

Âyetteki وَاِذَا مَسَّ ve izâ messe fiili “ve dokunduğu, eriştiği zaman”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insana”; ضُرّ durrun kelimesi “herhangi bir sıkıntı, dert”; دَعَا de‘â fiili “yalvarır”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun kendi Rabbine”; مُن۪يبًا münîben kelimesi “yönelerek”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِذَا خَوَّلَهُ izâ havvelehû fiili “ona karşılıksız verdiği zaman”; نِعْمَة nı‘meten kelimesi “nimet(ler)”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan, katından”; نَسِيَ nesiye fiili “unutur”; مَا كَانَ يَدْعُوٓا mâ kâne yed‘û ifadesi “yalvardığını, yalvarmış olduğu durumu”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yapar, kılar, isnat eder”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’a”; اَنْدَادًا endâden kelimesi “ortaklar”; لِيُضِلَّ li yudılle ifadesi “saptırmak için”; عَنْ سَب۪يلِه۪ ‘an sebîlihî ifadesi “O’nun yolundan”; قُلْ kul emri “de ki”; تَمَتَّعْ temetta‘ emri “(bir süre) yaşa”; بِكُفْرِكَ bi küfrike ifadesi “senin küfrün ile”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; مِنْ اَصْحَابِ النَّارِ min ashâbi’n-nâri ifadesi ise “ateş ehlinden(sin), ateş halkından(sın)” demektir.

Burada nankör insanın bozuk davranış modeli üzerinde durulmakta, mahşerdeki akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا مَسَّ الْاِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُن۪يبًا اِلَيْهِ “İnsana bir sıkıntı gelince Rabbine yönelerek O’na yalvarır.” Yüce Allah nankörlerin tutumunu beyan etmekte ve sıkıntılı zamanlarındaki sahte duruşunu hatırlatmaktadır.

Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden kasıt nankör ve inkârcı insan tipidir; yoksa bütünüyle insanoğlu değildir. Buradaki الضُّرّ ed-durr kelimesi ise insanın başına gelebilen her türlü “hastalık, fakirlik, bela, musibet, zarar, sıkıntı” manalarını içermektedir.(136) Bu arada, âyetteki دَعَا de‘â fiili “yalvarmak, dua etmek”,مُن۪يبًا münîben kelimesi ise “yönelerek” manasını vermekte, nankörlerin sıkıntılı zamanlarında sadece Rableri olan Yüce Allah’a yönelip yalvardıkları ifade edilmektedir. Çeşitli âyetlerde(137) geçen مُن۪يبٍ münîb kelimesi “yönelen” demektir.

Yûnus 10/12’de de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah nankör insanların psikolojisini tahlil etmekte ve kendisine herhangi bir zarar veya sıkıntı dokununca Fussılet 41/51’de de beyan edildiği gibi “her haliyle Allah’a dua ettiğini” haber vermektedir. Çünkü İsrâ’ 17/83 ve Fussılet 41/49’da onun “ümitsiz olduğu, her şeyden ümidini kestiği”, Me‘âric 70/19-21’de “pek hırslı (ve sabırsız) yaratıldığı, kendisine fenalık dokunduğunda sızlanıp feryat ettiği” beyan edilmektedir. Ayrıca Nahl 16/53, ‘Ankebût 29/65, Rûm 30/33, Lokmân 31/32’de, yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/8 ve Zümer 39/49’da kendisine sıkıntı dokunduğunda “yalnızca Yüce Allah’a yönelenerek yalvarıp O’na dua ettiği” bildirilmekte, Dühân 44/12’de ise bizzat dualarına yer verilmektedir.

En‘âm 6/40-41’de konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “De ki: ‘Ne dersiniz; size Allah’ın azabı gelse veya o Son Saat gelip çatıverse size, Allah’tan başkasına mı yalvarırsınız? Doğru sözlü iseniz (söyleyin bakalım)!’ Bilâkis yalnız Allah’a yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız belâyı dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

İnkârcı insanlar ne kadar aciz olduklarını fark edemedikleri için Yüce Allah’a karşı gelmekte ve O’nun emir ve yasaklarına itibar etmemektedirler. Bu nankör insanların acziyeti başlarına bir sıkıntı geldiğinde görülmekte ve her haliyle Allah’a yalvarıp yakarmaktan geri durmadıkları bildirilmektedir. Kendisine tapındıkları varlıkların etkin olmadığını ve Yaratıcı kudrete karşı son derece çaresiz olduklarını da bildikleri için, sıkıntılı zamanlarda Yüce Allah’tan başka herhangi bir varlığa yalvarmayı veya onlardan yardım istemeyi akıllarının ucundan dahi geçirmemektedirler.

Nitekim bu konuda İsrâ’ 17/67’de şu bilgiler yer almaktadır: “Denizde başınıza bir sıkıntı geldiğinde (bir tehlike ile karşılaştığınızda), O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider.” Burada sözü edilen kaybolup gitme, tapanların zihninden putların kaybolması yani unutulmaları manasına gelmektedir.

