Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 40-52. âyetlerinde İsrailoğulları’na yönelik çeşitli nimetlerini ele almakta, karşılığında onların ortaya koyduğu tavırları dile getirmektedir.

Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

a) İsrailoğulları’na Yönelik Buyruklar

Yüce Allah, sûrenin 40-42. âyetlerinde İsrailoğulları’na şöyle seslendiğini bildirmektedir: “Size verdiğim nimetlerimi hatırlayın. Bana verdiğiniz sözü yerine getirin ki ben de size vadettiklerimi vereyim. Yalnızca benden korkun. Elinizdekini (Tevrat’ın aslını, özünü) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur’ân’a) iman edin. Sakın onu inkâr edenlerin ilki (öncüsü) olmayın! Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın. Yalnız bana karşı duyarlı olun. Bilerek hakkı bâtıl ile karıştırmayın, hakkı gizlemeyin.”

ı. Nimetleri Hatırlamak ve Ahde Vefa

يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَاَوْفُوا بِعَهْد۪يٓ اُو۫فِ بِعَهْدِكُمْ وَاِيَّايَ فَارْهَبُونِ “Ey İsrailoğulları! Size vermiş olduğum nimet(ler)imi hatırlayın! Bana verdiğiniz sözü yerine getirin ki ben de size vadettiklerimi vereyim. Yalnızca benden korkun!”

Âyetteki يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ yâ benî isrâîle hitabı “ey İsrailoğulları”; اذْكُرُوا üzkürû emri “hatırlayın”; نِعْمَتِيَ nı‘metiye tamlaması “benim nimet(ler)imi”; الَّت۪يٓ اَنْعَمْتُ elletî en‘amtü ifadesi “nimet verdiğim şeyleri”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;وَاَوْفُوا ve evfû emri “ve yerine getirin”;بِعَهْد۪ي bi ‘ahdî tamlaması “benim sözümü, bana verdiğiniz sözü ki”; اُو۫فِ ûfi fiili “ben de yerine getireyim”; بِعَهْدِكُمْ bi ‘ahdiküm ifadesi “size olan sözümü”; وَاِيَّايَ ve iyyâne ifadesi “ve sadece benden”; فَارْهَبُونِ ferhebûni emri ise “korkun” demektir.

Burada İsrailoğulları’na yönelik hatırlatmalar ve uyarılar gündeme getirilmektedir.

1.يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ “Ey İsrailoğulları! Size vermiş olduğum nimet(ler)imi hatırlayın!” Yüce Allah genelde tevhid, peygamberlik ve mahşere dair bilgiler ve deliller sunduktan, Hz. Âdem ile eşi üzerinden bütün insanlara yönelik nimetlerini de zikrettikten sonra, başta Medineli inkârcılar ve oradaki kitap ehlinden kişiler olmak üzere evrensel anlamda bütün muhataplara seslenmektedir. Bu çerçevede, vahyin ilk muhataplarının da bildiği insanlardan olan İsrailoğulları’yla ilgili birtakım bilgiler verilerek Yüce Allah’ın geçmiş nesillere yönelik çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

Âyette geçen بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğulları” manasına gelmektedir. Bu ifadede geçen اِسْرَآء۪يل isrâîl kelimesi Hz. Yakub için kullanılmakta ve “Allah’ın kulu” manasına gelmektedir. Zira اِسْرَآ isrâ İbranicede “kul”, ء۪يل îl ise “Allah” demektir; buna göre اِسْرَآء۪يل isrâîl kelimesi “Allah’ın kulu”, “Allah’ın adamı” manasındadır.(1)

Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na verdiği nimetler pek çoktur. Bakara 2/47 ve A‘râf 7/140’ta da belirtildiği gibi, en önemli nimet, “onları o dönemin diğer insanlarına üstün kılması”dır. Bu çerçevede söz konusu nimetlerin bir kısmını hatırlatabiliriz:

a) Onları, içine düştükleri belalardan, oğullarını öldürtüp kadınlarını sağ bırakarak en büyük azabı yapan Firavun ve kavminden kurtarmış, buna karşılık bir de onları yeryüzüne yerleştirmiş ve onları kölelikten kurtarmıştır.(2)

b) Yüce Allah, onları Kıptîlerin köleleri iken, peygamberler ve hükümdarlar haline getirmiş ve böylece onların düşmanlarını helak etmiş, İsrailoğulları’nı onların yerlerine, yurtlarına ve mallarına vâris kılmıştır.(3)

c) Yüce Allah’ın İsrailoğulları’nı Firavun’un soyundan kurtarması, onlara çölde bulutu gölge yapması, yine çölde onlara kudret helvası ve bıldırcın indirmesi bu bağlamda hatırlanması gereken nimetlerdendir.(4)

d) Bütün bunların dışında, onlar için görevlendirdiği pek çok sayıda peygamberler, onları yöneticiler kılması ve başkalarına verilmeyen nimetler bağlamında çeşitli nimetlerle kendilerini nimetlendirmesi gibi hususları içeren Mâide 5/20. âyeti hatırlatmakla yetinelim: “Hani, Musa kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’ın size (lütfettiği) nimet(ler)ini hatırlayın; zira O, içinizden nebiler (peygamberler) çıkardı ve sizi hükümdarlar kıldı. Âlemlerde hiçbir kimseye vermediğini size verdi.”

e) Ayrıca bu konuda İbn Abbas’ın şöyle dediği rivayet edilmektedir: Onlara insan başı gibi olan, su istedikleri zaman onlara su veren, suya ihtiyaçları olmadığı zaman yukarı kaldırıldığında suyun kesilmesiyle geceleyin aydınlatmak için, onlara demet halinde bir ışık saçan taşı vermesi ve onların saçlarının dağılmaması ve elbiselerinin eskimemesi gibi hususlar Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na vermiş olduğu nimetlerdendir.(5) Bu rivayetin sıhhati elbette şüphelidir ve burada anlatılanların doğruluğunda da kuvvetli şüpheler bulunmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/49-53, A‘râf 7/129, 137, Yûnus 10/90, Enbiyâ’ 21/48-49 ve Şu‘arâ’ 26/25-32 gibi âyetleri hatırlamak gerekmektedir. Atalara verilen nimetler gelecek nesillerin devamında etkili olduğu için bu nimetler Hz. Peygamber zamanındaki yahudilere hatırlatılmaktadır. Esasında ellerinde bulunan kutsal metinlerde Hz. Peygamber’in risâletine dair bilgilerin bulunuşu da ayrıca bir nimet olarak görülmelidir.

2. وَاَوْفُوا بِعَهْد۪يٓ اُو۫فِ بِعَهْدِكُمْ “Bana verdiğiniz sözü yerine getirin ki ben de size vadettiklerimi vereyim.” Yüce Allah İsrailoğulları’na seslenmekte ve atalarına verdiği pek çok nimete karşılık onların verdiği itaat sözünü tutmaları gerektiğini, bunun devamında da kendisinin onlara verdiği ödül, felah, kurtuluş sözünü tutacağını beyan etmektedir.

İsrailoğulları’ndan alınan sözle ilgili olarak Bakara 2/63-64’te şu bilgiler verilmektedir:

“Hani sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (Sînâ) Dağı(nı âdeta) kaldırmıştık. (Onlara) “Size verdiğimizi (Kitabı) kuvvetle alın (ona sıkıca tutunun) ve içinde olanı hatırlayın ki takvâlı (duyarlı) olabilesiniz.” (demiştik). Ondan sonra sözünüzden dönmüştünüz. Allah’ın iyiliği ve merhameti sizin üzerinize olmasaydı, şüphesiz ki zarara uğrayanlardan olurdunuz.”

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/83-84’te şöyle buyrulmaktadır:

“Hani biz, İsrailoğulları’ndan “Allah’tan başkasına kulluk etmeyeceksiniz; ana babaya güzel davranacaksınız; yakınlara, yetimlere ve yoksullara (iyilik yapacaksınız)” diye söz almıştık. (Ayrıca) “insanlara güzel söz söyleyin; namazı kılın ve zekâtı verin!” Sonunda azınız hariç, yüz çevirerek dönüp gitmiştiniz. Hani birbirinizin kanlarını dökmeyeceğinize, birbirinizi yurtlarınızdan çıkarmayacağınıza dair sizden söz almıştık. Sonunda siz de şahit olarak (bunları) kabul etmiştiniz.”,

Benzer şekilde Bakara 2/93’te şu bilgiler verilmektedir:

“Hani sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (Sînâ) Dağı(nı âdeta) kaldırmıştık. (Onlara) ‘Size verdiğimizi kuvvetle alın (ona sıkıca tutunun); (ondaki gerçekleri) dinleyin!’ (demiştik). Onlar ise ‘İşittik ve isyan ettik’ demişlerdi. İnkârları sebebiyle kalplerine buzağı(ya tapma sevgisi) içirilmişti (doldurulmuştu). De ki: (Böyle) inanıyorsanız, inancınız size ne kötü şeyler emrediyor!”

Konuyla ilgili olarak hem İsrailoğulları’ndan alınan söz hem de ona karşılık Yüce Allah’ın vaadi bağlamında Mâide 5/12’de şu bilgiler yer almaktadır: “Andolsun ki Allah, İsrailoğulları’ndan söz almıştı. (Kefil olarak) içlerinden on iki de başkan göndermiştik. Allah onlara şöyle demişti: Ben sizinle beraberim. Eğer namazı dosdoğru kılar, zekâtı verir, resüllerime/elçilerime inanır, onları desteklerseniz ve Allah’a güzel borç verirseniz (ihtiyacı olanlara Allah rızası için yardım ederseniz) andolsun ki sizin günahlarınızı örterim ve sizi, alt taraflarından ırmaklar akan cennetlere yerleştiririm. Bundan sonra sizden kim inkâr yolunu tutarsa doğru yoldan sapmış olur.”

Tevbe 9/111’de belirtildiği gibi, Yüce Allah’tan daha vefalısı yoktur. Feth 48/10’de zikredildiği üzere Yüce Allah’a verdiği sözde duranlara Allah büyük bir ödül verecektir.

Müfessirlerimiz bu konuda çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu bağlamda bir kısmını hatırlatmakta yarar vardır.

a) Âyette sözü edilen “ahid”den maksat, sorumluluklarda özel bir vurgu yoluna gitmeksizin Yüce Allah'ın emrettiği bütün prensiplerdir.

b) Yüce Allah, verilen ahde vefakâr olunması gerektiği için şükrünü ifa etmeleri de gerekeceğinden nimetlerini onlara bildirmiş olmayı, kendisinin onlara olan bir ahdi ve misakı yapmıştır. Yüce Allah, “Ben de ahdinize vefa göstereyim” buyruğu ile sevabı ve bağışlamayı kastetmiştir.

c) Hasan el-Basrî’nin söylediğine göre, buradaki “ahd”den maksat, Yüce Allah’ın yukarıda mealini aktardığımız Mâide 5/12’de İsrailoğulları’ndan aldığı sözdür. Buna göre, her kim Allah'ın ahdine vefa gösterirse, Allah da onun ahdine vefakâr olur.

d) Genelde kabul edilen görüşe göre Yüce Allah sanki şöyle buyurmuştur: “Benim size emretmiş olduğum itaatlarla, sizi nehyettiğim masiyetlerden uzak durunuz ki ben de sizin ahdinize riayet edeyim, yani sizden razı olayım, sizi cennete alayım.” Bu, İbn Abbas’ın görüşü olup, delili ise Tevbe 9/111’deki şu beyandır: “Muhakkak ki Allah, Allah yolunda öldüren ve öldürülen kullarının canlarını ve mallarını, kendilerine vereceği cennet karşılığında satın almıştır. Bu, Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’ân’da kendi üzerine hak bir vaaddir. Allah’tan daha fazla ahdine vefalı olan kim olabilir ki! O halde, yapmış, olduğunuz bu alışverişten dolayı sevinin.”

e) Ayette geçen “ahid”den maksat, daha önceki kitaplarda Hz. Muhammed’in özelliklerine dair verilen bilgilerdir ki bunlar A‘râf 7/156-157’de zikredilmektedir. Bunlardan yararlanılarak Hz. Peygamber dönemindeki İsrailoğulları’nın da bu bilgilerden istifade ederek Müslüman olmaları istenmektedir.(6)

Yüce Allah’ın kitap ehlinden insanların Hz. Peygamber’e iman etmeleri durumunda kendilerine ödüllerini iki kat vereceğini Kasas 28/52-54 ve Hadîd 57/28’de müjdelemektedir. Ayrıca Mâide 5/83-85’te ele alınan konu da bu bağlamda değerlendirilmelidir.

3. وَاِيَّايَ فَارْهَبُونِ “Yalnızca benden korkun!” Yüce Allah İsrailoğulları’na hitabının bu kısmında davetine icabet etmemeleri durumunda sadece kendisinden korkulmasını emretmektedir. Buradaki اِيَّا iyyâ edatının başa gelmesi cümleye vurgu manası katmakta ve Yüce Allah’tan başka hiçbir varlıktan korkulmaması gerektiğini, korkulmaya layık olanın sadece O olduğunu göstermektedir.

Âyetteki فَارْهَبُونِ ferhebûni ifadesinin sonunda فَارْهَبُونيِ ferhabûnî şeklinde gizli bir “mütekellim yâ”sı bulunduğu için âyetin tercümesinde “benden” kelimesinin bulunması zorunludur. Çünkü Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığın âhireti de yoktur; azap edeceği cehennemi de. Hadîd 57/27. ayette geçen ve “korkmak” anlamındaki rehebe kökünden türetilen رَهْبَانِيَّة rahbâniyyeten kelimesi “büyük bir korku hissiyle çekilip dünya lezzetlerini terk ederek zühd ve nefsin isteklerine karşı çıkmak suretiyle ibadette aşırı gitmek” demektir.

