Meryem Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 98 âyetten oluşan, adını 16. âyetindeki مَرْيَم meryem kelimesinden alan Meryem sûresi, inişe göre 43, resmî sıralamada ise 19. sûredir. Meryem sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Kehf sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de geçmiş ümmetlerle ilgili bilgiler verilmekte, insanların ibret alması istenmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın kitabının tilâvet edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, iman edenlerle kâfir olanların mukayesesi yapılmakta ve yaşayacakları akıbetle ilgili bilgiler verilmektedir. Cennet ve cehennemle ilgili oldukça detaylı açıklamalar her iki sûrede de yer almaktadır. Bu arada her iki sûrede de şirk konusuna değinilmekte, putperestliğin nasıl büyük bir yanılgı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Meryem sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, sırasıyla Hz. Zekeriyyâ, oğlu Hz. Yahyâ, ayrıca Hz. Meryem, Hz. İsa, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsa, Hz. İsmail ve Hz. İdris’in kıssalarına yer verilmektedir. Daha sonraki nesillerin peygamberlerin izinden gitmediği, ibadetleri zayi ettikleri, arzularının esiri oldukları ve sonuçta cehennemi hak ettikleri, buna karşılık iman edip salih amel işleyenlerin ise cennete girecekleri, haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

66. âyetten itibaren, konu yeniden diriltilmeye inanmayan ve mahşerle alay eden inkârcı tipe getirilmekte, ancak yemin ifadeleriyle kendilerine cevap verilmektedir. Buna göre, inkârcıların şeytanlarla birlikte cehennemin yanı başına getirileceği ve hak edenlerin oranın en korkunç yerine atılacağı bildirilmekte, muttaki olanların ise azaptan uzak tutulmuş olacakları müjdelenmektedir.

74. âyetten itibaren, kendilerini müminlerle mukayese edip daha iyi olduklarını iddia eden kâfirlerin bu mukayesesinin doğru olmadığı, hidayet üzere olanların hidayetini Yüce Allah’ın arttıracağı, salih amellerin çok daha değerli olduğu vurgulanmaktadır. Şeytanların kâfirlere gönderileceği, Allah’ın peşi sıra ilah edinenlerin mahşerde bunları karşılarında yardımcı olarak bulamayacakları, dolayısıyla onlara yönelik dünyevî azap için Hz. Peygamber’in aceleci davranmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

87. âyetten itibaren, putların veya aracıların Yüce Allah’ın huzurunda şefaate sahip olamayacakları, Allah’a çocuk isnadının kâinatın düzenini sarsacak derecede korkunç bir iftira olduğu, bunu yapanların ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceği bildirilmektedir.

Son üç âyette ise, iman edip salih amel işleyenlerin birbirilerini sevecekleri vesileleri Yüce Allah’ın yaratacağı, muttakilere müjde, inanmamakta ısrarcı olanlara ise uyarıcı olsun diye Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı beyan edilmekte, helak edilen önceki nesillerden herhangi bir ses duyulamayacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 51-65. âyetlerinde öncelikle Hz. Musa, kardeşi Hz. Harûn, Hz. İsmaîl ve Hz. İdrîs’i gündeme getirmekte, bütün peygamberlerin ortak bazı niteliklerini beyan etmektedir. Ardından önce olumsuz bazı niteliklere sahip olanlar hatırlatılarak onların akıbeti hakkında bilgi verilmekte, peşinden de söz iyilik sahiplerinin gönderileceği ‘adn cennetlerine getirilmektedir. Sonunda da meleklerin gönderiliş sistemine dikkat çekilmekte ve Yüce Allah’ın bazı sıfatları hatırlatılmaktadır.

a) Bazı Peygamberler ve Peygamberlerin Misyonu

Yüce Allah, sûrenin 51-58. âyetlerinde öncelikle Hz. Musa ve ona yönelik bazı nimetleri, bu bağlamda kardeşi Hz. Harûn’u peygamber yapmasını, ardından Hz. İsmaîl’i ve Hz. İdrîs’i dile getirmektedir. Daha sonra bütün bu peygamberlerin Yüce Allah’ın nimetlerine mazhar kılındıkları, seçildikleri ve Allah’ın âyetlerine karşı boyun büküşleri zikredilmektedir.

ı. Hz. Musa ve Hz. Harun

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسٰى اِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا وَنَادَيْنَاهُ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ الْاَيْمَنِ وَقَرَّبْنَاهُ نَجِيًّا وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَآ اَخَاهُ هٰرُونَ نَبِيًّا “Kitapta Musa’yı da hatırla! Şüphesiz ki o samimi biriydi ve peygamber olan elçiydi. Ona (Musa’ya) Tûr’un sağ tarafından seslenmiş ve özel bilgiler vermek için onu yaklaştırmıştık. Merhametimiz gereği ona kardeşi Harun’u da peygamber olarak armağan etmiştik.”

Buradaki وَاذْكُرْ vezkur emri “ve an, bahset, zikret, hatırla”; فِي الْكِتَابِ fi‘l-kitâbi kelimesi “kitapta”;مُوسٰى mûsâ ifadesi “Musa’yı”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir”;مُخْلَصًا muhlesan sözcüğü “samimi, seçkin”; وَكَانَ ve kâne fiili “o (şöyle) idi”; رَسُولًا rasûlen kelimesi “resül, elçi”; نَبِيًّا nebiyyen kelimesi “nebi, peygamber (idi)”; وَنَادَيْنَاهُ ve nâdeynâhu fiili “ve ona seslenmiştik”; مِنْ جَانِبِ min cânibi ifadesi “tarafından, yönünden”; الطُّورِ et-tûri sözcüğü “dağın”; الْاَيْمَن el-eymeni kelimesi “sağ yönünden”;وَقَرَّبْنَاهُ ve karrebnâhu fiili “ve onu yaklaştırmıştık”; نَجِيًّا neciyyen kelimesi “özel bir yer vermek için”; وَوَهَبْنَا ve vehebnâ fiili “ve vermiştik, ikram etmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; مِنْ رَحْمَتِنَا min rahmetinâ tamlaması “bizim rahmetimizden, merhametimizden”; اَخَاهُ ehâhu tamlaması “kardeşini”; هٰرُون Harune kelimesi ise “Harun’u”; نَبِيًّا nebiyyen kelimesi “nebi olarak, peygamber olarak” demektir.

Bu âyetlerde Hz. Musa, onun samimiyeti رَسُول rasûl ve نَبِي nebî oluşu, Yüce Allah’ın ona Tûr’un sağ tarafından seslenişi ve sonuçta kardeşi Hz. Harun’un yardımcı olarak peygamberlikle görevlendirilmesi gündeme getirlmektedir.

Sûrenin başından beri bir anlamda aile içi ilişkiler üzerinde durulmakta, Hz. Zekeriyyâ-Hz. Yahyâ, Hz. Meryem-Hz. İsâ ve Hz. İbrâhim-babası Âzer hatırlatıldıktan sonra bu defa sıra Hz. Musa-kardeşi Hz. Harun’a getirilmektedir. Diğer peygamberler için yaptığımız gibi, Hz. Musa kıssası ile ilgili detaylı bilgiyi, kıssanın en geniş bir şekilde ele alındığı sûre olan Tâhâ 20/9’da vereceğiz. Bu yüzden, Meryem sûresindeki bu âyetlerde sadece zikri geçen noktalar üzerinde durmakla yetineceğiz.

1. وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسٰى اِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا “Kitapta Musa’yı da hatırla! Şüphesiz ki o samimi biriydi ve peygamber olan elçiydi.” Bu cümlede ihlâsın ne olduğunu insanlara çok güzel anlatan Hz. Musa’nın gündeme getirilmesi gerektiği beyan edilmektedir. Rabbimiz bu âyette Hz. Musâ’yı üç sıfatla tanıtmaktadır.

a) Buna göre ilk sıfat onun مُخْلَص muhlas oluşudur.

- İhlâs/Muhlas Kavramı

H-l-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 31 yerde geçmekte ve “kenara çekilmek”,(1) “bağlanmak”,(2) “danışman edinmek”,(3) “özel”,(4) “arı-duru”,(5) “seçilmiş”(6) gibi anlamlara gelmektedir.(7)

Bu genel bilgileri verdikten sonra, söz konusu kavram hakkında birtakım izahlar yapmak gerekmektedir. مُخْلَص muhlas kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Yûsuf 12/24’te de olduğu gibi “samimi, seçkin, seçilmiş” anlamında peygamberlerin sıfatıdır.

Bu kelime, şeytanın pes dediği, kendilerine karşı mağlubiyeti peşinen kabul ettiği ihlâslı has kullardır.(8) İhlâs kelimesi, “bir şeyin saflığını bozan tüm unsurlardan arındırılması ve temizlenmesi” anlamına gelmektedir. Bu doğrultuda muhlıs ve muhlisû(î)n/el-muhlasîn kelimeleri “şirkten arınmış bir şekilde Yüce Allah’ı birleyici olarak O’na yönelme”yi ifade etmektedir.(9)

Bu bağlamda “azgınlar” manasındaki el-ğâvîne kelimesinin zıddı olarak Hıcr 15/42’de el-muhlesîne sözcüğü tercih edilmiştir. “Saf olmaya çalışan ve bu çabasını Yüce Allah’ın desteklediği kişiler” için de el-muhlesîne sözcüğü kullanılmaktadır. Bu bağlamda söz konusu kişilerin cennet ödülleriyle buluşturulacakları Kur’ân’da beyan edilmektedir.(10)

Burada verilen bilgilerden hareketle, Hz. Musâ’nın sayılan bütün bu özelliklere sahip olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bazı âlimler âyetteki muhlas kelimesinin muhlıs şeklinde lâm harfinin kesre okunduğunu beyan ederek, maksadın Hz. Musâ’nın ibadetinde ihlasını ortaya koymak olduğunu beyan etmektedirler. Buna göre, Hz. Musa inançta şirkten, ibadette riyadan, gösterişten uzak bir peygamber olduğu beyan edilmiş olmaktadır.(11)

b) Hz. Musâ’nın âyette sözü edilen diğer iki sıfatı ise onun hem رَسُول râsul hem de نَبِي nebî oluşudur. Eğer nebî kelimesinin başında vâv olmamasına reğmen onu ayrı bir sıfat sayarsak, risâlet ve nübüvveti iki ayrı kavram olarak düşünmek durumundayız. Şayet vâv edatı olmadığı için nebiyy kelimesini rasûl sözcüğünün sıfatı olarak kabul edersek, diğer bütün peygamberler gibi Hz. Musâ’nın da ilâhi bilgilerden haberdar edilen ve makamı yüksek elçilerden olduğunu ifade etmek durumunda oluruz.

Çeşitli âyetlerin tefsirinde de ele aldığımız üzere, رَسُول rasûl ve نَبِي nebî kavramları “peygamberlik görevi” olarak farklı insanlara ait değillerdir. Genelde bilinen ve kabul edilenin aksine, nübüvvetin kitap verilip verilmemesiyle hiçbir ilgili yoktur; aksine bir peygamberin nebî olması ona kitap verilmesiyle mümkündür. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Musâ’ya hem rasûl hem de nebî denmektedir. Bu durumda peygamberlik görevi olarak bir peygamber hem nebîdir, hem de rasûldür; ancak önce nebîdir, sonra da rasûldür. Bu sıralama gereği yorumunu yapmakta olduğumuz nebî kelimesi sıfat “niteleyen”, öncesinde gelen rasûl kelimesi ise mevsûf “nitelenen” olarak kabul edilmelidir.

2. وَنَادَيْنَاهُ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ الْاَيْمَنِ وَقَرَّبْنَاهُ نَجِيًّا“Ona (Musa’ya) Tûr’un sağ tarafından seslenmiş ve özel bilgiler vermek için onu yaklaştırmıştık.” Bu cümlede Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya seslendiğini ve onu kendisine yaklaştırdığını beyan etmektedir.

a) Âyette her ne kadar “dağ” anlamına gelen الطُّور et-tûr kelimesi geçiyorsa da bu dağın Sînâ Dağı olduğu kesindir. Çünkü Tîn 95/2’de Hz. Musa’nın vahye muhatap kılındığı yer olarak Sînâ Dâğı tamlaması açıkça zikredilmektedir. Ayrıca Mü’minûn 23/20’de Sînâ Dağı’ndan çıkan bir ağaca gönderme yapılmaktadır.

Kasas 28/30’da Hz. Musa’ya “bereketli yerdeki vâdinin sağ kıyısındaki ağaçtan seslenildiği” beyan edilmişken, Kasas 28/44 ve 46’da bu ifade “batı tarafı”, “Tûr’un yanı” şeklinde geçmiş ve Hz. Peygamber’in o esnada orada bulunmadığı özellikle beyan edilmiştir. Bu arada Tâhâ 20/11-12’de Hz. Musa’ya seslenilirken onun Kutsal Vâdî’de, yani Tuvâ’da olduğu ifade edilmektedir. Aynı konuda Neml 27/7’de herhangi bir yer adı verilmeden, Hz. Musa’ya sadece seslenildiği hatırlatılmakla yetinilmiştir.

