Zümer Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 71 ve 73. âyetlerde geçen ve “gruplar, topluluklar” anlamındaki زُمَر zümer kelimesinden alan Zümer sûresi, inişe göre 77, resmî sıralamada ise 39. sûredir.

Zümer sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Sâd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “kâfirlerin Hz. Peygamber’i ve vahyi inkârcılığı”; (Sâd 4; Zümer 32, 59); “insanoğlunun yaratılışı” (Sâd 71-72, 76; Zümer 6); “muttakilerle ilgili bilgiler” (Sâd 49; Zümer 33); “dinle ilgili ihlaslılık gerekliliği” (Sâd 46; Zümer 3, 11, 14) gibi konular ele alınmakta ve birbiriyle konu birlikteliği sağlanmaktadır.

Zümer sûresi, Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği bilgisiyle başlamakta, dinin sadece ve sadece Allah’a aidiyeti vurgulanmakta, müşriklerin putlara tapınma gerekçesi, bunun yanlışlığı ve Yüce Allah’ın çocuk edinmekten uzak oluşunun vurgulanmasıyla devam etmektedir.

5. âyetten itibaren, göklerin ve yerin yaratılışıyla, gece-gündüz, Güneş ve Ay’ın sahip kılındığı sisteme dair bilgiler verilmekte, sonrasında insanın yaratılışı, ana rahimdeki süreci, insanların şükür veya nakörlüklerine Yüce Allah’ın bakışı, insanoğlunun nankörlüğü ve puta tapanların yanlış gidişatı hakkında bilgi verilmekte, bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayacağı beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitap edilmekte, dinin Yüce Allah’a aidiyeti üzerinde durulmakta, kaliteli kulların her bir sözü dinledikleri, ancak en güzelinde tâbi oldukları bildirilmekte, azabı hak edenlerle muttakilerin hiçbir şekilde bir olmayacaklarıyla ilgili ifadelere yer verilmektedir.

21. âyetten itibaren, kâinat kitabından yağmurla ilgili bir başlık verilmekte, hidayet üzere olanlarla kalbi katıların mukayesesi yapılmakta, vahyin özelliklerine değinilmekte, iyi ve kötü insanların akıbetine yer verilmekte ve Kur’ân’da her türden misalin verildiği beyan edilmektedir.

29. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın verdiği bir misal, insanların mahşerde birbiriyle tartışmaları, Allah’ın kuluna yeteceği, müşriklerin yanlış Allah inancı, inkârcıların rezil olacağı, vahyin indiriliş amacının insanların hidayete erdirilmesi olduğu hatırlatılmaktadır.

42. âyetten itibaren, insanlarınn vefatları ve uykularıyla ilgili ilahi prensip, şefaatin bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a ait oluşu, Yüce Allah’ın varlığı, tekliği, bilgisi ve kudreti, zalimlerin mahşerdeki çaresizlikleri, Allah’ın rızık vermedeki uygulaması dile getirilmektedir.

53. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’na yönelmenin gerekliliği, pişmanlık duymadan önce gerçekleştirilecek duruş, inkârcıların katı tutumu, Allah’ı hakkıyla takdir etmeyişleri beyan edilmektedir.

68. âyetten itibaren, Sûr borusuna üflenmesi, sonrasında mahşerde yaşanacakların bir kısmı, cehennemliklerin cehenneme, cennetliklerin ise cennete sevk edilecekleriyle ilgili temel bilgiler sûrenin son âyet grubunda ele alınan konuları oluşturmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 53-63. âyetlerinde günahları bağışlayıcılığını, kulların O’na yönelmeleri gerektiğini, pişmanlık verici durumlara düşmemeleri için yapmaları gerekenleri, aksi takdirde mahşerdeki sıkıntılı durumlarını, muttakilerin âhiretteki ödül hallerini ve Allah’ın mutlak yaratıcı ve bilgi sahibi oluşunu dile getirmektedir.

a) İlâhî Mağfiret ve Bundan Yararlanabilme

Yüce Allah, sûrenin 53-55. âyetlerinde bütün müminlere verdiği morali şu şekilde dile getirmektedir: “De ki (şu hitabımı tebliğ et): Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Muhakkak ki Allah bütün günahları bağışlayabilir. Muhakkak ki O, çok bağışlayandır; çok esirgeyendir.”

Ardından, bundan yani ilahi mağfiretten yararlanabilmek için gerekli olan üç hususa şu şekilde dikkat çekilmektedir: “Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün ve O’na teslim olun; sonra size yardım edilmez. Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmeden önce, Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur’an’a) tâbi olun!”

ı. Bütün Günahların Bağışlanabileceği

قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذ۪ينَ اَسْرَفُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَم۪يعًا اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “De ki: (Allah şöyle buyuruyor:) Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah’ın merhametinden ümit kesmeyin! Şüphesiz ki Allah bütün günahları bağışlayabilir. Şüphesiz ki O’dur sadece O el-ğafûr (çok bağışlayan); er-rahîm (çok merhamet eden).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَا عِبَادِيَ yâ ‘ıbâdiye hitabı “ey benim kullarım”; الَّذ۪ينَ اَسْرَفُوا ellezîne esrafû ifadesi “yazık etmiş kişiler, yazık edenler”; عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ ‘alâ enfüsihim ifadesi “onların nefislerine, kendilerine”; لَا تَقْنَطُوا lâ taknetû emri “sakın ümit kesmeyin”; مِنْ رَحْمَةِ اللّٰهِ min rahmetillâh tamlaması “Allah’ın rahmetinden, merahmetinden”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَغْفِرُ yağfiru fiili “bağışlar, bağışlaayabilir”; الذُّنُوب ez-zünûbe kelimesi “günahları”; جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepsini, tümünü”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; هُوَ huve zamiri “evet O’dur”; الْغَفُور el-ğafûru sıfatı “çok bağışlayan”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhamet eden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bağışlayıcılığı ve merhameti ile O’nun rahmetinden ümit kesilmemesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذ۪ينَ اَسْرَفُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّٰهِ “De ki: (Allah şöyle buyuruyor:) Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah’ın merhametinden ümit kesmeyin!” Yüce Allah nankör insanlarla ilgili bilgiler verdikten sonra, mesânîlik özelliği gereği sözü iyilere getirmekte ve onların hatalarını bağışlayabileceğini beyan etmektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu çerçevede bazılarını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Alimler, ayetin iniş sebebi hususunda çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu âyetin “Mekkeliler” hakkında nazil olduğunu söyleyenler vardır. Çünkü onlar, “Muhammed, putlara tapanların ve adam öldürenlerin bağışlanmayacağını iddia ediyor. Biz ise putlara taptık ve adam öldürdük. Dolayısıyla daha nasıl müslüman olabiliriz ki!” demişler, ayet bunun üzerine nazil olmuştur.

Başka bazıları âyetin, “müslüman olmayıp, arzu edip de tevbesinin kabul olmayacağından korktuğu için, Hz. Hamza’nın katili Vahşî hakkında nazil olduğu ve ayet nazil olunca müslüman olduğu da söylenmiştir. Hz. Peygamber’e, “Bu ayet ona mı mahsustur. Yoksa bütün müslümanlar için genel midir?” diye sorulduğunda Nebî(as), “Hayır, bütün müslümanlar için geneldir” buyurmuştur.

Bu ayetin, “câhiliyye döneminde büyük günahlar işleyip, İslâmiyet gelince, Yüce Allah’ın tevbelerini kabul etmeyeceği korkusu ile tirtir/titreyen bazı müslümanlar” hakkında nazil olduğu da söylenmiştir.

Bu ayetin, İyâş b. Ebî Rebî‘a ile Velîd b. Velîd ve bir grup müslüman hakkında nazil olduğu da söylenmiştir: Bunlar müslüman oldular; sonra fitneye düşüp dinden döndüler. Müslümanlar onlar hakkında, “Artık Allah onların tövbelerini kabul etmez” demeye başladılar. İşte bunun üzerine, bu ayetler nazil oldu. Hz. Ömer, bu ayetleri yazıp onlara gönderdi. Böylece onlar da müslüman olup, hicret ettiler.