ıı. İman Etmeleri ve İnkara Düşmemeleri İsteği

وَاٰمِنُوا بِمَآ اَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ وَلَا تَكُونُوٓا اَوَّلَ كَافِرٍ بِه۪ وَلَا تَشْتَرُوا بِاٰيَات۪ي ثَمَنًا قَل۪يلًا وَاِيَّايَ فَاتَّقُونِ “Elinizdekini (Tevrat’ın aslını) doğrulayıcı olarak indirdiğime (Kur’an’a) iman edin! Sakın onu inkâr eden(ler)in öncüsü olmayın! Ayetlerimi az bir değer karşılığında satmayın! Yalnız bana karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Âyetteki وَاٰمِنُوا ve âminû emri “ve iman edin, güvenin”; بِمَآ اَنْزَلْتُ bimâ enzeltü ifadesi “indirdiğim şeye”; مُصَدِّقًا musaddıkan kelimesi “tasdik edici olarak”; لِمَا مَعَكُمْ limâ ma‘aküm ifadesi “sizin beraberinizdekini, sizde olanı”; وَلَا تَكُونُوٓا ve lâ tekûnû emri “olmayın”; اَوَّلَ كَافِرٍevvele kâfirin tamlaması “ilk inkâr eden(ler)”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”;وَلَا تَشْتَرُوا ve lâ teşterû emri “ve satmayın”; بِاٰيَات۪ي bi âyâtî tamlaması “benim âyetlerimi”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir bedele, az bir bedel karşılığında”; وَاِيَّايَ ve iyyâye ifadesi “ve sadece bana”; فَاتَّقُونِ fettekûni emri ise “takvalı olun, duyarlı olun” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın Kur’ân ile iletişimi hakkındaki çok önemli bazı uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. وَاٰمِنُوا بِمَآ اَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ وَلَا تَكُونُوٓا اَوَّلَ كَافِرٍ بِه۪ “Elinizdekini (Tevrat’ın aslını) doğrulayıcı olarak indirdiğime (Kur’an’a) iman edin! Sakın onu inkâr eden(ler)in öncüsü olmayın!” Yüce Allah, kendilerine verdiği nimetleri hatırlamalarını, O’na verdikleri kulluk sözünü tutmalarını, bunun karşılığında da vadettiği ödülü onlara vereceğini beyan ettikten sonra, aynı muhataplara hitap ederek İsrailoğulları’nın beraberlerindeki Tevrat’ın aslını, özünü tasdik eden Kur’ân’a iman etmelerini, onu inkâr edenlerin öncüleri olmamaları gerektiğini ifade etmektedir. Bu âyetin Kurayza ve Nadîroğulları hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Hitabın bütün kitap ehliyle ilgili olduğu da ifade edilmektedir.(7)

a) وَاٰمِنُوا بِمَآ اَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ “Elinizdekini (Tevrat’ın aslını) doğrulayıcı olarak indirdiğime (Kur’an’a) iman edin!” Yüce Allah vahyin yani Kur’ân’ın مُصَدِّق musaddık olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da musaddık kelimeleri 18 kez geçmekte ve bir bölümünde(8) Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi(9) de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır. Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden bir kitaptır.

Bu âyette Kur’ân’ın Medine’deki muhataplarının ellerinde yani beraberlerinde bulunan ilahi metinleri onayladığı, bir anlamda ilahi metinlerin ruh ve mesaj birlikteliği ifade edilmektedir. Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdik etmesi Bakara 2/41, 89, 101, Âl-i İmrân 3/3, 50, 81, Mâide 5/48, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Ahkâf 46/12, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de doğrudan veya dolaylı olarak belirtilmektedir.

Bu çerçevede aslında bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslendikleri, ilahi vahiylerin aynı hakikatleri değişik dillerde değişik insan gruplarına sunduğu, peygamberlerin birbirlerini reddedecek söylemlerde bulunmadıkları, birbirlerine yardım etmek ve destek olmakla emrolundukları, birbirlerini tasdik ettikleri açıkça ortaya konulmaktadır. Hem peygamberlerin misyonu hem de onların tebliğ etmekle yükümlü tutuldukları ilahi mesajların durumu böyledir.

b) وَلَا تَكُونُوٓا اَوَّلَ كَافِرٍ بِه۪ “Sakın onu inkâr eden(ler)in öncüsü olmayın!” Yüce Allah aslında kitap ehlinden olan insanların hem Hz. Peygamber’i hem de vahyi tanıdıklarını, dolayısıyla aslında ilk inananlar olmaları gerektiğini beyan edercesine kendilerini uyarmakta ve vahyi ilk inkâr edenlerin bunlar olmamaları gerektiğini tembihlemektedir.

Burada geçen اَوَّلَ evvel kelimesi her ne kadar “ilk” manasına gelse de En‘âm 6/163 ve A‘râf 7/143 gibi benzer bazı kullanımlardan da destek alarak anlamının “öncü” olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü bu âyetin indirilmesinden çok önce Mekke’de vahyi inkâr edenlerin haddi hesabı yoktu. Onlar öncelerden vahyi inkâr ettikleri için burada sözü edilen kitap ehlinden insanların bu inkâr noktasında öncü olmamaları gerektiği üzerinde duruluyor demektir. Vahyi ve Hz. Peygamber’i tanıyanların onu inkârda öncüler olmamasıyla ilgili uyarılar esasında gerçeklerin farkında olan herkese yönelik bir uyarı olarak kabul edilmelidir.

Kitap ehlinden kişilerin Hz. Peygamber’i ve vahyi tanıdıkları Bakara 2/89, Mâide 5/83 ve En‘âm 6/20 gibi âyetlerde açıkça dile getirilmektedir. İşte bu durum nedeniyle, Yüce Allah Medine’de bulunan bu kişiler başta olmak üzere, herkesi uyarmakta ve vahyi yalanlamada hiç kimsenin hiçbir şekilde öncülük etmemesi gerektiğini beyan etmek istemektedir. Çünkü toplumda bilgililer veya önder konumunda olanlar ya da din önderleri eğer saparlarsa onları izleyenler de haliyle sapacakları için onlar bu sapmaya öncülük etmiş olurlar.(10) İşte Yüce Allah bu noktada uyarısını gerçekleştirmektedir.

2.وَلَا تَشْتَرُوا بِاٰيَات۪ي ثَمَنًا قَل۪يلًا “Ayetlerimi az bir değer karşılığında satmayın!” Burada geçen ثَمَن semen kelimesi “bedel”, “karşılık” gibi anlamlara gelmekte ve vahyin az bir bedel ile satılmaması gerektiğini ortaya koymaktadır. ثَمَنًا قَل۪يلًا “az bir değer” tamlaması Kur’ân’da 9 kez(11) geçmekte ve geçtiği her yerde olumsuz bir içerikte yer almaktadır.

Burada sözü edilen “âyetler” hem kitap ehlinin elinde bulunan ve Hz. Peygamber’i müjdeleyen âyetler olabilir; hem de bu son vahyin prensipleri olabilir. Yüce Allah vahyini yaşanacak bir prensipler bütünü olarak şekillendirmiştir; pazarlanacak bir mal, meta olarak indirmemiştir. Yüce Allah’ın âyetleri ne kadar bir dünyalık karşılığında satılmış olsa da dünya ve dünyalıkların hepsi mahşerdekilere göre Allah katında azdır, değeri düşüktür. Buna göre hiçbir değer veya vaad, âyetlerin yerine tercih edilemez. Miktarı her ne olursa olsun, dünyevi olarak alınacak herhangi bir bedel Allah katında azdır, çünkü değersizdir. Bu nedenle Yüce Allah başta Hz. Peygamber dönemindeki İsrailoğulları olmak üzere bütün inkârcıları uyarmakta ve dünyalıkları önceleyip âyetlerini satmayı veya onları itibarsızlaştırmayı, herhangi bir bedele onların değişilmesini özellikle ve şiddetle yasaklamaktadır.

3. وَاِيَّايَ فَاتَّقُونِ “Yalnız bana karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah önceki âyetin sonundaki ifadenin bir benzerini burada da zikretmekte ve duyarlılık gösterilmesi gereken yegâne kudretin sadece ve sadece kendisi olduğunu hükme bağlamaktadır.

Önceki âyette geçen rahbet kelimesi sadece “korku” manasına gelirken, bu âyetteki ittikâ ise daha çok kulluk ve sorumluluk bilinci anlamında duyarlılık demektir. İlah manasında kendisine karşı duyarlılık gösterilmesi gereken kudret Yüce Allah’tır; başka beklentilerle başkalarına karşı mabut anlamında herhangi bir sorumluluk söz konusu değildir.

Âyette geçen ittikâ veya takvâ’nın kök anlamından hareketle “korunmak” manasının da burada söz konusu olduğu unutulmamalıdır. Buna göre “sadece Allah’a karşı muttaki olmak” ifadesi O’nun azabından korunmak manasını da elbette içermektedir. Takvâ ve muttakî kavramları hakkında Bakara 2/2’de geniş bilgiler verdiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamak istememekteyiz. Şu kadarını belirtelim: Takvâ “duyarlılık” demektir; muttakî de “duyarlı insan” manasını içermektedir.

Önceki âyetlerde de olduğu gibi buradaki اِيَّا iyyâ edatının başa gelmesi cümleye “vurgu” manası katmakta ve Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığa karşı ilah anlamında duyarlılık gösterilmemesi gerektiğini, mabut anlamında duyarlılığa layık olanın sadece kendisi olduğunu göstermektedir. Önceki âyetin sonunda olduğu gibi buradaki فَاتَّقُونِ fettekûni ifadesinin sonunda da فَاتَّقُونيِ fettekûnî şeklinde gizli bir “mütekellim yâ”sı bulunduğu için âyetin tercümesinde “bana karşı, benden” kelimesinin bulunması zorunludur.

ııı. Gerçeği Gizlememek Gerektiği

وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُوا الْحَقَّ وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Bilerek gerçeği batılla karıştırmayın; gerçeği gizlemeyin!”

Âyetteki وَلَا تَلْبِسُوا ve lâ telbisû emri “ve karıştırmayın”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”; بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli ifadesi “bâtıl ile”; وَتَكْتُمُوا ve tektümû emri “ve gizlemeyin”; الْحَقَّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle) iken”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “siz bilmektesiniz, bile bile” demektir.

Burada kitap ehlinden olanlara yönelik hakkı bâtıl ile bulaştırmamaları, onları birbirlerine karıştırmamaları gerektiğine dair uyarı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber zamanındaki İsrailoğulları başta olmak üzere bütün muhataplarına seslenmekte, hakikati batılla karıştırmamayı, bulaştırmamayı ve gerçekleri bile bile gizlememeyi emretmektedir. Bu ifade bâtıla hak elbisesi giydirmemek, bilerek ve isteyerek hakkı ve hakikati gizlememek demektir. Hakkı bâtılla karıştırmak elbette batılı hak yapmaz; ancak hakkın sıfatını değiştirerek bozulmasına sebep olur;(12) tıpkı ilah inancı bulunmasına rağmen insanların şirke düşmesi gibi.

Âyetin bağlamı gereği burada sözü edilen الْحَقّ el-hakk yani “hak ve hakikat” En‘âm 6/20’de de belirtildiği gibi elbette vahyin ve Hz. Peygamber’in hak olduğu gerçeğidir. Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, Medine’deki kitap ehlinin Hz. Peygamber’i, kıbleyi ve vahyi tanıdıkları Bakara 2/89, 146, Mâide 5/83 ve En‘âm 6/20 gibi âyetlerde açıkça dile getirilmektedir.

İşte bu gerçeklik ortada dururken Bakara 2/140’ta da belirtildiği gibi kitap ehlinden olanlar bunu bile bile gizlemişler, hak ve hakikati bâtılla karıştırarak hem kendi zihinlerini hem de muhatapların zihnini bulandırmaya çalışmışlardı. Hak ve hakikati yalan yanlış bilgilerle çarpıtmaya ve gizlemeye çalışmışlar, peygamber olduğunu bildikleri Hz. Peygamber’in risâletini kabule yanaşmamışlardı. İşte tam da bu noktada Yüce Allah başta Medine’deki bu kişiler olmak üzere, evrensel manada bütün muhataplara seslenmekte ve hakikatin gizlenmemesini özellikle emretmektedir.

Hakkı ve hakikati gizlemenin ne kadar büyük bir günah olduğu konusunu Bakara 2/140, 159-162, 174-175, Âl-i İmrân 3/178, Nisâ’ 4/135, Mâide 5/8 gibi âyetlerde geniş bir şekilde ele alacağımız için burada sadece ilgili âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

b) İbadetlere Karşı Duyarlılık

Yüce Allah, sûrenin 43-46. âyetlerinde İsrailoğulları’na namaz, zekat ve ilahi buyruklara boyun eğme emirlerini verdiğini, sonrasında yine İsrailoğulları’na hitaben “Sizler el-Kitâb’ı tilâvet ettiğiniz halde kendinizi unutup iyiliği insanlara siz mi emrediyorsunuz?! Aklınızı kullanmıyor musunuz?” dediğini beyan etmekte, “Sabır ve salât ile (Allah’tan) yardım isteyin! Muhakkak ki o (sabır ve salât), derin saygı duyanlar dışındakilere zor ve ağır gelir. Onlar, Rablerine kavuşacaklarına ve O’na döneceklerine kesin olarak iman eden kimselerdir” ifadelerine yer vermektedir.