Bu arada bazı âlimlerimiz âyetteki الْاَيْمَن el-eymen kelimesinin herhangi bir “dağ” ile ilişkili olmadığı kanaatindedirler. Onlara göre dağın sağı, solu olmaz; dolayısıyla bu ifade “Hz. Musa’nın sağ tarafı” manasına gelmektedir.(12) İlk etapta doğru gibi görünse de, bu görüş Kasas 28/30’daki bilgiyle çelişmektedir. İnsanların yaşadığı yere göre maksadın dağın yönü olmasında herhangi bir sakınca yoktur.

b) Âyetin ikinci cümlesinde “Hz. Musa’nın yakınlaştırılması”ndan söz edilmektedir. Bu yakınlaştırılma “vahye” veya “gizemli bir konuşmaya” doğru olabilir. Burada geçen نَجِيًّا neciyyen kelimesi “baş başa olmak” manasındaki necvâ kelimesiyle aynı anlama gelmektedir.(13) Buradan hareketle, maksadın Yüce Allah’ın Hz. Musa ile vahiy olmaksızın, hatta Levh-i Mahfûz’daki ve kendisiyle Tevrât’ın yazıldığı kalemin cızırtı sesini işitecek kadar yakın bir şekilde konuşması olduğu belirtilmektedir.(14) Bu kanaatlerden farklı olarak, makam ve şeref olarak Hz. Musa’nın yüceltilmesinin veya Hz. Musa’nın düşmanlarından kurtarılmasının âyette kast edildiği de ifade edilmektedir.(15)

Neciyyen/necvâ kelimesi, insanlar için kullanılırsa zararlı “özel görüşme, gizli randevü, kulis, dedikodu” gibi manalara gelmektedir.(16) Kelimenin zararsız “özel görüşme” manası da vardır.(17) Bunlardan ayrı olarak, bu kelime “çok faydalı işler için de baş başa kalmak” anlamında da kullanılmaktadır.(18) Bu anlamlardan hareketle, Hz. Musa’nın özel olarak vahiy bilgilendirilmesi ve ilâhî hakikatlerle buluşturulması için ortama yaklaştırılması manasının söz konusu olduğunu söyleyebiliriz.

3. وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَآ اَخَاهُ هٰرُونَ نَبِيًّا“Merhametimiz gereği ona kardeşi Harun’u da peygamber olarak armağan etmiştik.” Burada sözü edilen durum, kardeşi Hz. Harun’un Hz. Musa’ya bir yardımcı olarak verilmesiyle ilgilidir. Yüce Allah Hz. Musa’yı Firavun’a tebliğle görevlendirdiğinde Hz. Musa’nın içinin daraldığını, muhataplarının onu öldürmesinden korktuğunu, kendisiyle birlikte kardeşine de peygamberlik verilmesini istediğini bildirmektedir.(19) İşte yorumunu yapmakta olduğuz âyet bu isteğin cevabı ve duasının kabulünün delilidir.

Yüce Allah peygamberlerini zaman zaman başka bir peygamberle desteklediği gibi,(20) bunu kardeşlerle de çocuklarla da gerçekleştirmişti. Hz. Ya‘kûb-Hz. Yûsuf, Hz. Şu‘ayb-Hz. Musa, Hz. Zekeriyyâ-Hz. Yahyâ vs. örnekler oldukça fazladır. Karşısında Nemrut gibi bir azgın bulunan Hz. İbrâhimle birlikte iki oğlu ve yeğeni Hz. Lût da görevlendirilmişti. Muhatap eğer Firavun gibi bir zalimse ve daha önce işlenmiş bir suçun sorumluluğu taşınıyorsa onların karşısına iki peygamberle çıkılmasının istenmesi anlaşılabilir bir durumdur.

Meryem 19/21’de Hz. İsa, Meryem 19/50’de Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb, Enbiyâ’ 21/107’de ise Hz. Muhammed için bir merhamet tecellisi ifadeleri kullanılmaktadır. Demek ki peygamberlik kurumu ilâhî merhametin tecellisidir ve risalet kesbî değil, vehbîdir; kişi kendisi çalışarak peygamber olamaz. Âyetlerdeki vehebnâ fiilleri bunun bir delilidir.

Hz. İsmail ve Hz. İshâk kardeş olduğu gibi, Hz. Hârun da biyolojik olarak elbette Hz. Musâ’nın kardeşiydi. Ancak burada bütün peygamberleri içine alacak şekilde peygamberliğin bir kardeşlik kurumu olduğu mesajı da bulunmaktadır. Çünkü Hz. Peygamber, “peygamberlerin baba bir kardeş olduğunu” beyan etmiştir.(21) Peygamberliğin kardeşlik kurumu oluşu ümmetin kardeş olması gerektiğini öğretmektedir. Zira kardeşlik kurumu kardeşler ister.

ıı. Hz. İsmâil

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ اِسْمٰع۪يلَ اِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا وَكَانَ يَاْمُرُ اَهْلَهُ بِالصَّلٰوةِ وَالزَّكٰوةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّه۪ مَرْضِيًّا “Kitapta İsmail’i de hatırla! Şüphesiz ki o hem sözünün eriydi hem de peygamber olan elçiydi. Ayrıca o, ailesine (destekçilerine) salâtı (Allah’a desteği, namazı) ve zekâtı emrederdi. Rabbi katında da hoşnutluk kazanmış biriydi.”

Buradakiوَاذْكُرْ vezkur emri “ve an, bahset, zikret, hatırla”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi kelimesi “kitapta, Kur’ân’da”; اِسْمٰع۪يل ismâ‘île kelimesi “İsmâil’i”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir”; صَادِقَ الْوَعْد sâdıka’l-va‘di tamlaması “sözünde duran, sözüne sadık”; وَكَانَ ve kâne fiili “o (şöyle) idi”; رَسُولًا rasûlen kelimesi “resül, elçi”; نَبِيًّا nebiyyen kelimesi “nebi, peygamber (idi)”; وَكَانَ ve kâne fiili “o (şöyle) idi”; يَاْمُرُ ye’muru fiili “emrediyor(du)”;اَهْلَهُ ehlehû tamlaması “onun (inanç) ailesine”; بِالصَّلٰوةِ bi’s-salâti sözcüğü “ibadeti, namazı”;وَالزَّكٰوةِ ve’z-zekâti kelimesi “ve arınmayı, zekâtı”; وَكَانَ ۪ ve kâne fiili “o (şöyle) idi”; عِنْدَ رَبِّه ‘ınde rabbihî ifadesi “Rabbinin katında”;مَرْضِيًّا merdıyyen sözcüğü ise “razı olunmuş, hoşnutluk kazanmış” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in ilk oğlu olan Hz. İsmâîl gündeme getirilmektedir.

Bundan önce Hz. Musâ ve Hz. Hârun’a değinilmesi Hz. İbrâhim’in Hz. İshâk kolundan gelen peygamberlere yer verildiğini göstermekteydi. Burada ise konu yeniden Hz. İbrâhim ile ilişkilendirilmekte ve Kur’ân’ın ilk muhatapları olan Kureyşlilerin ve Hz. Muhammed’in atası olan Hz. İsmâil gündeme taşınmaktadır.

1. وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ اِسْمٰع۪يلَ اِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا “Kitapta İsmail’i de hatırla! Şüphesiz ki o hem sözünün eriydi hem de peygamber olan elçiydi.” Yüce Allah Hz. İsmail’i ve bazı özelliklerini ele almakta, örnek almaları için ümmete hatırlatmaktadır.

a) وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ اِسْمٰع۪يلَ “(Ey Peygamber!) Kitap’ta İsmail’i de hatırla (onu da insanlara anlat)!” Bu âyette bir teslimiyet ve sadakat abidesi olan Hz. İsmâîl’in hatırlanması istenmekte, ayrıca onun iki özelliğine dikkat çekilmektedir.

Hz. İsmail ile ilgili bilgileri İbrâhim 14/39’da vermiştik. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Kur’ân’da اِسْمٰع۪يل İsmâîl kelimesi 8 sûrede 12 kez yer almaktadır. 6 sûrede Hz. İsmâîl’in sadece adı geçmektedir.(22) İki sûrede ise kıssaya genel hatları itibariyle şu âyetlerde yer verilmektedir:

Bakara 2/125’te Hz. İbrâhim ve Hz. İsmâil’e “tavaf edenler, ibadete kapananlar, secde ve rukû halinde olanlar için Allah’ın evini temiz tutmaları” emredilmektedir.

Bakara 2/127-128’de Hz. İsmâil’in babasıyle birlikte Kâbe’nin temellerini yükseltmesi, kendilerinin ve zürriyetlerinin Yüce Allah’a teslim olan kişiler olması şeklindeki duaları yer almaktadır.

İsmi zikredilmese de Sâffat 37/100-103’te Hz. İsmâil’in Hz. İbrâhim’e müjdelenmesi, belli bir yaşa geldikten sonra babasının ruyada onu kurban edeceğini görmesi, kendisinin sabredenlerden olacağına dair babasına söz vermesi ve sonuçta baba oğul her ikisininin Yüce Allah’a teslimiyeti söz konusu edilmektedir. Bu olayda hangi çocuğun konu edinildiği isim olarak açıkça belirtilmemiş olsa da, babasına söz vermesi ve bu kıssanın devamında Sâffât 37/112. âyette Hz. İshâk’a sözün getirilmesi, maksadın Hz. İsmâil olduğunun açık bir delilidir.

Hz. İbrâhim’in ilk çocuğunun hangisi olduğu tartışma konusudur. Sâffât 37/101’de bu konuda pek çok delil sayarak bu çocuğun Hz. İsmail olduğunu ispata çalıştık. Kur’ân’a göre Hz. İsmâil babası Hz. İbrâhim’in yaşlılık çağında sahip olduğu iki çocuktan ilkidir. Çünkü İbrâhim 14/39. âyette Hz. İsmâil, Hz. İshâk’tan önce zikredilmektedir. Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil ve Hz. İshâk’ın birlikte anıldığı her yerde Hz. İsmâil, Hz. İshâk’tan önce zikredilmektedir ki(23) bu da onun ilk çocuk olduğunun delillerindendir.

b)اِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا “Şüphesiz ki o hem sözünün eriydi hem de peygamber olan elçiydi.” Gerçekten o, hem sözünün eri, hem de (vahiy ile) haberdar edilen bir peygamberdi. اِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ “Gerçekten o, sözünde duran biriydi.” Bu cümlede Hz. İsmâil’in sözüne sadık biri olduğu beyan edilmekte, babasına verdiği sözde durması nedeniyle bu övücü sıfat kendisi için kullanılmaktadır.(24) Babasına verdiği sözün ne olduğu konusu, kanaatimizce Saffât 37/100-103’teki bilgilerle ilgilidir ve maksat onun Yüce Allah’ın emrine boyun bükmesiyle alakalıdır. Sadece bu bilgi bile kurban edilmek istenen çocuğun Hz. İsmâil olduğunu göstermeye yeter. Dahası ilk çocuğun Hz. İsmail olduğu İbrâhim 14/39 ve Sâffât 37/100-112’den de anlaşılmaktadır.

Meryem sûresinin 51. âyetinde Hz. Musâ için de kullanıldığı üzere bu ifade Hz. İsmâil’in hem rasûl hem de nebî olduğunu gösterebileceği gibi, onun ilâhi bilgilerden haberdar edilen bir râsul olduğunu da gösterebilir.

Genelde bilinen dört büyük kitap ve yüz suhuf sahiplerinden biri olarak sayılmamış olsa da Yüce Allah Hz. İsmâil’in de nebî-rasûl olduğunu beyan etmekte, böylece risalet ve nübüvvetin kitap verilip verilmemesiyle ilşkilendirilmesinin hatalı olduğunu göstermektedir.

2. وَكَانَ يَاْمُرُ اَهْلَهُ بِالصَّلٰوةِ وَالزَّكٰوةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّه۪ مَرْضِيًّا “Ayrıca o, ailesine (destekçilerine) salâtı (Allah’a desteği, namazı) ve zekâtı emrederdi. Rabbi katında da hoşnutluk kazanmış biriydi.” Bu âyette Hz. İsmâil’in ehline yani ailesine veya bütünüyle ümmetine Yüce Allah’a tevhîd içerikli ibadetleri, böylece arınmayı emrettiği, sonuçta Allah katında razı olunmuş bir hayatın sahibi olduğu beyan edilmektedir.

a) Kıyâmet 75/33’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, âyetteki اَهْل ehl kelimesi öncelikle kişinin kendi ailesi manasına alınabilir. Bu durum Şu‘arâ 26/214, Tâha 20/132 ve Tahrîm 66/6’daki kullanımlara uygundur. Ancak bir peygamberin risalet öğretilerini sadece yakınlarına veya ailesine öğrettiği kabulü peygamberliğin evrenselliği ilkesine aykırıdır. Dolayısıyla bu âyetteki mesajın aile fertleriyle sınırlı değil, bütünüyle ümmete, kavmine ve dindaşlarına yönelik olduğunu belirtmeliyiz.(25)

b) Âyette geçen الصَّلٰوة es-salâh veالزَّكٰوة ez-zekâh kelimeleri bazı âlimlerimiz tarafından bilinen şekliyle “namaz ve zekat” manasına alınmıştır.(26) Halbuki bunları bu anlamlar ile sınırlı tutmamak gerekir. Çünkü söz konusu kelimeler belirli ibadetleri ifade etmek için özel kullanımlara sahip olmalıdır. Buna göre es-salâh kelimesi ekâme/yukîmu gibi k-v-m kökünden kelimelerle kullanılırsa “namaz” ibadeti manasına gelir.

Ayne şekilde الزَّكٰوة ez-zekâh kelimesi de âtâ/yü’tî gibi e-t-y kökünden kelimelerle kullanılırsa “zekat vermek” anlamını verir. Burada söz konusu kelimeler herhangi bir başka sözcükle birlikte kullanılmadığı için الصَّلٰوة es-salâh kelimesi genel manada “Allah’tan yana olmak ve tevhîd içerikli faaliyetleri yapmak” anlamında “ibadet” demektir. الزَّكٰوة ez-zekâh kelimesi ise bu ibadetler sonucunda gerçekleştirilecek olan “arınma”yı ortaya koymalıdır.

c) Bir peygamberin ümmetine Yüce Allah’a destek olmayı, O’na dayanmayı emretmesi, daha sonra arınmak için her türlü fedakarlığı zorunlu bir görev olarak tanıtması elbette öncelikle kendisinin yaptığı uygulamalardır. Bu uygulamaların sahibi olan Hz. İsmâil de Yüce Allah nezninde razı olunmuş, hoşnutluk kazanmış, hatırı sayılan bir kul olarak tanıtılmaktadır.

