Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 76-86. âyetlerinde Kur’ân’ın ve Hz. Peygamber’in çeşitli özelliklerini beyan ettikten sonra, mahşerde yaşanacak çeşitli hakikatleri ve yaşanacak sorgulanmaları gündeme getirmekte, sonunda ise gece ve gündüzün yaratılma gerekçesiyle ilgili bilgiler vermektedir.

a) Kur’ân’ın Ve Hz. Peygamber’in Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 76-81. âyetlerinde Kur’ân’ın ihtilafları bitiriciliğini, müminler için hidayet ve rahmet olduğunu, Allah’ın insanlar arasında hüküm vericiliğini, sadece O’na güvenmek gerektiğini beyan ettikten sonra, kalbini öldüren kişilere Hz. Peygamber’in rehberlik yapamayacağını, buna karşılık Hakk’a teslim olanların uyarıdan dersler çıkaracağını ifade etmektedir.

Ardından, mahşer şartlarında yeryüzünün canlanacağı, inkârcılar aleyhinde şahitlik edeceği, inkârcıların gruplar halinde ilâhî huzura getirileceği, sorgulanacakları, sonuçta zulümleri nedeniyle haklarında azap kararının uygulanacağı belirtilmektedir. Nihayet gecenin dinlenme vakti, gündüzün de her şeyi apaçık görme zamanı kılındığı ifade edilerek, gece ve gündüz farkının dünya ve ahireti sembolize ettiği ve inkârcıların dikkatinin mahşere çekildiği görülmektedir.

ı. Kur’ân’ın Bazı Özellikleri

اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ يَقُصُّ عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اَكْثَرَ الَّذ۪ي هُمْ ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ وَاِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Şüphesiz ki bu Kur’an İsrailoğulları’na tartıştıkları şeylerin pek çoğunu anlatmaktadır. Şüphesiz ki o (Kur’an), müminler için bir rehber ve rahmettir.”

Buradaki اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ inne hâze’l-kur’âne ifadesi “muhakkak ki bu Kur’ân”; يَقُصُّ yekussu fiili “anlatmaktadır”; عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ ‘alâ benî isrâîle tamlaması “İsrâiloğullarına”; اَكْثَرَ eksera kelimesi “pek çoğunu”; الَّذ۪ي هُمْ ellezî hum ifadesi “onların (şöyle) olduğu şeyi”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “o konuda, o konu hakkında”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne fiili “ihtilâfa düşmektedir, tartışmakta oldukları şeylerin”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَهُدًى lehüden kelimesi “elbette yol gösterici(dir)”;وَرَحْمَةٌ ve rahmetün sözcüğü “ve rahmet(tir)”; لِلْمُؤْمِن۪ينَ li’l-mü’minîne kelimesi ise “müminler, inananlar için” demektir.

Burada Kur’ân’ın İsrailoğullarının ihtilaf ettikleri şeyleri onlara anlatması ve müminler için rehber ve rahmet oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin başından itibaren çeşitli kıssalara değinip, tevhîd ve âhiretle ilgili konuları ele aldıktan sonra bu âyetlerde konuyu vahye ve risalete getirmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’ın birtakım özelliklerini, mahşerdeki hüküm vermede Allah’a güvenmenin önemini, kalbini öldürenlere hakikatin duyurulamayacağını ve sadece müminlerin âyetlerden yararlanacağını beyan etmektedir.

1. اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ يَقُصُّ عَلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اَكْثَرَ الَّذ۪ي هُمْ ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Şüphesiz ki bu Kur’an İsrailoğulları’na tartıştıkları şeylerin pek çoğunu anlatmaktadır.” Bu âyette öncelikle Kur’ân’ın insanlar arasındaki ihtilafları çözücü misyonunun bulunduğu gündeme getirilmektedir.

Hz. Peygamber el-kitâb’ı (Tevrât’ı) bilmemek anlamında ümmî olmasına rağmen, Yahûdî ve Hıristiyanların ellerinde bulunan Tevrât ve İncîllerdeki bilgilere uygun olarak çeşitli sunumlar gerçekleştirmekteydi. Bu da onun aktardığı bilgilerin kendisi tarafından üretilen veya bir başka insan tarafından ona aktarılan bilgiler değil de, Yüce Allah’ın vahyettiği prensipler olduğunu açıkça ortaya koymuş olmaktadır. Sadece bu noktada bile onun peygamberliğiyle ilgili herhangi bir tereddüt olmaması gerekmekte ve çevredeki kitap ehli insanların ona inanması gerekmekteydi.

Kur’ân’ın İsrailoğullarının ihtilafa düştükleri pek çok konuda gerçeği açıkladığı belirtilirken, bu ihtilaf konularının neler olduğuna değinilmemektedir. Buradan hareketle, genel olarak kitap ehli Yahûdî ve Hıristiyanların aralarında birbirilerini suçladıkları polemik konusu olan pek çok mesele hakkında Kur’ân’ın açıklamalar yaptığı anlaşılabileceği gibi, özel olarak Hz. İsa’nın durumuyla ilgili yaklaşımları da kast edilmiş olabilir.(1)

Neml sûresinin başlıca konusu Hz. Süleyman olması itibariyle, İsrailoğullarının ihtilafa düştükleri konulardan birinin veya birkaçının Hz. Süleyman’la ilgili olduğunu kabulde de herhangi bir sorun olmasa gerektir.

2. وَاِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Şüphesiz ki o (Kur’an), müminler için bir rehber ve rahmettir.” Yüce Allah Kur’ân’ı gönderiş amaçlarından birisi olarak İsrailoğullarının ihtilafa düştükleri pek çok konuyu açıklığa kavuşturucu oluşunu hatırlattıktan sonra, vahyin bu özelliğinin müminler için de söz konusu olduğuna dikkat çekmektedir. Nahl 16/64’te beyan edildiği gibi, Kur’ân’ın indiriliş gayelerinden birisi de ihtilaflara düşüldüğünde onları açıklamasıdır.

İhtilafları çözücü olmasının bir sonucu olarak Kur’ân’ın müminler için de هُدًى hüden yani “bir hidayet rehberi” ve رَحْمَة rahmeh yani “merhamet vesilesi” olduğuna dikkat çekilmekte, böylece vahyin hayata müdahil olduğu gerçeği üzerinde durulmaktadır. Hidâyet yol göstericiliktir ve daha çok yaşanan şaşkınlık ve çaresizlik durumlarında insanlara kılavuzluk etmede önemi kavranır.

Vahiy bir çözümdür; insanlar sıkıntıya düşmeden önce onun prensiplerine itibar ederek yaşarlarsa problemlerle karşılaşmazlar; problem olunca da onun rehberliğinde çözümler üretirler. Bu durum, vahyin hidayet rehberi oluşunun bir gereğidir. Ayrıca Kur’ân’ın rahmet olmasını da bu noktada görmek gerekmektedir. Hayatın akışı içerisinde çaresizlik durumlarında Yüce Allah’ın yol göstermesi tam da O’nun rahmet ve merhametinin bir tecellisidir.

ıı. Yüce Allah’ın Yargılaması ve O’na Tevekkül

اِنَّ رَبَّكَ يَقْض۪ي بَيْنَهُمْ بِحُكْمِه۪ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْعَل۪يمُ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ اِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُب۪ينِ “Şüphesiz ki Rabbin onların arasında hükmünü verecektir. O, el-‘azîz’dir (çok üstündür); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir). Allah’a güven! Şüphesiz ki sen apaçık hakikat üzeresin.”

Buradaki اِنَّ رَبَّكَ inne rabbek ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; يَقْض۪ي yakdî fiili “hüküm verecektir”; بَيْنَهُمْ beynehüm ifadesi “onların arasında”; بِحُكْمِه bi hukmihî tamlaması “O’nun kendi hükmünü”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı “bilen(dir)”; فَتَوَكَّلْ fe tevekkel emri “ve güven, dayan”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; عَلَى الْحَقِّ الْمُب۪ينِ ‘ale’l-hakkı’l-mübîni tamlaması ise “apaçık hakikat üzere(sin)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlar arasındaki hüküm vericiliği ile O’nun vereceği hükme güvenmek gerektiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ رَبَّكَ يَقْض۪ي بَيْنَهُمْ بِحُكْمِه۪ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْعَل۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbin onların arasında hükmünü verecektir. O, el-‘azîz’dir (çok üstündür); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah hem İsrailoğulları içerisindeki kitap ehli, hem de bütün insanlar arasında hükmünü vereceğini beyan etmekte, bu noktada âyetin sonunda iki de sıfatına yer vermektedir.

a) اِنَّ رَبَّكَ يَقْض۪ي بَيْنَهُمْ بِحُكْمِه۪ “Şüphesiz ki Rabbin, onların arasında hükmünü verecektir.” Burada Yüce Allah’ın insanlar arasındaki problerin halli noktasında hem dünyada hem de mahşerde hüküm vericiliğine dikkat çekilmektedir.