Râzî bu olayları naklettikten sonra şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Bil ki ayetlerde gözden kaçırılmaması gereken şey, nüzül sebebinin özel oluşu değil, ayetin lafzının genel oluşudur. Dolayısıyla bu ayetlerin, işte yukarıda sayılan olaylardan dolayı nazil oluşu, hükmünün umûmî (genel) oluşuna manî değildir.”(1) Bu ve benzer olaylar başka tefsirde de nakledilmiştir.(2)

Âyetin iniş sebebi nakledilen rivayetler olabileceği gibi maksadın genel olduğunu kabul etmek de doğrudur; hatta âyetin mesajını evrensele taşımak ve bütün günahkarların tevbeye yönelmelerini sağlamak için bunu tercih etmek çok daha doğrudur. Nitekim Nisâ’ 4/48 ve 116’da şirkin bağışlanmayacağının beyan edilmesi, şirk üzere ölmeyle ilişkili olarak anlaşılmalı, şirkten de behemehal vazgeçilmesi gerektiği teşvik edilmelidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ile Nisâ’ 4/48 ve 116 arasında herhangi bir çelişki de yoktur. Çünkü Nisâ’da geçen ifadelerden maksadın şirk üzere ölmek olduğu açıktır. Nüzul sebebi rivayetlerinde aktarılan olayların Medine döneminde yaşanmış olması bu tür rivayetlerin güvenilirliğini zedelemektir. Bu yüzden mesajı genel için düşünmek en doğrusudur.

b) Bu âyetin Kur’ân’daki en dikkat çekici âyetlerden birisi olduğu söylenebilir. Hatta Nebî (as)’ın “Bu âyete karşılık dünya ve içindekilerin benim olmasını istemem (bunları tercih etmem)” buyurduğu rivayet edilmektedir.(3) Ancak âyetin müjde içeriyor oluşu insanları tembelliğe ve günah işlemeye teşvik de etmemelidir. En günahkar kişilerin bile bir an önce tevbe edip Allah’a yönelmelerinin teşviki söz konusudur. Zira devam eden iki âyette verilmek istenen mesaj tam da budur.

c) Âyetin başındaki قُلْ kul “de, söyle” emri, “şu hitabımı tebliğ et” manasına gelmektedir. Âyette yer alan عِبَادِيَ ‘ıbâdiye ifadesinden maksadın müminler olduğu kabul edilmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler kullanıkları isimlerde genellikle Abdüllât, Abdüluzza, Abdülmesih gibi ifadeleri tercih etmektelerdi.(4) Esasında bu ifade Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(5) övücü bağlamlarda zikredilmektedir. Bu konudaki âyetleri ve mesajlarını Furkân 25/63 ve Fecr 89/29-30’da ele almakta olduğumuz için burada detaya girmeyeceğiz.

Zümer 39/10’da da kısmen değindiğimiz üzere, bu cümlenin başında “tarafımdan”,(6) “benim adıma”, “şu hitabımı tebliğ et” gibi bir parantez içi cümleye ihtiyaç vardır. Çünkü burada Yüce Allah’ın mümin kullarına takva ile ilgili hitabı söz konusudur; zira başka hiçbir ihtimal âyetteki maksadı ve manayı ifadeye yetmez.

Yüce Allah Hz. Peygamber’den onun adına bu mesajı Allah’ın yiğit kullarına iletmesini emretmektedir. Bu ifade, sanıldığı veya iddia edildiği gibi müminlerin -hâşâ- Hz. Peygamber’in kulları olduğunu değil, bilakis herkesin Yüce Allah’ın kulu olduğunu öğretmektedir. Zaten İbrâhim 14/31 ve ‘Ankebût 29/56’daki kullanımlar da bunun delilidir.

Bütün mahlukat Yüce Allah’ın kuludur ve Meryem 19/93’te belirtildiği gibi herkes mahşerde kul olarak Yüce Allah’ın huzuruna getirilecektir. Esasında Cinn 72/19’da zikredildiği üzere, Hz. Peygamber için ‘abdüllâh denmesinin, dahası bazı âyetlerde(7) onun da diğer insanlar gibi beşer olduğuna vurgu yapılmasının amacı da bundan başkası değildir. Bu arada belirtelim ki ‘Ankebût 29/56’da “sadece bana kulluk edin” beyanı da söz konusu kabullerin ne kadar Kur’ansızlık olduğunun apaçık bir göstergesidir.

Konunun daha net bir şekilde anlaşılabilmesi için Âl-i İmrân 3/79-80. âyetleri hatırda tutmak gerekir. Âyetlerin meali şöyledir: “Hiçbir insanın, Allah’ın kendisine Kitap, hikmet (muhakeme gücü) ve nübüvvet (peygamberlik) vermesinden sonra (kalkıp) insanlara ‘Allah’ın peşi sıra (yanı sıra) bana kullar olun!’ demesi mümkün değildir. Bilakis (şöyle demeleri gerekir): Kitabı (vahyi kendiniz öğrenip başkalarına da) öğreterek ve (kendisinden) ders çalışarak rabbâniyyîn (Rabbe özel/kendini Rabbe adayan kullar) olun!’ (Hiçbir peygamber) size ‘Melekleri ve nebileri (peygamberleri) rabler edinin.’ diye de emretmez. Sizler Müslüman olduktan sonra (peygamberler) size kâfirliği emreder(ler) mi!?”

d) Bu arada âyette beyan edilen الَّذ۪ينَ اَسْرَفُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ “kendilerine yazık edenler” ifadesinden maksat, bütünüyle haddini aşanlar, sınırda durmayanlar, ilahi emirlere rağmen Yüce Allah’ın belirlediği yer kalmayanlardır. Esasında isrâf kavramı her ne kadar genellikle ekonomik ilişkilerde söz konusu ediliyor olsa da maksadın genel olduğunu kabul etmek durumundayız. Zira Allah’ın haram kıldığı eylemleri yapanlar o konularda belirlenen sınırları geçtikleri için bir çeşit israf gerçekleştirmişlerdir.

İşte kavramın öncesindeki عِبَادِي ‘ıbâdî “kullarım” ifadesi ve devam eden cümlelerde gelen “bağışlama müjdeleri” buradaki maksadın günah işlemek olduğunu ortaya koymaktadır. Esasında Nisâ’ 4/31 ve 110’da verilen bilgiler de istiğfar ve tevbeyle ilgili uyarılar da bunu desteklemektedir.

Bu arada yeri gelmişken bir hususa kısaca değinmek istiyoruz. İsrâf kavramı “aşırı gitmek” manasında Nisâ’ 4/6, Mâide 5/32, En‘âm 6/141, A‘râf 7/31, 81, Yûnus 10/12, 83, İsrâ’ 17/33, Tâhâ 20/127, Enbiyâ’ 21/9, Furkân 25/67, Şu‘arâ’ 26/151, Yâsîn 36/19, Zümer 39/53, Mü’min 40/28, 34, 43, Zuhruf 43/5, Dühân 44/31 ve Zâriyât 51/34. âyetlerde kullanılmakta, olumsuz içeriklerde ve ilahi yasaklar kapsamında zikredilmektedir.

e) Âyette asıl verilmek istenen mesaj ise لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّٰهِ “Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin” şeklinde belirlenmektedir. Konuyla ilgili Yûsuf 12/88’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey yavrularım! Gidin de Yûsuf ve kardeşinden (haber almayı) araştırın. Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin. Muhakkak ki kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez.”

Konuyla ilgili olarak Yüce Allah’ın rahmet, merhamet ve gücünden ümit kesmemeyle ilgili olarak Hıcr 15/55-56’da şöyle buyrulmaktadır: “(Melekler Hz. İbrâhim’e) ‘Sana gerçeği müjdeledik, sakın ümitsizliğe düşenlerden olma!’ demişlerdi. (İbrahim de onlara:) ‘Rabbinin rahmetinden sapıklardan başka kim ümit keser ki!’ cevabını vermişti.”

Yüce Allah’ın rahmet ve mehameti hiçbir günahtan küçük değildir ya da hiçbir günah ve hata Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden büyük değildir. Öyleyse her halü kârda Yüce Allah’a yönelmek bir kul olarak yapılabilecek en doğru şeydir.

Besmele’deki ve Fâtiha’daki rahmân ve rahîm sıfatları Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin evrenselliğini ortaya koymaktadır. Hatta “O, merhamet etmeyi kendi zatına yazmıştır (farz kılmıştır)” mealindeki En‘âm 6/12’de de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin oldukça geniş olduğu yine En‘âm 6/54 ve 147’de de belirtilmektedir.

Yüce Allah hiçbir sıfatı için böyle bir ifade kullanmamış, sadece merhametine dikkat çekmek için bu sıra dışı cümleyi tercih etmiştir. Buna yakın bir başka cümle de A‘râf 7/156’da yine “rahmet”iyle ilgili olarak benzer bir içerikte yer almaktadır. Bu anlamda olmak üzere Hz. Peygamber’in hadisinde “Yüce Allah’ın rahmetinin gazabını geçtiği” beyan edilmektedir.(8)

2. اِنَّ اللّٰهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَم۪يعًا اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki Allah bütün günahları bağışlayabilir. Şüphesiz ki O’dur sadece O el-ğafûr (çok bağışlayan); er-rahîm (çok merhamet eden).” Yüce Allah kendilerine yazık eden kullarının Allah’ın rahmet ve merhametinden ümitlerini kesmemeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, bütün günahları bağışlayabileceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu hatırlatmaktadır.

Âyetin bu cümlesi daha önce yorumladığımız Zümer 39/35. âyette yer alan “Böylece Allah, onların (dünyada) yaptıkları en kötü şeyleri bile örtecek, yapmış olduklarının en güzeliyle mükâfatlarını verecektir” müjdesiyle de muhteşem bir uum oluşturmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı Nisâ’ 4/48 ve 116’da geçen “Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz; bunun dışındakileri dilediğine bağışlayabilir” beyanıyla çelişmemektedir. Çünkü bu âyette sözü edilen durum elbette şirk üzere ölmektir. Zira vahyin indiriliş gayesi insanları işte bu şirk bataklığından kurtarmaktır. Dolayısıyla müşrikler eğer bu şirklerinden vazgeçer, istiğfar edip tevbe ederlerse Yüce Allah onları bağışlar.

Şirkin bir zulüm olduğu düşünüldüğünde Nisâ’ 4/110’da da belirtildiği gibi kişiler bir kötülük işlemeleri yani kendilerine zulmetmeleri durumunda Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunurlarsa Yüce Allah’ı çok bağışlayan ve çok merhamet eden olarak bulacakları müjdelenmektedir. İşte konuyla ilgili bütün âyetleri bir arada düşündüğümüzde herhangi bir ümitsizlik içine girmeye gerek olmadığı açıkça belirtiliyor demektir.