2. ثُمَّ اِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُوٓا اِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَجَعَلَ لِلّٰهِ اَنْدَادًا لِيُضِلَّ عَنْ سَب۪يلِه۪ “Sonra (Allah) katından ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. O’nun yolundan saptırmak için Allah’a ortaklar koşar.” Yüce Allah söz konusu nankör insan tipini sıkıntılı durumundan kurtardıktan ve ona katından bir nimet verdikten sonra, sıkıntılı durumundayken Allah’a yalvarıp yakardığını unuttuğunu, insanları Allah’ın yolundan saptırmak için O’na ortaklar isnat ettiklerini haber vermektedir.

a)ثُمَّ اِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ مَا كَانَ يَدْعُوٓا اِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ “Sonra (Allah) katından ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur.” Bu cümlede nankör insanın nasıl yan çizdiği, sıkıntı sonrasında hem sıkıntıdan kurtarılma nimeti, hem de başka nimetlerle buluşturulduğunda sergilediği olumsuz davranış örneği üzerinde durulmakta, nankör insan tipine ait çok önemli bir tahlile yer verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak geniş bilgiler verdiğimiz Yûnus 10/12’de Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider.” Yüce Allah söz konusu inkârcı insan tipinin başına gelen sıkıntıyı kendisinden kaldırınca daha önce o sıkıntının kaldırılması için sanki yalvarıp yakarmamış gibi aynı duyarsızlığa devam ettiğini haber vermektedir.

Yûnus 10/21’de bu nankör insan tipinin “kendisine dokunan herhangi bir sıkıntı geçtikten sonra Allah’ın âyetlerine karşı hemen tuzaklar kurmaya kalkıştığı” beyan edilmektedir. Ayrıca, Hûd 11/10 ve Fussılet 41/50’de de “sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği” bildirilmektedir.

“Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür” meâlindeki İsrâ’ 17/67’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde nankör insanları bu tür bir sıkıntıdan kurtarınca hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir. İşte âyetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah nankörlerin durumunu beyan ederken onların ikircikli bir davranış ortaya koyduğunu hatırlatmakta, fakat bazılarının çok daha ileri giderek insanları Allah’ın yolundan saptırmak için O’na ortaklar koştuklarını bildirmektedir.

b) وَجَعَلَ لِلّٰهِ اَنْدَادًا لِيُضِلَّ عَنْ سَب۪يلِه۪ “O’nun yolundan saptırmak için Allah’a ortaklar koşar.” Bu cümlenin bir benzeri çoğul kalıpta İbrâhim 14/30’da da yer almakta, mesaj olarak bir benzeri de Rûm 30/33’te yer almaktadır. Yüce Allah müşriklerin nankörlükleri bağlamında putlar edinmelerinin gerekçesini veya sonucunu vermekte, ortaklar koşarak hem kendilerinin saptığını hem de başkalarının sapmalarına sebep olduklarını bildirmektedir.

Âyette yer alan ve Kur’ân’da altı kez(138) geçen اَنْدَاد endâd kelimesi nidd sözcüğünün çoğuludur; “ortaklar” manasında müşriklerin edindiği putları ifade etmek için kullanılmaktadır. Âyettekiلِيُضِلَّ liyudılle ifadesi bazı âlimlerimiz tarafından لِيَضِلَّliyedılle şeklinde yâ harfinin fethasıyla yorumlanarak, hem kendilerinin saptığını, hem de başkalarını saptırdıklarını ifade eder bir şekilde izah etmişlerdir.(139) Bu arada لِيُضِلَّ liyudılle ifadesindeki lâm/le harfinin de tıpkı Kasas 28/8’de olduğu gibi âkıbet manası vermesi nedeniyle kişilerin putlar edinmesinin sonucunda sapkınlıkların yaşandığı beyan edilmiş olmaktadır.(140)

3. قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَل۪يلًا اِنَّكَ مِنْ اَصْحَابِ النَّارِ “(İnkâr edene) de ki: “Küfrünle biraz (daha) yaşa! Şüphesiz ki sen ateş halkındansın!” Âyetteki تَمَتَّعْ temetta‘ emir kalıbı 15. âyette de örneği bulunduğu üzere muhataplar için bir tehdit ve korkutmadır.(141) İnkarcılar tercihleri doğrultusunda yaşaya dursunlar; ancak sonucuna katlanacaklardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifadenin bir benzeri İbrâhim 14/30’da yer almakta, içerik noktasında benzeşen bir başka cümle ise Âl-i İmrân 3/197’de zikredilmektedir. Yüce Allah nankör insan tipinin bu dünyada bu şekilde inkâr ve nankörlüğüyle biraz daha yaşamasını tehdit üslubuyla dile getirmekte, sonrasında bunların akıbetinin ateş ehlinden olmak şeklinde tecelli edeceğini haber vermektedir.

Bu cümle ile benzeşmekte olması bakımından Nahl 16/117’deki şu bilgileri burada aktarmakta yarar vardır: “(Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Halbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için metâ‘ kelimesiyle aynı kökten gelen temetta‘ kalıbındaki emir yer almaktadır. Esasında bu kelime beraberindeki kalîl kelimesiyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manasını içermektedir. Zaten Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

Âhiret hayatına göre dünya da içindeki geçimlikler de elbette kısadır, sonludur. Nahl 16/96’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah katında olanlar bâkîdir; insanların sahip oldukları ise geçicidir. Ayrıca Tevbe 9/38’de geçtiği üzere, dünya hayatının geçimlikleri âhirettekilere göre son derece azdır.