Âyetteki بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında” anlamına gelmekte ve maksadın önceki âyetteki bilgi gereği çeşitli ihtilaflara sahip olan Yahûdî ve Hıristiyanlar olduğu anlaşılmaktadır. Yüce Allah onlar eğer bu son vahiyde söylenenlere itibar etmeyip tartışmalara devam ederlerse, aralarında mahşerde hükmünü vereceğini ifade etmektedir.

,Böylece gerçeğin insan kanaatleriyle değil, Yüce Allah’ın hükmüyle şekilleneceğini beyan etmektedir. İnsanların dışarıdan bakılarak haklı mı haksız mı olduklarına doğru karar verilemeyebilir. Bunun için her şeyden ve herkesten üstün olan ve her şeyi hakkıyla bilen bir kudrete itibar etmek gerekmektedir ki o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde de beyan edildiği üzere, bu son cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(2) “Rabbin onlar arasında kendi hükmüyle karar verecektir” ifadesindeki حُكْمِ hükm kelimesi, bir taraftan “hakkaniyet” anlamına gelmekte, böylece hiç kimseye haksızlık yapılmayacağı belirtilmekte, diğer taraftan da hükmün Allah’ın “yasa”larına göre şekilleneceği beyan edilmiş olmaktadır.

b) وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْعَل۪يمُ “O, el-‘azîz’dir (çok üstündür); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Âyetin sonunda Rabbimizin iki sıfatı zikredilmektedir. Buna göre الْعَز۪يز el-‘azîz, yani her şeyden üstün ve güçlü olan sadece Yüce Allah olduğu için kararında çekineceği veya danışacağı başka bir merci yoktur. O’nun kararları hikmetten uzak da değildir; çünkü her şeyin arka planını bilen الْعَل۪يم el-‘alîm olan da sadece O’dur.

2. فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ اِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُب۪ينِ “Allah’a güven! Şüphesiz ki sen apaçık hakikat üzeresin.” Rabbimiz vereceği her bir hüküm noktasında sadece kendisine güvenilmesi gerektiğini Hz. Peygamber’e emretmekte, böylece başka güven kaynakları aramanın anlamsız olduğunu da hükme bağlamış olmaktadır. Mü’min 40/44’te de geçtiği üzere, gerekeni yaptıktan sonra “işi Allah’a bırakmak”, yani meseleleri O’na havale etmek insanı rahatlatan en önemli unsurlardan birisidir. Zaten tevekkül denen şey, elden geleni yaptıktan sonra sonuçla ilgilenmeyip “Allah’a güvenmek” demektir.

a) فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ “(O halde) Allah’a güven!” Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet(3) vardır. Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri de çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(4) Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir. Bu âyette verilmek istenen mesajı “(Bu nedenle), O’nun himayesine sığın”, “sadece O’nu vekîl tut”, “sadece O’na güven” şeklinde anlamak durumundayız.

Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında hakim kılmalarıdır. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(5) her şeye vekîl olan O’dur;(6) O en güzel vekildir.(7)

Güven kaynağı sadece Yüce Allah’tır; öyleyse “sadece O’na güvenmek” gerekir.(8) “Allah vekîldir; vekîl olarak Allah yeter” anlamında Kur’ân’da oldukça fazla âyet(9) vardır. Zira Allah’a güvenenlere Allah yeter.(10) Zaten gerçek müminler de böyle uygulamışlardır.(11) Başka varlıklara güvenilmemesi veya onlara güvenin bir anlam ifade etmediği, hatta Hz. Peygamber’ın insanlara vekîl olmadığı yönünde de pek çok âyet vardır.(12)

Konuyla ilgili bütün söylenenleri özetleyecek cümle ise Zümer 39/36’daki şu ifadedir: “Allah kuluna yetmez mi? Seni O’ndan başkasıyla korkutuyorlar. Allah kimi şaşırtırsa artık onu yola getirecek kimse yoktur.”

Konu son derece önemli olduğu için bütün âyetleri hatırlatmak istedik. Zira insanlar başka güven kaynakları arayarak Kur’ân’a karşı bir tavrın içine girmekte ve Yüce Allah’ın emrine aykırı davranmış olmaktadırlar. Hâlbuki Yüce Allah’a güvenmek kadar huzur verici bir başka güven kaynağı olabilir mi! Allah’tan başkasına güvenenler güvendiği dağlara kar yağmasını riske edenlerdir. Rabbimizin yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verdiği emir bundan başka bir şey değildir.

b) اِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُب۪ينِ “Muhakkak ki sen apaçık hakikat üzeresin.” “Allah’a güven” emrinin sonunda “Muhakkak ki sen apaçık hakikat üzeresin” ifadesi yer almakta, Allah’a tevekkülün insanı apaçık hakikat üzere kılacağı beyan edilmektedir.

Âyette sözü edilen الْحَقِّ الْمُب۪ينِ el-hakku’l-mübînu tamlaması “apaçık din”, yani “İslâm” anlamına alınmaktadır.(13) Neml 27/76. âyette dile getirildiği üzere, “bu Kur’ân İsrailoğullarının ihtilafa düştükleri pek çok konuda gerçeği ortaya koyduğu” için, apaçık hakikatin kaynağı elbette vahiy, yani Kur’ân olmaktadır.

Hakikat üzere yaşayanlar da ihtilafa dalan ve birbirlerini suçlayan Yahûdî ve Hıristiyanlar değil, Kur’ân’ın takipçisi olan Müslümanlardır. Bu arada müşriklerin yalanlamalarından dolayı üzülen Hz. Peygamber’e bu vesileyle moral verilmekte, “Yüce bir ahlâk üzere olduğu”(14) gibi, doğru yolda olanın da kendisi olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

Yûnus 10/32’de de beyan edildiği üzere, “haktan ve hakikatten öte geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmaz.” Risalet öğretileri hakkın belgeleri ve bilgileri olduğuna göre, onlara itibar eden ve hayatını bu değerler ışığında şekillendiren Hz. Peygamber de apaçık hakikat üzere bulunuyor demektir.

Diğer müminler için de durum aynıdır; dolayısıyla apaçık hakikat üzere yaşamak yaratılışın gayesidir, diyebiliriz. Öyleyse başka arayışlara girmeden Yüce Allah’ın belirlediği yolu hayat tarzı edinmek ve O’na tevekkül ederek yaşamak tarif edilemez bir mutluluk vesilesi olacaktır.

ııı. Hz. Peygamber’in Tebliğ Etkinliği

اِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتٰى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَآءَ اِذَا وَلَّوْا مُدْبِر۪ينَ وَمَآ اَنْتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ اِنْ تُسْمِعُ اِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِاٰيَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ “Şüphesiz ki sen ölülere duyuramazsın; sağırlara da arkalarını dönüp giderlerken çağrıyı işittiremezsin. Sen körleri şaşkınlıklarından (çevirip) doğru yola iletemezsin. Ayetlerimize inanıp teslim olanlardan başkasına duyuramazsın.”