Bu âyetlerden hareket ederek bir Müslüman duruşu olarak şunu belirtmeliyiz: Müslümanlar her ne şartta olurlarla olsunlar Yüce Allah’ın merhametini yanıbaşlarında kabul etmeli, Yüce Allah’ın yardımını umarak ve hayatı O’nun şahitliğinde yaşayarak bir mümin duruşu sergilemelidirler. Müslüman demek Yüce Allah’a teslim olan kişi demektir. Çünkü Müslümana göre “Yüce Allah vardır ve mesele yoktur.”

Esasında unutulmamalıdır ki “hiçbir günah ve sorun Yüce Allah’ın rahmetinden ve kudretinden daha büyük değildir.” İbn Abbâs’ın da isabetle beyan ettiği gibi, mümin her hâlü kârda Yüce Allah’tan olan bir hayır ümidi içindedir. Çünkü mümin, bir sıkıntıya düştüğünde Allah’ın rahmetini bekler, gözetir; bolluk ve rahat zamanlarında ise O’na hamd eder.(9)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle ilgili son derece güzel bir değerlendirmede bulunan Râzî’nin ifadelerini bu vesileyle hatırlatmak istiyoruz:

“Bil ki bu ayet, ilâhî rahmetin olacağına şu bakımlardan delâlet eder”:

a) “Yüce Allah günahkârı ‘kulum’ diye adlandırmıştır. Kulluk ise kişinin ihtiyaç içinde olduğunu, zillete düştüğünü anlatır. Rahîm ve kerîm’e uygun düşen de miskin ve muhtaç kuluna hayır ve rahmetini bol bol vermesidir.”

b) “Yüce Allah, ‘mütekellim yâ’sı ile kullarını kendisine nispet ederek, ‘Ey kendi aleyhlerine olarak israf eden kullarım’ buyurmuştur. Yüce Allah’a nispet edilme şeref ve bahtiyarlığı ilahî azabtan emin olmayı ifade eder.”

c) “Yüce Allah ‘Kendi aleyhlerine olarak israf edenler’ buyurmuştur. Bu, ‘O günahların zararı bana değil, onlaradır. Dolayısıyla günahlardan ötürü zararın onlara yönelik olması onlara yeter. Öyleyse, bu kullara, ayrıca bir zararın verilmesine gerek yok’ demektir.”

d) “Yüce Allah, ‘Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin’ buyurarak, kullarını ümitsizliğe düşmekten menetmiştir. Bu nedenle, bu durum adeta bir ümit bekleme hususunda bir emir olur. Ümidi ve keremi beklemeyi emrettiğinde kerîm’e uygun düşen ancak keremdir yani cömertliktir.”

e) “Yüce Allah, önce ‘Ey kullarım’ demiştir. Buna uygun olan O’nun, ‘Rahmetimden ümid kesmeyiniz’ demesiydi. Ama o, böyle değil de, ‘Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyiniz’ buyurmuştur. Çünkü bizim ‘Allah’ dememiz, Allah’ın büyük ve yüce ismidir. Dolayısıyla, böylesi yüce bir isme nispet edilen rahmetin de rahmet ve lütuf çeşitlerinin de en büyüğü olması gerekir.”

f) “Yüce Allah, ‘Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyiniz’ buyurunca, gerekli olan, bunun peşi sıra, ‘Muhakkak ki O, bütün günahları bağışlar’ demesiydi. Ama O, böyle değil de, ‘Allah’ ismini tekrarlayarak, en büyük pekiştirmeyi ifade eden inne ‘muhakkak ki’ edatını eklemiştir. Bütün bunlar, Rahmân’ın vaadindeki mükemmelliğe delâlet eder.

g) “Eğer Yüce Allah, ‘O, günahları bağışlar’ demiş olsaydı, maksat yine anlatılmış olurdu. Ama O, buna pekiştirme ifade eden جَم۪يع cemî‘ ‘hepsini’ lafzını da eklemiştir. Bu da, rahmeti pekiştiren bir diğer husustur.”

h) “Yüce Allah, kendisini الْغَفُور el-ğafûr diye nitelendirmiştir. Bu lafız bağışlama hususunda çok 2ileri dereceyi ifade eder.”

i) “Yüce Allah kendisini الرَّح۪يم er-rahîm diye nitelendirmiştir. Bu sıfat ise mağfirete ilave bir mana ifade eder. Dolayısıyla, ‘O, ğafûr’dur’ sıfatı, ilahî cezayı gerektiren suç ve günahları sileceğine; ‘O, rahîm’dir’ ifadesi de, rahmeti ve mükâfaatı gerektiren şeyleri var edeceğine ve vereceğine bir işarettir.”

j) “Yüce Allah'ın اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ yani ‘ğafûr ve rahîm olan sadece O’dur O’ beyanı, hasr/kasr yani “vurgulu” bir mana ifade edip, ‘O’ndan başka ğafûr ve rahîm yoktur’ demektir. Bu durum, Yüce Allah’ın alabildiğine ğufran (bağışlama) ve rahmet (merhamet) sahibi olduğunu gösterir.”

“Bu nedenle işte bu on husus, ayette mevcuttur ve herbiri de Yüce Allah’ın rahmet ve mağfiretinin mükemmelliğini göstermektedir. Yüce Allah'tan, bunları elde etmemizi ve fazlu rahmeti sayesinde cezasından kurtulmamızı temenni ediyoruz.”(10)

Merhûm Râzî’nin bu harika değerlendirmesini aktarmakla rahmetle anılması için bir vesile oluşturmasını amaçlamıştık. Yaptığı duaya “amin” diyor ve Rabbimizin ona da bize de mümin kardeşlerimize de rahmetini esirgememesini niyaz ediyoruz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden ümit kesmemek gerektiğini beyan ettikten sonra şimdi ise bundan yararlanabilmenin gereklerine şu şekilde değinmektedir:

ıı. Bağışlanmak İçin İlk İki Şart

وَاَن۪يبُوٓا اِلٰى رَبِّكُمْ وَاَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ “Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün ve O’na teslim olun; sonra size yardım edilmez.”

Âyettekiوَاَن۪يبُوا ve enîbû emri “ve yönelin”; اِلٰى رَبِّكُمْ ilâ rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinize”;وَاَسْلِمُوا ve eslimû emri “ve teslim olun, teslimiyet gösterin”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَكُمُ min kabli en ye’tiyeküm ifadesi “size gelmesinden önce”; الْعَذَاب el-‘azâbü kelimesi “o azap”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا تُنْصَرُونَ lâ tunsarûne edilgen fiili ise “size yardım edilmez” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bağışlamasından yararlanabilmek için gerekli olan iki şart gündeme getirilmektedir.

1. وَاَن۪يبُوٓا اِلٰى رَبِّكُمْ “Rabbinize dönün!” Yüce Allah insanların sadece ve sadece O’nun bağışlayıcılığına sığınmamaları gerektiğini, O’nun rahmet ve merhametinden istifade edebilmek için bazı görevleri yerine getirmelerinin zorunlu olduğuna dikkat çekmektedir. Bu çerçevede “ilk” olarak “Rabbinize yönelin” buyrulmaktadır.

Çeşitli kalıplarda çeşitli âyetlerde geçen اَن۪يبُوا enîbû/inâbe kavramı “tevbe” manasında “yönelmek” demektir ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığının gerçekleşmesinin şartlara bağlı olduğunu, beraberinde birtakım fedakârlıklarda bulunulmasının gerekli olduğunu hatırlatmaktadır.

Bu konuda Mü’min 40/7’de meleklerin duasında yer alan ifadeler de oldukça dikkat çekicidir: “Arş’ı taşıyan ve bir de onun çevresinde bulunanlar (melekler), Rablerine hamd ederek tesbih ederler. O’na iman ederler ve Müminlerin bağışlanması için (şöyle) dua ederler: Ey Rabbimiz! Senin rahmet ve ilmin her şeyi kuşatmıştır. O halde tevbe eden ve senin yoluna gidenleri bağışla, onları cehennem azabından koru! (derler).”

Yüce Allah Ra‘d 13/27 ve Şûrâ 42/13’te kendisine inâbe edeni yani “yöneleni” hidayete erdireceğini söylemektedir. Demek ki hidayet için yöneliş şarttır. Dahası, Rûm 30/30-31’de “insanların bütün varlıklarını Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrat demek olan dine çevirmeleri gerektiği”nden söz edilmekte ve işte o dine yönelip müşriklerden olmamalarının zorunlu olduğu beyan edilmektedir.

2. وَاَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ “Size azap gelip çatmadan önce O’na (Rabbinize) teslim olun; sonra size yardım edilmez.” Yüce Allah insanların ilahi rahmet ve merhametten istifade edebilmelerinin “ikinci” şartını ise “kendilerine azap gelip çatmadan önce Allah’a teslim olmaları” şeklinde belirlemektedir. Yüce Allah’a teslimiyet O’nun bütün emir ve yasaklarına karşı kayıtsız şartsız boyun eğmeyi içermektedir.

Yüce Allah kendisine yönelik teslimiyeti, zamanı geçirmeden gerçekleştirilmesine de dikkat çekmektedir. Bu bağlamda Nisâ’ 4/18’de “ölüm anında yapılan tevbenin geçerli olmadığı”, hatta Yûnus 10/90’da salih amellerle ispatlanma zamanı kalmadığı için Firavun’un boğulma anındaki imanının da geçersiz sayıldığı bildirilmektedir.