Hz. İsmâil’den Alacağımız Dersler:

- Hz. İsmâil uyumlu, hoşgörülü, olgun ve salih insanlardan biridir.(27)

- Hz. İsmâil babasıyla birlikte Kâbe’nin temellerini yükselten bir fadakârlık abidesidir. Bu kıssa bize bir ideali gerçekleştirirken aile fertlerinden yardım alabilmenin önemini öğretmektedir.

- Hz. İsmâil babasıyla birlikte yaptığı duası kabul olmuş peygamberdir. Bakara 2/129’da dile getirdikleri “peygamber gönderilme duası” Hz. Muhammed ile hayat bulmuştur. Demek ki bir dua eğer çok samimi yapılıyorsa kabul edilebilir.

- Hz. İsmâil Bakara 2/128, Sâffât 37/103’te olduğu gibi teslimiyet ve sadakat abidesidir. Bu durum bize hakikate ve ilâhi emirlere mutlak anlamda sadık olmamız gerektiğini öğretmektedir.

- Hz. İsmâil hakikate karşı gösterdiği sabırla da bir örnektir. Sâffât 37/102’deki ifade bunun göstergesidir.

- Hz. İsmâil bize hak yola adanmayı ve Yüce Allah’a kurban olmayı öğretir. Hem ekonomik hem de bedensel fedakârlıklar onda zirve yapmıştır.

ııı. Hz. İdrîs

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ اِدْر۪يسَ اِنَّهُ كَانَ صِدّ۪يقًا نَبِيًّا وَرَفَعْنَاهُ مَكَانًا عَلِيًّا “Kitapta İdris’i de hatırla! Şüphesiz ki o, çok doğrulayıcı (biriydi) ve peygamberdi. Biz de kendisini üstün bir makama yükseltmiştik.”

Buradaki وَاذْكُرْ vezkur emri “ve an, bahset, zikret, hatırla”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi kelimesi “kitapta, Kur’ân’da”; اِدْر۪يس idrîse sözcüğü “İdrîs’i”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir”; صِدّ۪يقًا sıddîkan sözcüğü “sadakat sahibi, çok doğru, çok dürüst”; نَبِيًّا nebiyyen kelimesi “nebi, peygamber olarak”; وَرَفَعْنَاهُ ve rafe‘nâhu fiili “ve onu yükseltmiştik”; مَكَانًا عَلِيًّا mekânen ‘aliyyen tamlaması ise “yüce, üstün bir makma, konuma” demektir.

Bu âyetlerde Hz. İdris’in ümmete tanıtılmasıyla ilgili buyruk gündeme getirilmektedir.

1. وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ اِدْر۪يسَ اِنَّهُ كَانَ صِدّ۪يقًا نَبِيًّا “Kitapta İdris’i de hatırla! Şüphesiz ki o, çok doğrulayıcı (biriydi) ve peygamberdi.” Bu âyette Hz. İdris’in nübüvvetle şereflendirilmiş sadakat ehli bir peygamber olduğu beyan edilmektedir.

a) وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ اِدْر۪يسَ “(Ey Peygamber!) Kitap’ta İdrîs’i de hatırla (onu da insanlara anlat)!” Hz. İdris bu cümlede müslümanların gündemlerinde tutmaları gereken bir peygamber olarak anılmaktadır.

- Hz. İdrîs Kıssası

Kur’ân’da اِدْر۪يس İdrîs kelimesi 2 kez yer almaktadır. Buna göre Enbiyâ’ 21/85’te sadece adı geçen Hz. İdrîs hakkında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde iki önemli özelliği hatırlatılmaktadır.

Hz. İdrîs’in kim olduğu ile ilgili olarak geleneksel kabulde Hz. Âdem’den sonraki ikinci peygamber olduğu ifade edilmektedir. Peygamberler tarihinden söz eden eserlerde bu noktada farklı bilgiler verilmemekte, sıralamada ikinci peygamber olduğu ifade edilmektedir. Hatta Hz. İdris’in, Hz. Nûh’un babasının dedesi olduğu da beyan edilmektedir.(28) Meryem 19/58’de “İşte onlar Âdem’in neslinden ve Nûh ile birlikte taşıdıklarımızın zürriyetinden gelip Allah’ın nimet verdiği peygamberlerdir” ifadesi ile bağlantılı olarak, Hz. İdrîs Hz. Âdem’in peşinden kabul edilmiş olabilir.

Ancak burada her iki peygamberi peşpeşe anmayı gerektirecek herhangi bir işaret yoktur; çünkü sûrede sayılan veya sayılmayan bütün peygamberler onun soyundan gelmiştir. Esasında Kur’ân’da zikri geçen peygamberler elbette peygamberler tarihinin tamamı değildir. Uzun insanlık tarihinin içerisinde sayılarının ne kadar olduğu noktasında herhangi bir tahminde bulunmak doğru değildir. Hz. Peygamber’den nakledilen bazı haberlerde bu sayının çokluğunu beyan için 24 bin veya 124 bin gibi rakamlar telaffuz edilmektedir. Buradan hareketle, sayının çok kabarık olduğunu beyanla yetinmek gerekmektedir.

Hz. İdrîs, Kur’ân’da geçen her iki âyette de Hz. İsmail’den sonra zikredilmektedir; dolayısıyla yaşadığı zaman için Hz. İsmail’den sonrasını işaret etmek yanlış olmasa gerektir. Sâffât 37/130’da geçen ilyâsîne “İlyaslar” kelimesi nedeniyle Hz. İdrîs’in Hz. İlyas olduğu da beyan edilmektedir.(29)

Buradan hareketle, Meryem sûresinde Hz. İbrâhim’den sonra gelen peygamberlerden bir kısmının zikredilmiş olması, Hz. İdris’in de İsrailoğullarına gönderilen peygamberlerden olduğu fikrini desteklemektedir. Çünkü İbn Mes‘ûd’un bu kelimeyi idrâsîne “İdrîsler” şeklinde okuduğu nakledilmektedir.(30) Başka bazı ilim adamları onun Mısır’da daha sonra tanrılaştırılan “Osiris” veya “Hanok” ya da kadim hikmetin babası sayılan “Hermes” olduğunu iddia etmişlerdir.(31)

اِدْر۪يس idrîs kelimesi “ders, öğrenim ve bilgi”ye delalet eder. Hz. İdris’e bu ismin verilme nedeni, Yüce Allah’ın kitabını çok okuması ve ona çok çalışmasıdır. Bu yaklaşıma göre اِدْر۪يس idrîs kelimesi ders kelimesiyle aynı köktendir. Kendisine 30 sayfa verildiği, kalemle ilk yazanın o olduğu, yıldızlarla ilgili ilimle ilk defa onun ilgilendiği, ilk defa elbise onun diktiği vs. bilgiler de nakledilmektedir.(32)

b) اِنَّهُ كَانَ صِدّ۪يقًا نَبِيًّا “Kendisini üstün bir makama yükseltmiştik.” Bu ifadenin bir benzeri de Meryem 19/41’de Hz. İbrâhim için söz konusu edilmişti ve kavramla ilgili açıklamalarımızı orada yapmıştık. Şu kadarını söyleyelim: Bu ifade hem “Hz. İdris’in nübüvvet içeren bir sadakatin sahibi olduğu” hem de “samimi bir inanç sahibi ve peygamber olduğu” manasına gelebilir. Görülüyor ki Hz. İbrahîm için söz konusu edilen sadakat ve nübüvvet özellikleri Hz. İdris için de dile getirilmiş olmaktadır.

2. وَرَفَعْنَاهُ مَكَانًا عَلِيًّا “Biz de kendisini üstün bir makama yükseltmiştik.” Bu yüksek makamın “dördüncü kat gök” olduğu beyan edildiği gibi, bunun “cennet” veya “nübüvvet, ilimde kadir-kıymet ve makam olarak yüceliği” ifade ettiği de belirtilmektedir.(33) Hatta bazı yaklaşımlara göre, Hz. İdris dördüncü kat göğe yükseltilmiştir ve orada tıpkı Hz. İsa gibi sağ olarak yaşamaktadır. Diğer bazı rivayetlere göre Hz. İdris altıncı kat göğe yükseltilmiş ve orada ölmüştür. Bazılarına göre ise Hz. Peygamber mirac esnasında onu dördüncü kat gökte görmüştü.(34)

Hz. İsa için de رَفع ref‘ kavramı Kur’ân’da kullanılmakta, onu da Yüce Allah’ın katına yükselttiği beyan edilmektedir.(35) Çünkü Âl-i İmrân 3/55 ve Nisâ’ 4/158. âyetlerde Hz. İsa için zikredilen ref‘ işlemi vefat ettirilmesinden sonra zikredilmektedir. Hz. İdris de Hz. İsa gibi “Allah’ın özel rahmeti mertebesi”ne yükseltilmiştir. Bedeni ölen bütün insanların ruhları Allah’ın katında olduğu gibi,(36) onun ruhu da Allah’ın yanındadır.

Bu arada söz konusu kelime maddî anlamda insanlara nispet edilerek “yükseltme” manasında da kullanılmaktadır.(37) Buradan hareketle, Hz. İdris’le ilgili durumun o henüz yaşarken Yüce Allah’ın onun değer ve kıymetini ortaya koyduğu, yüksek bir makamın sahibi kılındığı mesajı da elde edilebilir. Bütün peygamberler gibi o da kıymetini elbette nübüvvetinden almaktaydı.

Bütün bu görüşleri hatırlattıktan sonra şunu ifade edelim: Hz. İdris’in şanının yüceltildiğini, Yüce Allah katında şerefinin yüksek olduğunu, tıpkı Hz. Peygamber’in zikrinin yükseltildiği gibi,(38) onun da adının yüceltildiğini söyleyebiliriz. Meselenin göklerle ilgisini kurmak hiçbir şekilde doğru olamaz; çünkü âyette bu anlama gelebilecek hiçbir işaret yoktur.

Diğer rivayetlerin de sıhhati son derece sıkıntılıdır. Bu nedenle, biz maksadın manevi olarak yüceltilmek olduğu kanaatindeyiz. Onun sağ olarak gökte durması veya oraya yükseltilip orada ölmesinin ümmet için anlaşılabilecek bir tarafı bulunmadığı gibi Kur’ân’dan bu konuda hiçbir işaret dahi söz konusu değildir.

Bütün bu yaklaşımların sebebi Hz. İsa’nın göğe yükseltilmesi inancını desteklemek ve bunun bir devamı olarak onun orada yalnız olmadığını beyan etmeye çalışmaktır ki bu yaklaşımların herhangi bir delili yoktur. Hz. İsa’nın tekrar yeryüzüne ineceğine inananlar Hz. İdris için böyle bir şey de söylemeyerek onun gökte bulunuşunun hikmetine dair sessizliğe bürünmektedirler.

Hz. İdrîs’ten Alacağımız Dersler:

- Hz. İdrîs anılmaya ve gündeme getirilmeye değer bir peygamberdir.

- Bilginin, dersin ve çalışmanın örneğidir.

- Sadâkatin en güzel örneklerindendir.

- Nübüvvet görevindeki sadakati onaylanmış bir peygamberdir.

- Sadâkat üzre davrananların yüksek makama yükseltileceğini öğretmektedir.

- Sadâkat “sebep”, yüceltilmek ise “sonuç”tur. Bu itibarla Yüce Allah’ın bizi de yüceltmesi için sadakat sahibi olmamız gerektiği noktasında bilgilendirilmiş olmaktayız. İzzet ve şerefin sahibi olan Yüce Allah, hak edenleri o değere ve makama yükseltecektir.

- Yüce değerlere sadakat gösterenler yükseltileceği için bizim de vahye bu sadakati göstermemiz ve böylece vahiy ile birlikte yücelmemizin yolu öğretilmektedir.

- Sadâkat insandan gelirse, yüceltme de Yüce Allah’tan gelmektedir.

ıv. Peygamberlerin Duyarlılığı

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّ۪نَ مِنْ ذُرِّيَّةِ اٰدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْرَآء۪يلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا اِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُ الرَّحْمٰنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا “İşte bunlar, Allah’ın Âdem’in soyundan kendilerine nimetler verdiği peygamberlerden, Nuh ile birlikte (gemide) taşıdıklarımızdan, İbrahim ve İsrail’in (Yakup’un) soyundan, doğruya ulaştırdığımız ve seçkin kıldığımız (peygamberler)den bir bölümüdür. Onlara Rahmân’ın ayetleri tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman ağlayarak secde ederlerdi.”