Bu nedenle, âyetlerde kâfirlere yönelik olarak dünya hayatıyla ilgili yapılan bilgilendirmelerin çoğunda dünya hayatının kısa olduğuna ve geçiciliğine vurgu yapılmaktadır.(142) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki hitapta dikkat çekilen nokta da aynıdır; çünkü dünya hayatının kısalığı ve bir anlamda oyalanma olduğu üzerinde durulmaktadır.

ııı. Bilen-Bilmeyen Mukayesesi

اَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ اٰنَآءَ الَّيْلِ سَاجِدًا وَقَآئِمًا يَحْذَرُ الْاٰخِرَةَ وَيَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّه۪ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذ۪ينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ اِنَّمَا يَتَذَكَّرُ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Ahiretten çekinerek ve Rabbinin merhametini umarak geceleyin secde hâlinde ve kıyamda durarak ibadet eden kimse (inkârcı gibi) midir! De ki: ‘Bilenlerle bilmeyenler hiç bir olur mu!’ (Bu gerçeği) sadece derin akıl sahipleri hatırlar.”

Âyetteki اَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ emmen hüve kânitün ifadesi “boyun eğen kişi (diğerleri gibi) midir”; اٰنَآءَ الَّيْلِ ânâe’l-leyli ifadesi “geceler boyunca”; سَاجِدًا sâciden kelimesi “secde ederek”;وَقَآئِمًا ve kâimen sözcüğü “ve ayakta”; يَحْذَرُ yahzeru fiili “korkar”; الْاٰخِرَة el-âhırate kelimesi “âhiretten”; وَيَرْجُوا ve yarcû fiili “ve umar”; رَحْمَةَ رَبِّه۪ rahmete rabbihî tamlaması “onun Rabbinin rahmetini”; قُلْ kul emri “de ki”; هَلْ يَسْتَوِي hel yestevî sorusu “eşit midir, eşit, bir olur mu”; الَّذ۪ينَ يَعْلَمُونَ ellezîne ya‘lemûne ifadesi “bilenler ile”; وَالَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ vellezîne lâ ya‘lemûne ifadesi “ve bilmeyenler”; اِنَّمَا يَتَذَكَّرُ innemâ yetezekkeru fiili “(gerçeği) sadece ve sadece hatırlamaktadır”; اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi ifadesi ise “derin akıl ve sağduyu sahipleri” demektir.

Burada inkârcı insan ile imanlı kişinin ve bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.اَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ اٰنَآءَ الَّيْلِ سَاجِدًا وَقَآئِمًا يَحْذَرُ الْاٰخِرَةَ وَيَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّه۪ “Ahiretten çekinerek ve Rabbinin merhametini umarak geceleyin secde hâlinde ve kıyamda durarak ibadet eden kimse (inkârcı gibi) midir!” Yüce Allah önceki âyetlerde inkârcı ve nankör insan tipiyle ilgili bilgiler verdikten sonra, bu âyette bir mukayeseye yer vermekte, gerek âhiretteki yargılanma, gerekse Yüce Allah’ın rahmet ve merhametini ummakta olan, böylece gece sabahlara kadar secdeler ve kıyamlar halinde bulunan duyarlı müminlerin diğer inkarcı nankörlerle hiçbir şekilde bir olmayacağını soru cümlesi olarak dile getirmektedir. Bu ifadenin mesaj içeriği olarak bir benzeri kitap ehlinden bir grubun nitelikleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/113’te de yer almakatdır.

a) اَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ اٰنَآءَ الَّيْلِ سَاجِدًا وَقَآئِمًا “Yoksa geceleyin secde halinde ve kıyamda durarak ibadet eden kimse (o inkârcı gibi) midir?” Bu cümlede mukayesenin diğer tarafı zikredilmemekte, ancak cümle tercüme edilirken veya yorumlanırken var kabul edilmektedir.(143) Benzer bir kullanım Ra‘d 13/33 ve Zümer 39/22 ve 24’te de söz konusudur.

ı. Âyetin başındaki اَمَّنْ emmen ifadesi bazı âlimlerimiz tarafından اَمَنْ e men şeklinde “şeddesiz” okunmakta, hemzenin “soru” edatı olabileceği gibi “nidâ” harfi de olabileceği dile getirilmektedir. Buna göre yani “nidâ” manası söz konusu edilirse, önceki âyetin sonuyla birlikte şu anlam devreye girer: “Ey nankör kişi! Dünya nimetleriyle biraz daha oyalanmaya devam et; sonunda cehennemliklerden olacaksın. Ey âhiret korkusuyla ve Allah’ın rahmetini umarak geceler boyunca secde ve kıyam halinde bulunan kişi! Sen de cennetliklerden olacaksın.”(144)