Benzer ifadeler En‘âm 6/158 ve Mü’min 40/85’te de söz konusu edilmektedir. Böyle zamanı geçirilmiş özrün tevbe olmadığı ve ölüm anındaki imanın da kabul edilmeyeceği, bunun sonucunda insanların hiçbir şekilde hiç kimse tarafından yardımla buluşturulamayacağı da hükme bağlanmaktadır. Kur’ân’da bu gerçeği ifade eden pek çok âyet(11) vardır.

ııı. Bağışlanmanın Vazgeçilmez Esası

وَاتَّبِعُوٓا اَحْسَنَ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَكُمُ الْعَذَابُ بَغْتَةً وَاَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ “Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmesinden önce Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur’an’a) uyun!”

Âyetteki وَاتَّبِعُوا vettebi‘û emri “ve yine tâbi olun, uyun”; اَحْسَن ahsene kelimesi “en güzel(in)e”; مَآ اُنْزِلَ mâ ünzile ifadesi “indirilmiş olanın”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَكُمُ min kabli en ye’tiyeküm ifadesi “size gelmesinden önce”; الْعَذَاب el-‘azâbü kelimesi “o azap”; بَغْتَة bağteten sözcüğü “aniden”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; لَا تَشْعُرُونَ lâ teş‘urûne fiili ise “farkına varmazsınız, farkında değilken” demektir.

Burada insanların, farkına varamadan aniden gelecek azaptan önce vahye uymaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاتَّبِعُوٓا اَحْسَنَ مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ “Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur’an’a) uyun!” Yüce Allah rahmet ve merhametinden yararlanabilmek için “üçüncü” şartını Kur’ân’a tâbi olmak şeklinde belirlemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/18 ve 23’te de belirttiğimiz üzere, Kur’ân sözlerin en güzelidir. İşte bu yüzden Yüce Allah en güzel olarak tanıttığı Kur’ân’a tâbi olmayı ilahi merhametten yararlanabilmede esas olarak belirlemiştir.

a) A‘râf 7/3’te “vahye tâbi olmanın gerekliliği”ni açıklamaya çalışmıştık. Önemine binaen burada yeniden hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz: Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin gayesi insanların ona tâbi olmasıdır.

En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek “vahye tâbi olması” gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, Lokmân 31/21 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/55’te ise bu emir “bütün insanlara” yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Bu üç grup âyetten ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak “vahye”, insan olarak da “Hz. Peygamber’e” tabi olunması gerektiğidir; çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir.

Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. Çünkü En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in tâbi olduğu esas da vahiy olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

b) Burada geçen اَحْسَن ahsen kelimesi “en güzel” manasına gelmektedir ve müfessirlerimiz bu noktada “indirilenin en güzeli”nden maksadın ne olduğu noktasında farklı kanaatler ileri sürmüşlerdir. Bu bağlamda maksadın “Kur’ân”, “ilâhî mesajlar içinde kendileriyle takvaya erişilen mesajlar”, “nesh edici âyetler”, “Kur’ân’ın helalleri ve haramları” olduğu ileri sürülmektedir.(12) Bu çerçevede maksadın Kur’ân olduğu beyan edildikten sonra, gerekçesi de şöyle açıklanmaktadır:

Kur’ân’da ele alınan emirler, yasaklar, misaller, kıssalar, tartışmalar, ödül vaatleri, azap tehditleri daima en güzel şekilde sunulmaktadırlar. Onun emirlerini emretmek, yasaklarından kaçınmak da en güzel davranıştır. Çünkü yasaklamalar Kur’ân’da indirilen hükümlerdendir. Eğer insanlar vahiyde yasaklanan hususlara itibar etmeyip oları yapmaya devam ederlerse elbette bu defa da en çirkini yapmış olurlar.(13)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeden maksadın Kur’ân olduğunun bir delili A‘râf 7/3’teki şu beyandır: “Rabbinizden size indirilene (Kur’ân’a) uyun! O’nun peşi sıra (onu bırakıp da) başka dostlara uymayın! Ne kadar da azınız gerçeği hatırlıyorsunuz!”

2. مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَكُمُ الْعَذَابُ بَغْتَةً وَاَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ “Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmesinden önce.” Âyette yer alan بَغْتَةً bağteten kelimesi “aniden” manasına gelmekte ve Kur’ân’da genellikle Son Saat’in aniden geleceğiyle ilgili âyetlerde(14) zikredilmektedir. Zaten âyetin sonundaki وَاَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ “Siz farkında olmadan” ifadesinin verdiği mesaj da bunu desteklemektedir. Bir olayın “aniden” olması onunla ilgili insanların farkındalık içerisinde bulunmamaları demektir. Bu nedenle her an hazırlıklı olmak gerekmektedir.

Yüce Allah önceki âyette de hatırlattığı üzere, yönelişin ve teslimiyetin azap gelmeden önce gerçekleştirilmesi gerektiği gibi, Kur’ân’a tâbi olmanın da kişilere ansızın gelecek olan azaptan önce yaşanmasını emretmektedir. Zirâ önceki âyette ve En‘âm 6/158’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, ölüm anındaki özrün de tevbenin de imanın da hiçbir geçerliliği olmayacaktır.

İşte bu bağlamda Yüce Allah rahmet ve merhametinden yararlanılabilesi için azap gelmeden önce kendisine yönelmeyi, O’na teslim olmayı ve elbette bunları gerçekleştirebilmek için de vahye tâbi olmayı şart koşmaktadır.

Bu üç temel prensibi görmezlikten gelerek “Nasıl olsa Allah affeder” deyip duyarsız bir hayatı yaşamak “Allah ile aldanma”nın bir örneğini oluşturmaktan başka hiçbir işe yaramaz. Lokmân 31/33 ve Fâtır 35/5’te insanlar bu noktada açıkça uyarılmakta, ayrıca Hadîd 57/14’te ise bu şekilde aldananlara durumun mahşerde ifade edileceği beyan edilmektedir.

b) Pişmanlıklar ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 56-59. âyetlerinde istikamet sahibi olmayanların mahşerde dile getirecekleri birtakım pişmanlık cümlelerini şu şekilde aktarmaktadır: “(İnkarcı) kişinin ‘Allah’a karşı aşırı gitmemden dolayı âh yazıklar olsun (bana)! Gerçekten ben alay edenlerdendim’ demesi(nden önce vahye uyun)! Yahut ‘Allah beni hidayete erdirseydi, elbette mattakilerden olurdum’ demesi(nden önce vahye tâbi olun)! Veya azabı gördüğünde ‘Keşke benim için bir kez (dönmeye) imkân bulunsa da iyilerden olsam!’ demesi(nden önce vahye uyun)!”

Ardından, işte bu ifadeler karşısında kendilerine verilecek şu esaslı cevap da hatırlatılmaktadır: “Hayır (bunlar geçerli değil)! Âyetlerim sana gelmişti de sen onları yalanlamış, büyüklük taslamış ve inkârcılardan olmuştun.”

ı. Suçları Nedeniyle Hasret Çekilmesi

اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتٰى عَلٰى مَا فَرَّطْتُ ف۪ي جَنْبِ اللّٰهِ وَاِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِر۪ينَ “Herhangi bir kişinin ‘Allah’ın katında (O’nun buyruklarını) umursamamamdan dolayı ah, yazıklar olsun (bana)! Doğrusu ben alay edenlerdendim!’ demesi(nden önce Kur’an’a uyun)!”

Âyetteki اَنْ تَقُولَ en tekûle fiili “(şöyle) demesi(nden önce)”; نَفْس nefsün kelimesi “herhangi bir nefis, kişi”; يَا حَسْرَتٰى yâ hasratâ ifadesi “âh yazıklar olsun”; عَلٰى مَا فَرَّطْتُ ‘alâ mâ ferrattü ifadesi “aşırı gitmeme karşılık, hafife almama karşılık, ciddiye almamama karşılık”; ف۪ي جَنْبِ اللّٰهِ fî cenbillâhi tamlaması “Allah’ın katında, O’na karşı”; وَاِنْ كُنْتُ ve in küntü ifadesi “(meğer) ben (şöyle) idim”; لَمِنَ السَّاخِر۪ينَ lemine’s-sâhırîne ifadesi “alay edenlerden(dim)” demektir.