Buradaki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte bunlar”; الَّذ۪ينَ اَنْعَمَ ellezîne en‘ame ifadesi “nimet verdiği kimseler(dir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “kendilerine”;مِنَ النَّبِيّ۪نَ mine’n-nebiyyîne kelimesi “nebilerden, peygamberlerden”;مِنْ ذُرِّيَّةِ اٰدَمَ min zürriyeti âdeme tamlaması “Âdem’in soyundan”; وَمِمَّنْ حَمَلْنَاve mimmen hamelnâ fiili “ve taşıdığımız kişilerden”; مَعَ نُوحٍ me‘a nûhın ifadesi “Nûh’la birlikte”;وَمِنْ ذُرِّيَّةِ اِبْرٰه۪يمَ ve min zürriyeti ibrâhime tamlaması “İbrâhim’in soyundan da”;وَاِسْرَآء۪يلَ ve isrâile kelimesi “ve Yakup’un (soyundan da)”;وَمِمَّنْ هَدَيْنَا ve mimmen hedeynâ fiili “ve hidayet ettiğimiz kişilerden”;وَاجْتَبَيْنَا ve’ctebeynâ fiili “ve seçtiğimiz (kişilerden)”; اِذَا تُتْلٰى izâ tütlâ edilgen fiili “tilavet edildiği, aktarıldığı, okunduğu zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتُ الرَّحْمٰن âyâtü’r-rahmâni tamlaması “Rahmân’ın âyetleri”; خَرُّوا سُجَّدًا harrû sücceden ifadesi “secdeye kapanırlar”; وَبُكِيًّاve bükiyyen kelimesi ise “ve ağlayarak” demektir.

Burada çeşitli peygamberler hatırlatılarak Yüce Allah’ın onlara olan nimeti, kendilerinin hidayete erdirildikleri ve seçildikleri beyan edilerek, Rahmân’ın âyetlerine karşı olan samimi duruşları gündeme getirilmektedir.

Meryem sûresinde Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. Meryem, Hz. İsâ, Hz. İbrâhim, Hz. Musâ, Hz. Hârun, Hz. İsmâil, Hz. İdrîs, ayrıca Hz. Âdem, Hz. Nûh, Hz. İbrâhim ve Hz. Yâkûb’un zürriyetinden gelenlerin bir bölümü zikredilmiştir. Uzun veya kısa bir şekilde kıssası anlatılan bu peygamberlerin seçilme nedeni önemlidir. Bu bağlamda kıssalarında son ümmet için ibretler bulunmasının yanında, bunların Kur’ân’ın indirildiği dönem Arapları tarafından bilindiği, bir bölümünün ümmetlerinin bulunduğu unutulmamalıdır.

Esasında Kur’ân’da zikri geçen peygamberler insanlık tarihinin bütün peygamberleri değildir. Kıssası anlatılanlar olduğu gibi kıssası anlatılmayan peygamberler de vardır.(39) Zira Yüce Allah insanoğlunu daha ilk nesilden itibaren peygambersiz bırakmamış, sayısını bilemeyeceğimiz kadar peygamberler göndermiştir.(40)

1. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّ۪نَ مِنْ ذُرِّيَّةِ اٰدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْرَآء۪يلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا “İşte bunlar, Allah’ın Âdem’in soyundan kendilerine nimetler verdiği peygamberlerden, Nuh ile birlikte (gemide) taşıdıklarımızdan, İbrahim ve İsrail’in (Yakup’un) soyundan, doğruya ulaştırdığımız ve seçkin kıldığımız (peygamberler)den bir bölümüdür.” Âyetin bu bölümünde sûrenin başından beri kıssası anlatılan peygamberlerin genel bir tanıtımı ve değerlendirmesi yapılmaktadır.

a) اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّ۪نَ مِنْ ذُرِّيَّةِ اٰدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْرَآء۪يلَ “İşte bunlar, Allah’ın Âdem’in soyundan kendilerine nimetler verdiği peygamberlerden, Nuh ile birlikte (gemide) taşıdıklarımızdan, İbrahim ve İsrail’in (Yakup’un) soyundan bir bölümüdür.” “Peygamberlerden” anlamına gelen مِنَ النَّبِيّ۪ن ifadesindeki min edatı beyâniyye değil, “bir kısmı” manasına gelen teb‘îdıyyedir. Buradan hareketle, kıssası anlatılan peygamberlerin bütün peygamberler değil, peygamberlerin bir kısmı olduğu anlaşılmaktadır.

Bu cümlede yer alan Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Ya‘kûb ile ilgili ifadelerin başında bulunan و vav harfi “yani” manasına alınabilir. Bu durumda bu sûrede kıssası zikredilen Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ, Hz. Musa, Hz. İsmâil ve Hz. İdrîs’in kastedildiğini söyleyebiliriz. Bütün peygamberler Hz. Âdem’in soyundan geldiği için, diğer ifadelerin bir açıklama olduğu ortaya çıkar.

Kelimenin başında yer alan و vâv harfinin “yani” manasına göre burada sözü edilen peygamberlerin Hz. Âdem’in zürriyetinden geldiği, Hz. Nuh’la beraber gemide taşındığı, Hz. İbrâhim’in ve Hz. Ya‘kûb’un neslinden olduğu anlaşılır. Böylece Hz. İdrîs’in Hz. İsmâil’den sonra yaşadığı, Hz. İlyâs olarak da isimlendirilen İsrâiloğlu peygamberlerinden olduğu söylenebilir. Eğer و vâv edatına “ve” manası verilirse, bu defa Hz. İdrîs’in, Hz. Âdem ile Hz. Nûh arasında yaşadığı iddia edilebilir.

Âyette “Hz. Âdem’in zürriyeti ile Hz. Nûh ile birlikte gemide taşınanlar” ifadesinden kastın ne olduğu açıktır. “Hz. İbrâhim’in ve Hz. Ya‘kûb’un zürriyeti”yle kastedilenlerin bu sûrede kıssası anlatılan peygamberler olduğu anlaşılmaktadır. Maksat sadece İsrailoğullarına gönderilen peygamberler olmadığı için, Hz. İbrâhim’in zürriyetinden olmak üzere özellikle Hz. İsmâil’e de yer verilmiştir. Böylece Hz. Peygamber’e uzanan bir mesajın burada söz konusu edildiğini ifade edebiliriz. Bazı âlimler “Nuh’la birlikte taşıdıklarımız” ifadesinden maksadın Hz. İdrîs olduğunu belirtmişlerdir.(41)

Âyette zikri geçen isrâil kelimesi Hz. İbrâhim’in torunu, Hz. İshâk’ın oğlu, İsrâiloğullarının peygamberi ve atası olan Hz. Ya‘kûb’dur.(42) Bu kelime “Allah’ın kulu” manasına gelmektedir.

b)وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا “Doğruya ulaştırdığımız ve seçkin kıldığımız (peygamberler)den.” Bu ifade bütün peygamberlerin hidâyet üzere olduğunu ve seçilmişliklerini ortaya koymaktadır. “Seçmek, tercih etmek” demek olan اجْتَبَيْنَا ictebeynâ fiili çeşitli âyetlerde “peygamber olarak seçmek” anlamına gelmektedir.(43) Bunun dışında ıhtâra(44) ve ıstafâ(45) fiillerinin de bu anlamda kullanıldığı örnekler vardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere, peygamberler hidayet üzere olan kişilerden seçilmekte, sıradan ve hiçbir özelliği olmayan insanlardan böyle bir tayin yapılmamaktadır. En‘âm 6/87’de ise onların seçiminden sonra sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”a eriştirildikleri ifade edilmektedir. Peygamber olacak kişiler önceden hidayet üzere oldukları gibi, risalet sonrasında da insanları dosdoğru yola rehberlik etmekle yükümlü tutulmuşlardır.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, peygamberlerin seçilmiş olması peygamberlik kurumunun kesbî değil, vehbî olduğunun bir delilidir. Bu sûrede sözü edilen “sadâkat sahibi”, “sözünün eri”, “Allah’ın nimetine mazhar” ve “hidâyet üzere olmak” peygamber olarak seçilmenin bir anlamda ön şartı gibi kabul edilebilir. Hiçbir özelliği olmayan kişilerden rasgele peygamber seçildiği gibi bir algı kesinlikle doğru değildir.

2. اِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُ الرَّحْمٰنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا “Onlara Rahmân’ın ayetleri tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman ağlayarak secde ederlerdi.” Burada geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiilinin Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi olumlu içeriktedir;(46) ancak çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(47)

a) Bu cümlede bir peygamber ahlakından söz edilmektedir. Demek ki peygamberler Rahmân’ın âyetleri karşısında tam bir teslimiyet ve hayranlık içerisindeydiler. Hepsi tek bir dini, yani İslam’ı anlatmışlardı ve kendilerine inananlarla birlikte müslüman adını almışlardı.(48)

Yüce Allah’ın âyetlerine karşı benzer tutumlar içerisine giren başka insanlardan da Kur’ân’da söz edilmektedir. Bu bağlamda kendilerine ilim verilenler,(49) bazı keşişler ile rahipler(50) ve kitap ehlinden bazı insanlar(51) hatırlanmalıdır.

Bütün peygamberlerin ve onlara inanan ümmetlerinin vahye karşı tutumu “ağlayarak secdeye kapanmak” olduğunun beyan edilme sebebi, son ümmetin müminlerinin tutumunun nasıl olması gerektiğini öğretmektir. Bu bağlamda “Allah’ın adı anıldığı zaman kalpleri ürperenler, âyetler kendilerine aktarıldığında imanları artanlar”,(52) “Allah’ın âyetleri hatırlatıldığında secdeye kapananlar, Allah’ı hamd ederek tesbih edenler, hiçbir şekilde kibirlenmeyenler, geceleyin yataklarından ayrılanlar, korku ve ümitle Rablerine yalvaranlar, Allah’ın verdiği rızıktan infâk edenler”(53) ilk etapta hatırlanmalıdır.

Bu arada sözün en güzeli olan Kur’ân’ı okurken veya dinlerken Allah’a duydukları derin saygı nedeniyle derileri ürperenler, kalpleri ve derileri Allah’ı hatırlamayla yatışanlar(54) ile sûreler indirildiğinde imanları artanlar da(55) özellikle göz önünde bulundurulmalıdır. Bütün bunların toparlayıcısı olarak “Rahmân’ın has kullarının Allah’ın âyetlerine karşı sağır ve kör davranmadıkları” özellikle bilinmelidir.(56)

b) Olumlu ve duyarlı diye ifade edebileceğimiz bu tutumun zıddına, inançsızların takındığı tavır ise tam bir felakettir. Çünkü onlar her bir sûre indirildiğinde çirkinlikleri artan,(57) vahyin değiştirilmesini ya da yeni bir vahiy gelmesini isteyen,(58) yüzlerinde çirkinlikler beliren ve âyetleri okuyanlara neredeyse saldıracak olan,(59) alaycı ve şaşkın bir şekilde bakan(60) kişiler olarak tanıtılmaktadır. Böyleleriyle karşılaşıldığında yapılması gereken şey, onlardan yüz çevirmek ve inkârlarına şahit olmayıp yanlarından çekip gitmektir.(61)

c) Yüce Allah’ın âyetleri aktarıldığında ağlayarak boyun bükme ile alakalı bazı rivayetleri de bu vesile ile hatırlatmakta yarar vardır.

ı. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kur’ân tilâvet ediniz ve ağlayınız; ağlayamazsanız ağlamaya çalışınız.”(62)

ıı. Bir başka rivayette ise “Kur’ân hüzünle inmiştir. Onu hüzünle okuyun” buyurmuştur.(63)

ııı. Ebû Hureyre, Hz. Peygamber’e nispetle şöyle bir rivayette bulunmuştur: “Allah’a duyduğu derin saygı nedeniyle ağlayan kişi ateşe girmez.”(64)

ıv. İbn Abbâs şöyle demiştir: “İsrâ sûresinin sübhân yani 107. âyetini okuduğunuz zaman ağlayıncaya kadar secde etmekte acele etmeyin! Eğer gözünüz ağlamazsa, kalbiniz ağlasın.”(65)

Bu ve benzer rivayetlerde sözü edilen ağlama, vahye karşı gösterilmesi gereken duyarlılığı ortaya koymaktadır. Bunun için okuyan kişinin sesi, nefesi ve makamı dikkate alınarak gerçekleştirilen ağlamalar âyette kastedilen duyarlılığı karşılamaz. Çünkü bu tür okumalarda genellikle okuyanlar ve dinleyenler metni anlamamaktadırlar. Oysa âyette verilmek istenen mesaj ilâhi buyrukları anlamak, onların bizden neler istediğini fark etmek ve bu uğurda gereken bütün çabayı ortaya koymaktır.

Sonu fedakârlığa dönüşmeyen ağlamalar ses titreşimlerinin sanatkârca etki uyandırmasından başka bir şey değildir. Bu tür âyetlerde ve rivayetlerde okumayla ilgili kullanılan kelime tilâvet olduğu için, maksadın özellikle vahyin izinden gitmek, buyruklarını hayata geçirmek ve ilâhi prensipler uğrunda fedakârlık yapmak olduğu unutulmamalıdır.

b) Sonraki Nesillerin Durumu

Yüce Allah, 59-63. âyetlerinde ibadet duyarlılığını kaybedenleri ve şehvetlerine uyanları konu edinerek, bunların cehenneme gireceklerini haber vermektedir. Ardından, iman ve salih amel sahibi insanların gireceği ve gıyaplarında Rahmân’ın kendilerine vaadettiği ‘adn cennetleriyle ilgili birtakım tanıtıcı cümlelere yer verilmektedir. Bu bağlamda orada boş söz işitmeyecekleri, birbirlerine esenlik dileyecekleri ve sabah-akşam rızıklarının bulunacağı bildirilerek, bunun muttaki insanların vâris kılınacağı cennet olduğu beyan edilmektedir.

ı. Yoldan Sapanların Akıbeti

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ اَضَاعُوا الصَّلٰوةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا “Onlardan hemen sonra salâtı (namazı/ibadeti) ziyan eden ve şehvetlere uyan bir nesil geldi. İleride bir cehennem çukuru ile karşılaşacaklardır.”

