Meryem Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 98 âyetten oluşan, adını 16. âyetindeki مَرْيَم meryem kelimesinden alan Meryem sûresi, inişe göre 43, resmî sıralamada ise 19. sûredir. Meryem sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Kehf sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de geçmiş ümmetlerle ilgili bilgiler verilmekte, insanların ibret alması istenmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın kitabının tilâvet edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, iman edenlerle kâfir olanların mukayesesi yapılmakta ve yaşayacakları akıbetle ilgili bilgiler verilmektedir. Cennet ve cehennemle ilgili oldukça detaylı açıklamalar her iki sûrede de yer almaktadır. Bu arada her iki sûrede de şirk konusuna değinilmekte, putperestliğin nasıl büyük bir yanılgı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Meryem sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, sırasıyla Hz. Zekeriyyâ, oğlu Hz. Yahyâ, ayrıca Hz. Meryem, Hz. İsa, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsa, Hz. İsmail ve Hz. İdris’in kıssalarına yer verilmektedir. Daha sonraki nesillerin peygamberlerin izinden gitmediği, ibadetleri zayi ettikleri, arzularının esiri oldukları ve sonuçta cehennemi hak ettikleri, buna karşılık iman edip salih amel işleyenlerin ise cennete girecekleri, haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

66. âyetten itibaren, konu yeniden diriltilmeye inanmayan ve mahşerle alay eden inkârcı tipe getirilmekte, ancak yemin ifadeleriyle kendilerine cevap verilmektedir. Buna göre, inkârcıların şeytanlarla birlikte cehennemin yanı başına getirileceği ve hak edenlerin oranın en korkunç yerine atılacağı bildirilmekte, muttaki olanların ise azaptan uzak tutulmuş olacakları müjdelenmektedir.

74. âyetten itibaren, kendilerini müminlerle mukayese edip daha iyi olduklarını iddia eden kâfirlerin bu mukayesesinin doğru olmadığı, hidayet üzere olanların hidayetini Yüce Allah’ın arttıracağı, salih amellerin çok daha değerli olduğu vurgulanmaktadır. Şeytanların kâfirlere gönderileceği, Allah’ın peşi sıra ilah edinenlerin mahşerde bunları karşılarında yardımcı olarak bulamayacakları, dolayısıyla onlara yönelik dünyevî azap için Hz. Peygamber’in aceleci davranmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

87. âyetten itibaren, putların veya aracıların Yüce Allah’ın huzurunda şefaate sahip olamayacakları, Allah’a çocuk isnadının kâinatın düzenini sarsacak derecede korkunç bir iftira olduğu, bunu yapanların ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceği bildirilmektedir.

Son üç âyette ise, iman edip salih amel işleyenlerin birbirilerini sevecekleri vesileleri Yüce Allah’ın yaratacağı, muttakilere müjde, inanmamakta ısrarcı olanlara ise uyarıcı olsun diye Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı beyan edilmekte, helak edilen önceki nesillerden herhangi bir ses duyulamayacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 16-29. âyetlerinde Hz. Meryem’i gündeme getirmektedir. Zikri geçen olayda Hz. Meryem’in Hz. Cebrâîl ile karşılaşması, aralarındaki konuşmalar, Hz. Meryem’in hamile kalışı, uzak bir yere çekilmesi, orada özel bir bakıma alınması, çocuğu dünyaya getirmesi, ardından kavmiyle karşılaşması ve onlarla yaşadığı yürek yaralayıcı konuşmalar dile getirilmektedir.

Hz. Zekeriyyâ’dan sonra Hz. Meryem’in zikredilmesinin muhtemel iki sebebi olabilir: İlk sebep, Hz. Zekeriyyâ’nın, oğlu Hz. Yahyâ’yı Yüce Allah’a adamasına karşılık, Hz. Hanne’nin de kızı Hz. Meryem’i Yüce Allah’ın mabedine adaması olabilir. İkinci sebep ise her iki doğumun da sıra dışı olmasıdır. Hz. Yahyâ, babası ilerlemiş yaşında ve annesi kısır olmasına rağmen dünyaya gelmişti. Hz. İsa da babasız olarak yaratılmıştı. Esasında sûrenin başındaki mukatta‘a harfleri, bu sûrede sıra dışı şeylerin anlatılacağını bir anlamda haber vermek üzere zikredilmişti. İşte bunun sonucu olarak yeni bir olay dile getirilmekte, Yüce Allah’ın yaratmadaki kudreti örneklendirilmektedir.

a) Hz. Meryem ve Cebrâîl (as) İle Karşılaşması

Yüce Allah, sûrenin 16-21. âyetlerinde Hz. Meryem’in gündeme getirilmesini istemekte, onun ailesinden uzaklaşarak aralarına perde çekilecek bir mesafeye gidişini ele almakta, ardından Cebrâîl (as)’ın düzgün bir insan şeklinde belirip yanına gelmesini hatırlatmaktadır. Daha sonra Hz. Meryem’in meleğin kendisinden uzaklaşmasını istemesi, buna karşılık meleğin geliş sebebinin ona arı duru bir çocuk vermesi olduğunu beyan etmesi, nihayet Hz. Meryem’in kendisine bir insan dokunmamasına rağmen çocuğunun olamayacağını beyanı ve aslında bu konuşma esnasında hamileliğin gerçekleştiği ifade edilmektedir.

ı. Hz. Meryem’in Anılması ve Konumu

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ اِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ اَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا “Kitapta Meryem’i de hatırla! Hani o, ailesinden ayrılarak doğu tarafında bir yere gitmişti.”

Âyettekiوَاذْكُرْ vezkur emri “ve an, bahset, zikret, hatırla”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi kelimesi “kitapta, Kur’ân’da”; مَرْيَم meryeme kelimesi “Meryem’i”; اِذِ انْتَبَذَتْ izintebezet fiili “hani, kenara çekilmişti”; مِنْ اَهْلِهَا min ehlihâ ifadesi “onun ailesinden”; مَكَانًا شَرْقِيًّا mekânen şarkıyyen tamlaması ise “doğu tarafında bir yere” demektir.

Bu âyette sûrenin ikinci konusu olan Hz. Meryem kıssası gündeme getirilmektedir.

1.وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ “Kitapta Meryem’i de hatırla!” Bu cümlede yer alan bazı kavramları kısaca tanıtmak gerekmektedir.

a) Sûrenin ikinci âyetindeki ذِكْر zikr kelimesi ile buradaki اذْكُرْ üzkur emri aynı mesajı içeren ifadeler olarak görülebilir. اذْكُرْ üzkur emri “hatırlamak”, “gündeme getirmek”, “aklında bulundurmak” gibi manalara gelmekte, Hz. Meryem’in konuşulması ve hakkında doğru bilgilerin verilmesi istenmektedir. Bu ifade, zaman zaman اذْكُرْ üzkur şeklinde değil de bu cümlenin devamında ve üçüncü âyette geçtiği üzere iz edatıyla da karşılanmaktadır. Âyette muhatap ilk etapta Hz. Peygamber olsa da, maksat bu vahyi okuyan herkesin Hz. Meryem’i hatırlaması ve onu gündemde tutmasının istenmesidir.

b) Âyette yer alan bir diğer kavram الْكِتَابِ el-kitâb’dır. Bu kavram hakkında bazı temel bilgiler vermekte yarar görmekteyiz.

- el-Kitâb/Kitâb Kavramı

K-t-b kökünden kelimeler Kur’ân’da 319 yerde geçmekte ve “yazmak”,(1) “farz kılmak”,(2) “ilâhî mesaj”,(3) “takdir etmek”,(4) “amel defteri”,(5) “mektup”,(6) “belirlenmiş süre”,(7) “kânun”,(8) “sözleşme”(9) ve “hükümler”(10) gibi anlamlara gelmektedir.

el-Kitâb/kitâb الْكِتَاب/ كِتَابkelimesi “yazılı metin” anlamına gelmektedir. Kur’ân’da كِتَاب kitâb veya الْكِتَاب el-kitâb şeklinde oldukça fazla örneği bulunan bu kalıptaki kelimeler büyük çoğunlukta “Kur’an”,(11) kısmen “Hz. Musa’ya verilen vahiy”(12) ve “bütün ilâhî mesajlar”(13) anlamında kullanılmaktadır. Hatta Mekkelilerin gökten istediği “özel mesaj” anlamına da gelmektedir.(14) Ayrıca ûtü’l-kitâbe tamlaması da “kitap ehli, kendilerine kitap verilmiş olanlar” demektir.(15)

Yorumunu yapmakta olduğuz âyetteki الْكِتَاب el-kitâb kelimesi, vahyin ilk muhatabı olan ve hatırlaması veya gündeme getirmesi istenen kişi Hz. Muhammed olduğu için Kur’ân manasına alınmalıdır. Bu nedenle “Bu mesajda veya vahiyde Meryem’i de an” demek istenmektedir.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet itibariyle inceleyeceğimiz üçüncü kelime ise مَرْيَم meryem sözcüğüdür. Bu kelime Kur’ân’da 34 kez(16) yer almakta, bunların 13 tanesinde doğrudan Hz. Meryem’le ilgili bilgi verilirken, 21 tanesinde ise ise “Hz. İsa” ile ilgili ‘îsebnu meryem “Meryem’in oğlu İsa” şeklinde geçmektedir.

Âl-i İmrân 3/35-37 ve 42-45’te “Hz. Meryem’in annesi Hanne tarafından Yüce Allah’a adanmışlığı, doğumu, mabeddeki durumu, seçilmişliği ve kendisine Hz. İsa’nın müjdelenişi” ele alınmaktadır. Meryem 19/16-29’da “Hz. İsa’yı dünyaya getirişi ve bu süreçte yaşadığı sıkıntılar”, Enbiyâ’ 21/91 ve Müminûn 23/50’de “onun mucize oluşu”, Tahrîm 66/12’de ise “bir namus ve iffet abidesi olduğu” gündeme getirilmektedir. Kur’ân’da ismi geçen tek kadın Hz. Meryem’dir ve bir kadının ismi verilen tek sûre de Meryem sûresidir. Elbette bunun birtakım sebepleri olmalıdır. Birkaçını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

ı. Hz. Meryem hakkındaki iftiralara cevap verilmesi,

ıı. Erkek egemen anlayışın reddedilmesi,

ııı. Yüce Allah’ın yaratmadaki eşsiz kudretinin ıspatı,

ıv. İlâh sayılan bir şahsiyetin, yani Hz. İsa’nın bir kadının oğlu olduğunun vurgulanması,

v. Hz. Yahyâ’nın sıra dışı doğumunun ardından bir başka sıra dışı doğumun kahramanının tanıtılması,

vı. Duası vahiyleşen ve karnındaki çocuğunu mabede, dolayısıyla Yüce Allah’a adayan kadın olan Hanne’nin kızının mucize bedeni hakkında bilgi verilmesi,

vıı. Hz. Peygamber’in doğumunda sıra dışılıkların yaşanmadığının dolaylı olarak öğretilmesi. Eğer aksi bir durum olsaydı Hz. Peygamber’in annesi ve doğumu hakkında bilgilerin verilmesi beklenirdi ki böyle bir şey yoktur.

vııı. Vahyin insan kaynaklı olmadığının bir ıspatı. Eğer bu vahyi Hz. Peygamber uydursaydı Hz. Meryem ve Hz. İsa yerine elbette kendi annesine, babasına veya doğumuna dair bilgiler verilirdi.

Hz. İsa’nın annesine vurgu yapılmasının sebebi, ilahlaştırılan Hz. İsa’nın insanüstü bir varlık olmadığını, bir kadının oğlu olduğunu zihinlere kazımak, böylece ilâh-insan karışımı bir kabulün ortadan kaldırılmasını sağlamaktır. Hz. İsa’nın Kur’ân’da anıldığı yerlerin büyük çoğunluğunda annesiyle zikredilmesinin anlayabildiğimiz sebepleri bunlardır.

2. اِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ اَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا “Hani o, ailesinden ayrılarak doğu tarafında bir yere gitmişti.” اِذ iz edatı, âyetin başındaki اذْكُرْ üzkur emriyle benzer olarak “hani, hatırla” şeklinde bir mana vermektedir. انْتَبَذَتْ intebezet fiili Bakara 2/101 ve Âl-i İmrân 3/187’deki nebeze/nebezû şeklindeki üç harfli kullanımlarda da ortaya konulduğu gibi, “uzaklaşmak, arkasını dönmek, arkaya atmak, tek başına kalmak”(17) demektir. Hz. Meryem, ailesinden doğu tarafında bir mekâna doğru uzaklaşmıştı. Bu gidiş, daha sonra zikredeceğimiz Meryem 19/22’de geçen مَكَانًا قَصِيًّا “uzak bir yere” ifadesinden öncedir ve farklıdır.

Âyette zikredilen مَكَانًا شَرْقِيًّا “Doğu tarafı” veya “doğu mekanı” ifadesinden maksat, ya içerisinde bulunduğu(18) “mabedde, mihrabda veya Beyt-i Makdis’te doğu tarafında bir köşe”(19) veya “evinin içinde ailesinden uzak bir mekan” ya da “çevresindeki erkeklerin sataşmasından kurtulmak için doğuya doğru bir yer” manasına gelebilir. Bazı âlimlerimiz burasının ailesiyle birlikte bulunduğu evde güneşin doğduğu yönde bir köşe olduğu kanaatindedirler.(20)

İfadenin nekra gelmesi, bu noktada derin tahliller yapılmasına engeldir. Eğer burasının neresi olduğu çok önemli olsaydı Yüce Allah bu mekân hakkında bilgi verirdi. Anlaşılan o ki, Hz. Meryem bulunduğu ortamda çevresindekilerden uzaklaşıp şöyle doğu tarafına doğru bir yere çekilmişti. Şehri veya ülkeyi terk edişinden değil, ortamı değiştirmesinden söz edildiği anlaşılmaktadır. Çünkü bir sonraki âyette ailesiyle arasına çektiği bir perdeden bahis vardır.

ıı. Melekle Karşılaşması

فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا فَاَرْسَلْنَآ اِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا “(Kendisini görmemeleri için) onların aşağı tarafından bir perde çekmişti. Biz ona düzgün bir insan şeklinde görünen rûhumuzu (Cebrail’i) göndermiştik.”