ı. Namaz, Zekat ve Rukû

وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِع۪ينَ “Namazı kılın, zekâtı verin; boyun eğenlerle birlikte boyun eğin!”

Âyetteki وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, yapın, yerine getirin, kılın”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı, ibadeti”; وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte emri “zekatı”; وَارْكَعُوا verke‘û emri “ve boyun eğin”; مَعَ الرَّاكِع۪ينَ me‘a’r-râki‘îne ifadesi ise “boyun eğenlerle birlikte” demektir.

Burada dini hayatın ve istikametin vazgeçilmez üç temel öğretisi gündeme getirilmektedir.

1. وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ “Namazı kılın, zekâtı verin!” Yüce Allah bağlam gereği kitap ehlinden olanları, genel manada ise bütün muhatapları içerecek şekilde hayatın nasıl inşa edilmesi gerektiğini hükme bağlamak istemektedir. Bu doğrultuda konu başlıkları bağlamında bedensel ibadetler ve fedakârlıkları sembolize edecek şekilde “namazı”, ekonomik ibadetleri ifade etmek üzere “zekât”ı ve nihayet hak ve hakikate “boyun eğenlerle beraber boyun eğme”yi, yani bütün ilahi prensiplere riayet edenlerle birlikte bunun yapılmasını emretmekte, kitap ehlinin müslüman olmasını istemektedir. Demek ki bu ibadetlerin hem ferdin hem de toplumun düzenli bir hayat yaşaması noktasında etkisi ve önemi oldukça büyüktür. Bu ayet aynı zamanda “namaz” ve “zekat” gibi ibadetlerin önceki ümmetlere de farz kılındığının delillerindendir. Bu konuda Bakara 2/43, 83, 183, Âl-i İmrân 3/39, Mâide 5/12, Yûnus 10/87, İbrâhîm 14/40, Kehf 18/21, Meryem 19/31, 55, 59, Tâhâ 20/14, Hacc 22/26-30, 34-37, Enbiyâ 21/73, Lokmân 31/17, Şûrâ 42/13 ve Beyyine 98/5 gibi ayetlerde de bilgiler söz konusudur. Ancak zaman içerisinde Yahudi toplumunun bu ibadetlerin ruhunu ve şeklini değiştirdiği söylenebilir.

“Namaz” konusunda Bakara 2/3’te geniş bilgiler vermeye çalışmıştık. Burada ana hatlarıyla “zekât” kavramıyla ilgili bilgi aktarmakta yarar görmekteyiz.

- “Zekât” Kavramı

Sözlükte “artma, arıtma; övgü ve bereket” mânalarına gelen zekât, terim olarak Kur’an’da Tevbe 9/60’ta belirtilen sekiz sınıf insana verilmek üzere dinen zengin sayılan müslümanların malından alınan belli payı ifade eder. Sadaka kelimesi de terim olarak zekâtla eş anlamlıdır. Toprak ürünlerinden alınan zekât nispetini ifade eden uşr/öşür (1/10) kelimesi de tarım ürünlerinden elde edilen zekâtın özel adı olmuştur.(13)

الزَّكٰوةَ ez-zekâh kelimesi, eliflâmlı olarak Kur’ân’da 30 âyette(14) geçmekte, eliflâmsız olarak Kehf 18/81 “günahsız bir çocuk”, Meryem 19/13’te ise “temiz, arı duru” manasında “Hz. Yahya” için kullanılmaktadır. Özel olarak “arınmak, artmak” anlamlarına gelen zekkâ/tezkiyeh kelimeleriyle mâlî/ekonomik bir ibadetin adı olarak kullanılmakta olan “zekât”, maldaki arınmışlığı sağlayan değer diye tanıtılmaktadır.

Tevbe 9/103’te “sadaka”nın sonuçlarından söz edilirken, onun temizleyicilik ve arındırıcılık özelliğine gönderme yapılmakta, kelime ile eylemin ortak noktası “arınmak, arındırmak” şeklinde belirlenmektedir. Kurumsal anlamda “zekât” konusu Medenî sûrelerde ele alınmaktadır. Ancak özellikle belirtelim ki zekât emri sanıldığı gibi ilk defa Medine döneminde gelmiş değildir. Zekât bir yardımlaşma kurumu olarak Mekke döneminde emredilmiştir; ancak detayları Medine döneminde verilmiştir.

Zekât vermek, malı haramlardan arındırarak insanın arınmasını sağlamaktır. Zekâtın arındırıcılığı her ne kadar ekonomik bir işlem gibi görülse de asıl maksat malın sahibinin, yani insanın arınmasıdır. Arınmak her türlü şirk, küfür ve isyandan uzaklaşıp Yüce Allah’ın emirlerine sarılmak ve onları yerine getirmekle ilişkilidir. Şirk ve küfürden arınmak, لا اله الا الله lâ ilâhe illallâh demekle başlar, diğer bütün ilâhî emirlere sarılmakla birlikte özellikle haramlardan kaçınmakla sonuç verir.(15)

Arınmış olmanın tam anlamıyla ne demek olduğu veya kimin arınmış olduğu âhirette belli olacaktır. Bu nedenle haksız yere kendini temize çıkaranlar, bir anlamda arınma iddiasını ispatlayamayanlar Kur’ân’da kınanmaktadır. Arınmayı kimin başardığı konusunda son değerlendirme sadece Yüce Allah’a aittir.(16)

Mü’minûn 23/4’te kurtuluşa erenler arasında “arınmak için çalışanlar” ifadesi kullanılmaktadır. Bu âyetteki maksat genel anlamda arınma amaçlı her türlü faaliyette bulunmaktır. Bunu gerçekleştirenler için hem bu dünyada söz konusu kötülüklerden kurtulmak, hem de âhirette tarifi imkânsız cennet ödülleriyle buluşturulmak mümkün olacaktır. Kurtuluş her iki âlemi de içermektedir.

Şems 91/8-9’u dikkate aldığımızda, yorumunu yaptığımız bu âyetteki “zekât veriniz” emrinin, aslında takvâyı arttırmak, yani nefse yerleştirilen takvâya yatırım yapmak olduğu da söylenebilir. Bakara 2/197’deki “takvâ azığını hazırlama” işlemi de bu şekilde anlaşılmalıdır. Bu durumda arındırma işleminin hayat boyu süreceği ve kurtuluşun âhirete yönelik bir müjde olduğu sonucuna varılmış olur.

Yüce Allah, Müzzemmil 73/20’de sıkıntılı hallerde terk edilmemesi gerektiğini bildirdiği esasların üçüncüsünü toplumsal hayatla ilişkilendirmektedir. “Zekât” toplumsal bir sorumluluk ve ibadettir. Toplumsal hayatta yardımlaşmanın ne kadar önemli olduğu işte bu âyette bir kez daha ortaya konulmakta, İslâm dininin toplumsal hayata ne kadar değer ve önem verdiği anlaşılmaktadır. Fakirlik insanları derinden etkileyen bir haldir. Bunun giderilmesi için insanların birbirleriyle yardımlaşmaları onların insanlık görevidir. Bu durum ertelenemez ve ötelenemez bir önem arz ettiği için, zekât veya infak Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konular arasında yer almaktadır.

“Zekât” anlamına geldiğini belirttiğimiz sadakaların kimlere verileceğiyle ilgili Tevbe 9/60’ta şöyle buyrulmaktadır: “Sadakalar Allah’tan bir farz olarak ancak yoksullara, düşkünlere, (zekât toplayan) memurlara, kalpleri (İslam’a) ısındırılmış olanlara, (özgürleşmek isteyen) kölelere, borçlulara, Allah yolunda olanlara, yolcuya mahsustur. Allah bilendir, doğru hüküm verendir.” “Zekât” ve “sadaka” bir anlamda iman iddiasındaki sadakat manasını içerdiği ve arınma ile artma manasını kapsadığı için zekât son derece önemli bir ibadettir ve iddia edildiği gibi “kâr”dan değil de “mal”dan verilmesi gerekmektedir. Zekât bir infak kurumudur; infak da imkânla sınırlı değil, imanla ilgili bir duyarlılıktır. Zekâtla ilgili ileri sürülen çok çeşitli şartları sıralamayı gerekli görmemekteyiz. Çünkü bir mal kişinin ise onun artık mutlak surette zekâtı vardır. Bu mallarda fakirlerin hakkının bulunduğu Kur’ân’da açıkça zikredilmektedir.

Konunun burasında En‘âm 6/141’de geçen bir ifadeye değinmekte yarar görmekteyiz: وَاٰتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِه۪ “Devşirilip toplandığı gün de hakkını (zekât ve sadakasını) verin!” Yüce Allah yarattığı tarım ürünlerinden insanların yemesini ifade ettikten sonra, hasat zamanlarında da hakkının verilmesini emretmektedir. Âyette sözü edilen “hak”, sahip olunan mal ve ürünlerin zekat ve sadakası olarak anlaşılmalıdır ki bu miktar Yüce Allah’ın o ürün için belirlediği hakkıdır; bu nedenle O’nun rızası için fakirlere verilmelidir. “Ürünün hakkı” demek onun belirleyen Allah’ın hakkı demektir. Zekatı, öşrü, sadakası ve infakı yapılmayan mala haksızlık edilmiş, malın hakkı gasp edilmiş demektir.

Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24-25’te geçtiği gibi zengin müminlerin mallarında istemek zorunda kalan ve utandığı için isteyemeyen fakirlerin hakkı bulunduğu beyan edilmektedir. Konuyla ilgili yani zenginlerin mallarında fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6/141, Tevbe 9/103, İsrâ’ 17/26, Rûm 30/38, Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24’te çeşitli bilgiler verilmektedir. Demek ki “ürünün hakkı” ifadesi, onlarda bulunan fakirlerin payıdır ve bu hakkı sahiplerine vermek farzdır. Eğer verilmezse hak sahiplerine de bizzat ürüne de haksızlık edilmiş olacaktır.

En‘âm 6/141. âyette dikkat çekilen en önemli noktalardan birisi de bir malın zekatını vermek için üzerinden herhangi bir zaman geçmesinin şart olmadığını göstermesidir. Çünkü burada geçen يَوْمَ حَصَادِه۪ yevme hasâdihî “hasat edildiği gün” ifadesi, malın hasat edildiği gün zekatının verilmesinin şart olduğunun apaçık göstergesidir. Bu açık ifadeye rağmen havelân-ı havl denen malın veya ekonomik değerin üzerinden “bir yıl geçmesi” şartını anlamak mümkün değildir.

Kısaca tekrar hatırlatalım ki infak, sadaka ve zekat denen ekonomik yükümlülükler “kâr” dâhil bütünüyle kişiye ait olan “mal”dan verilmelidir. Çünkü bunlar “imkan”la değil, “iman”la ilgilidir. Verilecek miktar fakirlerin hakkıdır ve üzerinden herhangi bir zaman geçirmeden elde edildiği gün verilmelidir. Gereği yerine getirilmediği sürece mala da onun verilemsi gereken fakire de hükmü belirleyen Yüce Allah’a da haksızlık edilmiş olmaktadır.

3. وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِع۪ينَ “Rükû edenlerle beraber rükû edin (boyun eğenlerle siz de boyun eğin)!” Bu emirden maksat, öncelikle ilahi buyruklara boyun eğenlerle birlikte olunmasıdır. Âyetteki rukû‘ kelimesi “boyun eğmek, saygı göstermek” şeklinde “saygı ve bağlılık” anlamlarına gelir. Kur’ân’da bu kökten kelimeler çeşitli kalıplarda yer almaktadır.(17) Kelimenin “namazda eğilmek” şeklindeki “rukû‘a varmak” anlamı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da bazı âyetlerde söz konusu edilmektedir.(18) Namaz emrinin yer aldığı bu âyette ayrıca rükû‘un zikredilmesinin nedeni, bunun önemini vurgulamak olabileceği gibi, namaz dışında da rukû‘un emredildiğinin göstergesi de olabilir. Her ikisini de içerecek şekilde Yüce Allah’ın bütün buyruklarına boyun eğmek ve bunu toplumsal anlamda hayata geçirmek âyette verilmek istenen temel mesaj olsa gerektir.

ıı. İyilik Emrinin Evrenselliği

اَتَاْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ اَنْفُسَكُمْ وَاَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “(Ey İsrailoğulları)! Kitabı (Tevrat’ı) tilâvet ettiğiniz (okuyup aktardığınız) hâlde kendinizi unutup iyiliği (başka) insanlara mı emrediyorsunuz! Akıl etmiyor musunuz?”

Âyetteki اَتَاْمُرُونَ ete’murûne sorusu “emrediyor musunuz”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; بِالْبِرِّ bi’l-birri ifadesi “iyiliği”;وَتَنْسَوْنَ ve tensevne fiili “ve unutuyor(mu)sunuz”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “siizn nefislerinizi, kendinizi”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; تَتْلُونَ tetlûne fiili “okuyorsunuz”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne cümlesi ise “akıl etmiyor musunuz” demektir.

Burada başta kitap ehli olmak üzere bütün insanlar için belirleyici bir davranış modeli gündeme getirilmektedir.