Buradaki اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَا تُسْمِعُ lâ tüsmi‘u fiili “duyuramazsın”; الْمَوْتٰى el-mevtâ sözcüğü “ölüye, ölülere”; وَلَا تُسْمِعُ ve lâ tüsmi‘u fiili “ve yine duyuramazsın”; الصُّمَّ es-summe kelimesi “sağıra”; الدُّعَآء ed-du‘âe kelimesi “çağrıyı”; اِذَا وَلَّوْا izâ vellev ifadesi “döndükleri, gittikleri zaman”; مُدْبِر۪ينَ müdbirîne kelimesi “arkalarını dönerek”; وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente ifadesi “ve sen hiçbir şekilde değilsin”;بِهَادِي الْعُمْيِ bihâdi’l-‘umyi tamlaması “kör olana yol gösterici”; عَنْ ضَلَالَتِهِمْ ‘an dalâletihim tamlaması “onların şaşkınlıklarından dolayı”; اِنْ تُسْمِعُ in tüsmi‘u fiili “duyuramazsın”; اِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ illâ men yü’minü istisnası “iman edecek olandan başkasına”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimize”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”;مُسْلِمُون müslimûne kelimesi ise “Müslümanlar(dır), teslimiyet gösterenler(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in tebliğinden kimlerin yararlanmayacağı ve kimlerin istifade edeceğiyle ilgili bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتٰى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَآءَ اِذَا وَلَّوْا مُدْبِر۪ينَ “Şüphesiz ki sen ölülere duyuramazsın; sağırlara da arkalarını dönüp giderlerken çağrıyı işittiremezsin.” Bu âyet Rûm 30/52’de de yer almakta, her iki sûrede de Hz. Peygamber’e moral verilmekte, inanmayan müşrikler nedeniyle hüzünlenmemesi gerektiği kendisine bildirilmektedir. Ayrıca Yûnus 10/42-43’te de verilen mesajlar da dolaylı olarak aynı kapıya çıkmaktadır.

Burada sözü edilen الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesinden maksat, gerçeği kabul noktasında “kalbini öldürenler” demektir. Bakara 2/154 ve Âl-i İmrân 3/169’da Allah yolunda öldürülenlerle ilgili gündeme getirilen yeni bir hayat tanımı ve bakış açısı gibi, bu âyette de ölü ve sağır ifadelerine yeni bir perspektif kazandırılmaktadır.

Nitekim Şûrâ 42/52’de Kur’ân’a rûh denmesinin bir sonucu olarak, Enfâl 8/24 ve Yâsîn 36/70’de dile getirilen hayy “sağ”, yuhyî “diriltmek” kavramı da benzer bir mahiyet arz etmekte, hayata bambaşka bir içerik kazandırılmaktadır. Vahye göre yaşamak nabız ve kalp atışıyla değil, insanın hakikatle ilişki kurup kurmadığıyla ölçülebilen bir olgudur, gerçekliktir.(15)

Fâtır 35/22’de de beyan edildiği üzere, ilâhî bilgilendirmelerden istifade etmeyenler “ölü” olarak tanıtılmaktadır. Bunlar tıpkı mezarlardaki ölüler gibi kabul edilmekte, onlar nasıl ki hiçbir şey duyamazlarsa, kalbini öldürenlere de aynı şekilde hiçbir etkinin yapılamayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Burada konuya bir ilave daha yapılmakta, gerçeğe sırt çevirip arkasını dönüp gittiği zaman sağır kişilere de çağrının duyurulamayacağı belirtilmektedir.

Diğer örneklerinde de olduğu gibi, Kur’ân Hacc 22/46’da “körlük” denen durumu kalple ilişkilendirmekte, gözlerin değil, göğüslerdeki kalplerin körleşeceğini beyan etmektedir. Aynen bunun gibi, burada sözü edilen sağırlık da bilinen anlamda organik/biyolojik değildir; aksine kulaklarını ve gönlünü hakka ve hakikate kapatan irade üzerinde durulmaktadır.

Kulaklardaki mühür(16) ve ağırlık(17) ile kalplerdeki kılıf(18) ve kilit(19) ifadeleri aynı noktada buluşturulmakta, kulakların işitme fonksiyonu kalple ilişkilendirilmektedir. Nitekim Kâf 50/37, Mülk 67/10 ve Hâkka 69/12 gibi âyetlerde de kulakların işitmesi ile kalplerin hakikati kavramadaki etkinliği aynı içerikte tanıtılmaktadır. Bütün bunları hatırlatmamızın sebebi, “arkasını dönüp gitmek” ifadesinden kastın fiziksel olarak çekip gitmek değil de, kalbini hakikate kapatmak olduğunu ortaya koymaktır.

İşte bunun sonucunda söz konusu insan tipinin kulakları da hakkı işitmeyeceği için, Hz. Peygamber’in bunlara gerçeği duyuramayacağı belirtilmekte, kendisini üzmemesi noktasında ona moral verilmektedir. Sağırlara hakikatin işittirilemeyeceğiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerin(20) bulunduğunu hatırlatmakla yetinelim. Bunların içinden Zuhruf 43/40. âyetin meali şöyledir: “(Ey Peygamber!) Sağırlara sen mi işittireceksin; yahut körleri ve apaçık sapıklıkta olanları doğru yola sen mi ileteceksin?”

Âyetteki اِذَا وَلَّوْا مُدْبِر۪ينَ “arkasını dönüp gitmek” ifadesinde çok önemli bir başka hususa dikkat çekilmektedir. Demek ki insanlar kendi iradeleriyle gerçeğe itibar etmemeyi tercih etmekte, onları hiç kimse zorlamamaktadır. Kendisi dönüp gidenler kalplerini de kulaklarını da kendileri hakka kapatmakta, sağırlık sıfatını kendileri kazanmış olmaktadır.

Hakikate arkasını dönenler, böylece dönüp gidenler sağırlığı da kendileri tercih etmiş olacağı için, hak çağrısına karşı ilgisiz ve duyarsız olmayı da bizzat kendileri hayat tarzı edinmiş olacaklardır. Sonuçta mahşer hayatında başka hiç kimseyi suçlamak gibi bir pozisyon elde edemeyeceklerdir. Böyleleri için Hz. Peygamber’in de müminlerin de üzülmesine gerek yoktur, vesselâm.

2.وَمَآ اَنْتَ بِهَادِي الْعُمْيِ عَنْ ضَلَالَتِهِمْ اِنْ تُسْمِعُ اِلَّا مَنْ يُؤْمِنُ بِاٰيَاتِنَا فَهُمْ مُسْلِمُونَ “Sen körleri şaşkınlıklarından (çevirip) doğru yola iletemezsin. Ayetlerimize inanıp teslim olanlardan başkasına duyuramazsın.” Rûm 30/53’te de geçen bu âyetin ilk cümlesi önceki âyetteki mesajla aynı doğrultuda bilgi içermekte, bu defa da “körlük” gözün biyolojik anlamda görmemesiyle değil, hidayetin zıddı olan “şaşkınlık”la ilişkilendirilip Hacc 22/46’da beyan edildiği gibi mesele kalple, akılla veya gönülle irtibatlandırılmaktadır.

Âyette مَا mâ ve بِ bâ/bi edatları bir arada kullanılarak “hiçbir şekilde, asla” gibi bir anlam devreye sokulmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Sen, tercihini şaşkınlık ve sapkınlıktan yana belirlemiş olan, kalbini köreltmiş kişilere hiçbir şekilde hakikati kabul ettiremezsin.” Bakara 2/272 ve Kasas 28/56’da “Hz. Peygamber’in inançsız insanlara hidayet edemeyeceği, aksine Yüce Allah’ın isteyenlere hidayet edeceği” beyan edilmekte, hidayet için kulun iradesinin önemi ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, kalbini öldürenlere ve kulaklarını sağırlaştıranlara Hz. Peygamber’in hiçbir şey duyuramayacağını, tercihini şaşkınlık ve sapkınlıktan yana belirleyen körlere de hiçbir şekilde hidayet edemeyeceğini beyan ettikten sonra, tebliğinde ümitsiz olmaması için hakikati işitenler olacağını da müjdelemektedir. Yâsîn 36/10’da “uyarıdan yararlanmak istemeyenler için uyarılıp uyarılmamanın aynı olduğu” ifade edildikten sonra, Yâsîn 36/11. âyette “zikre uyan ve gaybdaki Rahmân’a derin saygı duyanların uyarıdan istifade edeceği” beyan edilmektedir. ,

İşte burada da önce tebliğden yararlanmak istemeyenler hatırlatılmakta, ardından “Allah’ın âyetlerine inanıp güvenen ve nihayet Allah’a teslim olanlara duyurabileceği” bildirilmektedir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları bu tür uyarıların sadece ve sadece Müslümanlara veya Müslüman olmak isteyenlere yarar sağlayacağını ortaya koymaktadır.