Âyettekiفَاتَّخَذَتْ fe’ttehazet fiili “edinmişti”; مِنْ دُونِهِمْ min dûnihim ifadesi “onların aşağısından”;حِجَابًا hıcâben kelimesi “bir örtü, bir perde”; فَاَرْسَلْنَا fe arselnâ fiili “ve göndermiştik”; اِلَيْهَا ileyhâ ifadesi “ona”; رُوحَنَا rûhanâ tamlaması “bizim ruhumuzu, Cebrâîl’i”; فَتَمَثَّلَ fe temessele fiili “o da belirmişti, görünmüştü”; لَهَا lehâ ifadesi “ona, onun için”; بَشَرًا سَوِيًّا beşeran seviyyen tamlaması ise “düzgün bir insan olarak” demektir.

Burada Hz. Meryem’in ailesiyle arasına çektiği bir perdeden ve ardından karşısında gördüğü melekten söz edilmektedir.

1. فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا “(Kendisini görmemeleri için) onların aşağı tarafından bir perde çekmişti.” Bu cümle Hz. Meryem’in ailesiyle kendisi arasına çektiği örtüyü ifade etmekte, muhtemelen dua, ibadet ve tefekkür gerçekleştirmek için mabed’in doğu köşesinde böyle özel bir bölme yaptığını ortaya koymaktadır. Annesinin onu adadığı mabed’in bir bölümünün burada kast edildiğini düşünebiliriz.

Önceki âyette sözü edilen “doğu tarafında bir mekan” ifadesini dikkate aldığımızda, buradaki örtü veya perdenin “güneşten korunmak için çekildiği” de ifade edilebilir ki bu görüş İbn Abbâs’tan nakledilmektedir.(21)

Yanlış bir benzetme olmayacaksa şunu söyleyebiliriz: Hz. Peygamber nasıl ki tefekkür için “arayış” anlamına gelen Hira mağarası”na doğru gitmişti, nasılki Hz. Musa 30+10=40 günlük özel bir eğitime tabi tutulmuştu; belli ki peygamber öğretilerini çok iyi bilen ve Hz. Zekeriyyâ’yı yakından tanıyıp onu takip eden birisi olarak Hz. Meryem de bir tefekkür mekanı oluşturmuştu. Yüce Allah bilir ya, Bakara 2/186’da sözü edilen ve Ramazan’ın son on gününde mescitlerde yaşanan i‘tikâf uygulamasının bir referansı da Hz. Meryem’in bu uygulaması olabilir.

2. فَاَرْسَلْنَآ اِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا“Biz ona düzgün bir insan şeklinde görünen rûhumuzu (Cebrail’i) göndermiştik.” Yüce Allah bu cümlede Hz. Meryem mabedin doğu tarafında bir köşedeyken kendisine vahiy meleği olan Cebrâîl (as)’ı gönderdiğini, onun da düzgün, tastamam bir beşer suretinde Hz. Meryem’e göründüğünü beyan etmektedir.

a)فَاَرْسَلْنَآ اِلَيْهَا رُوحَنَا “(O esnada), biz ona Rûhumuzu (Cebrâîl’i) göndermiştik.” Âyetteki رُوح rûh kelimesinin Kur’ân’daki çok anlamlı kelimelerden birisi olduğunu belirtmeliyiz.(22) Burada söz konusu kelimeden maksadın Hz. Cebrâîl olduğu konusunda fikir birliği vardır. Bakara 2/87, 97 ve Şu‘arâ 26/193’teki kullanımlardan da destek alarak, Hz. Cebrâîl’in bir isminin de رُوح rûh olduğunu söylemeliyiz.

Âyetlerde geçtiği üzere, Kur’ân’ın bir adı da rûh’tur.(23) Muhtemelen onu getiren meleğin adı da bu nedenle “vahyi taşıyan melek” anlamında رُوح rûh olmuştur. Râzî’nin de işaret ettiği gibi, Yüce Allah Cebrâîl (as)’ı sevdiği için ona “ruhumuz” demiş de olabilir. Ancak gönderilişinin nedeni, bir mesajın iletilmesi olduğu için onu bir başka vahiy demek olan bir misyonla göndermesi manasında “ruhumuz” demesi daha anlaşılabilirdir.

Buradan şu sonuç çıkmaktadır: Hz. Cebrâîl’in muhatapları her zaman peygamberler değildir ve o her zaman vahiy getirmek için de gelmiyordu. Başka vesilelerle ve başka insanlara da gönderildiğinin en önemli delillerinden birisi işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyettir.

Rabbimizin رُوح rûh kelimesini kendisine nispet ederek رُوحَنَا rûhanâ “bizim ruhumuz” demesinin muhtemel sebebi, Hz. Cebrâîl’e verdiği değer olabileceği gibi, Hz. Meryem’i rahatlatmak da olabilir. Yani gelen melek kendiliğinden gelmemişti; onu gönderen irade Yüce Allah’a aitti. Böylece meleklerin Allah’ın iradesinin dışında herhangi bir iş yapmadıkları ve bu gelişte de ilâhî bir görevlendirmenin işlediği ortaya konulmuş olmaktadır.

b) فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا “O ona düzgün bir insan şeklinde görünmüştü.” Hz. Cebrâîl’in düzgün bir insan şeklinde belirmesinin birtakım sebepleri olabilir. Buna göre, öncelikle gelenin bir insan olduğunu sanması ve sözünü dinlemesi sağlanmış olabilir. Başka bir varlık olarak ya da Hz. Cebrâîl kendi suretinde görünseydi çok daha büyük bir korku ve derin bir sarsıntı yaşayabilir, onu hiçbir şekilde dinleyemeyebilirdi.(24) Oysa muhatap insan olunca “Bu kimdir? Derdi nedir?” gibi soruların sorulması ve konuşmanın başlaması sağlanmış olabilir.

Hz. Cebrâîl’in insan suretinde gelmesinin bir başka sebebi, Hz. Meryem’in iffetinin denenmesi de olabilir. Onun iffetli oluşu dillere destandır; zira sıfatlarından birisi “çok iffetli kadın” manasında betûl’dür. Öyleyse normal bir erkeği karşısında görünce nasıl davranacağı denenmiş, böylece sonraki kadınların da nasıl davranması gerektiği noktasında ölümsüz bir örneklik verilmiş olabilir. Namuslu bir kadın sıra dışı bir yerde ve zamanda karşısında mahremi olmayan birisini gördüğünde nasıl bir davranış içerisine girmelidir? İşte bu sorunun cevabı devam eden cümlede verilmektedir:

ııı. Melekten Korkması

قَالَتْ اِنّ۪يٓ اَعُوذُ بِالرَّحْمٰنِ مِنْكَ اِنْ كُنْتَ تَقِيًّا قَالَ اِنَّمَآ اَنَا۬ رَسُولُ رَبِّكِ لِاَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا “(Meryem) ‘Takvâlı (duyarlı) biriysen, senden Rahmân’a sığınıyorum.’ demişti. (Cebrail) ‘Ben sana tertemiz bir erkek çocuk vermem için Rabbinin sadece bir elçisiyim.’ demişti.”

Buradaki قَالَتْ kâlet fiili “(şöyle) demişti”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَعُوذُ e‘ûzü fiili “sığınırım”; بِالرَّحْمٰنِ bi’r-rahmâni kelimesi “çok merhametli olana, Allah’a”; مِنْكَ minke ifadesi “senden”; اِنْ كُنْتَ in künte fiili “eğer (şöyle) isen”; تَقِيًّا takıyyen kelimesi “muttakî, duyarlı”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;اِنَّمَآ اَنَا۬ innemâ ene ifadesi “ben sadece ve sadece (şuyum)”; رَسُولُ رَبِّك rasûlü rabbiki tamlaması “senin Rabbinin elçisi(yim)”; ِلِاَهَبَ liehebe ifadesi “vermem için, armağan etmem için (görevlendirildim)”; لَكِ leki ifadesi “sana”; غُلَامًا زَكِيًّا ğulâmen zekiyyen tamlaması ise “arınmış, tertemiz bir çocuk” demektir.

Burada Hz. Meryem’in melekle yaşadığı bir diyalogun sorusu ve cevabı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَتْ اِنّ۪يٓ اَعُوذُ بِالرَّحْمٰنِ مِنْكَ اِنْ كُنْتَ تَقِيًّا “(Meryem) ‘Takvâlı (duyarlı) biriysen, senden Rahmân’a sığınıyorum.’ demişti.” Hz. Meryem, melek Cebrâîl’i karşısında bir insan suretinde görünce elbette irkilmiş, etkilenmiş, korkmuş ve endişelenmişti. Ancak bu durumu fazla sürmemiş ve ne demesi gerektiğini çok iyi kararlaştırarak bu cümleyi ifade etmişti.

Âyetteki مِنْكَ minke ifadesindeki kâf zamiri ve كُنْتَ künte ifadesi, meleğin bir erkek şeklinde göründüğünün delilidir. Anlaşılıyor ki Hz. Meryem bir erkekle karşılaşınca cinsellik olabileceğini anlayabilecek yaşta ve olgunluktaydı. Hatta yabancı bir erkeğin, kendisinin yanına geldiğinde cinsel bir ortamın olabileceğini, erkeklerin bu tür tavır, düşünce veya algılarının öncelikli olduğunu biliyordu. Belki de yaşadığı o ortamda bu tür saldırganlıkların olması da muhtemeldi.

Bunun için muhatabı ilk ifadesinde suçlamamış, onun muttakî, yani duyarlı birisi olabileceğini de hesap ederek hitabını böyle şekillendirmişti. “Eğer muttakî isen” demek, aynı zamanda “muttakî ol, duyarlı davran, sorumluluğunu bil, Allah’a karşı takvânı takın” demektir. Hz. Meryem böylece herhangi bir hata yapmadan, karşıdakini iffetsizlikle suçlamadan önlem almanın çok nezih bir örneğini vermişti. Bu arada muttakîlerin öğüt alabileceğini, tavkânın insana kötülük yaptırmayacağını Hz. Meryem’in çok iyi bildiği de anlaşılmaktadır.

Hz. Meryem, sıkıntılı zamanlarda kime sığınılacağını da gayet iyi biliyordu. Peygamber terbiyesinde yetişmenin sonucu olarak tıpkı A‘râf 7/201-202, Nahl 16/98, Mü’minûn 23/97-98 ve Fussılet 41/36’da ifade edildiği gibi, şeytan kaynaklı işlere karşı sığınağın Yüce Allah olduğu bilinci Hz. Meryem’de tam yerleşmişti. Hem Allah’a sığınılacağını çok iyi biliyordu; hem de O’nun herhangi bir sıfatını değil, rahmân sıfatını kullanarak bir merhamet vurgusu öne sürüyordu.

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez” prensibinden hareketle, meleğin merhametine sığındığı gibi, böyle davranırsa Yüce Allah’ın da ona merhamet edeceğini ifade etmek istemişti. Allah’ın merhametinin sonucu olarak yaratılan insana Allah’ın merhametine yeniden ve daima muhtaç olduğunun hatırlatılması çok önemli bir duyarlılıktır.

Hz. Meryem’in evrensel öğretisi şudur: “Dara düştüğünde sığınacağın makam Allah’tır; başkası değil. Merhameti başkasında değil, merhameti yaratanda ve merhametin kaynağında arayın ki o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır.”

2. قَالَ اِنَّمَآ اَنَا۬ رَسُولُ رَبِّكِ لِاَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا“(Cebrail) ‘Ben sana tertemiz bir erkek çocuk vermem için Rabbinin sadece bir elçisiyim.’ demişti.” Bu cümlede melek kendi konumunu ifade etmektedir. Cebrâîl (as) muhtemelen Hz. Meryem’in neler hissettiğini ve kendisinin melek olduğunu anlamadığını fark etmiş olacak ki kendi durumunu ve gönderiliş nedenini beyan etme ihtiyacı hissetmişti.

a)قَالَ اِنَّمَآ اَنَا۬ رَسُولُ رَبِّكِ “(Bunun üzerine melek), ‘Ben, Rabbin’in sadece ve sadece bir elçisiyim’ demişti.” Meleğin ifadesinde اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak hasr/kasr denen “vurgulu ifade teknikleri”nden birisi yer almaktadır. Melek, kendisinin sadece ve sadece bir elçi olduğunu, başka hiçbir amacının olmadığını, olamayacağını beyan etmek isteyerek bu vurgulu cümleyi dile getirmiştir. Demek ki meleklerin elçilik görevleri sadece risalet veya vahiy getirmekten ibaret değildir. Farklı konularda da elçilikler yapılmıştır. Burada da durum bundan ibarettir.

Melek, “ben Rabbinin sadece ve sadece elçisiyim” diyerek Hz. Meryem’e moral vermiş, onun sahipsiz olmadığını kendisine beyan etmiş, adeta ona şu mesajı vermek istemiştir: Sahibi Allah olana karşı başkasının özellikle de bir meleğin yanlışlık yapması akla ziyandır. Senin sahibin benim de sahibimdir; sahibi aynı olanların birbirine zarar vermesi mümkün değildir; benden sana asla ve asla zarar gelmez.

b) لِاَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا “Sana tertemiz bir erkek çocuk vermem için (görevlendirildim).” Bu cümlede Hz. Cebrâîl’in “ona tertemiz bir çocuk vermek” şeklindeki gönderilme gerekçesi ortaya konulmaktadır.

Âyette geçen اَهَبَ ehebe fiili “hibe etmek, armağan etmek” manasına gelmekte ve bu meselede herhangi bir cinsellik olmadığı ortaya konulmak istenmektedir. Çünkü cinsellikle ilgili kelimelerden herhangi biri burada kullanılmamakta, sadece “hediye etmek” veya “armağanda bulunmak”, “hibe etmek” manasına gelen fiil tercih edilmiş olmaktadır. Bu konunun geçtiği Âl-i İmrân 3/45’te meleklerin Hz. Meryem’e bir çocuk “müjdelemesi”nden söz edilmekte, dolayısıyla maksadın bir müjde ve hediye olduğu ortaya konulmaktadır.

Müjdeye veya hediyeye konu olan çocuk için görevlendirilen Hz. Cebrâîl غُلَامًا زَكِيًّا ğulâmen zekiyyen “arınmış bir çocuk” ifadesini kullanmaktadır. Buradaki زَكِيًّا zekiyyen kelimesi Meryem sûresinin 13. âyetinde Hz. Yahyâ’nın sıfatı olarak zekâten kelimesiyle ifade edilmişti. Her ikisinde de verilmek istenen mesaj aynıdır ve bu iki çocuğun da arı duru, tertemiz bir ahlakta olacağı beyan edilmek istenmektedir.