1.اَتَاْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ اَنْفُسَكُمْ وَاَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ “(Ey İsrailoğulları)! Kitabı (Tevrat’ı) tilavet ettiğiniz (okuyup aktardığınız) hâlde kendinizi unutup iyiliği (başka) insanlara mı emrediyorsunuz!” Yüce Allah İsrailoğulları’nın Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemdekilerine seslenmekte ve onların yaptığı birtakım yanlışlıkları beyan ederek benzerlerini başkalarının yapmaması gerektiğini hükme bağlamakta, aksi davranışları akılsızlık veya aklını kullanmamak diye tanıtmaktadır.

Yüce Allah bu âyette evrensel manada son derece açık ve bir o kadar da önemli bir hususa değinmekte ve kişilerin kendilerinin yapması gerekenleri yapmayıp bunları başkalarına emretmesi şiddetli bir şekilde eleştirilmekte, reddedilmekte ve akılsızlık olarak nitelendirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Saff 61/2-3’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz, Allah katında büyük bir nefretle karşılanır.” Bu açık uyarıya rağmen, müslümanların günlük hayatlarında sanki böyle bir uyarı yokmuş gibi davranmaları vahiyden ne kadar uzak yaşadıklarının bir göstergesidir. Nebî (as) da dediğini yapmayan kişilerin mahşerdeki perişan halleriyle ilgili çeşitli uyarılarda bulunarak konunun önemine dikkat çekmiştir.(19) Esasında burada geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesine “vahiy” manası verilerek mesaj evrensele taşınabilir ve böylece son vahyi yani Kur’ân’ı tilavet etmesine rağmen onu uygulamayıp kendilerini unutan, böylece iyilikleri başka insanlara emredenlerin durumu gözler önüne serilmiş olmaktadır.

Yapmayacağı şeyleri başkalarına söylemek, yani bir anlamda yalancılık yapmak Şu‘arâ’ 26/226’da kötü niyetli şairlerin bir sıfatı olarak şu şekilde beyan edilmektedir: “Onlar yapmayacakları şeyleri söylerler.” Demek ki Yüce Allah evrensel manada bir uyarı olarak insanların, özellikle de müminlerin kendilerinin yapmadıkları veya yapmayacakları şeyleri başkalarına söylemelerini, emretmelerini bir ahlak bozukluğu olarak tanıtmaktadır.

a) Âyette geçen الْبِرِّ el-birr kelimesi “iyilik”, “takvâ” gibi olumlu manalar vermekte, kişilerin samimiyetle yapıp ettikleri güzellikleri içermektedir. ب ر ر kökünden kelimeler Kur’ân’da 32 yerde geçmekte ve “iyilik yapmak”,(20) “iyi insan, iyiler”,(21) “itaat”,(22) “Yüce Allah’ın sıfatı”,(23) “saygın”(24) ve “kara parçası”(25) gibi manalara gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْبِرِّ el-birr kelimesi de bu çerçevede “iyilik” anlamında kullanılmaktadır.(26)

b) Âyetteki وَتَنْسَوْنَ اَنْفُسَكُمْ “Kendinizi unutuyorsunuz” ifade­sine gelince buradaki تَنْسَوْنَ tensevne/nisyân yani “unutma”, ilim meydana geldikten sonra yaşanan yanılmadır. Unutan, mükellef olmaz. Mükellef olmayan kimseyi, yaptığı fiillerden dolayı Yüce Allah'ın kınaması caiz olmaz. Buna göre yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki eylemden maksat, “Siz bir hak karşısında kendinizi unutuyor ve onda sizin için olan faydalardan vazgeçiyorsunuz” demektir.

c) Yüce Allah’ın وَاَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ “el-Kitâb’ı tilâvet ettiğiniz halde” ifa­desine gelince, bunun manası “Siz ilahi mesajı yani Tevrat’ı tilavet ediyorsunuz, okuyor, onu öğreniyor ve onda iyi fiile teşviki ve günahlardan yüz çevirmeyi ifade eden hükümleri biliyorsunuz” demektir. Bu gerçeği fark etmelerine rağmen, iyilikleri başkalarına emredip kendilerini unutmaları yani kendilerinin bu hakikate kulak vermemeleri şiddetli bir şekilde kınanmakta, benzer yanlışlıkları yapan herkesin aynı yanlışı işledikleri için kınanacakları haber verilerek, sağlam bir ümmet oluşturulması için gereken inşa faaliyeti gerçekleştirilmektedir. Esasında burada geçen تَتْلُونَ tetlûne fiili “okumak” anlamından ziyade “aktarmak” manasına gelmekte ve İsrailoğulları’nın ellerindeki kitabı tilâvet etmeleri yani onu kendileri uygulamayıp muhataplarına aktarmaları eleştirilmektedir.

Âyetteki ifadeden anlaşıldığına göre, vahyin indirildiği dönemde yaşamakta olan kitap ehlinin elinde içinde birtakım bozulmalar bulunsa da Yüce Allah’ın mesajlarının yer aldığı ilahi prensiplerden oluşan bir metin vardı. Dolayısıyla burada verilen mesajın devamında bu hususun da bulunduğu göz ardı edilmemelidir. Zaten Âl-i İmrân 23/93 ve Mâide 5/43 gibi âyetlerde verilmek istenen mesaj da bundan başkası değildir.

d) Burada sözü edilen durum, Hz. Peygamber dönemindeki İsrailoğulları’nın yapıp ettiği birtakım davranışların eleştirilmesidir. Bununla ilgili olarak Râzî’nin naklettiği birtakım görüşleri aktarmakla yetineceğiz.

ı. Süddî’ye göre, İsrailoğulları insanlara Yüce Allah’a itaati emrediyor, Allah’a isyan etmemelerini söylüyorlardı. Kendileri ise Allah’a itaati bırakıyor, günahlar işliyorlardı.

ıı. İbn Cüreyc’e göre, yahudi âlimler kendileri namaz kılmadıkları ve zekât vermedikleri halde kavimlerine namazı ve zekâtı emrediyorlardı.

ııı. Onlara, Hz. Muhammed’in durumunu öğrenmek için birisi gizlice gelse, ona “O söylediklerinde sadık, peygamberliği ise haktır. Bu nedenle ona uyunuz” derlerdi. Hâlbuki kendileri, yahudi kavimlerinden kendilerine gelen hediyelere olan arzularından dolayı Hz. Peygamber’e tabi olmuyorlardı.

ıv. Hz. Peygamber henüz peygamber olmadan önce, bir yahudi grubu, müşrik Araplara “Sizden bir peygamber çıkacak ve Hakk’a davet edecek” diye haber verip o müşrikleri ona uymaya teşvik ediyorlardı. Yüce Allah Hz. Peygamber’i peygamber olarak gönderince, onlar haset edip onun peygamberliğini inkâr ettiler. İşte bunun üzerine, onların Hz. Peygamber’in görevlendirilmesinden önce ona uymayı emretmeleri, kendisi peygamber olunca onu bırakıp tebliğ ettiği dinden yüz çevirmeleri sebebiyle Yüce Allah bu ayetle onları susturdu. Bu, Ebu Müslim’in de tercih ettiği görüştür.

v. Zeccâc’a göre, onlar, herkese çokça sadaka vermelerini emrediyor, kendileri ise bu hususta son derece cimri davranıyorlardı. Çünkü Yüce Allah onları katı kalplilik, faiz ve rüşvet yeme ile nitelendirmiştir.

vı. Belki de yahudilerden münafık olanlar zahiren Hz. Muhammed’e uymayı emrediyor, sonra da kendileri kalben onu inkâr ediyorlardı. İşte bundan dolayı Yüce Allah onları kınamış ve azarlamıştır.

vıı. Yahudiler, başkalarına Tevrat’a uymayı emrediyor, sonra kendileri Tevrat’ta Hz. Muhammed’'in doğruluğuna delalet eden şeyleri görünce bu emre muhalefet ediyor ve onun peygamberliğine iman etmiyorlardı.(27)

vııı. Medine’nin çevresinde yaşayan Kurayza oğulları ile Nadîr oğullarından oluşan bir grup bir peygamberin görevlendirilmesini bekliyorlardı. Evs ve Hazrec kabilelerinin ona iman etmesi davetinde bulunmuşlardı. Onlar Müslüman olunca onları imana davet eden bu Yahudiler iman etmemiş, küfrü tercih etmişlerdi. İşte âyet bunun üzerine indirilmiştir. Buna benzer başka rivayetler de eserlerimizde yer almaktadır.(28)

Bu âyetten anlaşılıyor ki biri bir hayra davet edince bizzat kendisinin onda acele edip onu yapması gerekmektedir. Aynı şekilde bir şerden engellemeye çalışınca da herkesten önce kendisinin bundan kaçınması gerekmektedir.

2. اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akıl etmiyor musunuz?” Yüce Allah âyetin sonunda bu türden bir davranışı “aklını kullanmamak” şeklinde nitelendirmekte ve muhataplarından bu şekilde davranmamalarını istediğini dolaylı olarak ifade etmiş olmaktadır.

Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların bulunduğunu belirtmekle yetinelim.(29)

اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle, vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

ııı. Duyarlı Olabilenlerin Özellikleri

وَاسْتَع۪ينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلٰوةِ وَاِنَّهَا لَكَب۪يرَةٌ اِلَّا عَلَى الْخَاشِع۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلَاقُوا رَبِّهِمْ وَاَنَّهُمْ اِلَيْهِ رَاجِعُونَ “Sabır ve salât (fedakârlık) ile (Allah’tan) yardım isteyin! Şüphesiz ki o (sabır ve fedakârlık), saygı duyanlar dışındakilere ağır gelir. Onlar, Rablerine kavuşacaklarına ve O’na döneceklerine kesin olarak iman eden kişilerdir.”

Buradaki وَاسْتَع۪ينُوا veste‘înû emri “ve yardım isteyin”; بِالصَّبْرِ bi’s-sabri ifadesi “sabır ile”; وَالصَّلٰوةِ ve’s-salâti kelimesi “ve dua ile, destek ile, ibadet ile”; وَاِنَّهَا ve innehâ ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَكَب۪يرَةٌ lekebîratün kelimesi “elbette ağır(dır), büyük(tür)”; اِلَّا عَلَى الْخَاشِع۪ينَ illâ ‘ale’l-hâşi‘ıne istisnası “derin sayı duyanlardan başkasına”; اَلَّذ۪ينَ يَظُنُّونَ ellezîne yezunnûne ifadesi “onlar inananlar(dır)”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; مُلَاقُوا رَبِّهِمْ mulâkû rabbihim tamlaması “Rablerine ulaşacaklar”; وَاَنَّهُمْ ve ennehum ifadesi “yine muhakkak ki onlar”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na”; رَاجِعُون râci‘ûne kelimesi ise “dönenler(dir), dönecekler(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’tan nasıl yardım isteneceği ve bunu kimlerin başarabileceği gündeme getirilmektedir.

1. وَاسْتَع۪ينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلٰوةِ وَاِنَّهَا لَكَب۪يرَةٌ اِلَّا عَلَى الْخَاشِع۪ينَ “Sabır ve salât (fedakârlık) ile (Allah’tan) yardım isteyin! Şüphesiz ki o (sabır ve fedakârlık), saygı duyanlar dışındakilere ağır gelir.” Yüce Allah başta ilk muhataplar olan İsrailoğulları olmak üzere bütün muhataplara seslenmekte ve yardım istenecek makamın sadece ve sadece kendisi olduğunu bildirmekte, bunun genellikle insanlara zor ve ağır geldiğini ifade etmektedir.

a)وَاسْتَع۪ينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلٰوةِ “Sabır ve salât ile (Allah’tan) yardım isteyin!” Bir benzeri de Bakara 2/153’te geçen bu ifadede Yüce Allah iki kavramı gündeme getirmektedir. Bunlardan ilki الصَّبْر es-sabr kelimesiyle ifade edilen “sabır”dır ki bu kavram hakkında Müzzemmil 73/10’da geniş bilgiler vereceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Sabır “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmak”tır. “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabır “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir.

Âyette geçen الصَّلٰوة es-salâh kelimesi de “namaz” olarak tercüme edilip anlaşılsa da esasında bunun anlamı namazla sınırlı değildir; içinde namazın da bulunduğu tevhid içerikli bütün eylemlerdir. Teknik olarak “namaz” manası bu eylemin “ikâme edilmesi” şeklindeki kelimelerle elde edilmektedir. Bu konudaki açıklamalarımızı Bakara 2/3’te yaptığımız için aynı şeyleri burada tekrarlamayacağız. Şu kadarını hatırlatalım: Salâh kelimesi beraberinde ekâme-yukîmu-ikâmeh-ekım gibi kelimeler kullanıldığında şekli, formu belli olan namaz kastedilmiş olur. Bu gibi âyetlerde salâh kelimesi söz konusu diğer kelimelerle birlikte değil, yalın halde geldiği için maksat özel olarak “namaz” değil de namazı da içerecek şekilde bütün “tevhid içerikli kulluk eylemleri”dir; “bütün ibadetler”dir. Müminler Yüce Allah’tan yana bir duyarlılık içerisinde oldukları için gerçekleştirdikleri eylemlerde boyun büker, derin ihlas, saygı ve samimiyet içerisinde hareket ederler.