Diğer ihtimale göre yani anlam “soru” kalıbında şu şekildedir: “Âhiret korkusu ve Allah’ın merhametini umarak geceler boyunca itaate devam eden kişi, böyle olmayan gibi midir? (Yani insanları Allah’ın yolundan saptırmak için putlar edinen kişi gibi midir?)”(145)

ıı. Âyette geçen قَانِت kânit kelimesi “boyun büken “manasına gelse de beraberinde kullanılan سَاجِد sâcid ve قَآئِم kâim sıfatları gereği “namaz”ı ifade etse gerektir. Ancak bu kelimenin Bakara 2/116’da da belirtildiği gibi “itaat etmek” manasına geldiği de dile getirilmektedir.(146) Kur’ân’da üç kez geçen اٰنَآءَ الَّيْلِ ânâe’l-leyli tamlaması(147) “gece boyunca”, “geceleri”, “gece saatlerinde”, “gece vakitlerinde”, “gecenin başında, ortasında ve sonunda”(148) gibi manalarda yorumlanmaktadır.

ııı. Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(149) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(150) istiğfarda bulunmak,(151) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(152) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(153) tesbihe devam etmek(154) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir.

ıv. Râzî, gece ibadetinin önemi hakkında şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Bu lafızda, gece ibadete durmanın faziletine ve onun gündüz ibadete durmaktan daha üstün olduğuna bir dikkat çekme bulunur. Bazı açıklamalar da bunu teyit eder:

- Gece ibâdeti, gözlerden daha saklıdır. Bu sebeple, gösterişten de çok uzak olur.

- Karanlık, görmeyi engellerken, insanların uykuda olmaları da duyulmaya engel olur. Kalb, dış hallerle meşgûliyyetten uzak olunca, esas arzu edilmesi gerekene döner ki bu da Allah’ı bilmek ve O’na kulluk hizmetidir.

- Gece, uyku zamanıdır. Uykuyu terketmek ise ağır ve zor olur. Bu vakitte yapılan ibadetin sevabı da daha çok olur.

- Yüce Allah şöyle buyurmuştur: ‘Muhakkak ki, gecenin inşası daha başarılı ve kalıcıdır; sözü de daha etkilidir’(155) buyurmuştur.”(156)

b) يَحْذَرُ الْاٰخِرَةَ وَيَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّه۪ “Âhiretten çekinerek ve Rabbinin rahmetini umarak (isteyerek)” Yüce Allah inkârcıların zıddına bir anlamda hayatını ibadete adayan kişilerin iki özelliğine daha dikkat çekmektedir. Bunlar söz konusu kişilerin يَحْذَرُ الْاٰخِرَةَ “âhiretten sakınmaları”, “âhirette hesap verme endişesi taşımaları” ve يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّه۪ “Rabbinin rahmet ve merhametini ummaları” şeklinde belirlenmiştir. Âhiret endişesi taşımak kişinin hayatı çok daha duyarlı yaşamasını sağlayacaktır.

Bu arada Allah’ın merhametine sığınarak kendisini garantide görmemek son derece önemli bir hassasiyet göstergesidir. Müminlerin Son Saat’ten korktukları Şûrâ 42/18’de, âhiretten korkmaları ise İnsân 76/7’de beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın rahmet ve merhametini ummak ise bir hak edişin sonucu olarak Bakara 2/218’de zikredilmektedir. Demek ki bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesaj şudur: “Mümin korku ve ümit arasında bulunmalıdır.” Bu ifade mesaj olarak A‘râf 7/56, İsrâ’ 17/57, Enbiyâ’ 21/90, Secde 32/16 ve Zümer 39/9’da söz konusudur.

2.قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذ۪ينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “De ki: Bilenlerle bilmeyenler hiç bir olur mu!” Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda(157) zikredilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte, öncelikle Mekkeli müşriklerin gerçeği bilmemelerini kınamakta, bilmeyenler olarak onları ayıplayıp kânit sıfatını verdikleri yani gerçeği bilenleri dolaylı olarak övmektedir. Bu mesaj her ne kadar yöresel gibi görülse de esasında verdiği mesajın evrensel olarak anlaşılmasında herhangi bir sakınca yoktur.

Bilginin önemiyle aynı doğrultuda anlaşılması gereken âyetlerden birisi de Fâtır 35/28’dir: “Aynı şekilde insanlardan, adım atan (veya sürünen) canlılardan ve dört bacaklı hayvanlardan da renkleri farklı olanlar var. Kulları içinden sadece âlimler, Allah’a derin saygı duyabilirler. Muhakkak ki, Allah üstündür; çok bağışlayandır.” Bu âyetin bağlamı dikkate alındığında maksadın kâinat kitabıyla ilgili bilgilere sahip olmanın da ne kadar önemli olduğu kavranmaktadır.

Fâtır sûresinin 27-28. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli âyetler zikredilerek, bunların incelenmesi, böylece Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretinin görülmesi sayesinde “bilgin kulların haşyeti”nden söz edilmektedir. Bilgi arttıkça haşyetin de artması beklenir. Ancak inatçı insanlardan bunu beklemek de doğru değildir. Sanattan anlayanlar sanatkârın kıymetini bilirler. Bu nedenle, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki sanatını inceleyen “âlimler”, en büyük ve gerçek sanatkâr olan Yüce Allah’ın önünde derin bir saygıyla eğilir ve O’na karşı hürmet ve tazimde büyük bir bilinç elde etmiş olurlar.