Önceki âyetin sonunda kâfirler için nasıl ki arkasını dönüp gidenler ifadesi kullanılmışsa, ona uygun olarak burada da hakka gönülden teslim olanlar vurgusu öne çıkarılmaktadır. Anlaşılan o ki, küfür nasıl ki insanın kendi tercihiyse, iman da insan iradesinin haktan yana şekillenmiş kararının sonucudur. Zorla inkâr ettirilemeyeceği gibi zorla iman da ettirilemez. “İnsanlar sapınca Allah da onların sapıklığını onaylayacak”,(21) “Allah’a iman edenlerin kalbine Allah hidayet edecektir.”(22)

Peygamberlerin görevi tebliğdir; inanmayanlar olsa da hatta sayıları oldukça fazla bile olsa muhataplardan inananlar mutlaka çıkacaktır. İnanmayanlara bakarak tebliğden vazgeçmek hiçbir şekilde doğru bir davranış değildir; âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de budur.

b) Mahşerde Yaşanacakların Bir Kısmı

Yüce Allah, sûrenin 82-86. âyetlerinde inkarcılar hakkında azap sözü gerçekleşince onlar için yerden bir canlı çıkaracağını ve onların Allah’ın âyetlerine kesin olarak iman etmemiş olduklarını kendilerine söyleyeceğini, bir anlamda şahitlik edeceğini bildirmektedir.

Ardından, mahşer günü her ümmet içinden Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlardan grupların toplanacağı ve hesap yerine sevkedilecekleri, nihâyet, hesap yerine geldikleri zaman Yüce Allah’ın kendilerine şöyle soracağı bildirilmektedir: “Onları bilip kavramadan âyetlerimi yalan saydınız, öyle mi? (Değilse, peki) yaptığınız neydi?”

Daha sonra, “Yaptıkları haksızlıktan dolayı, haklarında (azap) sözü gerçekleşmiştir; artık onlar konuşamazlar” ifadesine yer verilerek inkarcıların mahşerde azapla sonuçlanacak akıbetleri hakkında bilgi verilmiş olmaktadır.

Bu kısmın son âyetinde inkarı tercih edenlere dolaylı bir göndermede bulunulmakta ve kainat kitabıyla insanların ilişkisini içerecek şekilde Yüce Allah’ın geceyi dinlenme vakti, gündüzü de her şeyi apaçık görme zamanı kıldığı ifade edilerek, bunu dikkate almayanlar eleştirilmekte, gece ve gündüz farkının dünya ve ahireti sembolize ettiği ve bütün bu anlatılanlarda iman eden bir toplum için nice dersler ve deliller olduğu bildirilmektedir.

ı. Yerden Bir Canlının Çıkması

وَاِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ اَخْرَجْنَا لَهُمْ دَآبَّةً مِنَ الْاَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ اَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِاٰيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ “Onlar hakkında o (azap) sözü gerçekleştiği zaman, onlar için yerden bir canlı çıkarmış (olacağ)ız ve bu (inkârcı) insanların ayetlerimize kesin bir şekilde inanmamış olduklarını kendilerine söyleyecektir.”

Âyetteki وَاِذَا وَقَعَ ve izâ veka‘a fiili “ve meydana geldiği zaman”; الْقَوْلُ el-kavlü kelimesi “o söz, o (azap) sözü”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”;اَخْرَجْنَا ahracnâ fiili “çıkarmış olacağız, çıkaracağız”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; دَآبَّةً dâbbeten kelimesi “bir canlı”; مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı sözcüğü “yerden”;تُكَلِّمُهُمْ tükellimuhum fiili “onlara (şöyle) konuşacak”; اَنَّ النَّاسَ enne’n-nâse sözcüğü “muhakkak ki bu (inkarcı) insanlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimize”; لَا يُوقِنُونَ lâ yûkınûne fiili ise “kesin inanmamakta(ydı)lar” demektir.

Burada inkârcılıkta kararlılık gösterenlerin akıbetlerinin korkunç olacağı, yerden bir canlının onlara aleyhte şahitlik edeceği gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunda mahşerde yaşanacak yedi aşamayla ilgili olarak öncelikle “diriltilme”, ardından “toplanma”, sonrasında “Allah’a sunulma” ve nihayet “sorgulanıp yargılanma” aşamaları hakkında bilgi verilmektedir.(23)

1. وَاِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ اَخْرَجْنَا لَهُمْ دَآبَّةً مِنَ الْاَرْضِ “Onlar hakkında o (azap) sözü gerçekleştiği zaman, onlar için yerden bir canlı çıkarmış (olacağ)ız.” Bu âyette mahşerdeki yedi aşamadan ilki, yani “diriltilme” üzerinde durulmaktadır.

Burada söz konusu edilen ve yerden çıkacağı haber verilen “canlı”nın ne olduğu konusunda daha doğru bir kanaat geliştirebilmek için, âyetin başında geçen الْقَوْل el-kavl kelimesinden maksadın ne olduğunu doğru bilmek ve söz konusu kelimeye doğru anlam vermek gerekmektedir.

a) وَاِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ “Onlar hakkında azap sözü gerçekleştiği zaman.” Neml 27/85. âyette de geçen الْقَوْل el-kavl kelimesi “o söz”, “bilinen söz”, “azap sözü” gibi anlamlara gelmektedir. Kelimenin bu anlamıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet mevcuttur.(24) Bu kelimenin dünyada verilen “azap hükmü”(25) ve “(Allah’ın) kararı, hükmü” anlamı da vardır.(26) Kelimenin bütün bu anlam dünyasına bakıldığında, maksadın Yüce Allah’ın insanlarla ilgili verdiği hüküm, karar ya da azap sözü olduğu anlaşılmaktadır.(27)

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlerle yani müşriklerle ilgili olarak verdiği azap kararı veya hükmü gerçekleşince yerden bir canlı çıkaracağını beyan etmektedir.

Âyetin ilk cümlesi söz konusu canlının çıkış zamanı hakkında bilgi vermekte, dolayısıyla mesele bütünüyle dünya hayatının sonrasıyla ilişkilendirilmektedir. Neml 27/78’de de belirtilidği üzere inkârcılarla ilgili hükmün gerçekleşme yeri ve zamanı elbette “mahşer”dir. Anlaşılan o ki, Son Saat meydana gelip kıyâmet-âhiret süreci başladığında böyle bir canlı, inkârcılar aleyhine çıkıp konuşacaktır. Çünkü azap hükmünün verilme ve uygulanma yeri mahşerdir; “azap sözü gerçekleşince” ifadesi de “mahşer şartları başlayınca” diye yorumlanabilir.

b) اَخْرَجْنَا لَهُمْ دَآبَّةً مِنَ الْاَرْضِ “Onlar için yerden bir canlı çıkarmış olacağız.” Tefsir tarihimizde çeşitli yorumların yapılmasına neden olan دَآبَّة الْاَرْضِdâbbetu’l-ard “yer kurdu” ifadesi Kur’ân’da bu kullanım tekniğiyle sadece Sebe’ 34/14’te Hz. Süleyman’ın ölümünün yer aldığı pasajda geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise söz konusu ifadeدَآبَّة الْاَرْضِ dâbbetu’l-ard “arzın canlısı” şeklinde tamlama olarak değil de دَآبَّةً مِنَ الْاَرْضِ dâbbeten mine’l-ardı “arzdan bir canlı” şeklinde geçmektedir.

Bu canlının mahiyeti hakkında pek çok görüş ileri sürülmüştür. Konuyu kıyâmetle ilişkilendirenler bunu “kıyâmet alametleri” arasında saymış, anlaşılması oldukça zor yorumları bu istikamette yapmışlardır.(28) Râzî dâbbetü’l-arzla ilgili pek çok kanaati zikrettikten sonra, Kur’ân’da söz konusu yaklaşımların hiç birisine Kur’ân’dan açık bir delil bulunmadığını, sahih hadis olmadığı müddetçe bu tür iddialara itibar edilemeyeceğini ifade ederek, nakledilenleri benimsemediğini ortaya koymuş olmaktadır.(29)

Biz konuyu kıyâmet öncesiyle yani Son Saat’in hemen öncesiyle değil, âyetin ilk kısmında geçen “el-kavl denen o (azap) sözünün onlara vaki olması” beyanı gereği kıyamet günüyle, yani âhiretle, mahşerle ilişkili gördüğümüz için anlaşılması zor olan bu yorumlara yer vermeyeceğiz.

“Yerden bir canlı” ifadesini Sebe’ 34/14’teki kullanımdan hareketle “yerin canlısı” şeklinde yorumlayıp, konunun mahşer süreciyle ilişkili olduğunu kabul ettiğimize göre, bu durumda meselenin mahşer şartlarıyla ilişkili müteşabih bir konu olduğu sonucuna varabiliriz. Zilzâl 99/4-5’te beyan edildiği gibi, nasıl ki “Yüce Allah vahyettiği için yeryüzü mahşerde haberlerini anlatacaksa yani olup biteni konuşup şahitlik edecekse”, burada da benzer bir durumun olduğunu söyleyebiliriz.