A‘râf 7/128’de de geçtiği üzere, Hz. Musa da kavmine benzer bir istek iletmiş ve yardım istenecek makamın sadece Yüce Allah olduğunu ve bunu sabırla gerçekleştirebileceklerini ifade etmiştir. Günlük her namazın her rekâtında okuduğumuz Fâtiha’da da yardımın sadece ve sadece Yüce Allah’tan isteneceği ifade edilmekte ve kulluk edilen makamdan yardım istenmesi gerektiği dile getirilmektedir. İsti‘âne, “yardım edeceği umulan birinden yardım talebinde bulunmak” manasına geldiği için gerçek yardım edicinin Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Anlaşılıyor ki yardım talep etmek için önce fedakârlık yapmak gerekmektedir ki Fâtır 35/10’da vurgulanan husus da budur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki öncelikli muhataplar İsrailoğulları olduğu için onlara yönelik öncelikli emirde bazılarının dediği gibi oruç ve namazdan(30) söz edilmesi beklenemez. Burada konu Yüce Allah’tan yana olmaktır ve bu uğurda çekilecek sıkıntılara göğüs germektir. Böyle olunca, maksadın bilinen anlamda oruç ve namazla değil, Yüce Allah’tan yana olmakla ilgisi kurulmalıdır ki bunun aslında bir iman eylemi olduğu hem devam eden cümlede hem de bir sonraki âyette dile getirilmektedir. Esasında doğru ve sahih bir imanı olmayanın pratikte herhangi bir ibadetinden söz edilemez.

b) وَاِنَّهَا لَكَب۪يرَةٌ اِلَّا عَلَى الْخَاشِع۪ينَ “Muhakkak ki o (sabır ve salât), derin saygı duyanlar dışındakilere ağır (zor) gelir.” Bu ifadenin kullanım açısından bir benzeri daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/143’te de geçmekte, kıble değişiminin Allah’ın hidayet ettiği kişilerden başkasına ağır geleceği bildirilmektedir. Yüce Allah İsrailoğulları’na yönelik emrinin peşinden bunun son derece kararlılık ve sabır gerektirdiğini, büyük bir özveri ile birlikte tam ve sağlam bir tevhid inancını zorunlu kıldığını ortaya koymakta, çünkü böyle bir duruşun sadece ve sadece huşu içindeki insanlara uygun olduğunu, diğerlerine büyük, zor ve ağır geleceğini pekiştirici bir cümle ile beyan etmektedir.

Yüce Allah bu tavrın nasıl bir değer olduğunu ortaya koymak üzere peygamberlerin ve dolayısıyla özellikle Şûrâ 42/13’te de geçtiği üzere Hz. Peygamber’in insanları davet ettiği ilahi mesajların müşriklere ağır geldiğini bildirmektedir. Huşû‘ esasında derin bir duyarlılıktır ve bu dünya hayatında Yüce Allah’a karşı boynu bükük olmayanların mahşerde boynu bükük kalacağı ifade edilmek istenmektedir. Mü’minûn 23/2’de de geçtiği üzere, kurtuluşa ereceği müjdelenen müminlerin salatlarında yani Allah’a yönelik tevhid içerikli her bir eyleminde huşu içerisinde bulundukları ifade edilmekte, dolayısıyla ibadetlerin anlamlı olabilmesinin yolunun sağlam bir inançtan geçtiği dile getirilmektedir. Esasında الْخَاشِع۪ينَ el-hâşi‘îne denen “derin duyarlılık sahipleri”nin kimler olduğu bir sonraki âyette ifade edilmektedir.

İbadette huşû‘ ibadetin iliğidir. Namazlarda da diğer tevhid eylemleri olan ibadetlerde de huşû‘ vazgeçilmez bir önem arz etmektedir. Nebî (as)’ın kalb ve huşû‘ ilişkisi bağlamında şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Kalbi huşu duyan kişinin organları da huşu duyar.”(31) Kalem 68/43 ve Me‘âric 70/44’te de zikredildiği üzere, huşû‘ kelimesi “yere bakmak, düşkün olmak, zillet içinde kalmak ve eğik olmak” gibi anlamlara gelir. Bu kelime Kur’ân’da “derin bir saygı”yı ifade etmekte ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi inananlar için dünyada olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir.(32) Anlaşılan o ki, huşû‘ kelimesi mahşerdekinin aksine, dünya hayatında “derin bir saygı”yı ifade etmekte ve inananlar için olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir.

Huşû‘ ile aynı kökten gelen hâşi‘ah kelimesi, kıyâmet günü yeryüzünün haşmetini kaybetmesi anlamında, cansız varlıklar için de kullanılmaktadır.(33) Haşr 59/21’de Kur’ân’ın cansız dağlara indirilmesi durumunda, onların adeta canlanıp Allah’a derin saygıları nedeniyle parça parça olabileceği gerçeği de yine bu kelimeyle ifade edilmektedir. Tâhâ 20/108’de olduğu gibi, âhirette “bütün seslerin kısılması” anlamında bir çaresizliği ve boynu bükük olmayı da nitelendirmektedir. Bu anlamlardan farklı olarak, ilgili kelime bazı âyetlerde, azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmada da kullanılmaktadır.(34)

2. اَلَّذ۪ينَ يَظُنُّونَ اَنَّهُمْ مُلَاقُوا رَبِّهِمْ وَاَنَّهُمْ اِلَيْهِ رَاجِعُونَ “Onlar, Rablerine kavuşacaklarına ve O’na döneceklerine kesin olarak iman eden kişilerdir.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği, sabır ve salat ile Allah’tan yardım istemenin el-hâşı‘îne denen “derin duyarlılık sahipleri”nin dışındakilere ağır geleceğini beyan ettikten sonra, bu kişilerin derin duyarlılığının imanlarıyla ilgili olduğunu, bir taraftan Yüce Allah’a döndürüleceklerine, diğer taraftan da O’nunla karşılaşacaklarına yani O’na hesap vereceklerine kesin olarak inandıklarını mesaj olarak içrmektedir.

Hâkka 69/20’de geçen ظَنَنْتُ zanentü fiili ile buradaki يَظُنُّونَ yazunnûne fiili aynı manaya gelmekte ve tıpkı Bakara 2/249’da da geçtiği gibi “kesin olarak inanmak” anlamını vermektedir. Zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(35) diğerlerinde ise “zannetmek”(36) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır. Bu bağlamda tercümesinde genellikle hata yapıldığını düşündüğümüz bir âyeti hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Ey inananlar, zandan çok sakının! Çünkü zannın bir bölümü günahtır (haramdır).”(37) Bu âyetin, “Zannın çoğundan kaçının” şeklindeki tercümesinin doğru olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü âyetteki kesîr kelimesi ez-zann kelimesiyle değil, ictenibû emriyle ilişkilidir. Dolayısıyla âyetin anlamı “Zandan çok sakının” şeklindedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah’a derin saygı duyanların inanç konularında hiçbir tereddüt içerisinde olmadıkları, iman konularını tam bir gönül ferahlığı ve gönül huzuru içerisinde benimsedikleri belirtilmektedir. Bu çerçevede, ilk dönem muhataplarının en önemli sorunu olan âhirete inanç konusunda hiçbir şüphe içerisinde bulunmadıkları, Yüce Allah’a hesap vermeye kesin olarak iman ettikleri özellikle beyan edilmekte, huşu içerisinde olabilmenin en önemli tanıtıcı özelliğinin de bu olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

c) İsrailoğulları’na Uyarılar ve Nimetler

Yüce Allah, sûrenin 47-49. âyetlerinde yine İsrailoğulları’na yönelik nimetlerini hatırlamalarını emrettiğini bildirmekte, onları diğer insanlara farklı kıldığını, devamında şu buyruğu dile getirdiğini haber vermektedir: “Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, (o gün) hiç kimse hiç kimse için herhangi bir şey karşılayamaz (ödemede bulunamaz); hiç kimseden şefaat kabul edilmez; hiç kimseden fidye alınmaz; onlara yardım da edilmez.”

Ardından, İsrailoğulları’na yönelik Yüce Allah’ın bir nimeti daha hatırlatılmakta ve şöyle buyrulmaktadır: “Hani Biz sizi işkencenin en kötüsüne sürmekte ve oğullarınızı kes(tir)ip, kadınlarınızı (kızlarınızı) bırakmakta olan Firavun ailesinden kurtarmıştık. İşte bu size anlatılanlarda Rabbinizden büyük bir imtihan vardır.”

ı. İsrailoğulları’nın Farklılığı

يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَاَنّ۪ي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Ey İsrailoğulları! Size vermiş olduğum nimet(ler)imi ve sizi (bir zamanlar) âlemlere (inançsızlara) üstün kıldığımı hatırlayın!”

Âyetteki يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ yâ benî isrâîle hitabı “ey İsrailoğulları”; اذْكُرُوا üzkürû emri “hatırlayın”; نِعْمَتِيَ nı‘metiye tamlaması “benim nimet(ler)imi”; الَّت۪يٓ اَنْعَمْتُ elletî en‘amtü ifadesi “nimet verdiğim şeyleri”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَاَنّ۪ي ve ennî ifadesi “yine muhakkak ki ben”; فَضَّلْتُكُمْ faddaltüküm ifadesi “sizi üstün kıldım”; عَلَى الْعَالَم۪ينَ ‘ale’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlere” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na yönelik nimetlerinden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Bakara 2/40. âyette de açıkladığımız üzere, Bakara 2/122’de bir kez daha geçen bu âyette Yüce Allah, İsrailoğulları’na çeşitli nimetler verdiğini tekrar hatırlatmakta, bu çerçevede onları yaşadıkları dönemin inkârcılarına üstün tuttuğunu haber vermektedir. Yüce Allah’ın İsrailoğulları’nı âlemlere tafdîl ettiği, yani inkârcılara üstün kıldığı bilgisini vermektedir. Bu konuda Bakara 2/47, 122, A‘râf 7/140, Dühân 44/32 ve Câsiye 45/16 gibi âyetlerde de bilgiler yer almaktadır. Burada sözü edilen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi “âlemler” manasının ötesinde, “o dönemdekiler”,(38) özellikle de “inançsızlar” manasına alınmalıdır. Çünkü sözü edilen tafdîl eğer bilinen anlamda “üstünlük” ise müminler kâfirlerden zaten üstündür; yoksa bütün âlemlerdeki insanlardan üstünlük söz konusu değildir.

Esasında tafdîl kelimesi Ra‘d 13/4’te meyvelerin farklı özellikleri için kullanıldığı gibi “farklı tutmak” manasına alınırsa, İsrailoğulları’nın o dönemdekilerden farklı tutuldukları manasını verir. Çünkü Yüce Allah onlara düşmanlarına karşılık yardım etmiş ve kendilerini çeşitli nimetlerle buluşturmuştu. İşte Hz. Musa onlara Yüce Allah’ın bu tür nimetlerini hatırlatarak, put isteklerinin son derece yersiz olduğunu bildirmiş ve bunca nimetine rağmen Allah’ın dışında bir ilah aramanın ne kadar yanlış bir şey olduğunu kendilerine beyan etmek istemiştir.

ıı. Mahşere Karşı Duyarlılık Öğretisi

وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْز۪ي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْـًٔا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “Öyle bir güne karşı takvâlı (duyarlı) olun ki (o gün) kimse, kimseden hiçbir şey gideremez; onlardan şefaat kabul edilmez; kendilerinden fidye alınmaz; onlara yardım da edilmez.”

Âyetteki وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı olun, duyarlı olun”; يَوْمًا yevmen kelimesi “(şöyle) bir güne karşı”; لَا تَجْز۪ي lâ teczî fiili “karşılayamaz, gideremez”; نَفْسٌ nefsün kelimesi “hiçbir can, nefis”; عَنْ نَفْسٍ ‘an nefsin ifadesi “hiçbir candan, nefisten”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”;وَلَا يُقْبَلُ ve lâ yukbelü edilgen fiili “kabul edilmez”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan”; شَفَاعَة şefâ‘atün kelimesi “şefaat, aracılık”; وَلَا يُؤْخَذُ ve lâ yu’hazü edilgen fiili “ve alınmaz”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan”; عَدْل ‘adlün sözcüğü “fidye”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) değillerdir”; يُنْصَرُونَ yunsarûne edilgen fiili ise “kendilerine yardım edilmekte (olanlar), kendilerine yardım da edilmez” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na ve bütün muhataplara yönelik âhiret bilinci kazanmalarıyla ilgili uyarıları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri de Bakara 2/123’te geçmektedir. Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunda İsrailoğulları’nı muhatap alarak onların şahsında bütün insanlara hitap etmekte, mahşerde yaşanacak hakikatler hakkında çok önemli uyarılarda bulunmaktadır. Bu çerçevede hiçbir canın hiçbir candan hiçbir şey gideremeyeceği, sorumluluk üstlenemeyeceği, insanlardan herhangi bir aracılığın kabul edilmeyeceği, hiç kimseden fidye alınmayacağı ve nihayet hiç kimseye yardım da edilemeyeceği beyan edilmektedir. Bu âyet sorumlulukların şahsiliğini öğretmekte, mahşerde başkalarına güvenmenin kesinlikle geçerli olmayacağı ve herhangi bir iltimasın söz konusu edilemeyeceği belirtilmekte, bu arada Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin de hiç kimseye yardım edemeyeceği bildirilmektedir.

1. وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْز۪ي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْـًٔا “Öyle bir güne karşı takvalı (duyarlı) olun ki (o gün) kimse, kimseden hiçbir şey gideremez.” Bu cümlenin başında yer alan وَاتَّقُوا vettekû emri Bakara 2/2’de ele aldığımız üzere kelimenin kök anlamı nedeniyle “korunmak” demektir. Ancak daha geniş bir açıdan bakıldığında bunun “duyarlı olmak” manasında yorumlanması daha doğru görünmektedir. Bu arada âyette geçen يَوْم yevm kelimesinden maksat ise mahşerdir, âhirettir.