Âlim olmak için Yüce Allah’ın sadece vahyettiği kitabı ve onun prensiplerini bilmek yetmez; bu nedenle kâinat kitabının âyetlerine de yönelip oradan da Allah’a ulaşmanın yolları aranmalıdır. Sadece dinî ilimlerde değil, aynı zamanda tabiat ilimlerinde de arzu edilen düzeye ulaşılmalı, çok yönlü âlim olmanın çabası içerisine girilmelidir.

Zü’l-cenâhayn denen “iki kanat sahibi” olmak, aslında aynı ustanın iki eserini de tanımakla mümkündür: Bunlardan birisi vahyedilen kitabın, diğeri de kâinat kitabının âyetleridir. Her iki âyet grubunun sahibi ve yaratıcısı Yüce Allah’tır ve kullarından bu âyetleri incelemelerini istemektedir.

Bilginin önemiyle ilgili olarak yapılan bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu âyet vahye göre bilmenin yönünün ahlaktan bilgiye doğru olduğunu gösterir. Zira âyetin başı eyleme işaret eder ve ahlak eylemden ayrı düşünülemez. Bu durumda âyetin açılımı şudur: ‘Hiç haddini bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?’ İlim, ‘veri ve data’ anlamındaki malumattan farklıdır. İlim, türetildiği alamet mastarının da gösterdiği gibi bir ‘işaret’tir.”

“Bir bilginin mutlak hakikate hangi açıdan referans olduğu bilindiğinde o ‘ilme’ dönüşmüş olur. Kur’an âlimi bilgisi üzerinden değil, bilginin ahlaki değeri üzerinden tanımlamış ve değerlendirmiştir: ‘Allah’a kulları içinde yalnızca (bunun hikmet ve amacını) bilenler hakkıyla saygı duyarlar.’(158) Kur’an’ın altın neslinden seçkin sahâbî İbn Mes‘ud’un şu sözü, bu âyetin bir tefsiri gibidir: ‘İlim çok rivayet/malumat sahibi olmak değildir; ilim Allah’a olan saygıdan tir tir titremektir (haşyet).’(159) Allah Rasulü, sahibinde ahlaki bir değere dönüşmeyen bilgiyi ‘faydasız bilgi’ olarak nitelendirmiş ve bundan Allah’a sığınmıştır.”

“Bu âyet de bütün bu verileri desteklemektedir. ‘Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?’ sorusuna ‘Neyi bilenlerle bilmeyenler?’ diye karşı bir soruyla mukabele edenin alacağı cevap âyetin başıdır: Bu bilgi sahibinin vicdanını harekete geçirip onun iç dünyasını imar edecek, insanı gece yarısı sıcak yatağından kaldırıp Rabbinin huzurunda secdeye vardıracak bir bilgidir.”

“Bu bilgi sorumluluk ahlakından (takvâ) neşet edip, sahibini sorumlu davranışa (el-‘amelu’s-sâlih) sevkeden bir bilgidir. Bu bilgi varlık sancısından yola çıkıp, sahibine kendini doğuracak bir ben idrakini kazandıran bilgidir. ‘Ben’ (eşhedü) diyerek başlayan kelime-i şehâdet, ancak o zaman sahibini ‘Allah’ın şahidi’ kılar.”(160)

3. اِنَّمَا يَتَذَكَّرُ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “(Bu gerçeği) sadece derin akıl sahipleri hatırlar.” Yüce Allah bu âyette yaptığı mukayeseyle ilgili olarak gerçeği bilen kânit müminlerle hakikate arkasını dönüp şirk ve inkârı tercih edenlerin hiçbir şekilde bir olamayacağını, çünkü bilenlerle bilmeyenlerin eşit olamayacağını beyan ettikten sonra, âyetin son cümlesinde اِنَّمَا innemâ yani hasr/kasr denen “vurgulu ifade” sağlayan edatı kullanarak, gerçeği hatırlayanların sadece ve sadece sağduyu sahibi olanlar olduğunu ifade etmektedir.

Sâd 38/29’da da ele aldığımız üzere, اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması Kur’ân’da 16 kez(161) geçmektedir. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması “derin akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar, içi çürük ve kof olmayanlar, aklı bir karış havada olmayanlar, sağlam özlü ve temiz akıllı kişiler, düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar” manalarına gelmektedir.(162)