Âyetteki فَخَلَفَ fe halefe fiili “arkasından geldi”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim tamlaması “onlardan sonra”; خَلْف halfun kelimesi “sonra gelen nesil, kuşak”; اَضَاعُوا edâ‘û fiili “zâyi ettiler”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “tevhîd içerikli eylemleri, namazı”; وَاتَّبَعُوا ve’ttebe‘û fiili “ve uydular”; الشَّهَوَات eş-şehevâti sözcüğü “çirkin istek ve arzulara”; فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ fe sevfe yelkavne fiili “ileride karşılaşacaklar(dır)”; غَيًّا ğayyen sözcüğü ise “cehennemdeki bir vadiye, derin bir çukura” demektir.

Burada her peygamberden sonra gelen ve olumsuz niteliklere sahip olan yeni kuşaklar gündeme getirilmektedir.

1. فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ اَضَاعُوا الصَّلٰوةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ “Onlardan hemen sonra salâtı (namazı/ibadeti) ziyan eden ve şehvetlere uyan bir nesil geldi.” Âyetin bu kısmını bazı başlıklara ayırmalıyız. Bu âyetin bir benzeri A‘râf 7/169’da yer almakta, kitaba vâris olmalarına rağmen, dünya menfaatini aldıkları ve ahirette de “nasıl olsa bağışlanacağız” dedikleri beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bu tür kuşakların olumsuz “iki” özelliği ve mahşerde karşılaşacakları durum hatırlatılmaktadır. Bu bilginin verilme sebebi, Hz. Muhammed’den sonra da böyle bir bozuk kuşağın gelmemesi uyarısı olmalıdır.

فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ “Onlardan hemen sonra bir(er) kuşak geldi” şeklinde âyetin başındaki fâ/fe harfi ta‘kıbiyye manasına gelmekte ve her peygamberden hemen sonra sayılacak niteliklere sahip bozuk kuşakların geldiği beyan edilmektedir. Bu âyette söz konusu senillerin olumsuz içerikte şu iki özelliğine dikkat çekilmektedir:

a) اَضَاعُوا الصَّلٰوةَ “İbadeti zâyi ettiler.” Âyette sözü edilen “ilk” özellik onların “salâtı zâyi etme”leridir. Bazı müfessirlerimiz buradaki maksadın “namazı vaktinde kılmamak, namazı hiç kılmamak, onu inkâr etmek” olduğunu beyan etmişlerdir.(66) Oysa bir sonraki âyette bu ifadenin karşılığı olarak “tevbe ve iman” zikredildiği için, maksadı bir tek ibadetle değil, imanın zorunlu sonucu olarak yapılan tevhîd içerikli her bir eylem şeklinde anlamalıyız.

Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, salât kavramı her ne kadar namazla ilişkilendirilmişse de k-v-m kökünden kelimelerle değil, tek başına kullanıldığı için teknik olarak bu manayı vermemektedir. Bu durumda “salâtı zâyi etmek” ifadesi, “ibadetin içini boşaltmak”, “salâtı boş vermek”, “hakikat dayanağını kaybetmek”, “gerçek kulluğu terk etmek” gibi anlamlar vermektedir.

“Salâtın zâyi edilmesi”, onun etkisizleştirilmesi, hafife alınması ve Maide 5/58’de de beyan edildiği gibi “oyun ve alay” konusu edinilmesidir. Salât kavramını tevhid içerikli her bir ibadeti kapsayacak şekilde anlarsak, “salâtın zâyi edilmesi”ni de “bütün dini duyarlılıkları kaybetmek” şeklinde yorumlayabiliriz.

Salâtın “doğrulmak, yaslanmak” anlamlarından hareketle şunu da söyleyebiliriz: Cehennemle doğrulmak istemeyenler, ibadetle doğrulmalıdırlar. İbadetle Yüce Allah’a yaslanmayanlar, isyanla ateşe yaslanırlar. Öyleyse salâtı zâyi edenler, aslında her şeyini kaybedenlerdir. Çünkü ibadetsiz bir hayat, peşinden şehvetlere tabi olmayı getirir.

b) وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ “Şehvetlere uydular.” Bu ifade, peygamberlerin her birinden sonra gelen bozuk kuşakların “ikinci” özelliğini oluşturmaktadır. Bu kişiler, nefislerinin arzularını takip ettiler, şehevî arzulara tabi oldular. Salâtı zâyi etmenin sonucunda şehvetlere uymak kaçınılmazdır. Bu itibarla salâtı zayi etmek “sebep”, şehvetlere uymak ise “sonuç”tur. Bir sonraki âyette bu cümlenin karşılığı “salih amel” diye belirlendiği için, buradaki maksadı fert ve toplum hayatında ortaya konulmuş her türlü fesat ve bozgunculuk faaliyetleri olarak anlayabiliriz.

‘Ankebût 29/45’te “salâtın bütün çirkinliklerden ve fuhşiyattan menedeceği” beyan edildiği için, aynı mantık burada tersinden işlemektedir. İbadet insanı çirkinliklerden uzaklaştıracağı için, ibadetsizlik de arzulara davetiye çıkarmaktadır. İşte âyette hatırlatılan husus budur.

Âyette verilmek istenen mesajla yakından ilgili olan Kasas 28/50. âyet mealen şöyledir: “Eğer sana cevap veremediyseler bil ki onlar, arzularına uymaktadırlar. Allah’tan bir yol gösterici olmaksızın kendi arzusuna uyandan daha sapık kim olabilir ki! Elbette Allah, zâlim toplumu doğru yola iletmez.”

İşte bu âyette peygamber davetine icabet etmemenin sonucu, arzularına uymak şeklinde belirlenmekte, kendi arzularına uymak ise şaşkınlık olarak tanıtılmaktadır. Hevasına tabi olanlar Allah’ın hidâyetini reddedenlerdir. Öyleyse bir önceki cümlede geçen salât kavramı “dini değerlerden beslenen tevhid içerikli ibadet” anlamında yorumlanmalıdır.

Furkân 25/43 ve Câsiye 45/23’te dile getirilen “hevasını tanrısı edinmek” veya “tanrısını hevasına dönüştürmek” işte böyle bir duyarsızlığın sonucudur. Salâtını kaybedenler, hevasını tanrı edinenlerdir.

Necm 53/3-4’te Hz. Peygamber hevasından konuşmayan, ilâhi prensipler bağlamında kendisine vahyedilmekte olan hakikâtlerden başka bir şey söylemeyen bir tebliğci olarak tanıtılmaktadır. Bu durumda şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Vahyi konuşanlar da, hevasından konuşmayanlardır. Yani vahyi konuşmayanlar, malesef hevasından esip savuranlardır; dolayısıyla vahiyden uzak sunumlar salâtı zayi edip, şehvetlere tabi olmanın değişik bir şeklidir.

2. فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا “İleride bir cehennem çukuru ile karşılaşacaklardır.” Âyetin bu kısmı önceki “sebep” bölümünün yani salâtı zayi edip şehvetlere uymanın “sonucu”dur. Cümlenin başındaki سَوْفَ sevfe edatı uzak gelecek zaman manası verdiği için tercümede “ileride” ifadesini kullandık.

Bir sonraki âyette “iyi insanların cennete gireceği” beyan edildiğine göre, bu cümledeki kastın cehennemle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu ifade, peygamberlerden sonra gelen olumsuz kuşakların tevhidi terk etmeleri ve şehvetlere uymalarının sonucunda غَيّ ğayy ile karşılaşacakları haber verilmektedir.

Kur’ân’da sadece burada yer alan غَيّ ğayy kelimesi “cehennemdeki bir çukur veya kuyu ya da şehvetlerine tabi olanlara azap edilen nehir” manasına gelmektedir. Bir sonraki âyette iyilik sahiplerinin cennete girecekleri söylendiği için buradaki maksadın cehennem olduğunu ifade etmeliyiz. Ayrıca bazı âlimler bunun “hüsran, şer, kayıp” gibi manalara geldiğini de beyan etmişlerdir.(67)

ıı. Hakk’a Yönelenlerin Ödülü

اِلَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ شَيْـًٔا جَنَّاتِ عَدْنٍۨ الَّت۪ي وَعَدَ الرَّحْمٰنُ عِبَادَهُ بِالْغَيْبِ اِنَّهُ كَانَ وَعْدُهُ مَاْتِيًّا “Ancak (Allah’a) yönelen, iman edip iyi işler yapan(lar) cennete girecekler ve asla haksızlığa uğratılmayacaklardır. Yani Rahmân’ın kullarına gıyaben vadettiği durmaya değer cennetlere (gireceklerdir). Şüphesiz ki O’nun (Allah’ın) vaadi gerçekleşecektir.”

Buradaki اِلَّا مَنْ تَابَ illâ men tâbe istisnası “tevbe eden(ler), yönelmiş (olanlar) hariç”; وَاٰمَنَ ve âmene fiili “ve iman eden(ler)”;وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve işlemiş (olanlar); صَالِحًا salihan ifadesi “salih amel(ler), iyi iş(ler)”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; يَدْخُلُونَ yedhulûne fiili “girerler, gireceklerdir”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; وَلَا يُظْلَمُونَ ve lâ yuzlemûne edilgen fiili “ve zulme, haksızlığa uğratılmazlar, haksızlığa uğratılmayacaklardır”;شَيْـًٔا şey’en sözcüğü “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”;جَنَّاتِ عَدْنۨ cennâti ‘adnin tamlaması “‘adn cennetlerine”; الَّت۪ي وَعَدَ illetî ve‘ade ifadesi “vadettiği (yere)”; الرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi “rahmetin ve merhametin kaynağının, Rahmân’ın, Allah’ın”; عِبَادَهُ ‘ıbâdehu tamlaması “O’nun kendi kullarına”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi kelimesi “gaybda”; اِنَّهُ كَانَ innehû kâne ifadesi “şüphesiz ki o (şöyle)dir”; وَعْدُهُ va‘dühû tamlaması “O’nun vaadi(dir)”; مَاْتِيًّا me’tiyyen kelimesi ise “yerini bulan, gelen, gerçekleşen” demektir.

Burada, önceki âyette sözü edilen ve sonu cehennemle biten davranışların zıddı ele alınmakta, tevbe edenlerin cennete gidecekleri, hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacakları ve Rahmân’ın vaadinin mutlak surette gerçekleşeceği gündeme getirlmektedir.

1.اِلَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ شَيْـًٔا “Ancak (Allah’a) yönelen, iman edip iyi işler yapan(lar) cennete girecekler ve asla haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Bu âyeti bazı başlıklarda incelemek gerekmektedir.

a) اِلَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا “Ancak (pişman olup Hakk’a) yönelen, iman edip sâlih amel işleyen(ler, iyi davranışta bulunanlar) hariç.” Bu âyette öncekinin zıddına “üç” özellik üzerinde durulmaktadır.

ı. اِلَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ “Tevbe edip iman eden(ler) hariç.” Buradaki istisna cümlesi “iki” özelliğe dair bilgi içermektedir. Bu ifade, önceki âyette geçen “salâtı zâyi edenler” cümlesini karşılamaktadır. Buna göre “salâtı zâyi etmek” ifadesi belli ki inanç ve tevhid dışı her türlü kabulü ve eylemi içermektedir. Zaten bazı müfessirlerimiz buradaki tevbeyi “küfürden vazgeçip Allah’ın emrine dönmek”, imanı ise “Allah’ın birliğini ve peygamberini tasdik etmek” şeklinde yorumlamışlardır.(68) Mesaj sanıldığı gibi namazı terk etmekten ibaret olamaz. Bu arada bir inancın iman olarak isimlendirilebilmesi de salih amellerle desteklenmesine bağlıdır; sonraki cümle bunun delilidir.

ıı. وَعَمِلَ صَالِحًا “Salih amel işleyen(ler).” Bu ifade, “üçüncü” sıfatı içermekte ve önceki âyette geçen “şehvetlerine tabi olanlar” cümlesinin zıddını oluşturmaktadır. Bakara 2/25’te geiniş bir şekilde ele aldığımız üzere, salih amel fert veya topluma yönelik işlenmiş bozgunculuk içerikli her bir eylemi ortadan kaldıracak, onları ıslâh edecek faaliyetler bütünüdür. Esasında bir davranışın salih amel olarak isimlendirilmesi onun imanlı bir şekilde yapılmasına bağlıdır. Bu âyette de salih amel işlemek ifadesinin tevbe ve imandan sonra gelmesi bunun bir göstergesidir.

b) فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ شَيْـًٔا “Onlar cennete girecekler ve hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Âyetin bu kısmı önceki bölümün “iki” sonucunu vermektedir.

ı.فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ “İşte onlar cennete gireceklerdir.” Bu cümle ise önceki âyette yer alan “ğayyâ ile karşılaşacaklardır” ifadesinin karşılığıdır. Salâtı zâyi edip şehvetlerine uyanlar nasıl ki ğayyâ çukuruna gireceklerse, tevbe edip iman edenler ve salih amel işleyenler de cennete gireceklerdir. Bunun nasıl bir cennet olduğu ise bir sonraki âyette açıklanmaktadır.

ıı. وَلَا يُظْلَمُونَ شَيْـًٔا “Hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmazlar.” Bu bölüm cennete girmenin yanında bu kişilere hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceği bilgisini vermektedir. Esasında bu ifade hal cümlesi olarak kabul edilebilir. Buna göre mana “Hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayarak cennete gireceklerdir” şeklini alır. Âyette geçen شَيْـًٔا şey’en kelimesi Nisâ’ 4/40’ta “Allah zerre kadar haksızlık etmez”, Nisâ’ 4/124’te ise nakîr kelimesi kullanılarak “çekirdeğin sırtındaki nokta kadar bile, yani en küçük bir şekilde haksızlığa uğratılmazlar” şeklinde açıklanmaktadır.