Burada inkârcı insanların mahşerde yaşayacakları pişmanlıklarla ilgili olarak dile getirecekleri “ilk pişmanlık” ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتٰى عَلٰى مَا فَرَّطْتُ ف۪ي جَنْبِ اللّٰهِ “Herhangi bir kişinin ‘Allah’ın katında (O’nun buyruklarını) umursamamamdan dolayı ah, yazıklar olsun (bana)!’ demesi(nden önce Kur’an’a uyun)!” Yüce Allah rahmet ve merhametinden yararlanabilmek için ileri sürdüğü üç temel prensibi hatırlattıktan sonra, bunları dile getirmesinin sebebini de beyan etmekte ve mahşer şartlarında nankör ve inkârcı insanların “üç” türlü yakınmada bulunacaklarını ifade etmektedir. Bu yakınma cümlelerinden “ilki”, “Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını hafife almış olma ve ilahi mesajlarla alay ediş” şeklinde belirlenmektedir.

a) Âyetin başında yer alan اَنْ تَقُولَ en tekûle ifadesi bazı âlimlerimiz tarafından اَلا تَقُولَ ellâ tekûle manasında kabul edilmiş ve cümleyi de “hiçbir insan … demesin diye” şeklinde yorumlamışlardır.(15) Metinde olmayan bir edatı çok büyük bir anlam zorunluluğu olmadıkça orada var kabul etmeyi doğru bulmadığımız için, biz tercümeyi de yorumlarımızı da olumlu cümle kalıpları üzerinden yapmayı tercih etmekteyiz.

b) Âyette geçen يَا حَسْرَتٰى yâ hasratâ ifadesi Yâsîn 36/30’da da ele aldığımız üzere, “eyvâh”, “yazıklar olsun bana”, “vay benim halime”, “âh, yazıklar olsun (bana)” gibi hayıflanma, alabildiğine bir kederlenme, hüzün ve pişmanlık manası içermektedir.

c) Cümlede yer alan عَلٰى مَا فَرَّطْتُ ‘alâ mâ farrattü ifadesi “ciddiye almamam nedeniyle”, “tefritimden dolayı”, “umursamamam nedeniyle”, “işlediğim kusur sebebiyle” gibi anlamlar vermekte ve kişinin ilahi buyruklara karşı ilgisiz, tepkisiz ve umursamaz halini ifade etmektedir.

d) Âyette yer alan ف۪ي جَنْبِ اللّٰهِ fî cenbillâhi ifadesi ise Yüce Allah’ın fiziksel anlamda “yanı, tarafı” şeklinde yorumlanmamalıdır. Buna dikkat eden âlimlerimiz söz konusu ifadeyi “Allah’a karşı”, “Allah’ın yanında”, “O’na kullukta”, “O’na itaatta”, “O’nun zatında”, “O’nun emri hususunda” şeklinde yorumlamışlardır.(16)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle bütünüyle kulun Yüce Allah’ın rızası dışındaki halini ortaya koymaktadır. Belli ki bu insan tipi Yüce Allah’ın rızasını hiç önemsememiş, O’nun emirlerine itibar etmemiş, O’nun yanında yani katında ve huzurunda iyi bir yer edinmek için hiçbir çaba sarfetmemiştir.

2. وَاِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِر۪ينَ “Doğrusu ben alay edenlerdendim!’ (demesinden önce).” Cümlenin başındaki اِنْ in edatı “şart” edatı değil, inne edatının şeddesizleştirilmiş halidir. Yüce Allah vahye tâbi olmanın zamanını geçirmemek gerektiğini beyan bağlamında yaptığı ilk uyarının iki pişmanlık tarafının bulunduğunu hatırlatmakta ve bunun ikinci cümlesinin ise “ben alay edenlerdendim” şeklinde olacağını haber vermektedir.

Daha önce yorumladığımız Zümer 39/48’e de ifade ettiğimiz üzere, inkârcılar peygaberlerin tebliğ ettiği bütün değerlerle alay etmişler, onları yalancılıkla suçlamışlar, sonrasındaysa alay edip durdukları her ne varsa hepsinin gerçek olduğunu görerek pişmanlık yaşamış olacaklardır. İşte inkârcıların mahşerde dile getirecekleri pişmanlık ifadelerinden birisi de bu âyette beyan edilmekte, muhataplara hatırlatılmaktadır.

ıı. Muttaki Olabilmek İçin Dünyaya Geri Dönüş İsteği

اَوْ تَقُولَ لَوْ اَنَّ اللّٰهَ هَدٰين۪ي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّق۪ينَ اَوْ تَقُولَ ح۪ينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ اَنَّ ل۪ي كَرَّةً فَاَكُونَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ “Veya ‘Allah beni doğru yola ulaştırsaydı, elbette muttakîlerden (duyarlı olanlardan) olurdum!’ demesi(nden önce Kur’an’a uyun)! Veya azabı (ateşi) gördüğünde ‘Keşke benim için bir kez (dünyaya dönme) imkânı olsa da güzel davrananlardan olsam!’ demesi(nden önce Kur’an’a uyun)!”

Buradaki اَوْ تَقُولَ ev tekûle fiili “veya (şöyle) demesi(nden önce)”; لَوْ اَنَّ اللّٰهَ lev ennellâhe ifadesi “muhakkak ki eğer Allah (şöyle yapsaydı)”; هَدٰين۪ي hedânî ifadesi “beni hidayate erdirseydi”; لَكُنْتُ leküntü fiili “elbette olurdum”; مِنَ الْمُتَّق۪ينَ mine’l-muttakîne ifadesi “takva sahiplerinden, duyarlı kişilerden”; اَوْ تَقُولَ ev tekûle fiili “veya (şöyle) demesi(nden önce)”;ح۪ينَ تَرَى hîne terâ ifadesi “gördüğü zaman”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “o azabı”; لَوْ اَنَّ ل۪ي lev enne lî ifadesi “benim için (imkan, hayat) olsaydı”; كَرَّةً kerraten kelimesi “bir kez daha”; فَاَكُونَ fe ekûne fiili “ben de (şöyle) olurdum”; مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ mine’l-muhsinîne ifadesi ise “muhsinlerden, iyi işler yapanlardan” demektir.

Burada inkârcı insanların mahşerde yaşayacakları pişmanlıklarla ilgili olarak dile getirecekleri “ikinci ve üçüncü” pişmanlık ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. اَوْ تَقُولَ لَوْ اَنَّ اللّٰهَ هَدٰين۪ي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّق۪ينَ “Veya ‘Allah beni doğru yola ulaştırsaydı, elbette muttakîlerden (duyarlı olanlardan) olurdum!’ demesi(nden önce Kur’an’a uyun)!” Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki çaresiz çırpınışları bağlamında bu defa Allah’ı suçlama cümlelerini kullanacaklarını haber vermektedir.

Bu ifade En‘âm 6/148’de geçtiği üzere, onların dünyadayken dile getirdikleri şu cümlelerine çok benzemektedir: “Putperestler (şöyle) diyecekler: Allah dileseydi ne biz ortak koşardık ne de atalarımız. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık.” Bu âyetin bir benzeri Nahl 16/35’te de geçmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ilerleyen dönemde tam da kaderciliği, alınyazıcılığı benimseyen bir anlayışla ve suçu Allah’a atarak O’nun dilemesi durumunda kendilerinin de geçmiş atalarının da şirk koşmamış, hiçbir şeyi de haram kılmamış olacaklarını dile getireceklerini haber vermektedir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bunlar Yüce Allah’a iftira etmeye alışmıştı ve inançsızlıklarını da yanlış uygulamalarını da Allah’a iftira etmek üzerine inşa etmiş, yalandan geri durmamışlardı.

Bu yaklaşım gereği, tıpkı İblis’in kendi suçunu Yüce Allah’a atması gibi,(17) bunlar da onun yolunu izlemişler ve kendi tercihlerinin sebebini Yüce Allah’ın kaderi diyerek saptırmışlardı. Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden birisi İbrâhim 14/21’de şu şekildedir: “Onlar da şöyle demiş (olacaklar): Allah bize hidâyet etseydi biz de size hidayet ederdik.”

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken cümlelerden birisi de En‘âm 6/157’deki şu ifadedir: “Yahut ‘el-Kitâb (ilahi mesaj) bize indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik).” Benzer bir mesaj Sâffât 37/168-169’da da söz konusudur. İşte bu ve benzer bahanelerin hiçbir işe yaramayacağı Zümer 39/59’da çok net ifadelerle ortaya konulmaktadır.

2. اَوْ تَقُولَ ح۪ينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ اَنَّ ل۪ي كَرَّةً فَاَكُونَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ “Veya azabı (ateşi) gördüğünde ‘Keşke benim için bir kez (dünyaya dönme) imkânı olsa da güzel davrananlardan olsam!’ demesi(nden önce Kur’an’a uyun)!” Yüce Allah inkârcıların mahşerde dile getireceklerini bildirdiği isteklerinden birisinin “yeniden dünyaya gönderilme” şeklinde olacağını haber vermektedir. Nankörler mahşerde azabı gördüklerinde geri dönmeyi çok arzu edecekler; ancak bu arzuları hiçbir şekilde ciddiye ve dikkate alınmayacaktır. Bu konuda Kur’ân’da çok net ifadeler yer almaktadır.

Fecr 89/24’te ele aldığımız üzere, mahşerdeki yargılanma esnasında suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir. Bu konuda pek çok âyetin(18) bulunduğunu belirterek, şu hususa dikkat çekmekle yetinmek istiyoruz: Âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/28’de beyan edildiği gibi, ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir.

Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”, İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”, Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

Bu detaya girmeden yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle uyumlu bir mesaj içeren iki âyeti hatırlatmak istiyoruz:

Bakara 2/167: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık.” Bu âyette derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir.

Furkân 25/27-28: “O gün zalim kişi ellerini ısırıp, ‘Ne olaydı, keşke ben elçiyle beraber bir yol edineydim! Vâh bana, ne olurdu, keşke ben falanı dost tutmasaydım’ diyecektir.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus cehennemliklerin dünyaya yeniden gönderilme arzularıdır. Mü’minûn 23/100 ve Fâtır 35/37’de de dile getirildiği gibi, onların bu tür istekleri kesinlikle reddedilecek ve inkârcılar bu arzularına ulaşamayacaklardır.

ııı. İnkarcıların Bahanelerinin Reddedilişi

بَلٰى قَدْ جَآءَتْكَ اٰيَات۪ي فَكَذَّبْتَ بِهَا وَاسْتَكْبَرْتَ وَكُنْتَ مِنَ الْكَافِر۪ينَ “(Allah, bu isteği dile getirenlere şöyle diyecektir): Hayır! Ayetlerim elbette sana gelmişti de sen onları yalanlamış, kibirlenmiş ve kâfirlerden olmuştun.”