Bu tamlama bazen kıssaların peşinden gelir ki(163) maksat kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını öngörür; bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(164) oradaki temel mesajlar derinlemesine kavranmış olsun. Diğer geçtiği yerlerde de mesajı derinlemesine düşünüp incelemek üzerinde durulmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Yâsîn 36/14. Benzer bir âyet için bk. Meryem 19/81. 2 - Sâd 38/23. 3 - Âl-i İmrân 3/26; Şu‘arâ’ 26/44; Sâd 38/82; Fussılet 41/41. 4 - Hûd 11/91, 92; Kehf 18/34; Neml 27/34; Fâtır 35/10; Feth 48/3; Kamer 54/42; Münâfikûn 63/8. 5 - Bakara 2/206; Sâd 38/2. 6 - Mâide 5/54. 7 - Tevbe 9/128; İbrâhîm 14/20; Fâtır 35/17. 8 - Necm 53/19. 9 - Yûsuf 12/30, 51, 78, 88. 10 - ‘Azîz ve bu kökten gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımları için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 449-451.
  • Yâsîn 36/14 Meryem 19/81 Sâd 38/23 Âl-i İmrân 3/26 Şu‘arâ 26/44 Sâd 38/82 Fussilet 41/41 Hûd 11/91 Hûd 11/92 Kehf 18/34 Neml 27/34 Fâtır 35/10 Fetih 48/3 Kamer 54/42 Münâfikûn 63/8 Bakara 2/206 Sâd 38/2 Mâide 5/54 Tevbe 9/128 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Necm 53/19 Yûsuf 12/30 Yûsuf 12/51 Yûsuf 12/78 Yûsuf 12/88
• 11 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 12 - Taberî, age., XIV, 50; XXIII, 190. 13 - Taberî, age., VII, 239.
• 14 - Semerkandî, age., III, 176; Taberî, age., XXIII, 190. 15 - Taberî, age., XXIII, 190.
• 16 - Bakara 2/139; Nisâ’ 4/146; A‘râf 7/29; Yûsuf 12/24; Hıcr 15/40; Sâffât 37/40, 74, 128, 160, 169; Sâd 38/46, 83; Mü’min 40/14, 65. 17 - Yûnus 10/22; ‘Ankebût 29/65; Lokmân 31/32.
  • Bakara 2/139 Nisâ 4/146 A‘râf 7/29 Yûsuf 12/24 Hicr 15/40 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Sâd 38/46 Sâd 38/83 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Yûnus 10/22 ‘Ankebût 29/65 Lokmân 31/32
• 18 - Zemahşerî, age., IV, 106; Râzî, age., XXVI, 241.
• 19 - Semerkandî, age., III, 176; Taberî, age., XXIII, 191; Zemahşerî, age., IV, 107.
• 20 - Zemahşerî, age., II, 324.
• 21 - Râzî, age., XVII, 59-60.
• 22 - Sebe’ 34/37; Sâd 38/25, 40; Zümer 39/3.
  • Sebe' 34/37 Sâd 38/25 Sâd 38/40 Zümer 39/3
• 23 - Semerkandî, age., II, 111; Taberî, age., XI, 98. 24 - Zemahşerî, age., II, 324.
• 25 - Râzî, age., XVII, 60.
• 26 - Zemahşerî, age., III, 224. 27 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 28 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları.
• 29 - Hûd 11/93; Zümer 39/3; Mü’min 40/28, 37. 30 - Bakara 2/276; İbrâhim 14/34; Zümer 39/3; Kâf 50/24; Nûh 71/27.
  • Hûd 11/93 Zümer 39/3 Mü'min 40/28 Mü'min 40/37 Bakara 2/276 İbrâhîm 14/34 Zümer 39/3 Kâf 50/24 Nûh 71/27
• 31 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31. 32 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 33 - Mü’min 40/28. 34 - Zümer 39/3.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31 Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3
• 35 - Hacc 22/16.
  • Hacc 22/16
• 36 - Râzî, age., XX, 54. 37 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 38 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 39 - Tevbe 9/30. 40 - Mâide 5/18. 41 - Yazır, age., III, 480-481. 42 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 43 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 44 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Zümer 39/4; Zuhruf 43/81; Cinn 72/3. 45 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 46 - Zuhruf 43/81.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zuhruf 43/81
• 47 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/179, 186, 191; Tevbe 9/16; Yûnus 10/5; Hûd 11/7; İbrâhim 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; Enbiyâ’ 21/16; Mü’minûn 23/115; ‘Ankebût 29/2; Rûm 30/8; Zümer 39/5; Dühân 44/38, 39; Zâriyât 51/56; Tûr 52/35; Mülk 67/2; Kıyâmet 75/36; İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/191 Tevbe 9/16 Yûnus 10/5 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 Enbiyâ 21/16 Mü'minûn 23/115 ‘Ankebût 29/2 Rûm 30/8 Zümer 39/5 Duhân 44/38 Duhân 44/39 Zâriyât 51/56 Tûr 52/35 Mülk 67/2 Kıyâmet 75/36 İnsân 76/2
• 48 - Lokmân 31/29. 49 - Yâsîn 36/37. 50 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/3.
  • Lokmân 31/29 Yâsîn 36/37 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/3
• 51 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5. 52 - Furkân 25/62. 53 - Nûr 24/44. 54 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/20; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 55 - İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12. 56 - İbrâhim 14/32; Hacc 22/36, 37, 65; Lokmân 31/20; Zuhruf 43/13; Câsiye 45/12-13.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5 Furkân 25/62 Nûr 24/44 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/20 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 İbrâhîm 14/32 Hacc 22/36 Hacc 22/37 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/13