2. جَنَّاتِ عَدْنٍۨ الَّت۪ي وَعَدَ الرَّحْمٰنُ عِبَادَهُ بِالْغَيْبِ اِنَّهُ كَانَ وَعْدُهُ مَاْتِيًّا “Yani Rahmân’ın kullarına gıyaben vadettiği durmaya değer cennetlere (gireceklerdir). Şüphesiz ki O’nun (Allah’ın) vaadi gerçekleşecektir.” Bu âyeti iki başlıkta inceleyeceğiz.

a)جَنَّاتِ عَدْنٍۨ الَّت۪ي وَعَدَ الرَّحْمٰنُ عِبَادَهُ بِالْغَيْبِ “Yani Rahmân’ın, kullarına gıyaben vaadettiği ‘adn cennetlerine (gireceklerdir).” Bu cümle önceki âyette geçen الْجَنَّة el-cenneh kelimesini açıklamakta, maksadın tek bir bahçe değil, pek çok bahçeler olduğunu ortaya koymaktadır.

ı. Fâtır 35/33’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, “durulmaya değer bahçeler”(69) anlamına gelen “‘adn cennetleri” çok önemli fedakârlıkların sahiplerine verilecektir. Yüce Allah’ın ‘Adn cennetlerini kullarına vaadettiğiyle ilgili bilgi Mü’min 40/8’de de yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde detay verilmeyip bu fedâkarlıklarla ilgili olarak sadece “tevbe, iman ve salih amel” üçlüsü hatırlatılmaktadır.

ıı. “Gayb” konusunda Bakara 2/3’te geniş bilgilendirmeler yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece bazı noktaları hatırlatmakla yetineceğiz.

Âyetteki الْغَيْب el-ğayb kelimesi kendinden önceki üç kelimeyle ilişkili olarak anlaşılabilir:

- الرَّحْمٰن er-rahmân. Bu durumda maksat, Yüce Allah’ın gaybda oluşunu ve kavranamazlığını ortaya koymaktır. Yüce Allah kullarından gâibdir; ancak hiçbir şey O’na gâib olamaz.(70)

- جَنَّات cennât. Bu durumda cennetlerin gaybda olduğu, insanların onları göremediği ve dolayısıyla hakikâtlerinin kavranamayacağı beyan ediliyor demektir;(71)

- عِبَادَهُ ‘ıbâdehu. Bu ihtimalde ise Yâsîn 36/11, Kâf 50/33 ve Mülk 67/12’de de benzerleri bulunduğu üzere, maksat “gaybda Allah’a kulluk edenler” şeklinde anlaşılır. Bu görüş Ebû Müslim’e aittir.(72) Bu üç ihtimal de doğru olabilir; bizim tercihimiz ise ilkidir.

ııı. Âyette Yüce Allah’ın Rahmân sıfatının zikredilme sebebi, bu cennetlere O’nun merhametinin sonucu olarak girileceğini göstermektir. Allah merhamet etmezse hiç kimse sadece yaptığının karşılığı olarak cennete giremez.

b) اِنَّهُ كَانَ وَعْدُهُ مَاْتِيًّا “Muhakkak ki (Allah’ın) vaadi hep olagelmiştir (bunda şüphe yoktur).” Bu ifade Yüce Allah’ın her bir vaadinin dünyada gerçekleştiğini gösterdiği gibi, âhiretle ilgili vaadlerinin de mutlak surette maydana geleceğini ortaya koymaktadır. Âlimlerimizin bir bölümü bu cümleye “Allah’ın vaadi yerini bulacaktır”(73) manasını vererek, konuyu sadece âhiretle ilişkilendirmiş olmaktadırlar. Oysa cümlede yer alan كَانَ kâne fiili öncelikli olarak dünya hayatıyla ilgili mesaj vermekte, ardından dikkatleri âhirete çekmektedir. Dünyada her bir vaad nasıl gerçekleşmiş ise ahiretle ilgili olanlar da elbette gerçekleşecektir.

Âyetin sonundaki مَاْتِيًّا me’tiyyen kelimesi “gerçekleşmek” değil de, “gelmek” manasına alınırsa, bu defa “Allah’ın vaadi” ifadesi “Allah’ın cenneti” manasına gelir; bu durumda cennetin Rahmân’ın kullarına geleceğinden söz ediliyor demektir. Bu manada cennetin müttakîlere yakınlaştırıldığını beyan eden âyetler vardır.(74)

ııı. Cennetin Bazı Özellikleri

لَا يَسْمَعُونَ ف۪يهَا لَغْوًا اِلَّا سَلَامًا وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ ف۪يهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّت۪ي نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ كَانَ تَقِيًّا “Orada herhangi bir boş söz duymayacaklardır. Sadece ‘selam’ (sözleri duyacaklardır). Onlar için orada sabah akşam rızıkları vardır. Kullarımızdan takvâlı (duyarlı) olanları mirasçı kılacağımız cennet işte odur.”

Âyetlerdeki لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne fiili “işitmezler, duymazlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;لَغْوًا lağven kelimesi “boş söz”; اِلَّا سَلَامًا illâ selâmen istisnası “selamdan, esenlik dileğinden başka”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve onlar için vardır, olacaktır”; رِزْقُهُمْ rizkuhum ifadesi “onların rızkı”; بُكْرَة bükraten kelimesi “sabah”; وَعَشِيًّا ve ‘aşiyyen sözcüğü “ve akşam”; تِلْكَ الْجَنَّةُ tilke’l-cennetü ifadesi “işte o cennet”;الَّت۪ي نُورِثُ elletî nûrisü ifadesi “miras olarak vereceğimiz”;مِنْ عِبَادِنَا min ‘ıbâdinâ tamlaması “bizim kullarımızdan”; مَنْ كَانَ men kâne ifadesi “(şöyle) olan”; تَقِيًّا tekıyyen kelimesi ise “takvalı, duyarlı, müttakî” demektir.

Bu âyetlerde cennetliklerin orada nasıl bir hayat yaşayacakları ve cennetlerin kimlere tahsis edileceği hakkında kısa bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لَا يَسْمَعُونَ ف۪يهَا لَغْوًا اِلَّا سَلَامًا “Orada herhangi bir boş söz duymayacaklardır. Sadece ‘selam’ (sözleri duyacaklardır).” Bu âyette kullanılan لَا … اِلَّا lâ … illâ edatları cennetliklerin cennette esenlikten başka herhangi bir söz işitmeyeceklerini vurgulu bir şekilde ortaya koymaktadır.

Bu âyete benzer bir ifade şu şekildedir: “Orada boş söz de günaha sokan bir laf da işitmezler.”(75) Yüce Allah, “Orada boş bir söz işitmezler”(76) ve “Orada boş söz de günaha girmek de yoktur”(77) buyurarak ödül yeri olan cenneti tanıtmaktadır. Bu âyetlerden anlaşılan şudur: Cennette “boş söz”, “gereksiz iş”, “yalan” ve “günaha girmek” gibi olumsuz davranışlar yoktur.

a) Kur’ân’da dokuz kez(78) geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle, lağv, bir taraftan “hakikati ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için terk edilip, ortadan kaldırılması görev olan lüzumsuz şeyler”dir.(79)

Dünyada لَغْو lağv denen boş sözlerden kaçınmak, boş şeylerle karşılaşınca oradan uzaklaşmak mümin olmanın gerekleri arasında sayılmaktadır.(80) İşte bunu başarıp cennetlik olanlar bu fedakârlıklarının karşılığında cennette hiçbir şekilde boş söz işitmeyecekleri gibi, hiçbir yalana da şahit olmayacaklardır. Dünyada onlara vaadedilen ödülle ilgili yalanlanmadıklarını görecekler ve bunun mutluluğunu yaşayacaklardır.

“Gereksiz şeyleri duymaktan uzak tutulmak”, aynı zamanda cennetliklerin orada boş şeyleri yapmaktan ne kadar uzak olacaklarını da ortaya koymaktadır. Dünyada lağv denen gereksiz şeylerden uzak duranlar ve yalan konuşmayıp yalan üzere hareket etmeyenler, âhirette onları yapmak bir tarafa, seslerini dahi duymayacak ve nimeti doya doya yaşayacaklardır.

Nebe’ 78/27-28’de ifade edildiği gibi, inkârcı azgınlar hesabı ummaları ve ona inanmaları bir yana, inananlarla alay ediyor, onlarla dalga geçiyorlardı. Âhiret, cennet, cehennem, ödül, azap gibi konular onlara boş sözler gibi geliyor, müminlerle karşılaşınca da onları küçük görüyorlardı.(81) İtibar etmeyip hakir gördükleri sözler ve vaadler âhirette bir bir gerçekleşince, dünyadayken alay ettiklerine hasret kalacaklar, bu defa onların feryadı müminler için birer lağv konumuna gelecektir.

Ayrıca bu inkârcı azgınlar, dünyada Yüce Allah’ın bütün âyetlerini şiddetli bir şekilde yalanlıyor ve inananları sapkınlıkla nitelendiriyorlardı.(82) Onların yalanlamaları mahşerde azaba dönüşmüş olacak ve yalanlamalarının karşılığını tadacaklardır. İşte cennetteki müminler, onların feryadını işitmeyecek ve onlar azapta unutulacaklardır.

b) Âyetteki سَلَام selâm kelimesi her türlü hayrı içeren bir kavramdır.(83) Cennetliklerin boş söz veya yalan işitmemeleri, orada hiçbir sesin olmadığı anlamına gelmez. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirildiği üzere, cennetliklerin sözleri, birbirlerine selâm, yani esenlik dileme(84) ve Allah’a hamdden oluşacaktır.(85)

En’âm 6/54‘te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,(86) cennetliklere de bu şekilde bir esenlik lütfetmiş olacaktır. Bu arada ölüm meleklerinin müminlerin canını alırlarken kendilerine selam vermelerini,(87) cennete girerlerken müminlerin selam ile karşılanmalarını,(88) cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm, yani “esenlik dileği” cümlelerinden oluşacağını belirtmekte yarar vardır.(89)

Cennetlikler, cehennemliklerin duyduğu uğultuları(90) oradan uzaklaştırılmış oldukları için işitmeyeceklerdir. Dahası canlarının çektiği nimetler içerisinde ebedî olarak kalacaklardır.(91) Konuyu cehennemliklerin duyduklarıyla ilişkilendirme nedenimiz, ödül yeri olan cennetin yüksekliği ve yüceliğidir. Cennettekiler yüksekte olacakları için aşağıdaki cehennemliklerin azap seslerini duymayacaklardır. Bu arada, cennetliklere yönelik esenlik dileği olarak meleklerin selamını da cennete esenlik içerisinde girmelerini de orada birbirlerini selam ile karşılamalarını da hatırlatabiliriz.(92)

2. وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ ف۪يهَا بُكْرَةً وَعَشِيًّا “Onlar için orada sabah akşam rızıkları vardır.” Bu ifade, cennetteki nimetlerin dünya günlerinin gündüzünün sabah vakti ve akşam vakti kadar olduğunu göstermektedir. Cennette “gece” olmadığı için bu kavramları dünya günleriyle ilişkilendirmek gerekmektedir.(93)

Bu yaklaşım genelde kabul edilse de, maksadın oradaki rızıkların devamlılığını ifade olduğu da beyan edilmektedir ki(94) bizim kanaatimiz de bu şekildedir. Çünkü orada dünyada kullanılan türden bir zaman kavramı yoktur. Esasında Ra‘d 13/35’te “cennet nimetlerinin devamlı” olduğu, Vâkı‘a 56/33’te ise onların “kesintiye uğratılmadığı ve engellenemediği” beyan edilmektedir.

Âyetlerin birbirini tefsir ettiği gerçeğinden hareketle bu yorumu yapmakta bir sakınca yoktur. Esasında burada sözü edilen “sabah-akşam” kavramlarını mahşerde ruh ve beden birlikteliğinin bir delili de sayabiliriz. Çünkü bu tür zaman kavramları dünyada olduğu gibi mahşerde de ruh ve beden birlikteliğiyle kavranabilecek şeylerdir.

3. تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّت۪ي نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ كَانَ تَقِيًّا “Kullarımızdan takvâlı (duyarlı) olanları mirasçı kılacağımız cennet işte odur.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/43, Mü’minûn 23/10-11 ve Zuhruf 43/72’de de geçmektedir. Bu âyette, Yüce Allah’ın bu cenneti kimlere miras olarak vereceği beyan edilmekte, bir anlamda cennetin “sonuç”, muttakî olmanın ise “sebep” olduğu haber verilmektedir. Bu cennete vâris kılınacak kişilerin orada bu nimetten dolayı ödül vaadinde sadık olan Yüce Allah’a hamd edecekleri bildirilmektedir.(95)

Bu arada çeşitli hassasiyetlere sadakat gösteren müminlerin ‘Adn cennetlerine olduğu gibi Firdevs cennetine de vâris kılınacakları müjdelenmektedir.(96) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda cennet/cennât kelimeleri üç kez geçmesine rağmen cehennem anlamında ğayy kelimesinin bir defa kullanılması, Rabbimizin merhametine dair bir gönderme olarak algılanabilir.

Meryem 19/13’te de ifade ettiğimiz üzere, تَقِيّ tekıyy sözcüğü “muttakî olmak”, “duyarlı davranmak” ve “sorumluluk sahibi olarak yaşamak” gibi anlamlara gelmektedir. Kelimenin bu anlamından hareketle, “cennete gidebilmek için muttakî olmak şarttır” demek zorundayız. “Muttakîler/duyarlı davrananlar için hazırlanmış cennet”(97) ifadelerinde dikkat çekilen husus da budur.