Aslında doğan her çocuğun fıtrat üzere doğması, yani hiçbir çocuğun günahla doğmadığının en önemli delillerinden birisi bu ifadedir. İnsanlar günahsız doğarlar; eğer günaha bulaşırlarsa ondan arınabilecek özellikte yaratılmış oldukları da zekkâ/yetezekkâ/zekiyy kelimesiyle beyan edilmek istenmektedir. Nefsin arınmasından veya arındırılmasından söz eden âyetlerde verilmek istenen mesaj budur.(25)

“Arı duru, tertemiz bir çocuk” müjdesini alan Hz. Meryem büsbütün şaşırmış olacak ki, bunun nasıl olabileceğini hayretler içerisinde beyan ederek şöyle yeni bir soru cümlesi dile getirmişti:

ıv. Meleğe Yönelik Soruları ve Aldığı Cevaplar

قَالَتْ اَنّٰى يَكُونُ ل۪ي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْن۪ي بَشَرٌ وَلَمْ اَكُ بَغِيًّا قَالَ كَذٰلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُٓ اٰيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِنَّا وَكَانَ اَمْرًا مَقْضِيًّا “(Meryem) ‘Bana hiçbir insan dokunmamışken ve üstelik ahlaksız olmadığım hâlde benim nasıl çocuğum olabilir ki?’ demişti. (Cebrail ise) şöyle demişti: ‘Öyle, (ama) Rabbin ‘O (iş) benim için kolaydır. Biz onu insanlara bir ayet (mucize) ve katımızdan bir rahmet kılmak için (böyle yapacağız.’ Zaten bu iş), karara bağlanmış (olmuş bitmiş) bir iştir (hükümdür)’ buyurmuştur.”

Buradaki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; اَنّٰى يَكُونُ ennâ yekûnu ifadesi “nasıl olur, nasıl olabilir ki”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; غُلَام ğulâmun sözcüğü “erkek çocuk”;وَلَمْ يَمْسَسْن۪ي ve lem yemsesnî fiili “ve bana dokunmamıştır, dokunmamışken”; بَشَر beşerun kelimesi “hiçbir insan”; وَلَمْ اَكُ ve lem ekü fiili “ben (şöyle) değilim, olmadım”; بَغِيًّا bağıyyen ifadesi “iffetsiz,”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; كَذٰلِكِ kezâlike kelimesi “öyle, haklısın”; قَالَ kâle fiili “dedi ki”; رَبُّك rabbuki tamlaması “senin Rabbin”; هُوَ huve zamiri “o, bu durum”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana, benim üzerime”; هَيِّنٌ heyyinun kelimesi “kolay(dır)”; وَلِنَجْعَلَهُ ve linec‘alehû ifadesi “ve onu kılmamız için, onu yapmamız için”; اٰيَة âyeten kelimesi “delil, burhan, mucize”; لِلنَّاس li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; وَرَحْمَةً ve rahmeten kelimesi “ve bir merhamet olarak”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”; وَكَانَ ve kâne fiili “(bu iş şöyle) oldu”; اَمْرًا مَقْضِيًّا emran makdıyyen tamlaması ise “kesinleşmiş, hükme bağlanmış bir durumdur” demektir.

Burada Hz. Meryem’in şaşkınlığı, çocuğu olamayacağına dair gerekçeleri ve meleğin kendisine verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. قَالَتْ اَنّٰى يَكُونُ ل۪ي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْن۪ي بَشَرٌ وَلَمْ اَكُ بَغِيًّا “(Meryem) ‘Bana hiçbir insan dokunmamışken ve üstelik ahlaksız olmadığım hâlde benim nasıl çocuğum olabilir ki?’ demişti.” Bu sorunun bir benzerini sekizinci âyette Hz. Zekeriyyâ da sormuştu. O elbette çocuğunun olmasını istediği için hayret ve şaşkınlıkla, biraz da olayın hikmetini merak ederek “acaba nasıl olacak bu iş” duygusuyla bu soruyu sormuştu. Onun sorusunda meraklı bir bekleyiş söz konusu iken, Hz. Meryem’in sorusunda tam bir şaşkınlık ve “böyle bir şey nasıl olur? Böyle bir şey olamaz” manası söz konusudur.

Hz. Meryem de tıpkı Hz. Zekeriyyâ gibi gerekçe sunarak konuşmayı bizlere öğretmektedir. “Böyle şey olamaz” diyerek konuyu kapatmıyor; olayın gerekçelerini sıralıyor. Hz. Meryem kendisinin çocuk sahibi olmasının imkânsız olduğunu beyan için iki gerekçe sunmaktadır: Bunlardan ilki “kendisine hiçbir beşerin, hiçbir erkeğin (cinsel anlamda) el sürmemesi”, diğeri ise “kendisinin iffetsiz bir kadın olmaması”dır.

Bu konuda Yüce Allah Hz. Meryem’i de bir namus ve iffet abidesi olarak tanıtmakta ve Enbiyâ’ 21/91 ve Tahrîm 66/12’de de belirttiği gibi onun namusunu bir kale gibi koruduğunu beyan etmekte, cinsel anlamda helal veya haram hiçbir beşerin kendisine dokunmadığını ifade etmektedir. Âyetteki cümlelerde olumsuzluk edatı kullanarak, hayatının hiçbir aşamasında böyle şeylerin olmadığını, kendisine cinsellikle hiçbir insanın dokunmadığını, dolayısıyla kendisinin de azgın ve iffetsiz biri olmadığını açık yüreklilikle ortaya koymuştu. Hz. Cebrâîl, onun bu şekilde kararlı olduğunu duyduktan sonra kendisine şu cevabı vermişti:

2. قَالَ كَذٰلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُٓ اٰيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِنَّا وَكَانَ اَمْرًا مَقْضِيًّا “(Cebrail ise) şöyle demişti: ‘Öyle, (ama) Rabbin ‘O (iş) benim için kolaydır. Biz onu insanlara bir ayet (mucize) ve katımızdan bir rahmet kılmak için (böyle yapacağız.’ Zaten bu iş), karara bağlanmış (olmuş bitmiş) bir iştir (hükümdür)’ buyurmuştur.” Bu cevap tıpkı dokuzuncu âyette Hz. Zekeriyyâ’ya verilen gibidir.

a) قَالَ كَذٰلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ “(Melek) şöyle demişti: ‘Öyle, (ama) Rabbin ‘O (iş) benim için kolaydır.’ buyurmuştur.” Hz. Cebrâîl, Hz. Meryem’e “Elbette haklısın; durum dediğin gibidir ve sen erkeklerle temas etmedin; azgınlık da yapmadın” demek istenmiştir. Devamla Yüce Allah’ın “bu işin kendisi için son derece kolay olduğu”nu beyan ettiğini Hz. Meryem’e iletmiştir.

b) وَلِنَجْعَلَهُٓ اٰيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِنَّا “Biz onu insanlara bir ayet (mucize) ve katımızdan bir rahmet kılmak için (böyle yapacağız.” Hz. Zekeriyyâ’ya verilen cevapta olduğu gibi, burada da Yüce Allah’ın sunduğu gerekçeler ve O’nu kudretinin erişilmez olduğu ortaya konulmaktadır. Hz. Peygamber’in âlemler için bir rahmet tecellisi olması gibi, Hz. İsa’nın da bütün insanlık için bir delil ve ilâhî rahmetin bir tecellisi olduğu gerekçe olarak ifade edilmektedir.

Yuhanna İncil’inde Hz. İsâ için şöyle dendiğini görmekteyiz:

“…Her şey O’nun aracılığıyla var oldu, var olan hiçbir şey O’nsuz olmadı…”(26) “…O, dünyadaydı, dünya O’nun aracılığıyla var oldu, ama dünya O’nu tanımadı…”(27)

Bu cümleden olarak, لولاك لما خلقت الأفلاك “Sen olmasaydın felekleri yaratmazdım” sözü de dikkatleri çeken ve kabul edenleri tarafından sıkça referans olarak gösterilen ifadelerdendir. Oysa bu söz Sağânî’ye göre uydurmadır.(28) Konuyu “Hz. İsa veya Hz. Muhammed olmasaydı âlemlerin yaratılmayacağı” bağlamında ele almaya gerek olmadığı kanaatindeyiz. Hem Enbiyâ’ 21/107’de Hz. Muhammed’in, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İsa’nın âlemler veya insanlar için ilâhî rahmetin bir tecellisi olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.(29)

Hz. İsa’nın insanlar için âyet, yani bir delil ve burhan oluşu, Yüce Allah’ın bir insanı babasız da yaratabileceğinin bir örneği olmasıdır. Yüce Allah kudretinin bir işareti olarak anasız-babasız yarattığı gibi, analı ve babalı veya analı ancak babasız da yaratabilir. İlâhî merhamet ve kudret bunu böyle de tecelli ettirebilir.

c) وَكَانَ اَمْرًا مَقْضِيًّا “(Zaten bu iş), karara bağlanmış (olmuş bitmiş) bir iştir.” Âyetin bu son cümlesinde, Hz. Cebrâîl ile Hz. Meryem bu konuyu konuşurlarken olması gereken şeyin zaten olmuş bitmiş olduğunu göstermektedir. Bu durum Yüce Allah’ın önceden hükme bağladığı bir olaydı ve bu esnada gerçekleşmişti. Gerçekleşen şey Hz. Meryem’in hamile kalmasıydı.

Enbiyâ’ 21/91 ve Tahrîm 66/12’de de beyan edildiği gibi, Yüce Allah “Ruhumuzdan ona üfledik” buyurarak Hz. Meryem’e yönelik bir üfleme işleminin meydana getirildiğini beyan etmiştir. Hz. Meryem’in bu üfleme işlemini Hz. Cebrâîl’i karşısında ilk gördüğünde meydana gelen irkilme ve sarsılma ile yaşadığı anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak “Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi” başlığında kaleme aldığımız bir makaleyi burada aktarmak istiyoruz.(30)

- Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi

GİRİŞ

İnsanların kafasını meşgul eden, bazen araştırdığı halde çözüm bulamadığı bazen de cevap bulamayacağı endişesi taşıyarak araştırmaktan çekindiği konular vardır. Özellikle bu konular din veya inançla ilgili olunca bu hassasiyet kendisini biraz daha yoğun olarak hissettirir. Yüce Allah’ın, anlaşılmak için gönderdiğini ilan ettiği Kur’ân’da işlenen herhangi bir konunun “anlaşılamaz” diye nitelendirilip onu inceleme alanı dışına itmenin hatalı bir yaklaşım olduğunu kabul etmek durumundayız. Kuşkusuz Kur’ân’da “gayb” diye nitelendirilen ve bilgisi insanoğlundan gizlenen konular vardır. Tıpkı Allah’ın zatının nasıllığı ve kıyametin kopma zamanı gibi.

Öte yandan hakkında böyle bir nitelendirme yapılmayan, geleneksel olarak belli bir yoruma bağlı kalınarak inanç halini alan konular da söz konusudur. Bu tür konularda genellikle söylenmesi gerekenlerin daha önce söylendiği, dolayısıyla şimdilerde söylenebilecek herhangi bir şeyin olmadığı ifade edilerek yorumdan kaçınılmaktadır. Oysa Kur’ân’ın daha iyi anlaşılabilmesinin yollarından birinin zaman olduğu ve bilimsel gelişmeler ışığında Kur’ân’ın bazı âyetlerini yeniden yorumlamanın mümkün olduğu düşünüldüğünde başta söylediğimiz korku, endişe veya tereddütlerden kurtulup konuları yeniden inceleme ve yorumlamaya tabi tutmanın aslında hiç de kötü veya yanlış bir şey olmadığı görülecektir. İyi niyetle ve gerekli donanıma sahip olarak bir konu üzerinde araştırma yapılıyor, emek sarf ediliyor, fikir üretiliyorsa Kur’ân’ın genel ilkelerine, tevhide ve Kur’ân bütünlüğüne aykırı düşmemek kaydıyla bunun saygıyla karşılanması gerektiğine inanmaktayız.

Geleneksel yorumlarla yetinilerek ele alınan konulardan biri de Hz. İsa’nın doğumudur. Devamlı olarak “onun mucize doğumu” denilerek konu daha çok Hz. İsa ile ilişkilendirilmekte, annesiyle ilgili ifadeler ise detaylı ve ikna edici bir şekilde ele alınmamaktadır. Özellikle Tahrîm sûresinin 12. âyetinde Hz. Meryem’le ilgili olarak kullanılan ve erkeklere ait olan, hû/hî zamirini anlamakta veya yorumlamakta sıkıntı çekilmektedir. Gerçi meseleye oldukça değişik izah tarzları getiren Elmalılı Hamdi Yazır ve görüşleriyle bizi böyle bir araştırma yapmaya sevk eden ve Hz. Meryem’in üreme sisteminde hem yumurta hem de sperm bulunduğunu, dolayısıyla ilgili ayetlerdeki zamirlerin bunun için birinde, hâ (müennes = dişi), diğerinde hû/hî (müzekker = erkek) şeklinde olduğunu ifade eden Bayraktar Bayraklı gibi ilim adamları da mevcuttur.

Bu konudaki izahlara bir nebze katkısı olur ümidiyle biz, bu konunun Kur’ân’da nasıl işlendiğini, Kur’ân’da Hz. İsa’nın doğumuyla ilgili âyetlerin nasıl anlaşılması gerektiğini ve yeni bir bakışla acaba nelerin söylenebileceğini düşünerek meseleyi etraflı bir şekilde incelemeye karar vererek bu çalışmayı kaleme aldık.