• 57 - Yûnus 10/5.
  • Yûnus 10/5
• 58 - Ra‘d 13/2; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13.
  • Ra‘d 13/2 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13
• 59 - Buhârî, Tevhîd, 23; Müslim, İman, 251; Zemahşerî, age., IV, 16; Râzî, age., XXVI, 72. 60 - Tekvîr 81/1-2. 61 - İnfitâr 82/1; İnşikâk 84/1. 62 - Enbiyâ’ 21/104. 63 - Kıyâmet 75/8-9. 64 - Rahmân 55/37.
  • Tekvîr 81/2 İnfitâr 82/1 İnşikâk 84/1 Enbiyâ 21/104 Kıyâmet 75/9 Rahmân 55/37
• 65 - Sâd 38/66; Zümer 39/5; Mü’min 40/42.
  • Sâd 38/66 Zümer 39/5 Mü'min 40/42
• 66 - Furkân 25/54; Enbiyâ 21/30. 67 - Âl-i İmrân 3/59; Hacc 22/5; Kehf 18/37; Rûm 30/20; Mü’min 40/67; Mü’minûn 23/35. Toprağı çağrıştıran diğer bir kullanım da Nûh 17. âyettedir; orada insanların yerden ot bitirir gibi bitirildiği, yani yaratıldığı ifade edilmektedir. 68 - A‘râf 7/12; Secde 32/7. Bu âyette insanın yaratılışının bir süreç içerisinde gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. Çünkü âyette “insanı çamurdan yaratmaya başlamıştır” ifadesi yer almaktadır. 69 - Mü’minûn 23/12. 70 - Sâffât 37/11. 71 - Hıcr 15/26, 28, 33. 72 - Hıcr 15/26. 73 - Rahmân 55/14. 74 - Secde 32/9; Sâd 38/72.
  • Furkân 25/54 Enbiyâ 21/30 Âl-i İmrân 3/59 Hacc 22/5 Kehf 18/37 Rûm 30/20 Mü'min 40/67 Mü'minûn 23/35 A‘râf 7/12 Secde 32/7 Mü'minûn 23/12 Sâffât 37/11 Hicr 15/26 Hicr 15/28 Hicr 15/33 Hicr 15/26 Rahmân 55/14 Secde 32/9 Sâd 38/72
• 75 - Nisâ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6. 76 - Hacc 22/5; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/38; ‘Abese 80/19. 77 - İnsân 76/2. 78 - Hacc 22/5; Mü’min 40/67; Alak 96/2. 79 - Mü’minûn 23/14. 80 - Secde 32/7. 81 - Nûh 71/14. 82 - Bu tür kullanımlar için bkz: Hacc 22/5; Mü’minûn 23/12-14; Fâtır 35/11; Zümer 39/6; Mü’min 40/67.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6 Hacc 22/5 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 ‘Abese 80/19 İnsân 76/2 Hacc 22/5 Mü'min 40/67 ‘Alak 96/2 Mü'minûn 23/14 Secde 32/7 Nûh 71/14 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Zümer 39/6 Mü'min 40/67
• 83 - Nisâ’ 4/1. Benzer âyetler için bk. En‘âm 6/98; A‘râf 7/189. 84 - Semerkandî, age., III, 178; Taberî, age., XXIII, 193; Zemahşerî, age., IV, 110; Râzî, age., XXVI, 244.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 A‘râf 7/189
• 85 - Râzî, age., XXVI, 244.
• 86 - Kitabı Mukaddes, Tekvin, 2:20-23.
• 87 - Taberî, age., IV, 224-225. Benzer bir izah için bkz: Semerkandî, age., I, 278; Vâhıdî, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, I, 251; Mâverdî, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn, I, 446; Râzî, age., IX, 161; Ebussuûd, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm, II, 138; Merâğî, Tefsîr, IV, 176.
• 88 - Taberî, age., IV, 224-225. 89 - İbrahim Sarmış, Hz. Muhammed’i Doğru Anlamak, Konya, 2005, s. 382.
• 90 - Nisâ’ 4/1. Benzer âyetler için bk. En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 A‘râf 7/189 Zümer 39/6
• 91 - Semerkandî, age., I, 574; III, 178; Taberî, age., IX, 143; XXIII, 193; Zemahşerî, age., II, 179; III, 110; Râzî, age., XXVI, 244.
• 92 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 238.
• 93 - Okuyan, “Kadına Yöneliş Şiddete Kur’ân’ın Bakışı”, OMÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: XXIII, Samsun, 2007. 94 - Âl-i İmrân 3/198; Kehf 18/102, 107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32; Vâkı‘a 56/56.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/102 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32 Vâkı‘a 56/56
• 95 - Furkân 25/54; Enbiyâ 21/30. 96 - Nisâ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6. 97 - Hacc 22/5; Mü’minûn 23/14; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/38; İnsân 76/2 ‘Abese 80/19; ‘Alak 96/2.
  • Furkân 25/54 Enbiyâ 21/30 Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 ‘Alak 96/2
• 98 - Secde 32/7. 99 - Nûh 71/14. 100 - Bu tür kullanımlar için bkz: Hacc 22/5; Mü’minûn 23/12-14; Fâtır 35/11; Zümer 39/6; Mü’min 40/67.
  • Secde 32/7 Nûh 71/14 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Zümer 39/6 Mü'min 40/67
• 101 - Geniş bilgi için bk. http://www.ucsfhealth.org/conditions/pregnancy/trimesters
• 102 - Esed, age., s. 937’de 9. not. 103 - Zemahşerî, age., IV, 110; Râzî, age., XXVI, 245.
• 104 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 105 - Semerkandî, age., II, 118; Taberî, age., XI, 114. 106 - Zemahşerî, age., II, 333.