Kıyâmet-âhiret sürecinde yeryüzünün bütün haberleri anlatmasının değişik bir ifadesi olarak, bu âyette de yeryüzünün canlanması kast edilmiş olabilir. Mahşer şartlarında cehennemin konuşacağı haber verildiği gibi,(30) bu âyette de mahşerde yeryüzünün konuşacağı ifade edilmiş olabilir. O gün insanla ilgili her şey şahitlikte bulunacağı için, yeryüzünün de insanlar aleyhindeki şahitliği gündeme getiriliyor demektir. Hem Zilzâl sûresinde, hem de burada şahitlik kurumunun işletileceği haber verilmiş olabilir.

Bu âyette dile getirilen mesaj, “Bütün beklentilerin tersine, gerçek bütün açıklığıyla ortaya çıkıp da onları allak bullak ettiğinde, Son Saat’in, kıyâmet gününün, Allah’ın nihâî yargısının ve sonuç olarak inkârcıların ‘eskilerin masalları’ olarak gördükleri ne varsa hepsinin vukuuna işaret eden bir ifadedir. Âyetteki mesaj âhiret azabının onların başına gelmesi, yani tevbe ve pişmanlık için vaktin artık çok geç olduğu Son Saat’in vukuu da olabilir.”(31)

Üzerinde durulması gereken konu, bu olayın kıyâmet-âhiret sürecinde gerçekleşeceğini unutmamaktır. Çünkü mahşerde insanların elleri, dilleri, ayakları ve derileri kendilerine şahitlik edeceği için,(32) “yerden çıkarılacak dâbbe” de benzer şekilde şahitlik etmiş olacaktır. “Konuşmak” anlamında Zilzâl’de tuhaddisü, burada ise tükellimu fiili kullanılmıştır.

Bu nedenle, konuyu kıyâmetin alametleri şeklinde anlayan büyük çoğunluğun aksine, biz meseleyi mahşerle ilgili olarak yorumlamaktayız. Bir sonraki âyet ve sonrasında anlatılanlar da konuyu dünya hayatının son dönemi değil, yeni âlemin başlangıcı olarak belirlemektedir. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği elbette sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir.

2. تُكَلِّمُهُمْ اَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِاٰيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ “(Bu inkârcı) insanların ayetlerimize kesin bir şekilde inanmamış olduklarını kendilerine söyleyecektir” Buradaki تُكَلِّمُ tükellimu fiilinin “haber vermek” anlamına geldiği ifade edilmektedir. Bu fiilin teklimu şeklinde okunarak “yaralamak” anlamına geldiği de iddia edilen görüşler arasında yer almaktadır. Buna göre maksat, yerden çıkan canlının inkârcı insanları yaralaması, yüzlerine çizik atmasıdır.(33) Aslında bunun bilinen anlamda yaralamaktan ziyade sözle, aleyhte şahitlikle onları yaralaması da olailir.

Ebû Hureyre kaynaklı bir rivayette Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Dâbbetu’l-arz, Mûsâ’nın asâsı, Süleymân’un mührü yanında olarak çıkacak, mühür ile müminin yüzünü parlayacak, asâ ile kâfirin burnunu kıracak, insanlar sofraya toplanacak, mümin ve kâfir tanınacak.”(34) Eğer bu rivayet sahih ise hadiste bunun ne zaman olacağı açıklanmadığı için maksadı mahşerle ilişkilendirmekte herhangi bir sakınca yoktur. Biz ilk anlamı tercih ederek açıklamamızı yapacağız.

Âyetin bu son cümlesi, yerden çıkarılacak canlının konuşacağını ve inkârcı insanlar aleyhinde şahitlik edeceğini açıkça göstermektedir. Şahitlik kurumu mahşerle ilgili olduğu için, burada sözü edilen konuşmanın da orada gerçekleşeceğinde herhangi bir şüphe olmamalıdır. Öteden beri Son Saat’i ve kıyâmet-âhiret sürecini inkâr edip onlarla alay edenlere bu yaptıklarının ne kadar yanlış olduğu mahşer şartlarında bizzat üzerinde yaşadıkları yeryüzünün şahitliğiyle bildirilmiş olacaktır.

Âyette geçen النَّاس en-nâs kelimesi bütün insanlar değil de inkârcılar manasına alınmalıdır. Çünkü bağlam bu tür inkârcılarla ilgili bilgiler içermektedir. Dahası, âyetin başındaki عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi, gerçekleşecek hükmün kendileri “aleyhinde” olacağını göstermektedir. Böylece maksadı genel değil de inkârcılar şeklinde özel olarak manalandırmak gerekmektedir.

İnkârcıların inanmadığı âyetlerden maksat, Yüce Allah’ın vahiy ile kendilerine bildirdiği bütün hakikatlerdir. Ancak özellikle bağlamı dikkate aldığımızda burada sözü edilen âyetlerin Son Saat ve kıyâmet-âhiret sürecine dair verilen bilgiler olduğu öne çıkmaktadır. Neml sûresinin 66. âyetinde dile getirilen husus ile burada açıklanan mesele aynı noktada buluşmuş olmaktadır.

Bu arada âyette geçen كَانُوا kânû fiilinin geçmiş zaman manası verdiği dikkate alındığında, bu konuşmanın mahşerde yaşanacağı, inkârcıların daha önce yani dünya hayatında bu tür ayetlere iman etmedikleri anlaşılmaktadır. Önceden inanmadıkları bu âyetlerde verilen bilgilerin hakikat olduğu hem kendi gözlemleriyle anlaşılmış olacaktır; hem de yerden çıkacak bu canlının şehadetiyle kendilerine bildirilmiş olacaktır.

Âyette geçen يُوقِنُونَ yûkınûne fiilinden hareketle, îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir.

Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(35) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette inkârcı insanların böyle bir imana sahip olmadıkları bizzat yerin şahitliğinde beyan edilmek istenmektedir.

ıı. İnkarcıların Hesap Yerine Sevki

وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِاٰيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ “O gün, her ümmet içinden ayetlerimizi yalanlayanlardan (çeşitli) grup(ları) toplayacağız; onlar, (hesap yerine) sevk edilecektir.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevm sözcüğü “ve o gün”; نَحْشُرُ nahşuru fiili “toplayacağız”; مِنْ كُلِّ اُمَّةٍ min külli ümmetin tamlaması “her ümmetten”; فَوْجًا fevcen kelimesi “bir grup”; مِمَّنْ يُكَذِّبُ mimmen yükezzibu ifadesi “yalan saymakta olanlardan”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi, delillerimiz”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; يُوزَعُونَ yûze‘ûne edilgen fiili ise “sevkedilecekler” demektir.

Burada mahşerde inkarcı her ümmetten bir grubun getirileceği ve ilahi huzura sevk edileceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu âyette mahşerde yaşanacak yedi aşamadan birisi olan “toplanma”nın ardından “Yüce Allah’a sunulma” hakkında bilgi verilmektedir. Önceki âyetin mesajına bu âyette devam edilmekte, konu bütünlüğü içerisinde mahşerde yaşanacaklar hakkında bilgiler verilmektedir. Bu âyette hem toplanmanın olacağı ifade edilmekte; hem de Yüce Allah’a sunulmaya değinilmektedir.

Âyetteki ilk مِنْ min edatı teb‘îdiyye/ba‘ziye, ikincisi ise beyâniye anlamındadır.(36) Yani her ümmetin içinden hakikati yalanlayanlar mahşer şartlarında bir araya toplanacak, sonuçta yargılanma alanına sevk edileceklerdir.

Kur’ân’da beş kez(37) geçen fevc/efvâc kelimeleri, “grup, topluluk” gibi anlamlara gelmektedir. İsrâ’ 17/71’de “bütün insanların önderleriyle çağrılacağı” beyan edilmekte, Meryem 19/69’da ise “her milletten Rahmân’a en çok karşı çıkanların ayrılacağı” belirtilmektedir.

Kehf 18/48’de “Allah’a sunulmanın topluca gerçekleşeceği, ancak yargılamanın teker teker uygulanacağı” haber verilmektedir. Yâsîn 36/51’de de benzer bilgiler verilmekte, Allah’a sunulmanın Sûr borusuna ikinci kez üflenmesinin ardından gerçekleşeceği bildirilmektedir.