I. HZ. MERYEM VE HZ. İSA’NIN MUCİZE OLUŞU

Hz. İsa’nın doğumu konusunun tartışıldığı hemen her yerde genellikle Hz. İsa’nın mucizeliğinden söz edilir. Esasında Kur’ân’da Hz. İsa ile ilgili ayetlere bakıldığında özellikle onun mucize oluşuna dair bilgiler mevcuttur. Öncelikle hem Hz. İsa’nın hem de annesinin mucize oluşuları hakkındaki ayetleri hatırlatmak istiyoruz:

“Meryem oğlunu ve annesini de (kudretimize) bir alâmet kıldık; onları, yerleşmeye elverişli, suyu bulunan bir tepeye yerleştirdik.”(31) Bu âyette önce Hz. İsa’nın, daha sonra da annesinin mucize kılındığı belirtilmiş, Hz. İsa için “Meryem’in oğlu” denilerek onun babasızlığına özellikle dikkat çekilmek istenmiştir. Benzer bir kullanım da şu âyette söz konusudur:

“Onu ve oğlunu âlemler için bir ibret kıldık.”(32)

Burada ise önce Hz. Meryem, ardından Hz. İsa’nın âlemler için mucize kılındığı ifade edilmiştir. Söz konusu bu âyette sadece hâ müennes=dişi zamirlerinin kullanılmış olması nedeniyle kastedilenlerin kim olduğu noktasında oluşabilecek tereddütleri ortadan kaldırmak gerekir. Kur’ân’ı doğru anlamada en önemli ilkelerden biri, bir konuda Kur’ân’da bulunan bütün âyetlerin göz önüne alınarak konunun anlaşılması metodudur. İşte bu metot gereği söz konusu âyetteki zamirlerin kime ait olduğunu tespitte kullanmamız gereken deliller, ele aldığımız Enbiyâ sûresinin 91. âyetinin ilk bölümü ile Tahrîm suresinin 12. âyetidir. Enbiyâ 21/91. âyetin ilk bölümü şöyledir: “Irzını iffetle korumuş olanı (Meryem’i de an). Biz ona ruhumuzdan üfledik”. Burada da metinde Hz. Meryem’in adı açıkça zikredilmemiştir. Ancak bu bölümü Tahrîm sûresinin 12. âyetiyle karşılaştırdığımızda şöyle bir tablo görmekteyiz: “İffetini korumuş olan, İmran kızı Meryem’i de (Allah örnek gösterdi). Biz, ona ruhumuzdan üfledik ve Rabbinin sözlerini ve kitaplarını tasdik etti. O gönülden itaat edenlerdendi.”(33) Burada hem Hz. Meryem’in adı, hem de İmran’ın kızı olduğu açıkça belirtilmiş, kalan bölümde ise “namusunu koruması ve kendisine Allah’ın katından ruh üflenmiş olması” zikredilmiş ve bu ifadeler Enbiyâ 21/91 ile tamamen uygunluk arzetmiştir. İşte bu uygunluk nedeniyle söz konusu bu iki âyette de kastedilen kadının Hz. Meryem oluşunda herhangi bir kuşku kalmamaktadır. Kur’ân’da namusu konusunda kendisine övgü dolu sözler söylenen Hz. Meryem’in bu durumu, yine kendi adının verildiği surede Cebrail’in ona bir insan olarak görünmesi ve bir çocuk vermek üzere geldiğini bildirmesi üzerine Hz. Meryem’in verdiği ilginç ve edep dolu cevap kayda değerdir. İşte bu ilginç diyalog: “Meryem dedi ki: ‘Senden, çok esirgeyici olan Allah’a sığınırım! Eğer Allah’tan sakınan bir kimse isen (bana dokunma)’.Melek: ‘Ben, yalnızca, sana tertemiz bir erkek çocuk bağışlamam için Rabbinin bir elçisiyim’ dedi.Meryem: ‘Bana bir insan eli değmediği, iffetsiz de olmadığım halde benim nasıl çocuğum olabilir?’ dedi.”(34) Kendisinin hiçbir insanla cinsel birleşme yapmadığını, dolayısıyla çocuğunun nasıl olabileceği sorusunu Yüce Allah’a yönelttiği ifadeler de Kur’ân’da yer almaktadır.(35) Hz. Meryem vahy alan bir peygamber olmadığı için gelenin melek olduğunu bilememesi çok normaldi. Bu nedenle gelenin, kendisinden uzak durmasını istemesi ve aldığı cevap üzerine bu defa daha önce hiçbir insanla cinsel birliktelik yaşamadığını ve iffetsiz bir kadın da olmadığını, dolayısıyla kendisinin çocuğunun olamayacağını beyan etmesi kaçınılmazdı. Babasız bir çocuk doğurması nedeniyle toplumunda çok ağır iftiralara da maruz kalan Hz. Meryem(36), namusuna düşkünlüğü Kur’ân’da tescillenen bir kadın olması, hakkı (gerçeği), Rabbinin kelimelerini (sözlerini) onaylaması ve gönülden Allah’a itaat etmesi özellikleriyle haklı olarak islâm tarihinin ve genelde insanlık tarihinin kaydettiği en iffetli kadınların başında yer almaktadır.

Hz. Meryem ve Hz İsa’dan birlikte söz eden ve her ikisinin de mucize oluşunu anlatan yukarıdaki ayetlerin yanı sıra özel olarak Hz. İsa’nın insanlık için bir ayet ve tıpkı Hz. Muhammed gibi Allah katından bir rahmet oluşunu ifade eden şu ayet de bulunmaktadır: “Çünkü biz, onu insanlara bir delil ve kendimizden bir rahmet kılacağız.”(37) Çalışmamızın konusunu “Hz. İsa’nın doğumu hakkında Kur’ân’daki âyetleri incelemek” şeklinde belirlediğimiz için onun mucizelerinin neler olduğunu burada ele almak istemiyoruz. Sadece Hz. İsa’nın mucizeleri denilince doğumunu, ona bahşedilen diğer mucizelerden ayırmak gerektiğini ve doğumu hakkında asıl mucizenin Hz. Meryem olduğunu düşündüğümüz için çalışmamızda bu husus üzerinde duracağız.

II. HZ. MERYEM’İN DOĞUMU VE ANNESİNİN DUASININ KABULÜ

Hz. Meryem’in doğumu konusuna, tıpkı Hz. İsa’ninki gibi Kur’ân’da özellikle değinilmiştir. İmrân ailesinin kıssasının anlatıldığı Âl-i İmrân sûresinin 33-54. âyetleri arasında bulunan ve daha çok Hz. Meryem’in doğumuyla ilgili annesinin (Hanne)(38) Yüce Allah’a niyazının yer aldığı ilk bölümde özetle şu bilgileri görmekteyiz: İmrân’ın hanımı (Hanne) hamileyken Yüce Allah’a, “Karnımdakini tam hür olarak senin hizmetine adadım, benden kabul buyur”(39) diye yalvarmıştı. Muharrar “tam hür erkek çocuk” ifadesinden de anlaşılacağı üzere beklentisi erkek çocuk olduğu için doğan çocuğu kız olunca bu defa, “Allah, onun ne doğurduğunu en iyi bilen olmasına rağmen ‘Ey Rabbim, kız çocuk doğurdum’ (demişti).”(40) Bu ifadenin altında “erkek bekliyordum ve onu senin hizmetine adamıştım; ama olmadı” anlamı yatmaktadır. Zaten âyetin devamında gelen, “Erkek çocuk kız gibi değildir”(41) ifadesi de bu anlamın doğruluğunu onaylamakta, yani “erkek çocuğun yapabileceğini kız çocuk yapamaz ki” demek istemektedir. Yine Hanne’nin bir sözü olarak bu cümleyi “Benim istediğim erkek çocuk, Allah’ın bahşettiği kız gibi olamaz” şeklinde de yorumlayabiliriz. Bu anlama göre Hanne’nin bir hoşnutsuzluğundan değil de Yüce Allah’ın iradesine teslimiyet ve kudretinin tecellisine güvenden bahsedilebilir. Ona göre Allah’ın kuluna verdiği şey, kulun kendisi için istediğinden daha hayırlıdır. Gerçi bu son cümleyi Yüce Allah’ın Hz. Meryem’in annesine söylemiş olması da muhtemeldir ki bu taktirde âyetin geniş anlamı: “Senin istediğin erkek, benim verdiğim kız gibi olamaz” şeklinde olur. Ancak konuyu tamamlaması ve devam eden cümleyi de Hz. Meryem’in annesinin söylemiş olmasına bakılınca söz konusu bu cümle de Hz. Meryem’in annesine ait kabul edilmelidir. Âyetin sonunda yine Hz. Meryem’in annesi şu duayla niyazını bitirmektedir: “Ona Meryem adını verdim. Kovulmuş şeytana karşı onu ve soyunu senin korumanı diliyorum, (dedi).”(42) İşte Hanne, doğurduğu kızına “Meryem” adını vermiş, onu ve zürriyetini, yani Hz. İsa’yı koruması için Yüce Allah’a yakarmıştı.

“Rabbi Meryem’e hüsnü kabul gösterdi”(43) ifadesinde Yüce Allah’ın Meryem’e hüsn-ü kabul gösterdiğini görmekteyiz. Bir bakıma Yüce Allah, Hanne’nin duasını kabul etmişti. Yani onu hizmet için kiliseye verme duası böylece kabul edilmişti.(44)

Müfessirlerimizinin de belirttiği gibi Hanne’nin, doğuracağı çocuğu Allah’ın evinin hizmetine adaması ve hem Meryem’i hem de zürriyetini (İsa’yı), kovulmuş şeytandan Allah’ın koruması isteği kabul edilmiş; böylece Yüce Allah, Hz. Meryem’e hüsn-ü kabul göstererek daha doğumundan itibaren onun farklı bir insan oluşuna dikkatlerimizi çekmiştir.

Burada hatırlatılması gereken diğer bir husus da Hz. Meryem’le ilgili bu ifadelerin, babası tarafından değil de annesi tarafından dile getirilmesidir. İfade edildiğine göre Hz. Meryem, henüz annesinin karnında iken babası İmran vefat etmişti. Dolayısıyla onunla ilgilenmek haliyle annesine (Hanne’ye) kalmıştı.(45)

III. YARATILIŞTA İNSAN-YERYÜZÜ(TOPRAK)-BİTKİ İLİŞKİSİ

Kur’ân, insanın yaratılışı konusunda üç değişik yaratmadan söz etmektedir. Bunlardan birincisi ilk insanın ana-babasız yaratılışı, ikincisi ise ana-babadan gelen hücrelerin birleşmesiyle gerçekleşen yaratılıştır. Bu iki yaratılış hakkında Kur’ân’da detay denecek kadar bilgi mevcuttur. Üçüncü yaratma türü ise babasız yaratılıştır ki bunun tek örneği Hz. İsa’dır. Bir ilk olma noktasında Kur’ân’da yaratılışı Hz. Âdem’e benzetilen tek insan da Hz. İsa’dır.(46) Bizim de amacımız Hz. İsa’nın bu ilk ve tek olan yaratılışını incelemektir.

Kur’ân, tüm canlıların sudan yaratıldığını belirtir(47) ve insanoğlunun yaratılışında bütünüyle onun toprakla ilişkisinden söz eder. İlk insanın topraktan veya çamurdan yaratıldığına dair pekçok âyet vardır.(48) İnsan-toprak ilişkisi gerçeği, her insanın hücrelerinin doğrudan veya dolaylı olarak topraktan yani bitkisel gıdalardan elde edilmiş olmasıyla izah edilir. Bunda yeniden açıklamayı gerektirecek bir husus da aslında yok sayılır. Çünkü ister hayvansal besinler olsun, isterse bitkisel besinler olsun hepsinin toprakla ilişkisi aşikârdır. Bu bağlamda bütünüyle insanların yeryüzünde bir bitki olarak ya da bir bitki gibi büyütülmesi veya yetiştirilmesinden söz eden şu âyeti anlamak da zor olmasa gerektir: “Allah, sizi de yerden ot (bitirir) gibi bitirmiştir.”(49) Zira bu ayet, hem insanın bir bitki gibi yavaş yavaş, aşama aşama yetiştirilmesini ifade eder -ki bu iş, tıpkı çiçek yetiştirmek gibi çok özen gerektiren bir iştir-, hem de insanların sahip olduğu hücreler açısından topraktan, yani yeryüzünden besin desteği alarak büyütüldüğünü veya yaratılıp yetiştirildiğini gösterir. İnsan, her ne kadar bitkiden çok farklı özelliklere sahip olsa da bir yönüyle daima bitkidir, toprakla ilişkilidir; çünkü insanın yaratılışı topraktan, yani arzdan başlamıştır. Kur’ân’da bu hususa işaret eden âyetler vardır.(50)

İnsanın yaratılışı konusuna toprak ve bitki açısından bakıldığında ortada sorun gözükmemekte, âyetlerin izahı da son derece kolay bir şekilde yapılabilmektedir. Ancak burada gözden kaçırılmaması gereken şu önemli noktayı ifade etmekte yarar vardır. Yukarıda zikrettiğimiz Nûh 17. âyette insan-toprak ilişkisine değinilirken ayrım yapılmadan tüm insanlar kapsama dahil edilmiş, oysa ileride değineceğimiz üzere bitkiye benzetilme noktasında özel bir kadın olarak sadece Hz. Meryem zikredilmiştir. Bu özel zikrediliş, Hz Meryem’de doğumdan itibaren gözlemlenebilen birtakım mucizevî özelliklerinin yanında diğer kadınlardan farklı olarak bir erkeğe gereksinim duymadan çocuk dünyaya getirme yetisinden dolayı olsa gerektir.

Çalışmamızın asıl kısmını oluşturan bu noktayı ileride detaylı bir şekilde ele alacağımız için şimdilik bir kenara bırakarak Hz Meryem’in Kur’an’da zikredildiği şekliyle hayat hikayesini kısaca vermek istiyoruz.

IV. HZ. MERYEM’İN BİTKİ GİBİ YETİŞTİRİLMESİ NASIL YORUMLANMIŞTIR?

Kur’ân’da Hz. Meryem’in yaratılışından söz eden âyette Yüce Allah, bir insan olarak, dahası bir kadın olarak sadece ona ait bir ifade olmak üzere: “Onu güzel bir bitki olarak yetiştirdi” veya “Onu güzel bir bitki gibi yetiştirdi”(51) buyurmuştur. Burada dikkat çekmek istediğimiz ilk nokta tüm insanlar içerisinden sadece Hz. Meryem için bunun söylendiğidir. Esasında Yüce Allah, daha önce de söylediğimiz ve gerekçesini de izaha çalıştığımız gibi, “Allah, sizi de yerden ot (bitirir) gibi bitirmiştir”(52) âyeti gereği bütün insanların bir bitki gibi yerden bitirildiğini beyan etmişti. Ama burada özel olarak Hz. Meryem için “güzel bir bitki olarak” veya “güzel bir bitki gibi” yetiştirilmekten söz edilmekte, diğer ayetten farklı olarak toprakla herhangi bir bağdan söz edilmemektedir. Bu durum bize Hz. Meryem’in, diğer insanlardan dolayısıyla diğer tüm kadınlardan farklı bir konuma sahip olduğunu göstermektedir. Konuyu doğru bir temele oturtabilmek için önce ilgili kelimenin anlam dünyasını incelemek istiyoruz.