Âyette yer alan نَفْس nefs kelimeleri nekra geldiği için maksat herkesi içermesidir. Ayrıca شَيْـًٔا şey’en kelimesi de nekra olduğu için mahşerde hiç kimsenin hiç kimseye hiçbir şekilde yardım edemeyeceği, birbirleri için hiçbir şey ödeyemeyecekleri, başkası yerine ceza çekemeyecekleri, birbirlerine en küçük bir yardımlarının dahi olamayacağı gibi manalar içermektedir. Bazı müfessirlerimiz buradaki mesajı müminin kâfire veya kâfirin kâfire yardım edememesi şeklinde yorumlasa(39) da bu yaklaşım âyetin mesajına aykırıdır.

2. وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ “Onlardan şefaat kabul edilmez.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde hiç kimseden şefaatin kabul edilmeyeceğini ifade etmektedir. Önceki âyette de olduğu gibi buradaki mesajın kâfirlerle ilgili olduğu görüşü ileri sürülmektedir.(40)

“Şefaat” konusunda Zümer 39/44’te geniş bilgilendirmelerde bulunacağımız için burada aynı hususları tekrarlamak istememekteyiz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: “Şefaat” müşriklerin beklediği türden ise bu kesinlikle gerçekleşmeyecektir. Ancak Allah’ın razı olduklarına yine O’nun izin verip razı olduğu melekler tarafından cennette şefaat edileceği bildirilmektedir ki bu da kelimenin kök anlamı gereğince cennetteki derecelerin çift olması, katlanması, bir üst derecede olanlarla birlikte olunması manasında değerlendirilmelidir.

3. وَلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ “Kendilerinden fidye alınmaz.” Burada geçen عَدْل ‘adl kelimesi “fidye” demektir.(41) Yüce Allah mahşerde yaşanacak gerçekliklerden birisinin de hiç kimseden hiçbir fidyenin alınmaması şeklinde olduğunu beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/70’te şöyle buyrulmaktadır: “O (her nefis), bütün varını fidye olarak verse, yine de ondan kabul edilmez.” En‘âm 6/70’te geçen تَعْدِلْ ta‘dil fiili “fidye vermek” manasındadır;(42) daha önce geçen نَفْس nefs kelimesi nedeniyle müennes getirilmiştir ve inkârcı her nefsin mahşerde fidye vermek isteyeceğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah olumsuz insanların bir başka özelliğini işte bu cümlede zikretmekte, mahşerdeki azaptan kurtarılması için sahip olunabilecek ve feda edilebilecek ne kadar değer varsa hepsini fidye vermeye kalksa da bunun kesinlikle kabul edilmeyeceğini bildirmektedir.

Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(43) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(44) İşte âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle kendi “çocuklarını” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, onu feda etmeyi cân-ı gönülden isteyebileceklerdir.

Konuyu bütün detayıyla ortaya koyması bakımından Me‘âric 70/11-15. âyetleri hatırlatmak istiyoruz: “Birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın. Fakat ne mümkün!”

4. وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “Onlara yardım da edilmez.” Yüce Allah mahşer günü hiç kimsenin hiç kimseye hiçbir şekilde yardımının dokunmayacağını, hiç kimseden şefaatin kabul edilmeyeceğini ve hiç kimseden hiçbir fidyenin alınmayacağını beyan ettikten sonra, bu defa onlara mahşerde hiçbir şekilde yardım da edilmeyeceğini haber vermektedir.

Yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(45) Yüce Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi Kur’ân’da pek çok âyette bu beklenti reddedilmektedir.(46) Bu inkârcı insan tipinin dünyada da mahşer şartlarında da hiçbir şekilde yardıma mazhar kılınmayacakları ortaya konulmaktadır. Kur’ân’da bu gerçeği ifade eden pek çok âyet vardır.(47)

Şu‘arâ 26/93 ve Sâffât 37/25’te belirtildiği gibi, cehennemlikler birbirlerine yardım edemeyeceklerdir. Hatta daha önce de aktardığımız üzere Me‘âric 70/11-15’te beyan edildiği gibi, cehennemlikler azaptan kurtulmak için aileleri, çocukları dâhil herkesi fidye olarak vermek isteyeceklerdir. Ra‘d 13/18 ve Zümer 39/47’de geçtiği üzere, zâlimler yeryüzü ve bir o kadarı daha onların olsaydı azaptan kurtulmak için onu vermek isteyeceklerdir. Ancak Âl-i İmrân 3/91’de de ifade edildiği gibi, bu durum onlardan kesinlikle kabul edilmeyecektir. ‘Abese 80/34-37’de insanların birbirinden kaçacakları, dolayısıyla Allah’tan başka birinin yardımının da söz konusu olmayacağı anlatılmaktadır.

5. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını içermesi bakımından bazı âyetleri burada hatırlatmak istiyoruz.

a) Lokmân 31/33’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey İnsanlar! Rabbinize karşı duyarlı olun. Hiçbir babanın evlâdı, hiçbir avladın da babası adına hiçbir şey gideremeyeceği günden çekinin. Muhakkak ki, Allah’ın vaadi gerçektir. O halde sakın dünya hayatı sizi aldatmasın ve o çok aldatıcı (şeytan) sizi Allah ile aldatmasın.” Yüce Allah bu âyette mahşer gününün çok önemli bir özelliğini zikretmekte ve o gün hiç kimsenin hiç kimseye faydasının dokunamayacağını ana babalar ve çocuklar üzerinden vermektedir. İnsana en yakın olanlar kişinin ana babası ya da çocuklarıdır. Onların bile birbirine faydası olamayacağına göre gerisini düşünmeye bile gerek yoktur.

b) Benzer bir içerikte Fâtır 35/18’de şu bilgilere yer verilmektedir: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece görmedikleri halde Rablerine derin saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arınmaya çalışan kişi sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş sadece Allah’adır.” Yüce Allah bu âyette mahşer şartlarında mutlak adaletin sağlanacağını, günahların şahsiliğini, yardımlaşmanın olamayacağını, iman ve namaz ehli insanların uyarılabileceğini ve kendisini arındıran kişinin bunu kendi yararına gerçekleştirmiş olacağını gündeme getirmektedir.

c) Çeşitli âyetlerde de zikredildiği üzere mahşerde yardımlaşma olmayacaktır. Mahşerdeki yargılama esnasında ve sonrasında, günah yüklü kişi en yakınları bile olsa başkasından yardım alamayacaktır. Hiç kimse hiç kimsenin yükünü hiçbir şekilde taşıyamayacaktır. Nitekim ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; yalan konuşuyorlar” ifadesi, bu noktadaki farklı kanaatlerin ne kadar hatalı olduğunu ortaya koymaktadır. Bunun gerekçesi bu tür günaha dalmış ve tevbe etmeden ölmüş kişilerin mahşerde birbirlerinden kaçacak oluşlarıdır. Bu durum ‘Abese 80/34-37’de şu şekilde dile getirilmektedir: “Kişi işte o gün, kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuklarından kaçar. (Çünkü) o gün, herkesin kendine yetip artacak bir işi, meşguliyeti olacaktır.”

Mahşerde başkasına yardım etmek bir tarafa, kişinin kendi yakınlarıyla bile ilgilenemeyecek oluşu, yargılamada insanların birbirleriyle kesinlikle yardımlaşamayacağını göstermektedir. Bu durum, pek çok âyette dile getirilmektedir. Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu taşıyamayacaktır; hiç kimse başkasının günah yükünü çekemeyecek,(48) hiç kimse başkasından,(49) hiçbir baba oğlundan, oğul da babasından bir şey gideremeyecektir.(50)

Kişi en yakınından yardım istese de günah yükünden hiçbir şey başkasına devredilemeyecektir.(51) Yardım isteyenin imdadına yetişmek mümkün olmayacağı gibi,(52) kendisinden yardım istenenler de buna güç yetiremeyeceklerdir.(53) Çünkü orada alış veriş de kayırmacılık da olmayacaktır.(54) Azabı gördüklerinde, kendilerine tâbi olunanlar, tâbi olanlara sırtlarını dönecekler; aralarındaki bütün ilişkiler kökten kesilecek;(55) hiçbir dost başka bir dostundan yardım alamayacaktır.(56) Örneklerini çoğaltabileceğimiz bu âyetlerde de görüldüğü üzere, mahşerde yargılanma öncesinde ve o esnada herhangi bir yardımlaşma mümkün olmayacak, kişiler kendi yaptıklarını karşılarında bulacaklardır.(57)

Bu noktada Hz. Peygamber’in çevresindekilere ve kızına söylediği şu muhteşem sözün konuyla ilgili bütün âyetlerin mesajını nasıl ortaya koyduğu apaçık ortadadır: Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(58) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir:

يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fatıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı giderme konusunda) herhangi bir gücüm yoktur.”(59) Benzer şekilde Hz. Peygamber’in Kureyşlilere, Abdimenâf oğullarına, amcası Hz. Abbâs’a, Hz. Safiyye’ye ve nihayet kızı Hz. Fatma’ya söylediği “Nefisini(zi) Allah’tan satın almaya bak(ın); benim size faydam olmaz” hadisindeki mesaj da bundan başkası değildir.(60) İşte bu hadislerde verilen bilgi meselenin hiçbir eksik tarafının kalmadığını göstermekte, mahşerde herkesin kendi başının çaresine bakması gerektiğini ortaya koymuş olmaktadır.

ııı. Boğulmaktan Kurtarılmaları

وَاِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوٓءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ اَبْنَآءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَآءَكُمْ وَف۪ي ذٰلِكُمْ بَلَآءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظ۪يمٌ “Hani sizi işkencenin en kötüsüne süren ve oğullarınızı kestirip, kadınlarınızı sağ bırakmakta olan Firavun ailesinden kurtarmıştık. İşte bunda (size anlatılanlarda), Rabbinizden büyük bir imtihan vardır.”

Âyetteki وَاِذْ نَجَّيْنَاكُمْ ve iz necceynâküm fiili “hani sizi kurtarmıştık”; مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ min âli fir‘avne tamlaması “Firavun ailesinden, taraftarlarından”; يَسُومُونَكُمْ yesûmûneküm fiili “sizi sevk etmektedirler, sürmektedirler”; سُوٓءَ الْعَذَابِ sûe’l-‘azâbi tamlaması “azabın kötüsüne”; يُذَبِّحُونَ yüzebbihûne fiili “kesiyorlar(dı), kestiriyorlar(dı)”; اَبْنَآءَكُمْ ebnâeküm tamlaması “sizin erkek çocuklarınızı”;وَيَسْتَحْيُونَ ve yestahyûne fiili “ve sağ bırakıyorlar(dı)”; نِسَآءَكُمْ nisâeküm tamlaması “sizin kadınlarınızı”; وَف۪ي ذٰلِكُمْ ve fî zâliküm ifadesi “işte bunda vardır”; بَلَآء belâun kelimesi “bir bela, bir imtihan”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm tamlaması “sizin Rabbinizden”; عَظ۪يم ‘azîmun kelimesi ise “büyük” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’nı Firavun’un azabından kurtarmasıyla ilgili hatırlatması gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوٓءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ اَبْنَآءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَآءَكُمْ“Hani sizi işkencenin en kötüsüne süren ve oğullarınızı kestirip, kadınlarınızı sağ bırakmakta olan Firavun ailesinden kurtarmıştık.” Daha önce İsrailoğulları’na verilen ve genel olarak zikredilen nimet verilme işlemi bu âyette onlara yönelik özel bir nimet hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah, Hz. Peygamber döneminde yaşayan İsrailoğulları’na hitap etmekte, aslında Hz. Musa ve Firavun döneminde yaşanan olayı sanki o günkü muhataplar yaşamış gibi kendileriyle ilişkilendirerek atalarına yaptığı iyiliği kendilerine yapmış gibi sunmaktadır. Böylece iman edip Hz. Peygamber’e tabi olmaları durumunda benzer nimetlerin onlara da ikram ve ihsan edileceği dolaylı olarak müjdelenmiş olmaktadır. Daha önce Bakara 2/40 ve 47. âyetlerde geçtiği üzere, onlara sunduğu nimetleri genel olarak ifade ettikten sonra bu âyette detaya girmekte ve bu defa tek tek nimetlerini hatırlatmaktadır.

Bu âyetin benzerleri A‘râf 7/127, 141, İbrâhîm 14/6, Kasas 28/4 ve Mü’min 40/25’te de geçmektedir. Gerekli açıklamalarımızı A‘râf 7/141’de yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını belirtelim ki burada ve İbrâhim 14/6’da اَنْجَيْنَاكُمْ enceynâküm “sizi kurtarmıştık” ifadesi A‘râf 7/141’deاَنْجٰيكُمْ encâküm “sizi kurtarmıştı” şeklinde geçmektedir. Ayrıca burada ve İbrâhim 14/6’da yer alan يُذَبِّحُونَ yüzebbihûne “kestirmek” fiili A‘râf 7/141’de يُقَتِّلُونَ yukattilûne “öldürmek” şeklinde geçmektedir. Her üç âyet de aynı olayı içermekte ve Firavun’un adamlarının İsrailoğulları’na yaptığı büyük zulmü gündeme getirmektedir.