Yâsîn 36/32, 53, Sâffât 37/18 ve Vâkı‘a 56/49-50 gibi âyetlerde hakikati inkâr eden eskilerin ve sonrakilerin toplanıp ilâhî huzurda hazır kılınacakları, yargılanmak için Yüce Allah’a sunulacakları beyan edilmektedir.

ııı. Âyetleri İnkarlarının Sorgulanması

حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫ قَالَ اَكَذَّبْتُمْ بِاٰيَات۪ي وَلَمْ تُح۪يطُوا بِهَا عِلْمًا اَمَّاذَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Sonunda, (hesap yerine) geldikleri zaman (Allah) kendilerine şöyle soracaktır: Bilip kavramadan ayetlerimi yalanladınız, öyle mi? (Değilse, bu) yaptığınız neydi?”

Âyetteki حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫ hattâ izâ câû fiili “geldikleri zaman”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, demiş olacak ki”;اَكَذَّبْتُمْ ekezzebtüm sorusu “yalan mı saydınız, yalanladınız mı”; بِاٰيَات۪ي biâyâtî ifadesi “benim âyetlerimi”;وَلَمْ تُح۪يطُوا ve lem tuhîtû fiili “ve (oysa) kavrayamamıştınız”; بِهَا bihâ ifadesi “onu, onları”; عِلْمًا ‘ılmen kelimesi “bilgi bakımından”; اَمَّاذَا كُنْتُمْ emmâ zâ küntüm sorusu “peki ya neydi”; تَعْمَلُونَ ta‘melûne fiili ise “yapmakta olduğunuz (şeyler)” demektir.

Burada mahşerdeki “sorgulanma” aşamasında yaşanacakların bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫ قَالَ اَكَذَّبْتُمْ بِاٰيَات۪ي وَلَمْ تُح۪يطُوا بِهَا عِلْمًا “Sonunda, (hesap yerine) geldikleri zaman (Allah) kendilerine şöyle soracaktır: Bilip kavramadan ayetlerimi yalanladınız, öyle mi?” Yüce Allah mahşer şartlarında insanları diriltip bir araya topladıktan sonra, onları sorgulamak ve yargılamak üzere huzuruna çağıracağını beyan etmektedir.

a) Bu çerçevede inkârcılara hitap ederek “âyetlerimi iyice düşünüp anlamadan, onların hakikat mi yanlış mı olduğunu düşünüp taşınmadan yalanladınız, öyle mi?” diye soracaktır. Âyette geçenاَكَذَّبْتُمْ ekezzebtüm ifadesindeki soru edatı, soru sormak değil, muhatabı ayıplamak, neden böyle bir yanlış yaptıklarını kendilerine itiraf ettirmek ve “siz böyle yapıp yalanladınız” manasında “takrîr” mesajı vermektedir.

b) “Âyetleri ilim açısından kuşatmamak” ifadesi, âyetlerde içerik olarak belirlenen hususlar üzerinde kafa yormadan, onlarla karşılaşır karşılaşmaz yalanlamak demektir. Bu ifade, mahşerde inkârcıları ayıplamak manasında kullanılacağı gibi, dünya hayatında insanların imanlarını tahkike ulaştırmak zorunda olduklarının da bir delilidir.

Bir bilgiyi kuşatmadan, yani o bilgi ile tanışıp onu kuşanmadan, onun hakikatini elde edip ne demek istediğini kavramadan inanmak sadece bir taklittir. Oysa müminin imanı taklitten tahkike, yani sorgulamaya ve içeriğini kavramaya yönelik bir kalitede olmalıdır.

c) Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(38) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır.

Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(39) فَآؤُ۫ fâû(40) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(41) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örneklerden birisi de Sebe’ 34/5’teki se‘av fiilidir. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze ile bitiyor oluşudur.

2. اَمَّاذَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Değilse, bu) yaptığınız neydi?” Bu ifade, mahşerde inkârcılara yönlendirilecek, “asıl önemli olan işlerle meşgul olmadığınıza göre, neyle meşgüldünüz peki?” sorusuyla muhataplar ayıplanacaktır. Mahşerde bütün insanlar elbette sorgulanacaktır; ancak inkârcılar bu esnada bir de ayıplanacaktır.

Kitaba, yani vahye ve peygambere iman edip bu uğurda fedâkarlık yapmak varken, yani hayatın asıl önemli işleri bunlar iken, inkârcı insanlar dünya hayatında bundan daha önemli herhangi bir şey bulamayacakları noktasında uyarılmaktadır. Yüce Allah hakikatin bilgisine sahip olup bu uğurda fedâkarlık yapmanın dışında diğer işlerin yok hükmünde olduğunu(42) ve sevap anlamında herhangi bir değer taşımayacaklarını ifade etmektedir.

Bu âyette geçmiyor olsa da, başka âyetlerde inkârcıların bu sorgulanma aşamasında çeşitli itiraflarda bulunacakları Kur’ân’da haber verilmektedir.(43) Bu bağlamda Mülk 67/8-11. âyetlerin meâlini vermekle yetineceğiz: “Cehenneme her bir grup atıldığında, cehennemin bekçileri onlara, ‘Size bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş miydi?’ diye soracaklar. Onlar (cehennemdekiler) şöyle cevap verecekler: ‘Evet, doğrusu bize bir uyarıcı (peygamber) gelmişti; fakat biz onu yalanlamıştık ve ‘Allah (vahiy yoluyla size) hiç bir şey indirmemiştir; siz sadece ve sadece büyük bir sapıklık içindesiniz!’ demiştik.’ ‘Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık’ (diyecekler). Böylece günahlarını itiraf etmiş (olacaklar). Artık (rahmetten) uzak olsun o alevli cehennemin mahkûmları!”

ıv. Zulmün Karşılığında Azap

وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا فَهُمْ لَا يَنْطِقُونَ “Yaptıkları haksızlıktan dolayı haklarında (azap) sözü gerçekleşmiştir; artık onlar konuşamazlar.”

Âyetteki وَوَقَعَ ve veka‘a fiili “ve meydana geldi, meydana gelecektir”; الْقَوْلُ el-kavlü kelimesi “o söz, o (azap) sözü”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; بِمَا ظَلَمُوا bimâ zalemû ifadesi “zulmetmeleri, haksızlık etmeleri nedeniyle”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يَنْطِقُونَ lâ yentıkûne fiili ise “konuşamayacaklar” demektir.

Burada zalimlerin zulümleri sebebiyle üzerlerine azap sözünün gerçekleşeceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette mahşerdeki yedi aşamanın sonuncusunu, yani “(cehenneme) sevk edilişi” gündeme getirmektedir. Diriltilip sorgulanmak için Allah’ın huzuruna çıkartıldıktan sonra gerçekleşecek, yargılamanın sonunda suçlu insanlar dünyada yaptıkları zulümlerin karşılığında azap gerçeğiyle buluşturulacaklardır.

1. وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِمَا ظَلَمُوا “Yaptıkları haksızlıktan dolayı, haklarında (azap) sözü gerçekleşmiştir.” Âyetin bu bölümünde iki noktaya değinmek gerekmektedir.

a) وَوَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ “(Azap) sözü haklarında gerçekleşti.” Neml sûresinin 82. âyetinde de geçen الْقَوْل el-kavl kelimesi burada “azap sözü, azap hükmü veya azap kararı” manasına gelmektedir. Mahşerdeki bütün aşamalar geçildikten sonra, zalim insanlar hakkında azap aşaması devreye girmiş olacaktır. Âyetteki diğer ifadelere ilave olarak konuyla ilgili her iki âyette de عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi kullanıldığı için, verilen hükmün onların aleyhinde olduğu anlaşılmaktadır.

b) بِمَا ظَلَمُوا “Zulümleri sebebiyle.” Âyette “azap sözü”nün gerçekleşme nedeni olarak, bunların dünyadaki “zulümleri”ne dikkat çekilmesi de önemli bir noktadır. İnkârcılara nispet edilen zulüm, inancın zıddı olarak kabul edilmelidir. Allah’ı tevhid dairesinde kabul edip O’na inanmak “adalet”; imana ortaklar karıştırmak “şirk”tir; şirk ise “büyük bir zulüm”dür.(44) Sûrede ele alınan konular bağlamında düşünüldüğünde Mekkeli inkârcıların en büyük sorunu Allah’a imanda şirke bulaşmış olmalarıydı. İşte bu âyette “zulümleri nedeniyle” denmesinin sebebi budur.