A. İnbât Kelimesinin Anlamı:

Nebete fiili, “toprağın yeni ve küçük bir ürün vermesi, bitki bitirmesi”; en-nebât ise “tarım alanlarında yetişen ürün” anlamına gelmektedir.(53) Bu kelime ister “ağaç gibi gövdesi olan, isterse bitkiler gibi gövdesi olmayan, topraktan çıkan ürünleri” ifade etmek için kullanılır. Ancak bu ifade gelenekte daha çok gövdesiz bitkiler için kullanılır; dahası bu kelime “hayvanların yiyeceği” diye de kullanılır. Gerçekler yani görünen haliyle nesneler itibara alındığında bitki, hayvan ya da insan anlamında büyüyen her şey için bu kelime kullanılır.(54) Nebbeytü es-sabiyye tenbîten ifadesi de “çocuğu yetiştirdim, terbiye ettim” anlamına gelir.(55) “Allah, sebze bitirdi/yetiştirdi” ifadesi ile “Allah, çocuk yetiştirdi” ifadesi aynı anlamdadır; yani bu kullanım “herhangi bir şeyi yetiştirmek” anlamındadır.(56) Söz konusu kelimenin anlamı ve kullanım örneklerinde de görüldüğü üzere enbete veya nebete fiili, “bitirmek, yetiştirmek, büyütmek” anlamlarında kullanılmaktadır. Bu fiilin kullanımını insan için düşündüğümüzde insanın yetiştirilmesi ve büyütülmesi anlamının söz konusu edildiği görülmektedir.

B. Müfessirlerin Âyete Getirdikleri Yorumlar:

1. Hz. Meryem’in bir bitki gibi büyütülmesi:

İncelemeye çalıştığımız âyet hakkında eski müfessirlerimizin tamamının görüşlerini buraya almak hem imkânsızdır hem de bu çalışmanın amacına uygun değildir. Bu itibarla birkaç müfessirin konuyla ilgili görüşlerini nakletmekle yetineceğiz.

Taberî, “Onu güzel bir bitki gibi yetiştirdi”(57) cümlesinin anlamını şu şekilde vermiştir: “Rabbi onu tam olgun bir kadın olsun diye beslenmesi ve rızıklandırmasında güzel bir bitki gibi büyüttü, yetiştirdi.” Bir anlamda bu ifade, “Hz. Meryem, Yüce Allah’ın sağladığı gıdalarla büyüdü” demektir.(58)

Zemahşerî, bu ifadenin Hz. Meryem’e tüm ihtiyaçlarında uygulanan özel ve güzel bir terbiyeden mecaz ifadesi olduğunu beyan etmiştir.(59)

Râzî, Hz. Meryem’in güzel bir bitki gibi büyütülmesini âlimlerin iki türlü yorumladığını, yani konuyu dünya ve dinle ilişkilendirdiklerini ifade etmiş ve şunları nakletmiştir: “Dünyaya yönelik güzel bir bitki gibi büyütülmesi, diğer çocukların bir yılda büyüdüğü kadar onun bir günde büyütülmesidir.(60) Dinle ilgili yetiştirilmesi de samimiyet, doğruluk, istikamet, namus ve Allah’a itaat anlamında yaşadığı olgunluk ve süreçtir.”(61) Bu son izaha göre âyetin anlamı, Hz. Meryem’in, ahlâken ve dinî hassasiyetler noktasında güzel bir şekilde yetiştirilmesidir.

Zeccâc ise konuyu, “kokusunu güzelleştirmek” şeklinde yorumlamış,(62) böylece âyet fiziksel olarak ele alınmış, mecâzî anlamda yetiştirilmeden söz edilmemiştir.

Reşid Rıza, her iki görüşü içine alacak biçimde ayeti yorumlamış ve Hz. Meryem’in büyütülmesinden maksadın, hayırda, rızıkta, yardımda ve başarıda hem ruh hem de cesedi kapsayacak şekilde terbiye edilmesi ve yetiştirilmesi olduğunu beyan etmiştir. Nitekim ağaçlar da uygun meyveler versin diye uygun arazide yetişirler.(63)

Âyeti izahında Bayraktar Bayraklı ise daha çok Hz. Meryem’in nasıl bir eğitime tabi tutulduğunu, Rabbi tarafından onun bir çiçek gibi büyütüldüğünü, insanın yetiştirilmesi ile bitkinin/çiçeğin yetiştirilmesi arasındaki benzerliğin eğitimin özen gerektiren bir yapıya bina edilmesi mesajını içerdiğini ve bu olayın, yani özenli eğitime tabi tutulmanın tüm insanlar için geçerli olduğunu belirtmiştir.(64)

Bütün bu izahlar, ilgili kelimelerin anlam dünyasıyla ilişkilendirildiğinde Hz. Meryem’in fiziksel bakımının yanında eğitiminin de özenli bir şekilde gerçekleştirildiği noktasında birleşmekte ve doğru yorumlar olarak kabul edilebilmektedirler.

2. Hz. Meryem’in Bakımı:

Yüce Allah’ın Hz. Meryem’i güzel bir bitki gibi büyütmesinin nasıllığı ya da onun bakımı konusu da yine aynı âyetin devam eden cümlelerinde zikredilmektedir. Öncelikle hatırlatmak isteriz ki Hz. Meryem’in bakımı işleminde kimin görevlendirileceği meselesi kur‘a ile tespite çalışılmıştı ve bu esnada birtakım çekişmeler veya tartışmalar yaşanmıştı.(65) Biz bu ayrıntıya girmeden olayın sonucunu bize veren âyeti ele almak istiyoruz: “Zekeriyya’yı da onun bakımı ile görevlendirdi. Zekeriyya, onun yanına, ma‘bede (mabete) her girişinde orada bir rızık bulur ve: ‘Ey Meryem, bu sana nereden geliyor?’ der; o da: ‘Bu, Allah tarafındandır. Allah, dilediğine sayısız rızık verir’ derdi.”(66) Bu ayetteki: “onu Zekeriyyâ üstlendi” cümlesine farklı anlamlar vermek mümkündür: “(Yüce Allah) Zekeriyya’yı da onun bakımı ile görevlendirdi” veya “Onun bakımını Zekeriyya üstlendi.”(67) Bu anlamlara göre cümle, bir haber cümlesidir; sadece durumun ne olduğunu gösterir.

Ancak Râzî’nin de ifade ettiği gibi Âl-i İmrân 37. âyette yer alan, tekabbelehâ, enbetehâ ve keffelehâ şeklindeki üç fiili, fiil olarak değil de Hanne’nin bir önceki âyetteki duasının devamı olarak inşâî bir sigayla Hz. Meryem’le ilgili üç farklı istek olarak da anlamak mümkündür. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “Ey Meryem’in Rabbi, ona hüsn-ü kabul göster, onu en güzel şekilde büyüt, yetiştir ve onu Zekeriyya’ya emanet et, onun bakımını üstlenmesini sağla.”(68) Müfessir Mücâhid’den nakledilen bu görüş, her iki ayetin anlamını birlikte düşündüğümüzde gayet güzel bir kıraat şeklinde ve özellikle bir anne olarak kızını Yüce Allah’ın kontrolüne terk edip bakımını garantiye almak ve onu Allah’ın hizmetine adamak noktasında Hanne’nin yakarışlarının devamı olarak görmek kanaatimizce son derece isabetli bir bakıştır.

Rızıkların Hz. Meryem’e nereden veya kimden geldiğini soran Hz. Zekeriyya’ya Hz. Meryem’in verdiği cevapta da “onlar, Allah katındandır” sözünü görüyoruz. Aslında Hz. Zekeriyya, normalde rızıkların kaynağını değil de sadece yaz mevsiminde bulunabilecek bir yiyeceğin kış mevsiminde veya sadece kış mevsiminde bulunabilecek bir yiyeceğin yaz mevsiminde nasıl elde edilebildiğini ya da hiç kimsenin yanında meyve bulunmadığı zaman onun yanındaki taze meyvelerin kaynağını muhtemelen sormuş olabilir.(69) Müfessir Merâğî, bu görüşü İsrailiyyattan kabul ederek söz konusu görüşün Kitab ve Sünnet’e dayalı destekten yoksun olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Hz. Meryem’in: “Bu (besinler) nereden?)” diye soran Hz. Zekeriyya’ya yönelik: “O, Allah katındandır” şeklindeki cevabında da herhangi bir olağanüstülük bulunmadığını, bunun “rızıkların kaynağında Allah’ın olduğunu kabul” anlamında normal bir cevap olduğunu ifade etmiştir.(70)

Süleyman Ateş ise Hz. Meryem’in hayatında yaşanan bu tür olağanüstülüklerin, sâlih kişilerin ilâhî lutüflara erdirilebileceklerinin delili olduğunu belirtmiştir.(71)

Demek ki Hz. Meryem’in büyütülmesi işleminde Hz. Zekeriyya görevlendirilmişti ve rızkı da Merâğî’nin de dediği gibi Yüce Allah katından temin ediliyordu. İşte Hz. Meryem’in doğumu sonrasında yetişkin olduğu döneme kadarki bakımı Kur’ân’da bu şekilde özetlenmektedir.

V. HZ. MERYEM’E BİR ÇOCUK MÜJDELENMESİ VE KENDİSİNE RUHUN GÖNDERİLMESİ

Hz. Meryem’le ilgili âyetler incelendiğinde annesi Hanne’nin duasından başlayan ve bakımıyla devam eden süreçten sonra Hz. Meryem’in hamile kalışı konusu da Kur’ân’da yer almaktadır. Ona, Yüce Allah katından düzgün, tastamam bir insan şeklinde Rûh denen Cebrâîl’in gönderildiği, gönderilme gerekçesinin de Hz. Meryem’e “zeki/arınmış/tertemiz bir çocuk” vermek diye belirlendiği Kur’ân’da ifade edilmektedir. Konuyla ilgili Meryem sûresi 16-22. ayet metinleri ve mealleri şöyledir: “Kitap’ta Meryem’i de an. Hani o, ailesinden ayrılarak doğu tarafında bir yere çekilmişti. Meryem, onlarla kendi arasına bir perde çekmişti. Derken, biz ona ruhumuzu gönderdik de o, kendisine tastamam bir insan şeklinde göründü. Meryem dedi ki: ‘Senden, çok esirgeyici olan Allah’a sığınırım! Eğer Allah’tan sakınan bir kimse isen (bana dokunma)’.Melek: ‘Ben, yalnızca, sana tertemiz bir erkek çocuk bağışlamam için Rabbinin bir elçisiyim’ dedi. Meryem: ‘Bana bir insan eli değmediği, iffetsiz de olmadığım halde benim nasıl çocuğum olabilir?’ dedi. Melek: ‘Öyledir’ dedi; ‘(zira) Rabbin buyurdu ki: Bu, bana kolaydır. Çünkü biz, onu insanlara bir delil ve kendimizden bir rahmet kılacağız. Bu, hüküm ve karara bağlanmış (olmuş bitmiş) bir iş idi.’ Meryem ona hamile kaldı. Bunun üzerine onunla (karnındaki çocukla) uzak bir yere çekildi.”

Yine Hz. Meryem’e bir çocuk müjdelenmesinden söz edilen Âl-i İmrân sûresinin 45. âyetinde bu müjdelemeyi bir grup meleğin yaptığı ifade edilmektedir: “Melekler demişlerdi ki: Ey Meryem! Allah sana kendisinden bir Kelime’yi müjdeliyor. Adı Meryem oğlu Mesîh İsa’dır. Dünyada da, ahirette de itibarlı ve Allah’ın kendisine yakın kıldıklarındandır.” Meryem sûresinde gönderilen kişi, “Ona ruhumuzu gönderdik …” ifadesi gereği tek kişi, yani Cebrail olmasına rağmen Âl-i İmrân sûresindeki, “Hani melekler demişti ki …” ifadesi arasında bir anlam çelişkisi olmaması için olayı iki aşamalı olarak değerlendirmek durumundayız. Yani ya önce bir grup melek gelip müjdeleme işlemini gerçekleştirmiş, sonra üfleme işlemi için ayrıca Cebrail gönderilmiştir, ya da gönderilen grubun içerisinde Cebrail de vardı, önce melekler müjdelemeyi yaptılar; Hz. Meryem bunun mümkün olamayacağını söyleyince bu defa Cebrail, Yüce Allah için bunun son derece kolay olduğunu beyan eden sözlerini söylemiştir. Bir üçüncü ihtimal olarak da şu söylenebilir: Olay, sıradan bir olay olmadığı için önemine binaen tek bir melek değil de önce bir grup melek gönderilmiş, müjdeleme işi de hepsinin ağzından yapılmış, daha sonra bir temsilci olarak üfleme işini de yapacak olan melek Cebrail konuşmaya devam etmiştir.

Bu müjdeleme olayı aşağıda detaylı bir şekilde değinileceği üzere İncil’lerde de anlatılmaktadır. Şu farkla ki İncillerde anlatıldığına göre müjdeleme işini tek bir melek yapmıştır; bu da Kur’ân’daki Cebrâîl’in Hz. Meryem’le diyalogu kısmıyla örtüşmektedir. Ayrıca Hz. Meryem’in Hz. İsa’yı bakire iken doğuracağı konusunda İşaya peygamberin önceden haber verdiği bir kehanetten de söz edilmektedir.(72)

Meryem sûresi 17. âyetten anlaşıldığına göre Hz. Meryem’in hamile kalması işleminde Yüce Allah, katından Rûh’u, yani Cebrail’i(73) ona göndermiş, yapılacak işin Yüce Allah için son derece kolay olduğu özellikle vurgulanarak ona söylenmiş, belki de tam konuşma esnasında Cebrâîl’in Hz. Meryem’e üfleme işlemi zaten gerçekleştirilmiştir. Nitekim konunun işlendiği Âl-i İmrân sûresinde Hz. Meryem ile gerçekleşen konuşmada Cebrâîl’in şu sözü bunu doğrulamaktadır: “Meryem, ‘Rabbim!’ dedi, ‘bana bir erkek eli değmediği halde nasıl çocuğum olur?’ (Cebrâîl veya Allah) şöyle buyurdu: ‘İşte böyledir, Allah dilediğini yaratır. O, bir işe hükmedince ona sadece: ‘Ol’ der; o da olur/oluşmaya başlar.”(74) Demek ki bu konuşma esnasında zaten Yüce Allah’ın, dilediğini yarattığı, buna gücünün yettiği ve bir işin olmasını istediği zaman “ol” emrini vermesinin yeterli olduğu, sonuçta oluşumun başladığı ifade edilmektedir. Zaten Cebrail’in, “Bu, hüküm ve karara bağlanmış (olmuş bitmiş) bir iş idi”(75) ifadesinde görüldüğü üzere bu iş muhtemelen o konuşma esnasında yerine getirilmiş ve olmuş bitmişti.