Âyetteki بَلٰى belâ edatı “hayır”; قَدْ جَآءَتْكَ kad câetke fiili “elbette sana gelmişti”; اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim âyetlerim”; فَكَذَّبْتَ fe kezzebte fiili “ve sen yalanlamıştın”; بِهَا bihâ ifadesi “onları”; وَاسْتَكْبَرْتَ ve’stekberte fiili “ve kibir göstermiştin”; وَكُنْتَ ve künte fiili “ve (şöyle) olmuştun”; مِنَ الْكَافِر۪ينَ mine’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirlerden, inkarcılardan (olmuştun)” demektir.

Burada inkârcı insan tipinin ileri süreceği bahanelere karşı Yüce Allah’ın vereceği susturucu cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumunu yaptığımız Zümer 39/57. âyette de dile getirdiğimiz üzere, müşriklerin veya inkârcıların bahane üreten her türlü ifadelerini bu âyette reddetmektedir. Bu çerçevede âyet بَلٰى belâ edatıyla başlamakta ve önceki cümlelerde yer alan bahane türü bütün sözleri reddeden bir anlam içermekte, mahşer şartlarına gelindiği için artık işin işten geçtiğini manaya katmaktadır.

Bu âyet Bakara 2/170, Mâide 5/104, En‘âm 6/148, A‘râf 7/28, Nahl 16/35, Şu‘arâ’ 26/74, Lokmân 31/21 ve Sâd 38/7 gibi âyetlerde dile getirilen taklitçilik veya suçu Yüce Allah’a atma girişimlerinin tamamının geçersiz olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah inkârcı insanı muhatap alacak ve ona “Sana âyetlerim gelmişti; sen onları yalanlamış, kibir göstermiş ve kafirlerden olmuştun” buyurarak, bütün bu olumsuz eylemleri “muhatap zamiri olan sen” ifadesini kullanarak muhatapla ilişkilendirmektedir.

Bu âyet aynı zamanda kendilerini başkalarının saptırdığını söyleyip(19) sorumluluktan kurtulmak isteyenlere de esaslı bir cevap teşkil etmekte ve sorumlulukların şahsi olduğunu herkese öğretmektedir. Bu ifade Yüce Allah’ın İblis’le ilgili ifadelerinde de yer almaktadır.(20)

Âyetten evrensel manada anlaşılması gereken şey, her kime Yüce Allah’ın âyetleri ulaşır da onların hepsini veya herhangi birisini yalanlarsa, zamanı geçtiği veya kendisini ilgilendirmediği gerekçesiyle âyetlere karşı kibir gösterirse, dahası onları inkâr ederse artık kafirlerden olacağı beyan edilmektedir.

Mahşerde bu ifadeye muhatap olacak kişilerin de benzer itiraflarda bulunacakları En‘âm 6/130, Zümer 39/71 ve Mülk 67/8-11 gibi âyetlerde dile getirilmektedir. İtiraflar ne boyutta olursa olsun, bunların hiçbiri sonucu değiştirmeyecektir.

c) İnkârcıların ve Muttakilerin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 60-63. âyetlerinde Hz. Peygamber’in Allah hakkında yalan söyleyenlerin Kıyamet gününde yüzlerinin kapkara olduğunu göreceğini, kibirlenenler için cehennemde yer olduğunu bildirmekte, takvâ sahiplerini başarıları sebebiyle kurtuluşa erdireceğini, onlara hiçbir fenalık dokunmayacağını ve mahzun da olmayacaklarını müjdelemektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın mutlak kudreti şu şekilde dile getirilmektedir: “Allah her şeyin yaratıcısıdır. O, her şeye vekîldir. Göklerin ve yerin anahtarları sadece O’nun (yanında)dır. Allah’ın âyetlerini inkâr edenler var ya, işte onlar hüsrana uğrayanların ta kendileridir.”

ı. İnkarcıların Kapkara Yüzleri

وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ تَرَى الَّذ۪ينَ كَذَبُوا عَلَى اللّٰهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ اَلَيْسَ ف۪ي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَكَبِّر۪ينَ “Allah hakkında yalan söyleyenlerin kıyamet gününde yüzlerinin kapkara olduğunu görürsün. Kibirlenenler için cehennemde yer mi yok!”

Âyetteki وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ ve yevme’l-kıyâmeti tamlaması “ve Kıyamet günü”; تَرَى terâ fiili “göreceksin, görürsün”; الَّذ۪ينَ كَذَبُوا ellezîne kezebû ifadesi “yalanlayanları, yalanlamış olan kişileri”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’ı”;وُجُوهُهُمْ vucûhuhum tamlaması “onların yüzleri”; مُسْوَدَّةٌ müsveddetün sözcüğü “kapkara(dır), kapkara olacaktır”; اَلَيْسَ eleyse ifadesi “(şöyle) değil midir, yok mudur”; ف۪ي جَهَنَّمَ fî cehenneme ifadesi “cehennemde”; مَثْوى mesven kelimesi “yer, barınak”; لِلْمُتَكَبِّر۪ين li’l-mütekebbirîne ifadesi ise “kibirlenenler için” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan isnat edenlerin kıyamet günündeki yüz ifadeleri ve cehennemlik oluşlarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ تَرَى الَّذ۪ينَ كَذَبُوا عَلَى اللّٰهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ “Allah hakkında yalan söyleyenlerin kıyamet gününde yüzlerinin kapkara olduğunu görürsün.” Yüce Allah Hz. Peygamber başta olmak üzere herkese seslenmekte ve dünya hayatındayken Allah’a yalan isnat edenlerin Kıyamet gününde yüzlerinin kapkara kesileceğini haber vermektedir.

a) Âyette yer alan الَّذ۪ينَ كَذَبُوا عَلَى اللّٰهِ “Allah’a yalan isnat edenler”den maksadın inkârcılar ve müşrikler olduğu açıktır. İşte bunların Yüce Allah’a isnat ettikleri yalanların ise pek çok âyette zikredilidği üzere “Allah’ın çocuk edindiği”, “Allah’ın ortakları bulunduğu”, “başka varlıklara tapınılabileceği”, “putların şefaat edebilecekleri”, “Allah’ın çirkinlikleri emrettiği”,(21) “Rahman dileseydi başka varlıklara tapmazdık”(22) iddiaları gibi iftiralar olduğu dile getirilmektedir.(23)

Yüce Allah’a isnat ettikleri yalan bağlamında O’nun insanlar için “birtakım günahlar takdir ettiği”ni söyleyenlere karşı Hz. Peygamber’den şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: “Namaz kılan, Kur'ân'ı okuyan birtakım kimselere ne oluyor ki onlar, Allah’ın insanlar hakkında günahları takdir ettiğini iddia ediyorlar! Böyle yapmakla onlar Allah adına yalan uydurmuş oluyorlar. Allah onların yüzlerini kara çıkaracaktır.”(24)

b) وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ “Yüzleri kapkaradır.” Yüce Allah kendisine yalan isnat edenlerin mahşerde alacağı yüz ifadelerini haber vermekte ve yüzlerinin kapkara kesileceğini bildirmektedir. İnkarcıların cehennemlik olacağı ve yüzlerinin kararacağı başka âyetlerde şu şekilde dile getirilmektedir:

Kıyâmet 75/24-25: “O gün bazı asık yüzler de vardır ki belkemiklerini kıran bir felâkete uğratılacaklarını sezeceklerdir.” Kur’ân’da “azgın”, “kibirli” ve “suratını asmış” nankör kişiyi tarif eden bir içerikte sadece Müddessir 74/22’de geçen besera kelimesi, sözünü ettiğimiz bu konuya uygun olarak “cehennemliklerin yüzlerine yansıyacak perişan hal”i ifade etmektedir.

Kıyâmet 75/24’te yer alan “perişan ve asık yüzler” tanıtımı, Kur’ân’da başka âyetlerde başka kelimelerle açıklanmaktadır. Meselâ, bu yüzler için yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “kararmış”;(25) “sıkıntıdan dolayı toza toprağa bürünmüş, karanlığa mahkûm edilmiş”;(26) “mahcubiyetten öne düşmüş, zillet içinde yıkılmış, işi bitmiş, eli kolu dökülmüş”(27) ifadeleri kullanılmaktadır.

Ayrıca bu yüzlerin sahiplerinin “tarifi imkânsız kızgın bir ateşi boylayacağı, umutsuzluk ve kaynatılmış bir pınardan içecekleri, doyurmayan ve beslemeyen kuru dikenden başka yiyeceklerinin bulunmayacağı” belirtilmektedir.(28) Anlaşılıyor ki cehennemlikler için orada hiçbir şekilde iyi hal olmayacak, cehennemlikler her aşaması zorluk ve azapla şekillenecek bir azap hayatı yaşamış olacaklardır. Rabbimizden niyazımız bizi de bütün müminleri de bu korkunç akıbetten korumasıdır.

2. اَلَيْسَ ف۪ي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَكَبِّر۪ينَ “Kibirlenenler için cehennemde yer mi yok!” Bu ifadenin “kâfirler” için olanı daha önce yorumladığımız Zümer 39/32 ve ayrıca ‘Ankebût 29/68’de de geçmektedir. Yüce Allah kendisine yalan isnat eden, âyetlere karşı kibirlenen ve kafirlerden olanlar için cehennemde yer bulunduğunu bildirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda ise Kur’ân’da toplam dört kez(29) zikredilen الْمُتَكَبِّر۪ينَ el-mütekebbirîne “kibirlenenler” ifadesi kullanılmaktadır. Bunun muhtemel sebebi ise önceki âyette geçtiği üzere kafirlerin âyetlere karşı kibir göstermeleridir.