Firavun zorbalık yapıp gruplara ayırdığı ülkesinin halkını çeşitli meşguliyetlerle veya onları köleleştirerek zayıf düşürdükten sonra asıl amacını gerçekleştirmiş, erkek çocuklarını kestirmiş, kadınlarını ise serbest bıraktırmıştı. Erkek çocukların öldürtülüp kadınların sağ bırakılmaları esasında kadınlara yönelik pozitif bir ayırımcılık olarak görülmemelidir. Çünkü bir kadının elinden çocuğunu alıp onu öldürmek, kadına evlat acısı çektirmek anlamında en büyük acılardan biridir. Bu acıyı onlara yaşatmalarının muhtemel sebebi, onların erkek çocuk doğurmaları nedeniyle cezalandırılmalarıdır. Ayrıca geride sağ bırakılan kadınlardan kötü amaçlı istifade etmek, onları çirkin emellerine alet etmek de bir başka eziyet olarak görülmeli, bu istikamette yorumlanmalıdır.

O dönemde ve sonraki dönemlerde de yaygın olan kanaate göre, iktidarın elden gitmesi büyük çoğunlukla erkek çocuklar veya erkekler eliyle gerçekleştiği için, Mısır’daki Firavunlar erkek çocuklarını öldürtüp iktidarı elden bırakmamak noktasında kendilerince önlem alıyorlardı. 430 yıllık iktidarlarını kaybetmeme adına yaptıkları bu zulüm Hz. Musa tarafından İsrailoğulları’na hatırlatılmakta, Yüce Allah’ın bir lütfu olarak gündeme getirilmektedir. Büyücülerin verdiği bilgiye göre, bir erkek çocuğun Firavun’un iktidarını elinden alacağı korkusuyla bu zulmün yapıldığı iddiası ise büyücülerin gaybı bilmesi manasına geleceği için isabetli olamaz. Bunun yerine o dönemde bu şekilde bir kanaatin bulunduğunu belirtmek çok daha doğru ve daha ikna edicidir.

2. وَف۪ي ذٰلِكُمْ بَلَآءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظ۪يمٌ “İşte bunda (size anlatılanlarda), Rabbinizden büyük bir imtihan vardır.” Âyetin bu cümlesinde, yaşanan bütün olayların Yüce Allah tarafından yaşatılan büyük bir imtihan olduğu beyan edilmektedir. Âyette geçen بَلَآء belâ’ kelimesi “imtihan” manasına geldiği gibi “nimet” manasına da yorumlanabilir.(61) Çünkü Yüce Allah’ın sayılan türden büyük sıkıntılardan İsrailoğulları’nı kurtarmış olması büyük bir nimettir.

Kelimenin “sınav, imtihan” manası da elbette doğrudur. Çünkü insanların başına gelen sıkıntıların hepsi onlar için bir sınavdır. Yaşananlar Yüce Allah’ın izni ve yaratmasıyla meydana geldiği için bunların Yüce Allah’a nispet edilmesinde hiçbir sakınca yoktur. Bütün bunlar Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na yönelik büyük bir imtihanıydı ve onlardan zarar görmeden kurtarılmaları da kendileri için çok büyük bir nimet olarak yorumlanmalıdır.

A‘râf 7/129. âyette de dile getirdiği gibi Yüce Allah İsrailoğulları’nı düşmanlarından kurtarmış, kendilerini o topraklarda yönetime getirmişti ki nasıl davranacaklarını denesin, onları kontrol etsin. İşte bu denemede İsrailoğulları imtihanı kaybetmiş, tevhid öğretilerini kavmine tebliğ eden Hz. Musa’dan bir put edinmesini isteyerek korkunç bir hata işlemişlerdi.

Bu âyetlerin günümüze mesajı olarak şunları söyleyebiliriz: Şimdilerde de herkes Yüce Allah’ın kendisine verdiği nimetlerin veriliş gayesini bir imtihan olarak görmeli, yaratılış gayesine uygun davranarak bu imtihanı kazanmaya çalışmalıdır. Aksi takdirde, İsrailoğulları’nın başına gelen sıkıntıların benzerleri onların da başına gelecek ve istenmeyen akıbetler yaşanacaktır. Bu büyük örneklikten istifade etmenin yolu bu tür yaşananlardan dersler çıkarmaktan ve hayatı Yüce Allah’ın istediği gibi yaşamaktan geçmektedir. Aksi tavır ve davranışlar sadece ve sadece imtihanı kaybetmeye sebep olacaktır, vesselâm.

d) Denizin Yarılması

Yüce Allah, sûrenin 50-52. âyetlerinde İsrailoğulları için denizi yardığını, kendilerini kurtardığını, bakıp dururlarken Firavun’un taraftarlarını da denizde boğduğunu beyan etmekte, Hz. Musa’ya kırk gece (vahyetmek üzere) söz verdiğini, sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı ilah edindiklerini hatırlatmakta, o davranışlarından sonra şükretsinler diye kendilerini affettiğini hatırlatmaktadır.

ı. İnkarcıların Boğulması

وَاِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَاَنْجَيْنَاكُمْ وَاَغْرَقْنَآ اٰلَ فِرْعَوْنَ وَاَنْتُمْ تَنْظُرُونَ “Hani sizin için denizi yarmıştık; sizi kurtarmış, Firavun’un ailesini (destekçilerini) de siz bakıyorken (denizde) boğmuştuk.”

Âyetteki وَاِذْ فَرَقْنَا ve iz feraknâ fiili “hani ayırmıştık”; بِكُمُ biküm ifadesi “size, sizin için”; الْبَحْرَ el-bahra kelimesi “denizi”; فَاَنْجَيْنَاكُمْ fe enceynâküm fiili “ve sizi kurtarmıştık”;وَاَغْرَقْنَا ve ağraknâ fiili “ve (suda) boğmuştuk”; اٰلَ فِرْعَوْنَ âle fir‘avne tamlaması “Firavun ailesini”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; تَنْظُرُونَ tenzurûne fiili ise “bakıyordunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’nı denizde kurtarıp düşmanlarını boğması gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah İsrailoğulları’na yönelik bir başka nimetini hatırlatmakta ve Firavun’un zulmünden kaçarlarken önlerindeki denizi onlar için yardığını, onları kurtardığını, kendilerini takip eden Firavun ve ordusunu ise berikiler onlara bakıp dururken boğduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah Hz. Musa’yı ve kardeşi Hz. Harun’u Firavun’a göndermiş, İsrailoğulları’nı kendileriyle birlikte götürmelerini emretmiş,(62) Firavun ve adamları ise onları sabaha yakın bir zamanda takip etmişler, nerdeyse kendilerini yakalamışlardı.(63) Durumdan endişelenenlere hitaben Hz. Musa “Hayır, Rabbim benimledir” diyerek kendilerine moral vermiş,(64) ardından Yüce Allah’ın emri doğrultusunda asasını denize vurmuş ve deniz yarılarak her bir parçası adeta dağ gibi oluvermiş,(65) denizde kuru bir yol açılmıştı.(66) Bu konuyu Şu‘arâ’ 26/63-66’da geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Yüce Allah İsrailoğulları’nı Firavun’un kötü muamelesinden kurtarmak için önlerine denizi açtığını beyan ettikten sonra bu defa onları kurtardığını, Firavun’un adamlarını ise onlara bakıp durularken boğup helak ettiğini haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/65-66’da şöyle buyrulmaktadır: “Musa ve beraberindekilerin hepsini kurtardık; sonra geri kalanları ise boğduk.” Yüce Allah Hz. Musa’yı ve beraberindeki bütün inananları kurtardığını, diğerlerini ise boğduğunu beyan etmektedir. Hz. Musa ve beraberindekiler denizi karşıya geçmiş ve kurtulmuşlar, Firavun ve adamları ise denizin ortasında dalgaların arasında kalmış ve nihayet boğulmuşlardı.

Yûnus 10/90-92’de onların son anları hakkında bilgi verilmekte, özellikle Firavun’un imanının kabul edilmediği ve cesedinin ibret olsun diye kaybolmaktan kurtarıldığı haber verilmektedir. Yüce Allah’tan yana olanlar O’nun koruma garantisindedirler; O’na karşı ve düşman olanlar ise hayatın sıkıntılarıyla ve ölümün felaketiyle yüzleşecekler, mahşerde ise en korkunç akıbetin muhatabı olacaklardır. Kur’ân’da Firavun’un ve beraberindekilerin denizde boğulup helak edildiği çeşitli âyetlerde haber verilmektedir.(67)

Bu kıssada söylenmek istenen muhtemelen şudur: Yüce Allah için yola çıkanları Rabbimiz asla ve asla yalnız bırakmaz. ‘Ankebût 29/69’da beyan edildiği gibi “Allah yolunda fedakârlık yapanlara Rabbimiz bütün yollarını açacaktır.” İşte deniz de Allah’ın yol olarak yarattığı araçlardandır ve Hz. Musa Yüce Allah’ın emri doğrultusunda yola çıktığı için deniz de Hz. Musa’ya kuru ve güvenli bir yola dönüştürülmüştür. ‘Ankebût 29/26 ve Sâffât 37/99’da “Hz. İbrâhîm’in”, Şu‘arâ’ 26/62’de “Hz. Musa’nın”, Tevbe 9/40’ta “Hz. Muhammed’in” dediği gibi Yüce Allah’tan yana olanlar mağlup olmayacaktır.

Muhammed 47/7’de “Ey iman edenler, siz eğer Allah’a yardım ederseniz O da size yardım eder ve ayaklarınızı sabit kılar” buyrulmakta; Âl-i İmrân 3/139’da “Gevşemeyin, hüzünlenmeyin; eğer (Allah’a) inanıp güveniyorsanız siz galip geleceksiniz” müjdesi yer almaktadır. Mâide 5/56’da “Allah’a, Resülü’ne ve müminlere dost olanlar, yani Allah’ın tarafında olanlar mutlaka galip gelecektir” buyrulmakta, ayrıca Mücâdele 58/21’de “Allah ‘Ben ve benim elçilerim mutlaka galip geleceğiz’ diye yazmıştır” şeklinde beyan edilmektedir. Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, müminlere moral kazandırılması, inkârcılara ise gözdağı verilmesiyle ilgilidir.

ıı. İsrailoğulları’nın Dönekliği

وَاِذْ وٰعَدْنَا مُوسٰىٓ اَرْبَع۪ينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِه۪ وَاَنْتُمْ ظَالِمُونَ “Hani (kendisine vahyetmek üzere) Musa ile kırk gece için sözleşmiştik. Sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı (ilah) edinmiştiniz.”

Âyetteki وَاِذْ وٰعَدْنَا ve iz vâ‘adnâ fiili “hani vaad etmiştik, sözleşmiştik”; مُوسٰى Musa kelimesi “Musa’ya, Musa ile”; اَرْبَع۪ينَ لَيْلَةً erbe‘îne leyleten ifadesi “kırk gece”; ثُمَّ sümme edetı “sonra”; اتَّخَذْتُمُ ittehaztüm fiili “siz (put) edinmiştiniz”; الْعِجْل el-‘ıcle sözcüğü “buzağıyı”;مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; ظَالِمُون zâlimûne sözcüğü ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın Hz. Musa’nın Sina Dağı’na çıkışının ardından puta tapması gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ وٰعَدْنَا مُوسٰىٓ اَرْبَع۪ينَ لَيْلَةً “Hani (kendisine vahyetmek üzere) Musa ile kırk gece için sözleşmiştik.” Yüce Allah bu âyette Hz. Musa’yı bilgilendirmek üzere 40 gecelik bir süreç için onu özel bir eğitime tâbi tuttuğunu bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/142’de şöyle buyrulmaktadır: “(Vahyetmek üzere) Musa’ya otuz gece tayin etmiştik ve ona on gece daha ilâve etmiştik; böylece Rabbinin tayin ettiği vakit kırk geceyi bulmuştu.” Yüce Allah Hz. Musa’ya bilgi verilmesi için onu Sinâ Dağı’na 30 gecelik bir süre için çağırtmış, daha sonra bunu 10 gece daha artırmış ve toplam 40 gecelik bir süre belirlenmişti. İki âyet arasında zıtlık değil, birinde toplu bir ifade, diğerinde ise ayrıntılı bilgi söz konusu edilmektedir. Hâşâ Yüce Allah önce 30 gece belirleyip sonrasında ihtiyaç olunca 10 gece daha ilave etmiş değildi.

A‘râf 7/142. âyette sözü edilen 30+10 gecenin 40 gece olarak gündüzleri de içerdiği bilinmektedir. Çünkü Hz. Musa o süre zarfında gece ve gündüz orada bulunmuştu. Bu 30 günlük sürede önce onun dini duyarlılık elde edip donanımlı hale gelmesi ve dolayısıyla vahiy alabilmesi için rûhî bir hazırlık dönemi geçirdiği, bu bağlamda oruç tuttuğu, kalan 10 günde ise Tevrat’ın on emri olarak bilinen esasları aldığı ifade edilmektedir.(68)

Konuyla ilgili bir başka ihtimal ise Tâhâ sûresindeki anlatımdan anlaşılmaktadır. Tâhâ 20/83-84’te de ifade edeceğimiz üzere Hz. Musa çağrıldığı gün gelmeden önce Sina Dağı’na çıkmış, ancak ardından kavminin saptığı haberini alınca geri dönmüş, sonrasında kalan 10 günü de tamamlayarak süreyi 40 güne tamamlamıştı.

2. ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِه۪ وَاَنْتُمْ ظَالِمُونَ “Sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı (ilah) edinmiştiniz.” Bu ifade Bakara 2/92’de de geçmektedir. Yüce Allah Hz. Musa’nın Sînâ Dağı’na çıkışının ardından İsrailoğulları’nın bir buzağıyı ilah edindiklerini, çünkü zalimler olduklarını ifade etmektedir. Kur’ân’da on kez(69) geçen الْعِجْل/ عِجْل el-‘ıcl/‘ıcl kelimeleri “buzağı” manasına gelmektedir.