VI. İNCİLLERDE HZ. İSÂ’NIN DOĞUMU NASIL İŞLENMİŞTİR?

Yahya’nın ortaya çıkışı ve İsa’nın Şeria nehrinde vaftiz edilişiyle başlayan ve ilk yazılı İncil olan Markos ile İsa’nın tanrısallığına vurgu yapan Yuhanna İncili’nde İsa’nın doğumu ile ilgili hiçbir bilgi verilmemektedir. Diğer iki İncil’de yani Matta ve Luka’da ise konuya dair çok az bilgi bulunmaktadır. Bu iki İncil’den Matta’da İsa’nın doğumu ile ilgili bilgi veren pasajlar şöyledir:

“İsa Mesih’in doğumu da şöyle oldu: annesi Meryem, Yusuf’la nişanlanmıştı. Ama evlenip birleşmelerinden önce Meryem’in Kutsal Ruh’tan gebe kaldığı anlaşıldı. Meryem’in nişanlısı Yusuf, doğru bir adam olduğu ve onu herkesin önünde utandırmak istemediği için ondan gizlice ayrılmak niyetindeydi. Ama böyle düşünmesi üzerine Rab’bin bir meleği ona rüyada görünerek şöyle dedi: ‘Davut oğlu Yusuf, Meryem’i kendine eş olarak almaktan korkma. Çünkü onun rahminde oluşan, Kutsal Ruh’tandır. Meryem bir oğul doğuracak. Adını İsa koyacaksın. Çünkü halkını günahlarından kurtaracak olan O’dur.’ Bütün bunlar, Rab’bin peygamber aracılığıyla bildirdiği şu sözün yerine gelmesi için oldu: ‘İşte, kız gebe kalıp bir oğul doğuracak. O’nun adını İmanuel koyacaklar.’ İmanuel, ‘Tanrı bizimle’ demektir. Yusuf uyanınca Rab’bin meleğinin kendisine buyurduğu gibi yaptı ve Meryem’i eş olarak yanına aldı. Ne var ki, Meryem oğlunu doğuruncaya dek Yusuf onunla birleşmedi. Doğan çocuğun adını İsa koydu.”(76)

Matta İncil’inde sözü edilen ve Hz. Meryem’in Hz. İsa’yı doğurmadan önce nişanlandığı ifade edilen Yusuf hakkında Kur’ân’da bilgi olmadığı gibi onun Hz. İsa’dan sonra evlenip evlenmediği ya da başka herhangi bir çocuğunun olup olmadığı ve Yusuf’un rüyasında gördükleri hakkında da Kur’ân’da herhangi bir işaret bulunmamaktadır. Matta’ya göre Hz. Meryem’in Kutsal Ruh’tan hamile kalması, Kur’ân’a göre de Cebrâîl’in ona Allah’ın ruhundan üflemesi noktasında(77) Matta İncil’indeki bilgilerle Kur’ân’daki bilgiler arasında bir benzerlik kurulabilir. Ayrıca Dâvud oğlu Yusuf’un (Hz. Meryem’in nişanlısı olduğu söylenen kişi) gördüğü rüyada doğacak çocuğun adının İsa diye belirlenmiş olması ile Kur’ân’da, “Adı Meryem oğlu Mesîh İsa’dır”(78) ifadesi gereği bu çocuğun adının Meryem oğlu Mesîh İsa diye belirlenmesinde de bir benzerlik görülebilir.

Luka’daki bilgiler ise şöyledir:

“O günlerde Sezar Augustus tüm Roma dünyasında bir nüfus sayımının yapılması için ferman çıkardı. Bu ilk sayım, Kirinyus’un Suriye valiliği zamanında yapıldı. Herkes yazılmak için kendi kentine gitti. Böylece Yusuf da, Davut’un soyundan ve torunlarından olduğu için Celile’nin Nasıra kentinden kalkıp Yahudiye bölgesine, Davut’un kenti olan Beytlehem’e gitti. Orada, hamile olan nişanlısı Meryem’le birlikte yazılacaktı. Onlar oradayken, Meryem’in doğum yapma vakti geldi ve ilk oğlunu doğurdu. Onu kundağa sarıp bir yemliğe yatırdı. Çünkü handa kendilerine yer yoktu.”(79)

“Elizabet'in hamileliğinin altıncı ayında Tanrı, melek Cebrail'i Celile'de bulunan Nasıra adlı kente, Davut'un soyundan Yusuf adındaki adama nişanlı olan bir kıza gönderdi. Kızın adı Meryem'di. Onun yanına giren melek, ‘Ey Tanrı'nın lütfuna erişen kız, selam! Rab seninledir’ dedi. Söylenenlere çok şaşıran Meryem, bu selamın ne anlama gelebileceğini düşünmeye başladı. Ama melek ona, ‘Korkma Meryem’ dedi, ‘sen Tanrı'nın lütfuna eriştin. Bak, gebe kalıp bir oğul doğuracaksın, adını İsa koyacaksın. O büyük olacak, kendisine ‘en yüce Olan'ın Oğlu' denecek. Rab Tanrı O'na, atası Davut'un tahtını verecek. O da sonsuza dek Yakup'un soyu üzerinde egemenlik sürecek, ve egemenliğinin sonu gelmeyecektir.’ Meryem meleğe, ‘Bu nasıl olur? Ben erkeğe varmadım ki’ dedi. Melek ona şöyle cevap verdi: ‘Kutsal Ruh senin üzerine gelecek, en yüce Olan'ın gücü senin üstüne gölge salacak. Bunun için doğacak olana kutsal, Tanrı Oğlu denecek. Bak, senin akrabalarından Elizabet de yaşlılığında bir oğula gebe kalmıştır. Kısır bilinen bu kadın şimdi altıncı ayındadır. Tanrı'nın yapamayacağı hiçbir şey yoktur. ‘Ben Rab'bin kuluyum’ dedi Meryem, ‘bana dediğin gibi olsun.’ Bundan sonra melek onun yanından ayrıldı.(80)

Luka’dan yaptığımız ilk alıntıda tıpkı Matta İncil’inde olduğu gibi Hz. Meryem’in Davut soyundan Yusuf ile nişanlı olduğu, daha sonra onunla Beytlehem’e gittiği ve Hz. İsa’yı orada doğurduğu bilgisini görmekteyiz. Burada asıl ilgimizi çeken nokta Hz. İsa’dan “ilk oğul” diye bahsedilmesidir ki bu ifadeden biz, Hz. Meryem’in Hz. İsa’dan sonra Yusuf’tan olma başka çocuklarının da olduğunu anlamaktayız. Zaten Matta 12:46; Markos 3:31; Luka 8:19-20; Yuhanna 7:3, 5’te geçen ifadeler de Hz. İsa’nın kardeşlerinin olduğu hususundaki kanaati doğrulamaktadır. Nitekim ilk dönem önemli kilise babalarından Tertullian ve diğer bazı yazarlar da İsa’nın kardeşleri olduğuna inanmaktaydı.(81)

Doğu kilisesinin hâlâ sahip olduğu kanaate göre buradaki “kardeşler” ifadesiyle kastedilen kişiler Yusuf’un Meryem’den önceki bir evliliğinden olmuşlardır. Başka bir kanaate göre ise “ilk doğan” (Protevangelium) kelimesini batıda tek başına ifade edecek bir deyim bulunmadığından onlar bundan İsa’nın akrabaları, çok muhtemel olarak da kuzenlerinin kastedildiğini kabul etmişlerdir. Yusuf’un erken ölmesi nedeniyle Meryem’in, en yakın akrabalarıyla beraber kaldığı, onların İsa ile büyümelerinden bugün İncillerde böyle bir ifadenin kullanıldığına inanılmaktadır.(82)

Bu son üç değerlendirmeye göre Hz. Meryem’in Hz. İsa’dan başka biyolojik anlamda ve normal bir evlilik sonucu meydana gelen kardeşi yoktur; dolayısıyla Hz. Meryem’in de Hz. İsa’dan başka çocuğu olmamıştır. Bu noktadan hareket ettiğimizde Hz. Meryem’in tek bir doğuma kodlandığını ve bu haliyle mucize olduğunu ifade edebiliriz.

Luka’dan yaptığımız ikinci alıntıdaki bilgilerle Kur’ân arasında enteresan benzerlikler göze çarpmaktadır. Burada melek Cebrâîl’den bahsedilmektedir. Tıpkı Âl-i İmran 45 ve Meryem 17’de olduğu gibi. Yine doğacak çocuğun adının İsa olacağı (Âl-i İmran 3/45) bilgisinde de ortaklık vardır. Hz. Meryem’in Cebrâîl’i görünce çekinmesinde de Meryem 18 ile benzerlik görülmektedir.

Luka’da melekle Hz. Meryem’in karşılıklı konuşmaları arasında yer alan: “Bu nasıl olur? Ben erkeğe varmadım ki” sözü ile Kur’ân’daki: “Meryem, ‘Bana bir insan eli değmediği, iffetsiz de olmadığım halde benim nasıl çocuğum olabilir?’ dedi”(83) ve “Meryem: Rabbim! dedi, bana bir erkek eli değmediği halde nasıl çocuğum olur?”(84) âyet arasında hemen hemen aynilik söz konusudur.

Ayrıca “Bak, senin akrabalarından Elizabet de yaşlılığında bir oğula gebe kalmıştır. Kısır bilinen bu kadın şimdi altıncı ayındadır” ifadesi ile, “Zekeriyya: ‘Rabbim!’ dedi, ‘bana ihtiyarlık gelip çattığına, üstelik karım da kısır olduğuna göre benim nasıl oğlum olabilir?’ Allah şöyle buyurdu: İşte böyledir; Allah dilediğini yapar”(85) âyeti ve “Zekeriyya: Rabbim! dedi, karım kısır olduğu, ben de ihtiyarlığın son sınırına vardığım halde, benim nasıl oğlum olabilir?”(86) âyeti arasında da Hz. Zekeriyya’nın hanımının yaşlılıkta hamile kalıp Yahya’yı doğurması noktasında benzerlik söz konusudur.

Bir de melek Cebrail’in Hz. Meryem’e yönelik olarak söylediği “Tanrı’nın yapamayacağı hiçbir şey yoktur” ifadesinin de Kur’ân’daki, “Melek: Öyledir, dedi; (zira) Rabbin buyurdu ki: Bu bana kolaydır”(87) âyeti ile “İşte böyledir, Allah dilediğini yaratır. Bir işe hükmedince ona sadece: ‘Ol!’ der; o da olur/oluşur”(88) âyeti arasında anlam birliği görülmektedir.

İfadelerdeki benzer noktalardan biri de Luka’da nakledilen: “Korkma Meryem, dedi; Sen Tanrı'nın lütfuna eriştin” ifade ile Kur’ân’daki, “Aşağısından (melek) ona şöyle seslendi: Tasalanma! Rabbin senin alt yanında bir su arkı vücuda getirmiştir”(89) âyettir. Her ikisinde de Hz. Meryem, melek tarafından teselli edilmekte ve Yüce Allah’ın onu nimetlendirdiğine değinilmektedir.

Bu benzerliklere rağmen özellikle: “O büyük olacak, kendisine ‘en yüce Olan’ın Oğlu’ denecek. Rab Tanrı O'na, atası Davut’un tahtını verecek. O da sonsuza dek Yakup’un soyu üzerinde egemenlik sürecek, ve egemenliğinin sonu gelmeyecektir” ifadelerinin Kur’ân’dan destek bulması imkan dışıdır.

Görüldüğü üzere kanonik sayılan İncillerde İsa’nın doğumu ile ilgili çok az bilgi bulunmaktadır. Bununla birlikte Hıristiyanlığın ilk çağlarında kaleme alınan, çağlar boyunca çeşitli dillere tercüme ve istinsah edilen, 9–16. yüzyıllardan kalma pek çok Yunanca nüshası bulunan ve Hıristiyanlarca apokrif sayılan çocukluk İncillerinden Yakub İncili(90), gerek Meryem’in, gerekse İsa’nın doğumu ve çocukluğu hakkında daha fazla bilgi içermektedir.

Yakub İncili’nde anlatılanlara göre İmran çok zengin bir adamdır ve tüm kurbanlarını Rabbi için ikişer misli sunmaktadır. Tanrı için kurban sunulan günlerin birinde İsrailoğullarından Rubel (Ruben) isimli biri İmran’a “Kurban takdimini ilk olarak sunman sana yakışmıyor. İsrailoğulları arasında senin hiç evladın yok” deyince o, bu duruma çok üzülmüş ve karısı Hanna ile birlikte günlerce ağlamıştır. Böyle ağladığı ve ağıt yaktığı günlerden birinde Hanna, Tanrı’ya “Ey bizim babamız Allahım, beni bereketli kıl ve Sara’nın rahmini bereketli kıldığın ve ona bir oğul verdiğin gibi benim duamı da kabul et” şeklinde niyazda bulunur. Daha sonra yanına gelen bir melek Hanna’ya Rabbin onun arzusunu işittiğini ve hamile kalacağı müjdesini verdi. Bu sevinçli haberi alan Hanna ise, ister oğlan ister kız olsun doğuracağı çocuğu mabede yani Tanrı’ya adayacağını ifade etmiştir. Aylar geçip kız çocuğu dünyaya gelince ismini Meryem koydular ve mabede girinceye kadar onu dünyevi kirlerden uzak tutmak için evde onun için özel bir yer yaptılar ve onu oradan dışarı çıkarmadılar. Çocuk iki yaşına gelince İmran, Hanna’ya çocuğu mabede götürmeleri gerektiğini söylemiş o ise çocuğun anne ve baba özlemi çekmemesi için üç yaşına girinceye dek beklemeyi önermiştir. Çocuk üç yaşına gelince onu mabede götürüp bırakmışlar. Meryem burada bir güvercin gibi korunmuş ve bir meleğin elinden beslenmiştir.