Yüce Allah hiç kimseyi haksız yere cezalandırmaz. İnkârcılar dünyada yaptıklarının tam karşılığını mahşerde azap olarak görecekler, Yâsîn 36/54 gibi pek çok âyette de belirtildiği gibi hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır. Mahşer dünyada yapılanların karşılığının görüleceği yerdir. İnkârcılar da bu gerçek doğrultusunda haklarında verilecek karar nedeniyle azaba uğratılacaklardır.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, Ebû Cehil, Velîd b. Muğîre ve Şeybe b. Rabî‘a gibi azgınlar Mekkelilerin gözü önünde ateşe atılacaklar; aynı şekilde önceki ümmetlerin ileri gelen inkârcıları da halklarının gözü önünde cehenneme sevk edileceklerdir.(45)

2. فَهُمْ لَا يَنْطِقُونَ “Onlar (mahşerde) konuşamayacaklardır.” Âyetin son cümlesinde dile getirilen husus ise inkârcıların bu karar karşısında seslerinin çıkamamasıdır. Gerçek bütün açıklığıyla ortaya dökülmüş olacağı için, inkârcıların buna karşı söyleyecek hiçbir sözleri olmayacaktır. Burada sözü edilen “konuşamama” durumu, azap içindeyken artık dillerinin dönmemesi manasına da gelebilir.(46) Âyetin her üç şekilde yorumlanması da mümkündür.

Kıyâmet 75/15’te de açıkça ifade edildiğine göre, zâlimlerin mazeretleri kendilerine hiçbir fayda vermeyecektir. Çünkü Kıyâmet 75/16’da da dile getirildiği gibi böyle bir girişimin öncesinde kendilerine “dilini depreştirmeme” uyarısında bulunulacaktır.

Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/52’de şu bilgiler yer almaktadır: “O gün mazeretleri, yani gerçeği örtme çabaları zâlimlere hiçbir fayda vermez.” Mahşer mazeret ileri sürme veya gerçeği saklayabilme ya da nutuk çekme yeri değildir. Orada bütün hakikatler ortaya çıkacak ve verilecek hükme zorunlu olarak rıza gösterilecektir.

Murselât 77/35-36’da “mahşerin konuşma yeri olmadığı, cehennemliklere izin verilmeyeceği, dolayısyla özür dileyemeyecekleri” ifade edilmekte, Nahl 16/84 ve Rûm 30/57’de ise inkârda ısrar edenlere Yüce Allah tarafından mazeret beyan etme fırsatı verilmeyeceği gibi, suçlarını itiraf edip af dileme imkânı da tanınmayacaktır.

Tahrîm 66/7’de geçtiği gibi “Bugün mazeret beyan etme günü değildir” demek istenircesine, “Ey kâfirler! Bugün mazeret göstermeyin” emri de bu konuda çok önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Mü’minûn 23/108’de şöyle bir ifade yer almaktadır: “Allah, onlara diyecek ki: Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!”

Bütün bu âyetlerde günümüze şu mesajların verildiği kanaatindeyiz: Yüce Allah pek çok âyette inkârcıları uyarmakta, bahane üretme ve gerçeği perdeleme çabalarının yersizliğini vurgulamakta, yanlıştan vazgeçme zamanının ve mekânının dünya olduğunu bildirmektedir. Müslümanlar Müslüman kalmaya çalışmalı, inançsızlar da bu durumlarından hızla uzaklaşmalıdır.

v. Gündüz ve Geceye İtibar Etmemenin Eleştirisi

اَلَمْ يَرَوْا اَنَّا جَعَلْنَا الَّيْلَ لِيَسْكُنُوا ف۪يهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Dinlensinler diye geceyi (karanlık) ve (çalışsınlar diye) gündüzü aydınlık kıldığımızı hiç mi düşünmediler? İman eden bir topluluk için şüphesiz ki bunda dersler vardır.”

Âyetteki اَلَمْ يَرَوْا elem yeravv sorusu “görmediler mi, düşünmediler mi, hiç mi düşünmediler”; اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yapmıştık, kılmıştık, yaratmıştık”; الَّيْلَ el-leyle kelimesi “geceyi”; لِيَسْكُنُوا liyeskünû ifadesi “dinlensinler diye”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra kelimesi “ve gündüzü de”;مُبْصِرًا mübsıran sözcüğü “aydınlık şeklinde”;اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”;لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “nice dersler, ibretler”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “imân etmektedirler, iman eden bir topluluk için” demektir.

Burada insan hayatının devamı için son derece önemli olacak şekilde kâinat kitabından iki âyet gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah gecenin ve gündüzün insan hayatındaki önemine dikkat çekmekte, inanan bir topluluk için bunda nice ibretler ve dersler olduğunu beyan etmekte, bu arada bu gerçekliğe itibar etmeyen inkarcıları da dolaylı olarak eleştirmektedir.

Râzî’nin tespitiyle bu âyetin bağlamla ilgisi şu şekilde açıklanabilir: Yüce Allah, müşrikleri kıyâmetin halleriyle korkutunca, imana sevketmede ve küfürden sakındırmada etkili olsun diye, “tevhide”, “haşre” ve “Hz. Muhammed’in peygamberliğine” delil olacak bir cümle getirmiş ve “içinde sükûn bulmaları için geceyi, aydınlıkla gözlerini açmaları için de gündüzü yarattığımızı görmediler mi?” buyurmuştur.

Yüce Allah karanlığı aydınlığa, aydınlığı da karanlığa çevirebilecek yegâne kudrettir. Bu durumun beraberinde yine sadece Yüce Allah hayatı ölüme, ölümü de hayata çevirmeye kâdirdir. Aynı şekilde mükelleflerin faydasına olsun diye, gece ile gündüzü art arda getirir; birini uzatırken diğerini kısaltır.

Peygamberlerin mahlûkata gönderilmesinde de yine büyük faydalar vardır. O halde, onların bu faydalarından dolayı, insanlara gönderilmiş olmasına ne engel var? Böylece bu tek ifadenin, kâfirlerin küfürlerinin ve ilahî azabı hak edişlerinin kaynağı olan, bu üç temelin doğruluğuna delil olmada yeterliliği anlaşılır.(47)

Nebe’ 78/9-11. âyetlerinde de yer aldığı üzere, gece vakitleri ve uyku hayatın devamı için dinlenme zamanları ve dinlenme vesileleridir. Bu arada vahyin hayatı inşası için gecenin belli vakitlerinde Kur’ân’ı tertîl üzere okumak da elbette ilâhî bir emirdir ve konu Müzzemmil 73/1-4 ve 20. âyetlerinde özellikle gündeme getirilmektedir.

Geceleyin belli saatlerde ve belli bir aralıkta uyumak gündüz meşguliyetlerinin daha sağlıklı yürümesi için son derece önemlidir. Buna karşılık, gündüzler ise me‘âş, yani “geçimlik, hayat için çalışmak, çalışma zamanı” ve mubsırah, yani “aydınlık, ışıklı, görmeye elverişli” olarak belirlenmiştir. Bunun sebebi ise hayatın gereklerini karşılamada çalışmak ve rızık temin edebilmek için görünür bir durumun zorunluluk arz etmeksidir.

Kasas 28/71-73’te gece ve gündüzle alakalı şu bilgiler yer almaktadır: “(Ey Peygamber!) De ki: Bir düşünsenize, eğer Allah, geceyi üzerinize kıyâmet gününe kadar aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka size bir ışık getirebilecek tanrı kimdir? Hâlâ (geçeği) işitmez misiniz? De ki: Bir düşünsenize, eğer Allah, gündüzü üzerinize kıyâmet gününe kadar aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka, huzur içinde dinleneceğiniz geceyi size getirecek tanrı kimdir? Hâlâ görmez misiniz? Rahmetinden ötürü Allah, geceyi ve gündüzü yarattı ki geceleyin dinlenesiniz, (gündüzün) de O’nun cömertliğinden (rızkınızı) arayasınız ve şükredesiniz.”

Yüce Allah hem tevhîdi, hem mahşeri hem de risalet kurumunu şekillendirirken, insanoğlunun faydasını ön plana almış, Neml sûresinin hem 7-58. âyetlerinde insanlık tarihinden ibret levhaları sunurak, hem de 59-64. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli âyetler sıralayarak muhatapların dikkatini çekmeyi amaçlamıştır.