• 107 - Mülk 67/2. 108 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163, 168; Hûd 11/7; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40.
  • Mülk 67/2 Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 A‘râf 7/168 Hûd 11/7 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40
• 109 - Mü’minûn 23/115. 110 - Kıyâmet 75/36. 111 - ‘Ankebût 29/2-3. 112 - Âl-i İmrân 3/179. 113 - Zâriyât 51/56. 114 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 115 - Zâriyât 51/56. 116 - Furkân 25/77. 117 - Hûd 11/119. 118 - Nahl 16/78; Secde 32/9; Mülk 67/23.
  • Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36 ‘Ankebût 29/3 Âl-i İmrân 3/179 Zâriyât 51/56 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9 Mülk 67/23
• 119 - Teğâbun 64/6. 120 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38.
  • Teğâbun 64/6 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 121 - Bakara 2/134, 141, 286; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15. 122 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrâhim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şura 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 123 - A‘râf 7/16-17; Hıcr 15/39; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/82.
  • A‘râf 7/17 Hicr 15/39 İsrâ 17/62 Sâd 38/82
• 124 - Semerkandî, age., III, 178; Taberî, age., XXIII, 198; Zemahşerî, age., IV, 111. 125 - Beğavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl.
• 126 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 127 - Esed, age., s. 1084’te 31. not.
• 128 - Âl-i İmrân 3/55; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 70; Hûd 11/4; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Sâffât 37/68. 129 - Bu yedi aşamayla ilgili geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, 2015.
  • Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Sâffât 37/68
• 130 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 159, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/13.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/159 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 131 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 132 - Buhârî, Bedu’l-Vahiy 1, İman 41; Tirmizî, Fedâilu’l-Cihâd 16; Neseî, Tahâret 60, Talâk 24, Eymân 19; İbn Mâce, Zühd 26; Ahmed b. Hanbel, I, 25, 43; Humeydî, Müsned, hn:28; Tayâlisî, Müsned, s. 9. 133 - Müslim, Birr, 33, 34.
• 134 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 135 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 136 - Semerkandî, age., II, 109. 137 - Hûd 11/75; Sebe’ 34/9; Zümer 39/8; Kâf 50/8, 33.
  • Hûd 11/75 Sebe' 34/9 Zümer 39/8 Kâf 50/8 Kâf 50/33
• 138 - Bakara 2/22, 165; İbrâhim 14/30; Sebe’ 34/33; Zümer 39/8; Fussılet 41/9. 139 - Semerkandî, age., II, 254; Taberî, age., XIII, 224; Zemahşerî, age., II, 534. 140 - Zemahşerî, age., II, 534.
  • Bakara 2/22 Bakara 2/165 İbrâhîm 14/30 Sebe' 34/33 Zümer 39/8 Fussilet 41/9
• 141 - Semerkandî, age., III, 181.
• 142 - Bakara 2/36, 126; Âl-i İmrân 3/197; Nisâ’ 4/77; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/98; Hûd 11/3; Nahl 16/117; Enbiyâ’ 21/111; Şu‘arâ’ 26/205; Kasas 28/60; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Şûrâ 42/36; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/126 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Şu‘arâ 26/205 Kasas 28/60 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Şûrâ 42/36 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46
• 143 - Semerkandî, age., III, 179; Taberî, age., XXIII, 201; Zemahşerî, age., IV, 112. 144 - Taberî, age., XXIII, 201; Râzî, age., XXVI, 250.
• 145 - Taberî, age., XXIII, 201; Zemahşerî, age., IV, 112; Râzî, age., XXVI, 250. 146 - Semerkandî, age., III, 179; Taberî, age., XXIII, 202; Zemahşerî, age., IV, 112. 147 - Âl-i İmrân 3/113; Tâhâ 20/130; Zümer 39/9. 148 - Semerkandî, age., III, 179; Taberî, age., XXIII, 202.
  • Âl-i İmrân 3/113 Tâhâ 20/130 Zümer 39/9
• 149 - Müzzemmil 73/4. 150 - Âl-i İmrân 3/113. 151 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 152 - Zümer 39/9. 153 - Secde 32/16. 154 - Tûr 52/49; İnsân 76/26.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 155 - Müzzemmil 73/6. 156 - Râzî, age., XXVI, 250.
  • Müzzemmil 73/6
• 157 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 158 - Fâtır 35/28. 159 - İbn Hibban, Ravdatu’l-’Ukalâ, h. no: 9.
  • Fâtır 35/28
• 160 - İslâmoğlu, age., s. 881’de 15. not.
• 161 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/100; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10. 162 - Yazır, age., V, 108. 163 - Yûsuf 12/111. 164 - Âl-iİmrân 3/190.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/100 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10 Yûsuf 12/111 Âl-i İmrân 3/190