Meryem 12 yaşına geldiğinde artık mabedi kirleteceğinden korkan rahipler aralarında bir istişarede bulunarak Meryem’in İsrailoğullarının bekar erkeklerinden biriyle evlenmesi gerektiğini düşünmüşlerdir. Anlatıldığı kadarıyla Tanrı’nın bir mucizesiyle Meryem, oğulları olan yaşlı bir adama yani Yusuf’a düşer. Aradan zaman geçer ve bir gün kuyudan su dolduran Meryem, kendisine görünen bir melekten Tanrı’nın kelamından hamile kalacağını ve adını İsa koyacağı bir oğlu olacağını öğrenir. Bu duruma çok şaşırsa da Meryem çok sevinçlidir. Meryem’in çocuk doğuracağından ancak hamileliğinin altıncı ayında haberdar olan Yusuf, ne yapacağını şaşırmış ve mabetten temiz olarak aldığı kızın durumu karşısında onu iyi koruyamadığını düşünerek oldukça üzülmüştür. Çok geçmeden olaydan haberdar olan rahipler hem Yusuf’u hem de Meryem’i durumun aslını öğrenmek için sorgulamışlar ancak kesin bir hükme varamayarak onları serbest bırakmışlardır. İncil’de daha sonra Kral Augustus tarafından çıkarılan bir emirname gereği tüm Beytlehem sakinlerinin yazılmak üzere Yudea’ya doğru yola çıktığı ve Meryem’in yolda rahatsızlanarak Yusuf tarafından bir mağaraya götürüldüğü ve çocuğu orada doğurduğu ifade edilir.(91)

1985 yılında Yeni Ahit uzmanı Robert Funk önderliğinde kurulan İsa Okulu araştırmalarına göre İsa’nın doğumu ve çocukluğu ile ilgili Matta ve Luka İncillerinde yer alan öyküler İncil geleneğine sonradan ilave edilmişlerdir. Bu iki İncilden çok kısa bir süre sonra derlenen ve İsa’nın doğumuyla ilgili rivayetlerden önce annesi Meryem’in doğum ve çocukluk hikayelerine yer veren Yakup İncili’nde anlatılan öykülerin de bu araştırmacılara göre hiçbir değeri bulunmamaktadır.(92)

VII. HZ. MERYEM ÇİFT HÜCRE ÜRETME SİSTEMİYLE Mİ YARATILMIŞTIR?

Hz. Meryem’in Hz. İsa’ya hamile kalması olayından söz eden iki âyette kullanılan farklı zamirler bu konuda farklı görüşler ortaya çıkmasına neden olmuştur. Önce ilgili âyetleri zikredecek, daha sonra müfessirlerin görüşlerini nakledeceğiz.

A. Hz. Meryem’e Yüce Allah’ın Rûhundan Üflemesiyle İlgili Âyetler:

“Irzını iffetle korumuş olanı (Meryem’i de an.) Biz ona ruhumuzdan üfledik. Onu ve oğlunu cümle âlem için bir mucize kıldık.”(93)

“İffetini korumuş olan, İmran kızı Meryem’i de (Allah örnek gösterdi). Biz, ona ruhumuzdan üfledik ve Rabb’inin sözlerini ve kitaplarını tasdik etti. O gönülden itaat edenlerdendi.”(94)

Zikrettiğimiz bu iki âyette işaret edilen husus, Yüce Allah’ın ruhundan Hz. Meryem’e üflemesi ve onun da Hz. İsa’ya hamile kalmasıdır. İlk âyette kullanılan tüm zamirler Hz. Meryem’e ait olduğu için doğal olarak hâ şeklinde zikredilmiştir. Bu noktada herhangi bir sorun yoktur. Ancak ikinci âyet için aynı şeyleri söylemek mümkün değildir. Ayetteki zamir hakkında müfessirler aşağıda inceleyeceğimiz üzere farklı görüşler ileri sürmüşlerdir.

B. Tahrîm 66/12. Âyetteki Zamir Hakkında Müfessirlerin Görüşleri:

Tahrîm sûresinin 12. âyetinde Yüce Allah’ın Hz. Meryem’e ruhundan üflemesinden söz eden, “Biz, ona ruhumuzdan üfledik” şeklindeki cümlesi hakkında kıraat anlamında sadece İbn Mes‘ûd’un, fîhâ şeklindeki okuyuşu(95) dışında herhangi bir farklılık olmadığını ifade etmek istiyoruz.

Âyette fîhi ifadesindeki zamir hakkında müfessirler şu görüşleri ileri sürmüşlerdir:

Semerkandî, “elbisesinin yakasına” veya “yakasına” yorumunu yapmış, üflenen ruhu da Hz. İsa diye belirlemiştir.(96) Bu yorumlarda ortada büyük sorunlar görülmektedir. Ruhun üflendiği yeri “elbisenin yakası” diye belirleyince âyetin başındaki “Fercini koruyan” ifadesi açıkta kalmaktadır. Yani ruh eğer gömleğin yakasına üflenmişse, Hz. Meryem’in elbisesinin yakasını koruması anlamsız bir söz olarak ortada kalmış olacaktır.

Tabresî, bu görüşe ilaveten şunları söylemiştir: Hz. İsa, annesinin karnında yaratıldıktan sonra, ruh karındaki İsa’ya üflenmiş, böylece İsa diriltilmiş, yani hayat sahibi olmuş.(97) Semerkandî’nin ruhu “İsa” diye belirlediği gibi bu görüş de çeşitli zorluklar içermektedir. Çünkü henüz ortada İsa yokken zamirin ona ait olması mümkün değildir.

Taberî, âyetteki zamirin, Semerkandî’nin de işaret ettiği üzere “elbisesinin yakasına” takdirinde ferc kelimesine gittiğini ifade etmiş,(98) “ruh”u da Cebrail diye yorumlamıştır.(99)

Râzî, âyetteki ferc kelimesiyle gerçek anlamın kastedildiğini, çünkü Hz. Meryem’e zina iftirasında bulunulduğunu beyan etmiş, fîhi ifadesindeki zamir için de “İsa’da” manasını tercih etmiş, fîhâ şeklindeki okuyuşta da anlamın “İsa’nın nefsinde” şeklinde olduğunu, çünkü nefs kelimesinin müennes olduğunu belirtmiştir.(100) Bu yorumda sözü edilen zina iftirası iddiası, aslında Hz. Meryem’in bu hamileliğinden öncesine ait olamaz. Durum böyle olunca ayetteki ilgili kelimeyi hakikat anlamında alma zorunluluğu ortadan kalkar. Çünkü Kur’ân’a göre kavminin Hz. Meryem’e karşı iftira suçlamaları, Hz. İsa’ya hamileliği dönemine aittir,(101) öncesine değil. Zamirin İsa’ya aidiyetine gelince henüz İsa ortada yokken ve metinde de ona ait hiçbir kelime bulunmazken bunu iddia etmek de kanaatimizce delilden yoksun bir yaklaşımdır.

Ebu’s-Suud, bu zamirin Hz. Meryem’e ait olacak şekilde hâ diye okunduğunu söylemekle yetinmiştir.(102)

Tabâtabâî, sadece bunun Enbiyâ suresinde de tekrarlandığını söylemekle yetinmiş, başka bir açıklama getirmemiştir.(103)

Kâsımî de ilgili zamire hiç değinmemiş, sadece ruhla ilgili görüşleri vermiştir.(104)

Hamdi Yazır, önceki yorumlardan değişik olarak buradaki zamirin erkek getirilmesini, ferc kelimesini semâî müennes sayarak Enbiyâ 91. âyetteki müennes zamir kullanımının da tefsiri saymaktadır. Yazır, ferc kelimesinin, hem erkek hem de kadınlar için kullanılabildiğine dikkat çekerek esasında bu kelimenin kullanımının mecazî olduğunu, maksadın -Râzî’nin görüşünün tam tersi olarak- bilinen organ olmadığını belirtmiş, delil olarak da şunu zikretmiştir: İbn Abbâs’tan nakledilen tefsire göre, “Cebrâîl, gömleğin yakası içine üfledi” denilmekle bu üfürmenin aşağıdan değil, yukarıdan olduğu ifade edilmiştir. Üfürme tabiri de ruhun yayılmasıyla gebeliğin kabarmasından kinayedir.(105) Yazır’ın görüşüne delil getirdiği bu rivayet eğer sahihse bu defa daha önce de söylediğimiz gibi “elbisenin yakası” anlamındaki fercin korunması anlamsız kalacaktır.

Hamdi Yazır, zamirle ilgili yorumunun devamında Meryem’in üreme sistemiyle ilgili olarak bir erkeğin sulbünde (belinde) meni hücresi, bir kadının rahminde yumurtalık hücresi nasıl yaratılıyorsa, bakire Hz. Meryem’in rahminde de ikisinin öyle bir Rabbânî emirle yaratıldığını ileri sürer. Ona göre Hz. Meryem o üfürülme anında hem dişi hem de erkek özelliğini toplayan fevkalâde bir seçimle âlemin kadınlarında görülmemiş bir üstünlükle seçilerek dıştan bir aşılamaya muhtaç olmaksızın kendisine görünen ruhun (Cebrail’in) üfürmesinden gebe kalmıştı.(106)

Yazır’ın bu son derece mantıklı izahı, ilgili ayetteki zamirleri yorumlamada malesef görülmemektedir. Oysa bu nefis yorum, aslında zamirlerin birini(107) Hz. Meryem’deki erkek hücreye (sperme), diğerini(108) Hz. Meryem’deki dişi hücreye (yumurtaya) götürerek konu çok daha anlamlı bir izaha kavuşturulmuş olacaktı.

Nitekim Bayraklı bu noktaya temas ederek Hz. Meryem’in cinsellikle ilgili iç organlarında hem yumurta hem de sperm üreten sistemin var olduğunu, Cebrail’in üflemesi ile hem yumurta hem de spermin harekete geçip buluştuğunu ve döllenip Hz. İsa’nın yaratılmasını sağladığını ifade etmiştir.”(109)

Bayraklı’nın Hz. Meryem’in iç organlarının yapısıyla ilgili kullandığı “hem yumurta hem de sperm üreten sistem” ifadesi, onun devamlı bu şekilde ilgili hücreleri ürettiği anlamında değil de bir defalık böyle yaratıldığı anlamını kastetmektedir. İşte onun böyle bir kez hamile kalışı ve çocuğun da erkek olması, üstelik İncillerin ifadesine göre(110) Hz. Meryem’in sonraki evliliğinde normal bir şekilde doğum yapması(111) esasında Yüce Allah’ın Hz. Meryem’in vücut yapısına koyduğu başka bir mucize olarak değerlendirilmelidir. Yani bu kanaate göre Hz. Meryem hem Hz. İsa’nın doğumunda ve bitkilerdeki gibi “Kendine Döllenme” sistemiyle donatılmıştı, hem de her doğurgan kadında olduğu gibi normal döllenme sisteminde yine tek mucize kadın olarak yaratılmıştı. Ancak yine Hıristiyanlık çevrelerindeki bazı değerlendirmelere göre Hz. Meryem’in Hz. İsa’dan başka biyolojik anlamda ve normal bir evlilik sonucu meydana gelen kardeşi yoktur;(112) dolayısıyla Hz. Meryem’in de Hz. İsa’dan başka çocuğu olmamıştır. Bu noktadan hareket ettiğimizde Hz. Meryem’in tek bir doğuma kodlandığını ve bu haliyle mucize olduğunu ifade edebiliriz.

Daha önce görüşlerini aktardığımız bazı ilim adamlarının görüşleri doğrultusunda Hz. Meryem’e üflenen Ruh’u Cebrail diye belirlemek Tahrîm 12. ayetteki zamirin konumu gereği bizce doğru değildir. Çünkü Hz. İsa, Nisâ 171. âyet’e göre Allah’tan bir ruhtur, Cebrail’den değil. Dolayısıyla Hz. İsa’yı Allah’tan bir ruh diye kabul etmek gerekir; çünkü Âlûsî’nin de dediği gibi zaten Hz. Meryem’e ruhu üfleyen, Yüce Allah’ın elçisi Cebrail’dir; buradaki üfleme işlemini Yüce Allah’ın kendisine nispeti mecazdır.(113) Üflenen ruhun Hz. İsa diye belirlenmesi de kanaatimizce gerçeği yansıtmamaktadır. Her ne kadar Nisâ 171. âyette Hz. İsa, “Allah’tan bir ruh” olarak ifade edilmişse de bu onun “Allah’tan ruh” olma noktasında ayrıcalığını göstermez. Çünkü ilk insanın yaratılışından söz eden âyetlerde de insana ruh üflenmesinden söz edilmektedir: “Hani Rabbin meleklere demişti ki: Ben kupkuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan bir insan yaratacağım. Ona şekil verdiğim ve ona ruhumdan üflediğim zaman, siz hemen onun için secdeye kapanın!”(114) İşte buradaki, “Ona (insana) ruhumdan üfledim” ifadesi ile Tahrîm 12. âyetteki, “Ona ruhumuzdan üfledik” ifadesi arasında “Allah’tan bir ruha sahip olmak” anlamında kanaatimizce herhangi bir fark bulunmamaktadır. Kaldı ki üfleme esnasında bunun Hz. İsa olduğunu söylemek son derece hatalıdır; çünkü henüz üfleme esnasında İsa yoktu; o doğsun diye bütün bunlar yaşanmıştı; Hz. Meryem hamile kalmış ve hamilelik dönemi sona erince Hz. İsa dünyaya gelmişti.

Konuyu toparlama noktasında Hz. Meryem’e üflenen ruhu, Derveze’nin de vurguladığı gibi Yüce Allah’ın kendinden olduğu(115) şeklinde anlamanın en doğru yorum olacağı kanaatindeyiz. Bu ifadelerden sonra şimdi de konunun bizce çok daha ilginç bölümüne “bitkilerde döllenme sistemi”ne temas etmek istiyoruz.

VII. BİTKİLERDEKİ DÖLLENME SİSTEMİ NASILDIR?

Bilim adamlarının araştırmalarıyla şekillenen kanaatlere göre bitkilerde döllenme sistemi genel olarak iki ana başlıkta toplanmaktadır. Bunlardan biri “Kendine Döllenme”, diğeri de “Yabancı Döllenme” şeklidir. Şimdi bu döllenme türleri hakkında, konunun uzmanlarının bilgilerini aktarmak istiyoruz:

A. Kendine Döllenme

“Bir bitkinin çiçeğindeki yumurta hücresinin kendi polenleri ile tozlanarak döllenmesine “kendine döllenme” denir. Bu tip bitkilere ise “autogam bitkiler” denmektedir.. Kendine ve yabancı döllenen bitkiler arasında kesin bir sınır konulamamaktadır. Çünkü kendine tozlanan bitkiler aynı zamanda kısmen yabancı tozlanabilirler. Ancak bazı durumlar kendine tozlanmayı zorunlu kılabilmektedir. Örneğin çiçekler açılmayabilir, polenler çiçekler açılmadan önce dökülebilir, dişiçik tepesi ve erkek organlar çiçek açıldıktan sonra bile çiçek organları tarafından gizlenebilir…

“Kendine döllenen bitkilere örnek olarak arpa, buğday, çeltik, yulaf, soya, yerfıstığı, bezelye, fasulye, börülce, nohut, mercimek, patlıcan, domates, tütün, patates, susam, keten, şeftali, kayısı, turunçgiller, marul, bamya sayılabilir.

“Kocadarı, tritikale, bakla, pamuk, bamya, biber, kolza ve bazı fiğ türleri hem kendine ve hem de yabancı tozlanmaktadırlar.