Gece ve gündüzün var ediliş amacının yanında, aralarında bir dönüşümün yaşanması, bu hayatın sonunda bir başka hayatın geleceğini haber vermeyi de gaye edinmiş olmalıdır. Zira müşriklerin en büyük sorunlarından birisi mahşere inanmamalarıydı.

İşte Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, Yüce Allah hem tevhidi, hem mahşeri, hem de risalet kurumunu gündeme getirerek, bütün bu konulardaki yegâne kudretin kendisine ait olduğunu ortaya koymuştur.

Âyetlerden anlaşıldığına göre, hem gece hem de gündüz insan hayatı için belirlenmiş hayat kesitleridir. Hep gece veya hep gündüz olması hayatı yaşanmaz kılacaktır. Bu nedenle, Yüce Allah böyle bir sistem koyarak iman edenler için bunda nice ibretler olduğunu muhataplara beyan etmiştir.

Furkân 25/62’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, ibret almak isteyenler için gece ve gündüzün peşpeşe gelmesi bir başka âyettir. Âyet meâlen şöyledir: “Gerçeği hatırlamak, yani şükretmek isteyen(ler) için gece ile gündüzü birbiri ardınca getiren de O’dur.” Bu âyette geçen hılfeh kelimesi “birbiri ardınca gelmek” manasına geldiği gibi, “birbirinin zıddı” manasına da gelmektedir. Bu durumda gece ve gündüzün ışık olarak birbirinin zıddı olduğu anlamı kast edilmiş olur.(48)

Ayrıca bu ifadede Yüce Allah’ın insanlara bir imkân ve fırsat verdiği de belirtilmektedir. Buna göre, gündüz görevlerini yapamayanlara geceleyin, gece görevlerini yapmayanlara da gündüzleri fırsat tanınmaktadır.(49) Nitekim bir gece vakti Kur’ân kıraat etmeyen Hz. Ömer’e Rasûlüllah (as), “Ey Hattâb’ın oğlu, andolsun ki Allah senin hakkında bir âyet indirdi” buyurdu ve bu âyeti okuyup, “geceleyin kaçırdığın nafile ibadetleri gündüzde, gündüz yapamadıklarını gecede yapabilirsin” dedi.(50)

Benzer şekilde bir gün bir adam Hz. Ömer’e gelip, “Gece namazını kaçırdım” deyince Hz. Ömer ona, “gece kaçırdığın namazı gündüz kıl” demiş ve bu âyeti okumuştur.(51) Burada meselenin nafile ibadetlerle ilgili olduğu, farz ibadetlere uyarlanamayacağı da anlaşılmaktadır.

Yâsîn 39/40’ta da beyan edildiği üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar buna göre varlıklarını devam ettirmektedirler.

Gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler. Gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar.(52) Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğuna” da dolaylı da olsa dikkat çekilmiş olmaktadır.(53)

Yüce Allah müşrik ve kâfir muhataplara işte bu şekilde kudretinden çeşitli örnekler sunarak, onların iman etmesini sağlamayı amaçlamakta, mahşer şartları öncesinde onlara prensiplerini tekrar tekrar açıklamaktadır. Bu ve benzer âyetlerde bir taraftan ders çıkartıp iman etmeleri kâfirlere öğütlenirken, diğer taraftan da iman eden topluluk için bunda nice dersler olduğu özellikle beyan edilmektedir.

Buna göre, bir anlamda gece vakitleri dünyayı, gündüz vakitleri de mahşeri sembolize etmektedir. Dünya karanlığını âhiret aydınlığına çevirmeyi ve dünya karanlıklarında debelenmeden mahşerdeki cennet aydınlığını Rabbimizden niyaz ediyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 618; Taberî, age., XX, 11; Zemahşerî, age., III, 369.
• 2 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 3 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 4 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9
• 5 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 6 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 7 - Âl-i İmrân 3/173. 8 - Âl-i ‘Imrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; Enfâl 8/61; Tevbe 9/51; Yûnus 10/84; Hûd 11/123; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 9 - Âl-i ‘Imrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62. 10 - Enfâl 8/49; Talâk 65/3. 11 - Enfâl 8/2; Nahl 16/42, 99; ‘Ankebût 29/59; Şûrâ 42/36. 12 - Nisâ’ 4/81; En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/2, 54, 68, 86; Furkân 25/43; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6.
  • Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Yûnus 10/84 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62 Enfâl 8/49 Talâk 65/3 Enfâl 8/2 Nahl 16/42 Nahl 16/99 ‘Ankebût 29/59 Şûrâ 42/36 Nisâ 4/81 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/2 İsrâ 17/54 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86 Furkân 25/43 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6
• 13 - Semerkandî, age., II, 618. 14 - Kalem 68/4.
  • Kalem 68/4
• 15 - İslâmoğlu, age., s. 805’te 2. not.
• 16 - Bakara 2/7. 17 - En‘âm 6/25; İsrâ’ 17/46. 18 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/155; En‘âm 6/25; İsrâ’ 17/46; Kehf 18/57. 19 - Muhammed 47/24.
  • Bakara 2/7 En‘âm 6/25 İsrâ 17/46 Bakara 2/88 Nisâ 4/155 En‘âm 6/25 İsrâ 17/46 Kehf 18/57 Muhammed 47/24
• 20 - Yûnus 10/42; Neml 27/80; Rûm 30/52; Zuhruf 43/40.
  • Yûnus 10/42 Neml 27/80 Rûm 30/52 Zuhruf 43/40
• 21 - Saff 61/5. 22 - Teğâbun 64/11.
  • Saff 61/5 Teğâbun 64/11
• 23 - Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada âhiret” adlı kitabımızda geniş bilgiler verdik.
• 24 - Kasas 28/63; Secde 32/13; Yâsîn 36/7, 70; Sâffât 37/31; Fussılet 41/25; Ahkâf 46/18; Kâf 50/29. 25 - İsrâ’ 17/16. 26 - Hûd 11/40; Mü’minûn 23/27. 27 - Taberî, age., XX, 13.
  • Kasas 28/63 Secde 32/13 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/70 Sâffât 37/31 Fussilet 41/25 Ahkâf 46/18 Kâf 50/29 İsrâ 17/16 Hûd 11/40 Mü'minûn 23/27
• 28 - Semerkandî, age., II, 618-619; Taberî, age., XX, 14-16; Zemahşerî, age., III, 371-372. 29 - Râzî, age., XXIV, 217-218.
• 30 - Kâf 50/30; Me‘âric 70/17. 31 - Esed, age., s. 777’de 73. not.
  • Kâf 50/30 Me‘âric 70/17
• 32 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20-21. 33 - Taberî, age., XX, 16; Zemahşerî, age., III, 372.
  • Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21
• 34 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Neml; İbn Mâce, Fiten, 31; Ahmed b. Hanbel, II, 296, 491.
• 35 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 36 - Zemahşerî, age., III, 372. 37 - Neml 27/83; Sâd 38/59; Mülk 67/8; Nebe’ 78/18; Nasr 110/2.
  • Neml 27/83 Sâd 38/59 Mülk 67/8 Nebe' 78/18 Nasr 110/2
• 38 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 39 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 40 - Bakara 2/226. 41 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 42 - Râzî, age., XXIV, 218.
• 43 - Nisâ’ 4/42; En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Furkân 25/27-28; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Mücâdele 58/18; Hâkka 69/19-29; Müddessir 74/45-47; Nebe’ 78/40; Fecr 89/24.
  • Nisâ 4/42 En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Furkân 25/28 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Mücâdele 58/18 Hâkka 69/29 Müddessir 74/47 Nebe' 78/40 Fecr 89/24
• 44 - Lokmân 31/13.
  • Lokmân 31/13
• 45 - Zemahşerî, age., III, 372. 46 - Zemahşerî, age., III, 373.
• 47 - Râzî, age., XXIV, 219.
• 48 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31.
• 49 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31; Zemahşerî, age., III, 282-283. 50 - Râzî, age., XXIV, 106. 51 - Taberî, age., XIX, 30.
• 52 - A‘râf 7/54. 53 - Bakara 2/164; Âl-i ‘Imrân 3/190; Yûnus 10/6; Câsiye 45/5.
  • A‘râf 7/54 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Câsiye 45/5