Âyette muhatapların “zalimlik”le nitelendirilmesinin sebebi, Lokmân 31/13’te de belirtildiği gibi inançta şirkin zulüm olduğu gerçeğidir. İnançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. Çünkü adalet bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir. Onların buzağıyı bir zulüm olarak ilah edindikleriyle ilgili çeşitli bilgiler Nisâ’ 4/153 ve A‘râf 7/148’de de zikredilmektedir.

A‘râf 7/142’de de beyan edildiği gibi, Hz. Musa Sînâ Dağı’na çıkınca kardeşi Hz. Harun’a şöyle demişti: “Kavmimin arasında benim yerime geç; onları ıslaha devam et (ıslaha çalış); (sakın) bozguncuların yoluna uyma!” Yüce Allah bu cümlede bir peygamber duyarlılığının nasıl olduğunu ortaya koymaktadır. Hz. Musa Sina Dağı’na doğru yola çıkmadan önce kardeşi Hz. Harun’a tembihte bulunmuş, bir anlamda kavmini başsız ve sahipsiz bırakmamıştır.

Hz. Musa, kavmini idare etmek için kardeşinden kendi yerine geçmesini istemiş, bu arada herhangi bir fesat durumunda ıslah için çaba sarf etmesini, toplumu bozmak isteyenlere uymamasını özellikle tembihlemişti. Bu kadar sıkı tembihte bulunmasının muhtemel sebebi, A‘râf 7/138. âyette dile getirildiği üzere kavminin ondan put edinmesini teklifleri ve yoldan çıkma eğiliminde olduklarını görmesiydi. Onların buzağıyı bir zulüm olarak ilah edindikleriyle ilgili bir bilgi Nisâ’ 4/153’te de zikredilmektedir.

Hz. Musa’nın özel uyarısındaki ıslah uyarısı, kavminin olumsuz tutumunu ve meydana gelebilecek bir fesat algısını içermektedir. Kaldı ki A‘râf 7/143. âyetin sonundaki “fesatçıların yoluna uyma” ifadesi, o toplumda böyle bir fesatçı grubun olduğunu göstermektedir. Onlar bulundukları toplumun bozulmasını sağlayacak korkunç bir istekte bulunmuş, denizi geçerek kurtuluş sahiline ulaştırıldıktan sonra çok kötü bir sapma göstermişlerdi. Böyle bir durumda “acaba Hz. Musa neden onlardan ayrılıp Sinâ Dağı’na çıkmıştı?” diye bir soru akla gelmektedir. Kanaatimizce yaşanan onca olayın ardından böyle bir durumda önce peygamberin bir arınma ve donanımlı hale getirilme ihtiyacı vardır; ardından da hayatın düzenlenmesine dair vahyin prensiplerine ulaşmalıydı; bunun için Rabbimizin çağrısına icabet etmiş ve Sinâ Dağı’na çıkmıştı.

Hz. Musa’nın 40 gecelik bir süreç için Sînâ Dağı’na çıkışının ardından nelerin olduğuyla ilgili olarak Tâhâ 20/83-86’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey Musa! Seni kavminden (ayrılmak üzere) acele ettiren nedir ki!’ (diye sormuştuk). (Musa da), ‘Onlar benim peşimdeler. Ey Rabbim! Memnun olasın diye sana (gelmek için) acele ettim’ demişti. (Allah şöyle) buyurmuştu: ‘Senden sonra biz, (Harun ile beraber geride kalan) kavmini imtihan ettik ve Sâmirî onları yoldan çıkardı.’ (Bunun üzerine) Musa, öfkeli ve üzüntülü olarak kavmine dönmüş ve onlara şöyle seslenmişti: Ey kavmim! Rabbiniz size güzel bir vaatte bulunmamış mıydı? Şu halde size vâde (zaman) mı çok uzun geldi; yoksa Rabbinizin gazabının size gelmesini mi istediniz de bana verdiğiniz sözden döndünüz?”

ııı. Şükretsinler Diye Bağışlanmaları

ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Sonra onun ardından şükredersiniz diye sizi affetmiştik.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; عَفَوْنَا ‘afevnâ fiili “affetmiştik”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizi”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “bundan sonra”; لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “şükredesiniz diye” demektir.

Burada şükretmeleri ümidiyle İsrailoğulları’nın hatalarının affedildiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah İsrailoğulları’nın Hz. Musa’nın Sînâ Dağı’na çıkışının ardından buzağıya tapınmaları günahını bağışladığını beyan etmekte, gerekçesini ise şükretmeleri şeklinde belirlediğini haber vermektedir. Bu âyette İsrailoğulları’na verilen bir başka nimet daha hatırlatılmaktadır.

Âyetin sonundaki “şükür” ifadesi bağlam gereği doğru ve sahih bir imana ulaşmak şeklinde anlaşılmalıdır. Elbette kendilerine Yüce Allah’ın verdiği çeşitli nimetler ve işledikleri şirk suçuna rağmen affedilmeleri de şükür için gerekçe olmalıdır. Âyette geçen عَفَوْنَا عَنْ ‘afevnâ ‘an kullanımı “birini bağışlamak” manasına gelmekte, âyetin sonundaki لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi ise sebebiyye manasına gelen كي key edatı konumunda kullanılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 47; Taberî, age., I, 248; Zemahşerî, age., I, 134.
• 2 - Bakara 2/49; A‘râf 7/141; İbrâhim 14/6; Kasas 28/5-6. 3 - Şu‘arâ’ 26/59. 4 - Bakara 2/57.
  • Bakara 2/49 A‘râf 7/141 İbrâhîm 14/6 Kasas 28/6 Şu‘arâ 26/59 Bakara 2/57
• 5 - Semerkandî, age., I, 47; Taberî, age., I, 249-250; Râzî, age., III, 33-34.
• 6 - Râzî, age., III, 39.
• 7 - Semerkandî, age., I, 48; Taberî, age., I, 252.
• 8 - Bakara 2/41, 89, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 9 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 10 - Semerkandî, age., I, 48; Zemahşerî, age., I, 134.
• 11 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 12 - Semerkandî, age., I, 48.
• 13 - “Zekât” kavramı hakkında detaylı bilgi için bkz. Mehmet Erkal, “Zekât” mad.. DİA, cilt: 44, ss. 197-207. 14 - Bakara 2/43, 83, 110, 177, 277; Nisâ 4/77, 162; Mâide 5/12, 55; A‘râf 7/156; Tevbe 9/5, 11, 18, 71; Meryem 19/31, 55; Enbiyâ 21/73; Hacc 22/41, 78; Mü’minûn 23/4; Nûr 24/37, 56; Neml 27/3; Rûm 30/39; Lokmân 31/4; Ahzâb 33/33; Fussilet 41/7; Mücâdele 58/13; Müzzemmil 73/20; Beyyine 98/5.
  • Bakara 2/43 Bakara 2/83 Bakara 2/110 Bakara 2/177 Bakara 2/277 Nisâ 4/77 Nisâ 4/162 Mâide 5/12 Mâide 5/55 A‘râf 7/156 Tevbe 9/5 Tevbe 9/11 Tevbe 9/18 Tevbe 9/71 Meryem 19/31 Meryem 19/55 Enbiyâ 21/73 Hacc 22/41 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/4 Nûr 24/37 Nûr 24/56 Neml 27/3 Rûm 30/39 Lokmân 31/4 Ahzâb 33/33 Fussilet 41/7 Mücâdele 58/13 Müzzemmil 73/20 Beyyine 98/5
• 15 - Benzer görüşler için bk. Taberî, age., XXX, 155-156.
• 16 - Nisâ’ 4/49; Nûr 24/21; Necm 53/32.
  • Nisâ 4/49 Nûr 24/21 Necm 53/32
• 17 - Bakara 2/43, 125; Âl-i İmrân 3/43; Mâide 5/55; Tavbe 9/112; Hacc 22/26, 76; Sâd 38/24; Feth 48/29; Murselât 77/48. 18 - Bakara 2/42, 125; Tevbe 9/112; Hacc 22/26, 77.
  • Bakara 2/43 Bakara 2/125 Âl-i İmrân 3/43 Mâide 5/55 Tevbe 9/112 Hacc 22/26 Hacc 22/76 Sâd 38/24 Fetih 48/29 Mürselât 77/48 Bakara 2/42 Bakara 2/125 Tevbe 9/112 Hacc 22/26 Hacc 22/77
• 19 - Ahmed b. Hanbel, III, 120, 231, 239.
• 20 - Bakara 2/224; Meryem 19/14, 32; Mümtehine 60/8. 21 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i ‘Imrân 3/92, 193, 198; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9; İnsân 76/5; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/18, 22. 22 - Mâide 5/2. 23 - Tûr 52/27-28. 24 - ‘Abese 80/13, 16. 25 - Mâide 5/96; En‘âm 6/59, 63, 97; Yûnus 10/22; İsrâ’ 17/67, 68, 70; Neml 27/63; ‘Ankebût 29/65; Rûm 30/41; Lokmân 31/32. 26 - Geniş bilgi için bk. Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, b-r-r maddesi.
  • Bakara 2/224 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Mümtehine 60/8 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/198 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9 İnsân 76/5 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/22 Mâide 5/2 Tûr 52/28 ‘Abese 80/13 ‘Abese 80/16 Mâide 5/96 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 Yûnus 10/22 İsrâ 17/67 İsrâ 17/68 İsrâ 17/70 Neml 27/63 ‘Ankebût 29/65 Rûm 30/41 Lokmân 31/32
• 27 - Râzî, age., II, 46. 28 - Semerkandî, age., I, 49; Taberî, age., I, 258; Zemahşerî, age., I, 136.
• 29 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138.
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138
• 30 - Semerkandî, age., I, 49.
• 31 - Semerkandî, age., II, 495. 32 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21
• 33 - Fussilet 41/39. 34 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • Fussilet 41/39 Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 35 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 36 - Bakara 2/78; Âl-i ‘Imrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussilet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucurât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14. 37 - Hucurât 49/12.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14 Hucurât 49/12
• 38 - Semerkandî, age., I, 546; Taberî, age., IX, 46.
• 39 - Semerkandî, age., I, 50.
• 40 - Semerkandî, age., I, 50.
• 41 - Semerkandî, age., I, 50; Taberî, age., I, 268; Zemahşerî, age., I, 139. 42 - Semerkandî, age., I, 458; Taberî, age., VII, 233; Zemahşerî, age., II, 34.
• 43 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14. 44 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 45 - Bakara 2/48, 214; Âl-i İmrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 46 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 111, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Yûnus 10/18; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/56, 75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussilet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25. 47 - Bakara 2/48, 86, 123; Âl-i İmrân 3/111; Hûd 11/113; Enbiyâ’ 21/39; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; Zümer 39/54; Fussilet 41/16; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Haşr 59/12.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/111 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Yûnus 10/18 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/56 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/111 Hûd 11/113 Enbiyâ 21/39 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Haşr 59/12
• 48 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 49 - Bakara 2/48, 123. 50 - Lokmân 31/33. 51 - Fâtır 35/18. 52 - İbrâhim 14/22. 53 - Yâsîn 36/75. 54 - İbrâhim 14/31. 55 - Bakara 2/166. 56 - Dühân 44/41; Me‘âric 70/10. 57 - Necm 53/39-41; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 İbrâhîm 14/22 Yâsîn 36/75 İbrâhîm 14/31 Bakara 2/166 Duhân 44/41 Me‘âric 70/10 Necm 53/41 Zilzâl 99/8
• 58 - Şu‘arâ 26/214. 59 - Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır. 60 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Menâkıb, 13; Müslim, İman, 351; Nesâî, Vesâyâ, 6; Dârimî, Rikâk, 23; Ahmed b. Hanbel, I, 206; II, 350, 399, 499.
  • Şu‘arâ 26/214
• 61 - Semerkandî, age., I, 547; Zemahşerî, age., II, 145.
• 62 - Şu‘arâ’ 26/52. 63 - Şu‘arâ’ 26/60-61. 64 - Şu‘arâ’ 26/62. 65 - Şu‘arâ’ 26/63. 66 - Tâhâ 20/77.
  • Şu‘arâ 26/52 Şu‘arâ 26/61 Şu‘arâ 26/62 Şu‘arâ 26/63 Tâhâ 20/77
• 67 - A‘râf 7/136; Yûnus 10/90; İsrâ’ 17/103; Tâhâ 20/78; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/66; Kasas 28/40; Sâffât 37/115; Mü’min 40/45; Zuhruf 43/55; Zâriyât 51/40; Kamer 54/42; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/25; Fecr 89/13.
  • A‘râf 7/136 Yûnus 10/90 İsrâ 17/103 Tâhâ 20/78 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/66 Kasas 28/40 Sâffât 37/115 Mü'min 40/45 Zuhruf 43/55 Zâriyât 51/40 Kamer 54/42 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/25 Fecr 89/13
• 68 - Semerkandî, age., I, 547; Zemahşerî, age., II, 145.
• 69 - Bakara 2/51, 54, 92, 94; Nisâ’ 4/153; A‘râf 7/148, 152; Hûd 11/69; Tâhâ 20/88; Zâriyât 51/26.
  • Bakara 2/51 Bakara 2/54 Bakara 2/92 Bakara 2/94 Nisâ 4/153 A‘râf 7/148 A‘râf 7/152 Hûd 11/69 Tâhâ 20/88 Zâriyât 51/26