Zümer 39/32. âyette de belirttiğimiz üzere, âyette geçen مَثْوى mesvâ kelimesi “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”(30) gibi anlamlar içermektedir. Burada cümle her ne kadar soru edatıyla başlamış olsa da maksat muhatapların dikkatini çekmek ve kâfirlerin kalacakları nihai mekânın cehennem olacağını vurgulamaktır. “Kibirlenenler için cehennemde yer mi yok!” ifadesi “Kâfirler için cehennemde yer vardır” demektir.

ıı. Muttakilerin Mutlulukları

وَيُنَجِّي اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا بِمَفَازَتِهِمْ لَا يَمَسُّهُمُ السُّوٓءُ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Allah takvâ (duyarlılık) sahiplerini başarıları sebebiyle kurtaracaktır. Onlara hiçbir kötülük dokunmaz. Onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki وَيُنَجِّي ve yüneccî fiili “ve kurtarır, korur, korumaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا ellezînettekav ifadesi “takva sahiplerini, duyarlı olanları”; بِمَفَازَتِهِمْ bimefâzetihim tamlaması “onların başarıları nedeniyle”; لَا يَمَسُّهُمُ lâ yemessühum fiili “onlara dokunmaz, dokunmayacaktır”; السُّوٓء es-sûu kelimesi “kötülük”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada Yüce Allah’ın takva sahiplerini mahşerdeki kötü akıbetten koruyacağıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَيُنَجِّي اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا بِمَفَازَتِهِمْ “Allah takvâ (duyarlılık) sahiplerini başarıları sebebiyle kurtaracaktır.” Yüce Allah kendisine yalan isnat edenlerin Kıyamet gününde yüzlerinin kapkara kesileceğini ve sığınaklarının da cehennem olacağını haber verdikten sonra, mesânîlik metodu gereği bu defa sözü muttakilere getirmektedir.

a) Takva (duyarlılık) sahiplerinin kurtarılacağıyla ilgili bir mesaj Meryem 19/72’de şöyle geçmektedir: “Elbette biz, duyarlı olanları (ateşe girmekten) kurtaracağız; zâlimleri ise diz üstü çökmüş olarak orada bırakacağız.” “Muttakîlerin kurtarılması” ifadesinde geçen يُنَجِّي yüneccî fiili, bazı kullanımlar hariç,(31) diğer yerlerde “azaba veya sıkıntıya girmeden kurtarılmak”(32) demektir.

Helak edilen kavimlerinin akıbetinden peygamberlerin ve müminlerin kurtarılmasından söz edilen âyetlerdeki kullanımlarda da bu kökten kelimeler zikredilmiştir ve elbette maksat o helake uğramadan kurtarılmaktır.(33) Peygamberler tarihi dikkatle incelenirse, onların ve müminlerin azap ve gazaptan kurtarılmış oldukları gibi, ilgili ortamlardan da uzak tutulmuş oldukları rahatlıkla görülebilecektir.

b) Muttakî, “korunaklı olan kişi” manasında Yüce Allah’ın azabından ve gazabından korunan, O’na karşı sorumluklarını bilen, sorumlu ve duyarlı davranan kişi manasına gelmektedir. Önceki âyette Allah’a yalan isnat edenlerden söz edilince bu âyette bunların zıddına Yüce Allah’ın her dediğini kabul ve tasdik eden, onlara karşı tam bir iman ve teslimiyet sergileyen duyarlı kişileri dikkatlere sunmaktadır.

Âl-i İmrân 3/188 ve Nisâ’ 4/31’de geçen مَفَازَة mefâzeh/mefâz kelimesi “başarı”, “kurtuluş vesilesi”, “saadet, mutluluk”, “faziletler” gibi manalar içermekte,(34) hem muttakilerin kurtuluş gerekçelerini hem de bir anlamda kurtulacakları yeri ifade etmektedir. Bu kelime Âl-i İmrân 3/188’de “kurtuluş” manasında kullanılmaktadır.

2. لَا يَمَسُّهُمُ السُّوٓءُ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlara hiçbir kötülük dokunmaz. Onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah takva sahiplerini azaptan korumuş olacağını beyan ettikten sonra, onlara hiçbir kötülük erişmeyeceğini, azapla buluşturulmayacaklarını ve hiçbir şekilde hüzünlenmeyeceklerini de haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/101-103’te şöyle burulmaktadır: “Tarafımızdan kendilerine güzel âkıbet hükmü verilmiş olanlara gelince, işte bunlar cehennemden uzak tutulmuşlardır. Bunlar onun (cehennemin) uğultusunu duymayacaklardır; gönüllerinin dilediği nimetler içinde ebedî kalacaklardır. En büyük dehşet dahi onları tasalandırmayacaktır.

Melekler kendilerini şöyle karşılayacaktır: İşte, bu size vâdedilmiş olan (mutlu) gününüzdür.” Burada sözü edilen mesaj, cennetliklerin ateşten uzak tutulacağı ve cehennemin en küçük bir uğultusunu bile işitmeyecekleridir. Cehenneme varmak, kenarına getirilmek veya sıcaklığını hissetmeyecek şekilde içine girmek gibi yaklaşımlar bu âyetlerde verilmek istenen mesajla taban tabana zıttır.

ııı. Yüce Allah’ın Kudreti ve İnkârcıların Ziyanı

اَللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ لَهُ مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Allah her şeyin yaratıcısıdır. O her şeye vekildir (güven kaynağıdır). Göklerin ve yerin kilitleri (anahtarları) yalnızca O’na aittir. Allah’ın ayetlerini inkâr edenler var ya, işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.”

Buradaki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; خَالِقُ hâliku kelimesi “yaratcı(sıdır)”; كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in ifadesi “her şeyin”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; وَك۪يل vekîlün sıfatı “vekil, kefil(dir)”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’nundur, O’na aittir”; مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ mekâlîdü’s-semâvâti tamlaması “göklerin kilitleri, anahtarları”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (kilitleri)”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “inkar edenler, inkar etmiş olanlar”;بِاٰيَاتِ اللّٰهِ biâyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; هُم hum zamiri “onlar”; الْخَاسِرُونَ el-hâsirûne kelimesi ise “hüsranda olanlar, ziyana uğrayanlar(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı, gözetleyici, göklerin ve yerin hazinelerini bilen oluşu ve inkârcıların ziyana uğrayacak olmalarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ “Allah her şeyin yaratıcısıdır. O her şeye vekildir (güven kaynağıdır).” Yüce Allah mahşere inanmayan müşriklere ve bütün zamanların inkârcılarına seslenmekte ve her şeyi yaratabilecek güçte olduğunu bildirmektedir.

a)اَللّٰهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ “Allah her şeyin yaratıcısıdır.” Yüce Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu gerçeği çeşitli şekillerde de ifade edilmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah pek çok âyette(35) gökleri ve yeryüzünü yaratanın kendisi olduğunu bildirmektedir.

Esasında konuyla ilgili çeşitli âyetlerde السَّمٰوَات es-semavât “gökler” ve الْاَرْض el-ard sözcüğü “yeryüzü” kelimelerinden sonra bir de مَا بَيْنَهُمَا mâ beynehumâ ifadesi yer almaktadır ki bu da söz konusu âyetlerde yaratılmışların tamamının kast edildiğini, bütün mahlukatın söz konusu edildiğini ortaya koymak için zikredilmiştir. Bu konuyu A‘râf 7/54’te ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

b)وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ “O, her şeye vekîldir.” Allah’ın her şeye vekîl oluşu daha önce yorumladığımız Zümer 39/41. âyette ele aldığımız üzere “Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerinde vekil olmadığı” mesajı ile birlikte anlaşılmalıdır.

Esasında her şeye vekil ve kefil olanın, kullar üzerinde tasarruf yetkisi bulunanın, her şeyi ve herkesi görüp gözetecek olanın, menfaat ve sorumlulukarı uygulayacak olanın sadece ve sadece Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmalıdır. Âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi “vekil, güvenilen, güven kaynağı, kurtarıcı, birinin işini üstlenen kişi, birisi adına iş yapan kişi, koruyucu”(36) gibi anlamlar içermektedir.

En‘âm 6/102’de de geçen bu ifadede, Yüce Allah güvenilip dayanılacak tek kudret olduğunu beyan etmektedir. Yüce Allah saydığı sıfatlarının içerisinde kendisinin güvenilip dayanılacak tek kudret olduğunu, nihayet her şeye O’nun vekil ve kefil olduğunu bildirmektedir.

Ayette yer alan وَك۪يل vekîl kelimesi “kefil” anlamına da gelmekte ve Yüce Allah Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin hiç kimseye vekil/kefil olamayacağını dile getirmektedir.(37) Çünkü vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah yeterlidir;(38) başka vekile gerek yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen mesaj da budur.