Âyette zikredilen تَقِيّ tekıyy kelimesi Meryem sûresinin 13 ve 18. âyetlerinde Hz. Yahyâ ve Hz. Cebrâîl için de kullanılmaktadır. Hz. Meryem’in Cebrâîl (as)’a bu sözü söylemesinin ardından Cebrâîl (as) konuşmaya başladığı gibi, burada da تَقِيّ tekıyy kelimesinden sonra melekler konuşmaya başlayacaktır. Bu yönüyle âyetlerin birbiriyle konu bağlantısının oluşturulduğunu söyleyebiliriz.

c) Yüce Allah’ın Hükümranlığı

Yüce Allah, sûrenin 64-65. âyetlerinde meleklerin sistemi hakkında bir hatırlatma yaptıktan sonra, her şeyin bilgisinin sadece O’nun kontrolünde olduğunu, hiçbir şeyi unutmadığını, çünkü göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbi olduğunu beyan etmektedir. Bu özelliklerin sahibi olarak, sadece kendisine ibadet edilmesi ve ibadette devamlı ve ısrarcı olunması gerektiği, hiçbir şekilde adaşının veya benzerinin bulunmadığını hatırlatmaktadır.

ı. Yüce Allah’ın Bilgisi

وَمَا نَتَنَزَّلُ اِلَّا بِاَمْرِ رَبِّكَ لَهُ مَا بَيْنَ اَيْد۪ينَا وَمَا خَلْفَنَا وَمَا بَيْنَ ذٰلِكَ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا “(Melekler) ‘Biz sadece Rabbinin emri ile ineriz. Önümüzde, arkamızda ve bunun arasında olan her şey yalnızca O’na (Allah’a) aittir. Rabbin unutkan değildir.’ (demişlerdi).”

Âyetteki وَمَا نَتَنَزَّلُ ve mâ netenezzelü fiili “ve biz inmeyiz”; اِلَّا بِاَمْرِ رَبِّكَ illâ biemri rabbike istisnası “Rabbinin emri ile olması hariç”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مَا بَيْنَ اَيْد۪ينَا mâ beyne eydînâ ifadesi “bizim önümüzde olanların (bilgisi)”; وَمَا خَلْفَنَا ve mâ halfenâ ifadesi “ve arkamızdakiler(in bilgisi)”; وَمَا بَيْنَ ذٰلِكَ ve mâ beyne zâlike ifadesi “ve bunların arasındakilerin de”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “ve (şöyle) değildir”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; نَسِيًّا nesiyyen kelimesi ise “unutkan” demektir.

Bu âyette sûrenin başından beri yer aldığı üzere meleklerin peygamberlerle konuşması ve onlara bazı bilgiler vermesi gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا نَتَنَزَّلُ اِلَّا بِاَمْرِ رَبِّكَ “(Melekler) ‘Biz sadece Rabbinin emri ile ineriz.’ (demişlerdi).” Bu âyetin, Mekkelilerin Hz. Peygamber’e Zülkarneyn, Ashâb-ı Kehf ve Rûh ile ilgili soru sorması, bu arada vahyin bir süre kesilmesi ve Yüce Allah’ın hiçbir şeyi unutmadığı ile ilgili olarak indirildiği rivayet edilmektedir.(98) Vahyin kesilme süresinin ne kadar olduğu konusunda çeşitli rivayetler vardır.(99)

Konu önemli olmadığı için detay vermeye gerek görmüyoruz. Hz. Meryem’e Cebrâîl (as)’ın gönderilmesinden söz eden Meryem 19/17. âyette rûhanâ “Ruhumuz” denmesi nedeniyle bu sorunun sorulmuş olma ihtimali vardır. Bu konuda oldukça fazla rivayetlerin nakledildiğini de bu vesileyle hatırlatmak isteriz.(100)

İbn Abbâs’tan gelen diğer bir rivayete göre ise, bu âyet Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’a, “Senin bizi mevcuttan daha çok ziyaret etmene engel nedir?” diye sorması üzerine indirilmiştir.(101) Vahyin bir süre kesilmesi ve meleklerin kendiliğinden gelmediği beyan edilerek, Yüce Allah’ın iradesinin dışında onların herhangi bir serbestliklerinin bulunmadığı ifade edilmektedir. Cümlede yer alan اِلَّا… مَا mâ … illâ kullanımı burada bir vurgunun bulunduğunu ve başka hiçbir şekilde inmelerinin sözkonusu olmadığını göstermektedir.

Bu çerçevede hem Fussılet 41/30, hem de Kadr 97/5’te meleklerin inmesinden söz eden âyetlerdeki mesajı da bu doğrultuda anlamalıyız. Demek ki meleklerin peygamberlere mesaj getirmek için veya diğer müminlere yönelik her bir inişi Yüce Allah’ın emri veya izniyle gerçekleşmekte, bağımsız bir davranış ortaya koymalarından söz edilmemektedir. Çünkü Kur’ân’da onların emredilen şeyleri aynen yerine getirdikleri, Yüce Allah’ın emrine hiçbir şekilde isyan etmedikleri beyan edilmektedir.(102)

Ebû Müslim’den gelen bir görüşe göre ise bu âyet öncekilerle ilgilidir ve ‘adn cennetlerine giren müminlere aittir. Söylemek istedikleri şudur: “Biz, cennete ancak senin Rabbinin emriyle gelir ve konaklarız. Bizim önümüzde, yani gelecekte (cennette) olanlar ile arkamızda, yani dünyada bıraktığımız şeyler ve elbette bu iki yer ve dönem arasında bulunanlar hepsi sadece Allah’a aittir; O’nun kontrolünde ve bilgisindedir. Rabbin yarattığı hiçbir şeyi unutmaz ki böylece onu yeniden hayata döndürmeyi ihmal etsin. Çünkü Allah, gaybı bilendir; en küçük zerreler bile O’na gizli kalamaz.”(103)

Âyetleri birbirine bağlı olarak yorumlama açısından bu yaklaşımın son derece ufuk açıcı olduğunu özellikle beyan etmeliyiz. Çünkü siyak-sibak denen bağlam, âyetlerde verilmek istenen mesajın doğru anlaşılmasında son derece önem arz etmektedir.

2. لَهُ مَا بَيْنَ اَيْد۪ينَا وَمَا خَلْفَنَا وَمَا بَيْنَ ذٰلِكَ “Önümüzde, arkamızda ve bunun arasında olan her şey yalnızca O’na (Allah’a) aittir.” Burada yer alan “önümüzdekiler ve arkamızdakiler” kavramları hakkında Kur’ân’daki kullanımları hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

- Mâ Beyne Eydînâ Vemâ Halfenâ İfadesi

Bakara 2/66’da “önceki milletler ve sonrakiler”, Bakara 2/255 ve Hacc 22/76’da Yüce Allah’ın “insanlarla ilgili her türlü bilgiye sahip olması” anlamında bu kavramlar kullanılmaktadır. Ayrıca A‘râf 7/17’de İblis’in insanları saptırmak için “onların önlerinden ve arkalarından”, Fussılet 41/25’te ise saptırıcıların insanları her taraftan kuşattıklarını ve yanlışlıkları süslediklerini beyan için de bu kelimeler yer almaktadır.

Ra‘d 13/11’de “insanın önünden ve arkasından” kendisini takip eden görevlilerin olduğu beyan edilerek, bu sistemin de sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır.

Bu ifade, Tâhâ 20/110 ve Enbiyâ’ 21/28’de meleklerin bir sözü şeklinde Yüce Allah’ın her bir şeyi bilmesiyle ilgili olarak zikredilmektedir.

Yâsîn 36/45’te bu ifadenin bir benzeri “görevi olduğu halde insanların yapmadığı veya yasaklandığı halde yaptığı şeyler” ya da “hem dünya şartlarında, hem de mahşerle ilgili olarak inanmaları gereken şeyler” manasında insanlarla ilgili olarak da kullanılmaktadır.

Fussılet 41/42’de “açık ve gizli hiçbir şeyin Kur’ân’ı iptal edemeyeceği”yle ilgili olarak bir hatırlatma yer almaktadır. Yine Fussılet 41/14 ve Ahkâf 46/21’de Hz. Hûd’dan “önce ve sonra” nice uyarıcıların gelip geçtiği ve Cinn 72/27’de “vahiy getiren meleklerin koruyucuları”yla ilgili bilgi verilirken de aynı kavramlar kullanılmaktadır. Bu arada Sebe’ 34/9’da gökten ve yerden insanların önüne nelerin serildiğiyle ilgili olarak “önleri ve arkaları”, Yâsîn 36/9’da da dünya şartlarında manevi şartlanmışlık anlamında “insanların her tarafı” veya mahşerde fiziki olarak “önleri ve arkaları” manasında da bu kelimeler geçmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah’ın her bir şeyin sahibi olduğu ve geçmiş, hal ve gelecekte onların hepsiyle ilgili bilginin sadece O’nun katında bulunduğu bildirilmektedir. Bu manayı elde etmek için لَهُ lehû ifadesi başa getirilerek vurgulu bir ifade tercih edilmiş ve bu noktada başka hiçbir kimsenin bu sıfatlarla nitelendirilemeyeceği beyan edilmiştir. Meleklerin özellikle kısa bir süre inmemesine üzülen Hz. Peygamber’e cevap verilirken aslında kendilerinin de gaybı bilmedikleri dolaylı olarak ortaya konulmaktadır.

Melekelerin de beyanı üzere, her şeyin önünü, arkasını ve her halini sadece Yüce Allah bilir. Dolayısıyla şunu demek istemişlerdi: “Bizim ne zaman gelip gelmeyeceğimize hikmeti gereği her şeyin her halini sadece kendisi bilen Yüce Allah karar verir; biz kendiliğimizden herhangi bir hareket serbestîsine sahip değiliz.”

Âyetteki مَا بَيْنَ اَيْد۪ينَا “Önümüzdeki” ifadesi “ellerimizin arasında, gözümüzün önünde, bildiğimiz”, مَا خَلْفَنَا “Arkamızda” ifadesi “arkamızda bulunan, bizden gizli tutulan, bilemediğimiz”, مَا بَيْنَ ذٰلِكَ “Arasındaki şeyler” ifadesi ise “varlığını bilip mahiyetini bilemediklerimiz” anlamına alınabilir.(104) Bu arada maksadın âhiret ve dünya işleri ile Sûr borusuna iki üfleme arasında gerçekleşecek şeyler olduğu da beyan edilmektedir.(105) Burada öne çıkartılan anlam, meleklerin bildiği veya bilmediği her varlığın Yüce Allah’a ait olduğu, onlarla ilgili her bir şeyi sadece ve sadece O’nun bildiğini beyan etmektir.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Meryem sûresinin 65. âyetinin işaretiyle “göklerin, yerin ve ikisi arasındaki her bir şeyin Rabbi Allah’tır” ve bilinen-bilinmeyen, görünen-görünmeyen, yaratılan veya henüz yaratılmamış olan vs. her şey sadece Yüce Allah’a aittir; O’nun kontrolündedir ve hepsiyle ilgili olarak her şeyi de sadece O bilmektedir.

3. وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا “Rabbin unutkan değildir.” Bu cümle tıpkı Duhâ 93/3’te dile getirildiği gibi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i terk etmediğini, ona darılmadığı ve dolayısıyla onu unutmadığını göstermektedir. Âyetteki كَانَ kâne fiili “tam fiil”dir ve Rabbimizin sadece geçmişte değil, bütün zamanlarda unutkan olmadığı manasını vermektedir.

Bu cümleyi bir sonraki âyetle ilişkilendirip anlamlandıran âlimler de vardır. Buna göre “Rabbin hiçbir şekilde unutkan değildir; öyleyse göklerin ve yerin Rabbi Allah’tır, sadece O’na ibadet et ve ibadetinde ısrarlı ve devamlı ol” manası elde edilmektedir.(106)

ıı. Kâinatın Sahibi Oluşu

رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِه۪ هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا “Göklerin, yerin ve ikisi arasındaki şeylerin Rabbi olan (Allah)’a kulluk et! O’na kullukta sabırlı (kararlı) ol! O’nun herhangi bir adaşı (benzeri) olduğunu biliyor musun! (Adaşı mı varmış!)”

Âyetteki رَبُّ السَّمٰوَاتِ rabbü’s-semâvâti tamlaması “göklerin Rabbi(dir)”; وَالْاَرْض ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (sahibi, Rabbidir)”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehümâ ifadesi “ve onların ikisi arasındakilerin de”;فَاعْبُدْهُ fa‘büdhü emri “O’na kulluk et”; وَاصْطَبِرْ vastabir emri “ve ısrarcı, dayanıklı ol”; لِعِبَادَتِهli ‘ıbâdetihî ifadesi “O’na ibadette”;هَلْ تَعْلَمُ hel ta‘lemu sorusu “bilir misin”; لَهُ lehû ifadesi “O’nun için, O’na”; سَمِيًّا semiyyen kelimesi ise “adaş, benzer” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinatın yegâne yaratıcısı ve sahibi olduğu vurgulanarak, sadece O’na kulluk edilmesi ve bunda ısrarcı olunması gerektiği üzerinde durulmakta, hiçbir benzerinin olmadığı gündeme getirlmektedir.

1.رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِه۪ “Göklerin, yerin ve ikisi arasındaki şeylerin Rabbi olan (Allah)’a kulluk et! O’na kullukta sabırlı (kararlı) ol!” Bu âyetin ilk kısmı Kur’ân’da dört kez geçmekte(107) ve bir anlamda bütün bu yaratılmışların rabbi olan kudretin ilah olmaya da layık olduğuna, elçi ve vahiy gönderebileceğine vurgu yapmaktadır.