“Benden başka hiçbir vekîl (ilâh) edinmeyin” mealindeki En‘âm 6/66 ve İsrâ’ 17/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, genel olarak vahyin gönderilmesinin sebebi Yüce Allah’tan başka vekîl, yani O’nun dışında hiçbir şeyin rab edinilmemesiyle, O’nun dışındaki hiçbir varlığa kulluk edilmemesiyle ilişkilendirilmektedir.(39)

Yüce Allah başkalarının vekîl edinilmesini reddetmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi tek vekilin kendisi olduğunu,(40) kendisinin vekil edinilmesi gerektiğini,(41) çünkü vekil olarak yeteceğini,(42) Hz. Peygamber dâhil(43) başka insanların(44) diğer insanlar üzerinde hiçbir vekâletlerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

2. لَهُ مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Göklerin ve yerin kilitleri (anahtarları) yalnızca O’na aittir. Allah’ın ayetlerini inkâr edenler var ya, işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah bu âyette eşsiz ve erişilmez gücüne dikkat çekmekte ve nankörlerin korkunç akıbetine değinmektedir.

a) لَهُ مَقَال۪يدُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin kilitleri (anahtarları) yalnızca O’na aittir.” Bu ifade bir kez de Şûrâ 42/12’de geçmektedir. Âyette geçen مَقَال۪يد mekâlîd kelimesi mıklid veya mıkled kelimelerinin çoğuludur ve “kilitler”, “anahtarlar”, hatta “hazineler” manasına gelmektedir.(45) Hatta bazı âlimlerimiz bu kelimenin tekilinin bulunmadığını, Farsça’dan gelip Arapçalaştırılan kelimelerden olduğunu belirtmişlerdir.(46)

Yüce Allah göklerin ve yerin anahtarlarının veya kilitlerinin ya da hazinelerinin sadece kendi kontrolünde bulunduğunu beyan etmekte, bir anlamda En‘âm 6/59’da da belirtildiği gibi gaybın anahtarlarının sadece kendi katında olduğunu ifade etmiş olmaktadır.

Göklerin ve yerin kilitlerinin sahibi olmak oralardaki tek tasarruf sahibinin kendisi olduğunu, kainattaki bütün hükümranlığın kendi kontrolünde bulunduğunu ifade etmekle eşdeğerdir. Âyette لَهُ lehû ifadesinin başta oluşu cümleye bir de “sadece ve sadece O’na aittir” şeklinde vurgu manası katmaktadır.

b) وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Allah’ın ayetlerini inkâr edenler var ya, işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah her şeyin yaratıcısı olduğunu, her şeye kefil olduğunu, göklerin ve yerin bütün anahtarlarının veya kilitlerinin ya da her şeyin hükümranlığının kendisine ait bulunduğunu beyan ettikten sonra, bütün bu ve benzer hususları içermekte olan âyeteri her kim inkâr eder, âyetlerdeki mesajların üzerlerini her kim örterse işte onların zarara, ziyana ve hüsrana uğrayanların ta kendileri olduğunu haber vermektedir.

Âyetin sonunda yer alan هُم hum zamiri de hasr/kasr yani “vurgu” manası içerdiği için inkârcıların mutlak anlamda kayıpta ve hüsranda oldukları ilan edilmiş olmaktadır

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXVII, 4. 2 - Semerkandî, age., III, 191; Taberî, age., XXIV, 14-17; Zemahşerî, age., IV, 131.
• 3 - Taberî, age., XXIV, 16; Zemahşerî, age., IV, 131.
• 4 - Râzî, age., XXVII, 3. 5 - Furkân 25/63; İnsân 76/6; Fecr 89/29. 6 - Yazır, age., VI, 488.
  • Furkân 25/63 İnsân 76/6 Fecr 89/29
• 7 - Kehf 18/110; Fussılet 41/6.
  • Kehf 18/110 Fussilet 41/6
• 8 - Buhârî, Tevhîd, 15, 22, 28, 55; Bed’u’l-Halk, 1; Müslim, Tevbe, 14; Tirmizî, De‘avât, 99; İbn Mâce, Mukaddime, 13; Zühd, 35; Ahmed b. Hanbel, II, 242, 258, 260, 313.
• 9 - Râzî, age., XVIII, 199.
• 10 - Râzî, age., XXVII, 4.
• 11 - Bakara 2/48, 86, 123; Âl-i İmrân 3/111; Hûd 11/113; Enbiyâ’ 21/39; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Haşr 59/12.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/111 Hûd 11/113 Enbiyâ 21/39 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Haşr 59/12
• 12 - Semerkandî, age., III, 191; Râzî, age., XXVII, 5. 13 - Taberî, age., XXIV, 18.
• 14 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 15 - Semerkandî, age., III, 191; Taberî, age., XXIV, 18.
• 16 - Semerkandî, age., III, 191-192; Taberî, age., XXIV, 19; Zemahşerî, age., IV, 132; Râzî, age., XXVII, 6.
• 17 - A‘râf 7/16; Hıcr 15/39.
  • A‘râf 7/16 Hicr 15/39
• 18 - Bakara 2/167; Nisâ’ 4/42; En‘âm 6/27; Furkân 25/27-28; Zümer 39/58; Mülk 67/11; Hâkka 69/25-29; Nebe’ 78/40; Fecr 89/24.
  • Bakara 2/167 Nisâ 4/42 En‘âm 6/27 Furkân 25/28 Zümer 39/58 Mülk 67/11 Hâkka 69/29 Nebe' 78/40 Fecr 89/24
• 19 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Ahzâb 33/67-68; Sebe’ 34/31-33; Sâffât 37/27-33. 20 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; Sâd 38/75.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Sâffât 37/33 Bakara 2/34 Hicr 15/31 Sâd 38/75
• 21 - A‘râf 7/27. 22 - Zuhruf 43/20. 23 - Semerkandî, age., III, 192; Taberî, age., XXIV, 22; Zemahşerî, age., IV, 134.
  • A‘râf 7/27 Zuhruf 43/20
• 24 - Râzî, age., XXVII, 8.
• 25 - Âl-i İmrân 3/106. 26 - ‘Abese 80/40-41. 27 - Ğâşiye 88/2-3. 28 - Ğâşiye 88/5-7.
  • Âl-i İmrân 3/106 ‘Abese 80/41 Ğâşiye 88/3 Ğâşiye 88/7
• 29 - Nahl 16/29; Zümer 39/60, 72; Mü’min 40/76. 30 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62.
  • Nahl 16/29 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76
• 31 - Bakara 2/49; En‘âm 6/63; A‘râf 7/165; Yûnus 10/22, 23, 92; Yûsuf 12/45; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88. 32 - En‘âm 6/63, 64; A‘râf 7/89, 165; Yûnus 10/22, 23; Hûd 11/116; İsrâ’ 17/67; Mü’minûn 23/28; ‘Ankebût 29/65; Kasas 28/21, 25; Lokmân 31/32; Saff 61/10; Tahrîm 66/11; Me‘âric 70/14.
  • Bakara 2/49 En‘âm 6/63 A‘râf 7/165 Yûnus 10/22 Yûnus 10/23 Yûnus 10/92 Yûsuf 12/45 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88 En‘âm 6/63 En‘âm 6/64 A‘râf 7/89 A‘râf 7/165 Yûnus 10/22 Yûnus 10/23 Hûd 11/116 İsrâ 17/67 Mü'minûn 23/28 ‘Ankebût 29/65 Kasas 28/21 Kasas 28/25 Lokmân 31/32 Saff 61/10 Tahrîm 66/11 Me‘âric 70/14
• 33 - Bakara 2/50; A‘râf 7/63, 72, 83, 141; Yûnus 10/73, 86, 103; Hûd 11/58, 66, 94; Yûsuf 12/110; İbrâhim 14/6; Tâhâ 20/80; Enbiyâ’ 21/9, 71, 74, 76, 88; Şu‘arâ 26/65, 118, 119, 169, 170; Neml 27/53, 57; ‘Ankebût 29/15, 24, 32; Sâffât 37/76, 115, 134; Fussılet 41/18; Dühân 44/30; Kamer 54/34.
  • Bakara 2/50 A‘râf 7/63 A‘râf 7/72 A‘râf 7/83 A‘râf 7/141 Yûnus 10/73 Yûnus 10/86 Yûnus 10/103 Hûd 11/58 Hûd 11/66 Hûd 11/94 Yûsuf 12/110 İbrâhîm 14/6 Tâhâ 20/80 Enbiyâ 21/9 Enbiyâ 21/71 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/76 Enbiyâ 21/88 Şu‘arâ 26/65 Şu‘arâ 26/118 Şu‘arâ 26/119 Şu‘arâ 26/169 Şu‘arâ 26/170 Neml 27/53 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/15 ‘Ankebût 29/24 ‘Ankebût 29/32 Sâffât 37/76 Sâffât 37/115 Sâffât 37/134 Fussilet 41/18 Duhân 44/30 Kamer 54/34
• 34 - Semerkandî, age., III, 192; Taberî, age., XXIV, 22; Zemahşerî, age., IV, 135.
• 35 - Mâide 5/17, 18; A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Hadîd 57/4; Nebe’ 78/37.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Hadîd 57/4 Nebe' 78/37
• 36 - Semerkandî, age., III, 193; Taberî, age., XXIV, 23.
• 37 - En‘âm 6/66. 38 - Âl-i İmrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/2, 65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62. 39 - Semerkandî, age., II, 315. 40 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 41 - Müzzemmil 73/9. 42 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 43 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 44 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86.
  • En‘âm 6/66 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/2 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86
• 45 - Semerkandî, age., III, 193; Taberî, age., XXIV, 23; Zemahşerî, age., IV, 135. 46 - Semerkandî, age., III, 193; Taberî, age., XXIV, 23; Zemahşerî, age., IV, 135.