Bu âyet müstakil bir cümle olarak başlayıp tevhid vurgusu içermektedir.(108) Buna göre verilmek istenen mesaj şudur: Başta Hz. Peygamber olmak üzere, bütün insanlar sadece Allah’a kulluk etmeli, kullukta devamlı ve ısrarcı olmalıdırlar. Tâhâ 20/132 ve Kamer 54/27’de de geçen ıstabera kelimesi “kararlı, ısrarcı, sabırlı, sebatkâr ve mukavemetli olmak” gibi anlamlar vermektedir. Kendisine kulluk edilmesi gereken ilâh, göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin yaratıcısı ve sahibi olmalıdır. Böyle bir özelliğe sahip olmayan diğer varlıklar hiçbir şekilde ilahlığa ve kendilerine ibadet edilmesine layık değillerdir.

Bu âyet, öncesindeki رَبِّك rabbüke ifadesini açıklıyor da olabilir. Rabbin göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin sahibi ve yaratıcısıdır; yani hem onları yoktan var edendir; hem de onları koruyup kollayan, varlıklarının devamı için şartları belirleyendir. Bu üzden Yüce Allah hiçbir şekilde hiçbir şeyi unutmaz; çünkü her şey O’nun sayesinde varlığını devam ettirmektedir; O mahlûkatı korumazsa hepsi helak olup giderdi.(109)

2. هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا “O’nun herhangi bir adaşı (benzeri) olduğunu biliyor musun! (Adaşı mı varmış!)” Bu ifade “Böyle biri mi varmış; asla, böyle biri yoktur!” demektir. Buradaki سَمِيّ semiyy kelimesi “O’nun gibi”, “O’na benzer”,(110) “ismini taşıyan”,(111) “anılmaya değer”(112) gibi manalara gelmekte ve Rabbimizin isminin ve yüceliğinin sadece O’na ait olduğu, bu konuda başka hiçbir varlığın söz konusu edilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Allâh ve Rahmân adı verilen başka birisi olmadığı gibi, hâlık “mutlak yaratıcı”, ‘âlim “olmuş ve olacak her şeyi bilen” sıfatlarıyla anılmaya layık birisi de yoktur.(113) Çünkü “Hiçbir şey hiçbir şekilde O’nun benzeri gibi olamaz.”(114)

Dipnotlar

• 1 - Yûsuf 12/80. 2 - “Bağlanmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/139; Nisâ’ 4/146; A‘râf 7/29; Yûnus 10/22; ‘Ankebût 29/65; Lokmân 31/32; Zümer 39/2, 11, 14; Mü’min 40/14, 65; Beyyine 98/5. 3 - Yûsuf 12/54. 4 - “Özel” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/94; En‘âm 6/139; A‘râf 7/32; Ahzâb 33/50. 5 - “Arı duru düşünce” anlamında kullanımlar için bk. Nahl 16/66; Zümer 38/3; Sâd 38/46. 6 - “Seçilmiş, seçkin” anlamında kullanımlar için bk. Yûsuf 12/24; Hıcr 15/40; Meryem 19/51; Sâffât 37/40, 74, 128, 160, 169; Sâd 38/83. 7 - Bu kavram hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, h-l-s maddesi, İstanbul, Düşün yayınları, 2015. 8 - Hıcr 15/39, 42; Sâd 38/83. 9 - Bakara 2/139; A‘râf 7/29; Yûnus 10/22; ‘Ankebût 29/65; Lokmân 31/32; Sâffat 37/40, 74, 128, 160, 169; Zümer 39/2, 11, 14; Mü’min 40/14, 65; Beyyine 98/5.
  • Yûsuf 12/80 Bakara 2/139 Nisâ 4/146 A‘râf 7/29 Yûnus 10/22 ‘Ankebût 29/65 Lokmân 31/32 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Beyyine 98/5 Yûsuf 12/54 Bakara 2/94 En‘âm 6/139 A‘râf 7/32 Ahzâb 33/50 Nahl 16/66 Sâd 38/3 Sâd 38/46 Yûsuf 12/24 Hicr 15/40 Meryem 19/51 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Sâd 38/83 Hicr 15/39 Hicr 15/42 Sâd 38/83 Bakara 2/139 A‘râf 7/29 Yûnus 10/22 ‘Ankebût 29/65 Lokmân 31/32 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Beyyine 98/5
• 10 - Sâffat 37/40-46. 11 - Semerkandî, age., II, 395; Taberî, age., XVI, 94; Zemahşerî, age., III, 21.
  • Sâffât 37/46
• 12 - Ferrâ, age., II, 169; Semerkandî, age., II, 395; Taberî, age., XVI, 94. 13 - Ferrâ, age., II, 169. 14 - Semerkandî, age., II, 395; Taberî, age., XVI, 94; Zemahşerî, age., III, 21. 15 - Râzî, age., XXI, 231.
• 16 - Enbiyâ’ 21/3; İsrâ’ 17/47; Mücâdele 58/10. 17 - Yûsuf 12/80. 18 - Mücâdele 58/9. 19 - Tâhâ 20/24-34; Furkân 25/35; Şu‘arâ’ 26/12-14.
  • Enbiyâ 21/3 İsrâ 17/47 Mücâdele 58/10 Yûsuf 12/80 Mücâdele 58/9 Tâhâ 20/34 Furkân 25/35 Şu‘arâ 26/14
• 20 - Yâsîn 36/14.
  • Yâsîn 36/14
• 21 - Buhârî, Enbiyâ’, 48.
• 22 - Bakara 2/133, 136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; En‘âm 6/86; İbrâhim 14/39; Enbiyâ’ 21/85; Sâd 38/48.
  • Bakara 2/133 Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 En‘âm 6/86 İbrâhîm 14/39 Enbiyâ 21/85 Sâd 38/48
• 23 - Bakara 2/136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163. 24 - Zemahşerî, age., III, 22.
  • Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163
• 25 - Semerkandî, age., II, 396; Zemahşerî, age., III, 22. 26 - Semerkandî, age., II, 396; Taberî, age., XVI, 96.
• 27 - Sâffât 37/100-101.
  • Sâffât 37/101
• 28 - Semerkandî, age., II, 396; Râzî, age., XXI, 233.
• 29 - Semerkandî, age., II, 396. 30 - Ferrâ, age., II, 392. 31 - Bilgi için bk. Esed, age., s. 617’de 41. not.
• 32 - Zemahşerî, age., III, 22.
• 33 - Semerkandî, age., II, 396-398. 34 - Taberî, age., XVI, 96-97. 35 - Âl-i İmrân 3/55; Nisâ’ 4/158. 36 - Zümer 39/42.
  • Âl-i İmrân 3/55 Nisâ 4/158 Zümer 39/42
• 37 - Bakara 2/127. 38 - İnşirâh 94/4.
  • Bakara 2/127 İnşirâh 94/4
• 39 - Nisâ’ 4/163-164; Mü’min 40/78. 40 - Bakara 2/213; Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24; Rahmân 55/1-4.
  • Nisâ 4/164 Mü'min 40/78 Bakara 2/213 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24 Rahmân 55/4
• 41 - Semerkandî, age., II, 398; Taberî, age., XVI, 97; Zemahşerî,age., III,22. 42 - Eski Ahit, Tekvin 32:28; 35:10.
• 43 - Âl-i İmrân 3/179; En‘âm 6/87; Yûsuf 12/6; Nahl 16/121; Meryem 19/58; Tâhâ 20/122; Şûrâ 42/13; Kalem 68/50. 44 - Tâhâ 20/13. 45 - Bakara 2/130; Âl-i İmrân 3/33; A‘râf 7/144; Hacc 22/75; Neml 27/59; Sâd 38/47.
  • Âl-i İmrân 3/179 En‘âm 6/87 Yûsuf 12/6 Nahl 16/121 Meryem 19/58 Tâhâ 20/122 Şûrâ 42/13 Kalem 68/50 Tâhâ 20/13 Bakara 2/130 Âl-i İmrân 3/33 A‘râf 7/144 Hacc 22/75 Neml 27/59 Sâd 38/47
• 46 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 47 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 48 - Bakara 2/128, 131, 132, 133; Âl-i İmrân 3/19, 52, 67, 85, 102; Maide 5/44, 111; Yûnus 10/72, 84-85; Yûsuf 12/101; Hacc 22/78; Neml 27/42, 44; Sâffât 37/103; Zâriyât 50/36. 49 - İsrâ’ 17/107-109. 50 - Mâide 5/83. 51 - Kasas 28/53. 52 - Enfâl 8/2. 53 - Secde 32/15-16.
  • Bakara 2/128 Bakara 2/131 Bakara 2/132 Bakara 2/133 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/52 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/85 Âl-i İmrân 3/102 Mâide 5/44 Mâide 5/111 Yûnus 10/72 Yûnus 10/85 Yûsuf 12/101 Hacc 22/78 Neml 27/42 Neml 27/44 Sâffât 37/103 Kâf 50/36 İsrâ 17/109 Mâide 5/83 Kasas 28/53 Enfâl 8/2 Secde 32/16
• 54 - Zümer 39/23; Hadîd 57/16. 55 - Tevbe 9/124. 56 - Furkân 25/73. 57 - Tevbe 9/125. 58 - Yûnus 10/15. 59 - Hacc 22/72. 60 - Muhammed 47/20. 61 - Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68; Furkân 25/72-73.
  • Zümer 39/23 Hadîd 57/16 Tevbe 9/124 Furkân 25/73 Tevbe 9/125 Yûnus 10/15 Hacc 22/72 Muhammed 47/20 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 Furkân 25/73
• 62 - İbn Mâce, Zühd, 19. 63 - İbn Mâce, İkâme, 176. 64 - Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 8. 65 - Zemahşerî, age., III, 24.
• 66 - Semerkandî, age., II, 398; Taberî, age., XVI, 98.
• 67 - Semerkandî, age., II, 398; Taberî, age., XVI, 100.
• 68 - Semerkandî, age., II, 398-399; Taberî, age., XVI, 101.
• 69 - Taberî, age., XVI, 101.
• 70 - Semerkandî, age., II, 399. 71 - Taberî, age., XVI, 101. 72 - Râzî, age., XXI, 236.
• 73 - Esed, age., s. 616.
• 74 - Şu‘arâ 26/90; Kâf 50/31; Tekvîr 81/13.
  • Şu‘arâ 26/90 Kâf 50/31 Tekvîr 81/13
• 75 - Vâkı‘a 56/25. 76 - Ğâşiye 88/11. 77 - Tûr 52/23.
  • Vâkı‘a 56/25 Ğâşiye 88/11 Tûr 52/23
• 78 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 79 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113. 80 - Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55
• 81 - Mutaffifûn 83/29-31. 82 - Mutaffifûn 83/32.
  • Mutaffifîn 83/31 Mutaffifîn 83/32
• 83 - Semerkandî, age., II, 399. 84 - Meryem 19/62. 85 - Yûnus 10/10; Vâkı‘a 56/26. 86 - Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181. 87 - Nahl 16/32; Vâkı‘a 56/91. 88 - Ra‘d 13/24; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 89 - Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26.
  • Meryem 19/62 Yûnus 10/10 Vâkı‘a 56/26 Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/91 Ra‘d 13/24 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26
• 90 - Furkân 25/12; Mülk 67/7. 91 - Enbiyâ’ 21/101-102. 92 - A‘râf 7/46; Yûnus 10/10; Ra‘d 13/24; İbrâhim 14/23; Hıcr 15/46; Nahl 16/32; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Yâsîn 36/58; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 93 - Taberî, age., XVI, 102.
  • Furkân 25/12 Mülk 67/7 Enbiyâ 21/102 A‘râf 7/46 Yûnus 10/10 Ra‘d 13/24 İbrâhîm 14/23 Hicr 15/46 Nahl 16/32 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Yâsîn 36/58 Zümer 39/73 Kâf 50/34
• 94 - Zemahşerî, age., III, 26. 95 - Zümer 39/74.
  • Zümer 39/74
• 96 - Mü’minûn 23/1-11. 97 - Ra‘d 13/35; Furkân 25/15; Muhammed 47/15.
  • Mü'minûn 23/11 Ra‘d 13/35 Furkân 25/15 Muhammed 47/15
• 98 - Semerkandî, age., II, 399. 99 - Taberî, age., XVI, 104; Zemahşerî, age., III, 27-28.
• 100 - Râzî, age., XXI, 238. 101 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Meryem, 2; Tevhîd, 28; Bed’ü’l-Halk, 6; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Meryem, 4; Ahmed b. Hanbel, I, 231, 234, 357. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Taberî, age., XVI, 103-104.
• 102 - En‘âm 6/61; Nahl 16/50; Enbiyâ’ 21/27; Tahrîm 66/6. 103 - Râzî, age., XXI, 239.
  • En‘âm 6/61 Nahl 16/50 Enbiyâ 21/27 Tahrîm 66/6
• 104 - Esed, age., s. 617’de 50. not. 105 - Semerkandî, age., II, 399; Taberî, age., XVI, 104-105; Râzî, age., XXI, 239.
• 106 - Râzî, age., XXI, 239.
• 107 - Meryem 18/65; Şu‘arâ’ 26/24; Sâffât 37/5; Sâd 38/66; Dühân 44/7; Nebe’ 78/37.
  • Kehf 18/65 Şu‘arâ 26/24 Sâffât 37/5 Sâd 38/66 Duhân 44/7 Nebe' 78/37
• 108 - Zemahşerî, age., III, 28. 109 - Taberî, age., XVI, 106.
• 110 - Taberî, age., XVI, 106. 111 - Yazır, age., V, 411. 112 - Esed, age., s. 618. 113 - Semerkandî, age., II, 400. 114 - Şûrâ 42/11.
  • Şûrâ 42/11