B. Yabancı Döllenme

“Bir bitkinin çiçeklerindeki yumurta hücresinin başka bir bitkinin polenleri ile tozlanarak döllenmesine “yabancı döllenme” denir. Bu tip bitkilere ise allogam bitkiler denmektedir. Bitkilerdeki bazı doğal mekanizmalar yabancı döllenmeyi sonuçlandırmaktadır. Örneğin, erkek ve dişi organlardaki boy farklılıkları, olgunluk dönemlerinin çakışmaması, kendine kısırlık veya uyuşmazlık ve bir veya iki evcikli çiçeklerin bulunması sayılabilir.

“Tek evciklilik, dişi ve erkek çiçeklerin aynı bitkide fakat farklı yerlerde bulunması durumudur. Bu bitkilere örnek olarak mısır, kavun, karpuz, kabak, hıyar, ceviz, kestane, fındık ve meşe sayılabilir.

“İki evciklilik ise erkek ve dişi çiçeklerin farklı bireylerde bulunması durumudur. Bu durum erkek ve dişi bitkilerin farklı olmasını doğurmaktadır. Bu bitkilere örnek olarak hurma, şerbetçi otu, kuşkonmaz, kenevir, ıspanak, incir ve antepfıstığı sayılabilir.”(116)

Burada ifade edilen döllenme türlerinden “Kendine Döllenme”, aynı türden de olsa başka bir bitkiden veya aynı bitkinin diğer dallarındaki çiçeklerinden rüzgâr veya arı vs. hayvanların taşıcılığı ya da aşılayıcılığıyla değil de tamamen “Bir bitkinin çiçeğindeki yumurta hücresinin kendi polenleri ile tozlayarak döllenmesi” şeklinde gerçekleşmektedir. Kanaatimizce Hz. İsa’nın doğumu böyle bir döllenmenin sonucunda gerçekleştirilmiştir.

KONUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ VE SONUÇ

Araştırabildiğimiz kadarıyla Hamdi Yazır’ın ilk defa dile getirdiği ve Bayraklı’nın bilimsel ifadelere kavuşturduğu bu konu hakkında biz de Hz. Meryem’in bir insan olarak, özellikle de bir kadın olarak, başka hiçbir kadın için kullanılmayan “bitkiye benzetilme”, “bitki olarak büyütülme” mucizesine değinerek çalışmamızı tamamlamak istiyoruz.

Hz. Meryem, oğluyla birlikte âlemler için bir âyettir, yani mucizedir.(117) Onun mucize oluşu bizce yukarıda belirtildiği gibi onun hiçbir erkeğin döllemesine ihtiyaç hissetmeyecek şekilde Hz. İsa’ya hamile kalmasında aranmalıdır. Yüce Allah’ın, onu bu şekilde yaratmış olması, genelde insanın üreme sistemi sayesinde çoğalmasına bir özel alternatif olarak görülmelidir. İlk insanın yaratılması mucizesi bir yana, ana-babalı üreme sisteminden farklı olarak sadece annede yaratılan hücrelerle donatılmış olması açısından Hz. Meryem başlı başına insanlık için özel bir mucizedir.

Yüce Allah, Hz. Meryem’i bir bitki olarak veya bir bitki gibi büyüttüğünü Âl-i İmrân sûresi 37. âyette ifade etmektedir. Burada gözden kaçırılmaması gereken çok önemli bir nokta vardır: Bir insan bitkiye benzetilmektedir. Tüm insanlığın topraktan bitirilmesinden söz eden Cinn sûresi 17. âyette bu işlem, insan olarak herkesi ilgilendirmekte, gıda veya hücre olarak kadın-erkek tüm insan türünün fiziksel olarak yaratıldığı ve hayatiyetini sağlayıcı ve devam ettirici özelliğine dikkat çekmektedir. Ancak Âl-i İmrân sûresinin 37. âyetinde yaratılış kaynağı olarak topraktan bahsedilmemekte, sadece Hz. Meryem’in bir bitki gibi yetiştirildiği açıkça belirtilmektedir. Kuşkusuz müfessirlerin konuyu “onun özenle yetiştirilmesi” şeklinde yaptıkları izahlarını saygıyla ve iyi niyetle yapılmış yorumlar olarak kabul etmekle beraber biz burada daha ileri düzeyde bir mananın bir Kur’ân mucizesi olarak işlendiği kanaatindeyiz.

Hz. Meryem’in bir bitki gibi büyütülmesi ifadesinin ne anlama geldiğini kavrama noktasında Kur’ân’da iki farklı zamirin kullanılması önemli bir bilgi desteği sağlamaktadır. Çünkü Arapça’da kural olarak bir kadınla ilgili zamir kullanımında o zamirin müennes (dişi) olması zorunludur. Nitekim Enbiyâ sûresi 91. âyette Hz. Meryem’den söz eden âyette bütün zamirler dişi olarak kullanılmıştır. Aynı konuyla ilgili olarak Tahrîm sûresi 12. âyette yine Hz. Meryem’le ilgili olarak zamir bu defa erkek olarak kullanılmıştır. Bu zamirin ait olduğu kelimeyi tayinde sıkıntı hissedildiği için yukarıda naklettiğimiz çeşitli görüşler ve ihtimaller söz konusu edilmiştir. O görüşlerin doğruluğu veya yanlışlığı konusuna girmeden biz, Elmalılı ve Bayraklı’nın tespitleri doğrultusunda buradaki erkek zamirin de Hz. Meryem’e ait olduğunu ifade etmek istiyoruz. Çünkü mucize olan Hz. Meryem, bitkiye benzetilen Hz. Meryem, kendisine ait kullanımlarda da farklılık arz edecek şekilde yaratılmıştır. İşte biz de Meryem-bitki benzeştirilmesinde tıpkı bazı bitkilerdeki “dışardan hücre ihtiyacı hissedilmeden tohumlanma” anlamındaki “Kendine Döllenme” sisteminin var olduğunu ve bu nedenle Hz. Meryem’e ait olan zamir kullanımlarının birinde dişi, diğerinde erkek zamirinin kullanıldığını, yani Hz. Meryem’in, kendi kendini dölleyecek şekilde yaratılmış olduğunu ifade etmek istiyoruz. Bizce işte bu özellik başlı başına bir mucizedir; bunun haberini veren Kur’ân ise daha büyük bir mucizedir.

Burada temas etmek istediğimiz bir başka nokta da bitkilerdeki tohumlama işleminde rüzgârın rolüdür. Bilindiği gibi rüzgâr, bitkilerdeki farklı hücrelerin birbiriyle buluşmasını sağlayan en önemli etkendir, yani rüzgâr eserek aynı bitkideki veya farklı bitkilerdeki tohumlar birbiriyle buluşturulur ve tohumlanma gerçekleşir. Burada bizim konumuzla ilişkilendireceğimiz örnek, farklı bitkilerdeki veya ayrı ayrı yerlerdeki bitkilerin hücrelerinin rüzgâr aracılığıyla buluşturulması değil de aynı bitkideki farklı hücrelerin rüzgâr sayesinde birbiriyle buluşturulmasıdır. Farklı köklerden beslenen, farklı yerlerde ya da farklı gövdelerdeki tohumların birleştirilmesi konusu, Kur’ân’ın, “rüzgârların aşılayıcılar olarak gönderildiği”ni belirten başka bir mucizesidir.(118) İşte aynı çiçekle ilgili olarak bitkilerde rüzgârların eserek yaptığı etki, Hz. Meryem’in hamile kalışında Cebrâîl’in üfürmesiyle örtüşmektedir. Bir bakıma rüzgârın bitkiye yaptığını Cebrâîl de Hz. Meryem’e üfürerek yapmıştır. Burada belirtilmesi gereken bir başka nokta da “Kendine Döllenme”de her zaman rüzgâra veya taşıyıcıya/aşılayıcıya ihtiyaç hissedilmesi zorunluluğunun bulunmamasıdır. Nitekim ifade edildiğine göre bazı bitkilerde çiçek açmadan da “Kendine Döllenme” gerçekleşebilmektedir. Ancak bu durumda da kapalı bir ortamda bulunan bitkiye hareket verme, onun sallanması ya da aynı bitkideki iki hücrenin birleşmesinin sağlanması anlamında bir müdahalenin, bir hareketin yapılması zorunluluğudur. Bizim bu konuda söylediğimiz husus, Hz. Meryem’in kendine döllenme işleminde hem Cebrâîl’in üflemesi ile hareketin gerçekleşmesi hem de iki hücrenin kendine döllenmeyi sağlamasıdır. Biz, bunun da konuyla ilgili önemli bir noktayı teşkil ettiği kanaatindeyiz.

Sonuç olarak şunu ifade etmek istiyoruz: Doğumu noktasında mucize olan Hz İsa’nın kendisi değildir; Hz. İsa, o mucize hamileliğin ürünüdür. Yani Hz. İsa’nın dünyaya gelişi olayının asıl mucize yönü Hz. Meryem’in bir bitki gibi kendi kendini dölleyen bir sistemle yaratılmış olmasıdır.

Hz. Meryem’in mucize vücut yapısı hakkında bu makaleyi özellikle aktarmamızın sebebi, çok tartışılan ve bir türlü anlaşılamayan bir konunun anlaşılmasına küçük de olsa bir katkı sunabilmektir. Bizimki bir yorumdur. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) Hz. Meryem’in Hamileliği ve Doğum Süreci

Yüce Allah sûrenin 22-26. âyetlerinde Hz. Meryem’in hamile kalmasını, uzak bir köşeye çekilmesini, doğum sancısı nedeniyle bir hurma ağacının gövdesine yaslanmasını, yaşadığı derin sıkıntı ve bunu dile döktüğü dileğini, aşağı tarafından ona yönelik gelen bir sesleniş ile hüzünlenmemesi ve şartların kendisi için hazırlanmış olduğu bilgisine yer vermektedir.

Ardından, yemesi ve içmesi istenmekte, kendisine gözaydınlığı verilmekte ve eğer birileriyle karşılaşırsa “bir gün oruç adadığını” söyleyerek, onlarla konuşmaması kendisine emredilmektedir.

ı. Hamileliği, Sancısı ve Sıkıntılı Beyanları

فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِه۪ مَكَانًا قَصِيًّا فَاَجَآءَهَا الْمَخَاضُ اِلٰى جِذْعِ النَّخْلَةِ قَالَتْ يَا لَيْتَن۪ي مِتُّ قَبْلَ هٰذَا وَكُنْتُ نَسْيًا مَنْسِيًّا “(O esnada Meryem) çocuğa hamile kalmış ve onunla uzak bir yere çekilmişti. (Zamanı geldiğinde) doğum sancısı onu bir hurma ağacının gövdesine yaslanmaya zorlamıştı da ‘Ah, keşke bundan önce ölseydim ve unutulup gitseydim!’ demişti.”

Âyetteki فَحَمَلَتْهُ fe hamelethu fiili “ona hamile kalmıştı, onu yüklenmişti”;فَانْتَبَذَتْ fentebezet fiili “kenara çekilmişti”; بِه bihî ifadesi “onunla”;مَكَانًا قَصِيًّا mekânen kasıyyen tamlaması “uzak bir yere, kuytu bir köşeye”; فَاَجَآءَهَا fe ecâehâ fiili “onu getirmişti, sevketmişti”; الْمَخَاض el-mehâdu kelimesi “doğum sancısı”; اِلٰى جِذْعِ النَّخْلَةِ ilâ ciz‘ı’n-nahleti tamlaması “bir hurmanın gövdesine (yaslanmaya)”; قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi “âh, n’olaydım, keşke”; مِتُّ mittü fiili “ölseydim”; قَبْلَ هٰذَا kalbe hâzâ ifadesi “bundan önce”; وَكُنْتُ ve küntü fiili “ve (şöyle) olsaydım”;نَسْيًا مَنْسِيًّا nesyen mensiyyen tamlaması ise “unutulup gitmiş olan (biri)” demektir.

Burada Hz. Meryem’in hamile kalışı, doğum sancısı süreci ve o esanada yaşadığı acılar gündeme getirilmektedir.

1.فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِه۪ مَكَانًا قَصِيًّا فَاَجَآءَهَا الْمَخَاضُ اِلٰى جِذْعِ النَّخْلَةِ “(O esnada Meryem) çocuğa hamile kalmış ve onunla uzak bir yere çekilmişti. (Zamanı geldiğinde) doğum sancısı onu bir hurma ağacının gövdesine yaslanmaya zorlamıştı.” Bu cümlelerde iki husus gündeme getirilmektedir:

a) فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِه۪ مَكَانًا قَصِيًّا“(O esnada Meryem) çocuğa hamile kalmış ve onunla uzak bir yere çekilmişti.” Bu cümlede Hz. Meryem’in çocuğa hamile kalışı ve sonrasında uzak, kuytu bir köşeye çekildiği ifade edilmektedir. Âyetteki انْتَبَذَتْ intebezet fiili Meryem 19/17. âyette de geçmiş ve Hz. Meryem’in mabedde ailesiyle arasına perde çektiği doğu yönünde bir mekana çekilmesini ifade için kullanılmıştı. Burada ise aynı kelimeمَكَانًا قَصِيًّا mekânen kasıyyen tamlamasıyla kullanılmaktadır.

Bu tamlamanın anlamı hakkında müfessirlerimiz genellikle “uzak bir yer”,(119) “insanlardan uzak bir mekan”(120) veya “dağın arkasında ailesinden uzak bir yer”(121) ifadelerini kullanmışlardır. İmâm Süddî bu ifadenin Hz. Meryem’in yaşadığı mabedin (mahfil odacığının) en uzak köşesi” manasına geldiğini beyan etmektedir.(122) Esasında böyle de olur; Meryem 19/17. âyettekinden farklı olarak daha uzak bir yere çekilmişti şeklinde de olabilir.

Burada söz konusu olan şey, Hz. Meryem’in hamile kalmasından sonra çevreden uzaklaşmasıdır. Onun gittiği yerin tam olarak neresi olduğu Kur’ân’da beyan edilmediğine göre, bu konuda ayrıntılı şeyler söylemeye gerek olmadığı kanaatindeyiz. Sıra dışı bir hamilelik yaşaması nedeniyle bunu insanlara anlatamayacağı için insanlardan uzak bir köşeye ya da mabedde uzlete çekildiğini ifadeyle yetinelim.

b)فَاَجَآءَهَا الْمَخَاضُ اِلٰى جِذْعِ النَّخْلَةِ “(Zamanı geldiğinde) doğum sancısı onu bir hurma ağacının gövdesine yaslanmaya zorlamıştı.” Hamilelik süresi boyunca başka neler yaşadığı bu ümmet için herhangi bir mesaj içermediği için, o konuda herhangi bir detay verilmemiş ve konu doğrudan doğruya “doğum sancısı” aşamasına getirilmiştir.

Hz. Meryem belli ki içinde bulunduğu mabedde doğum yapmak istemediği için dışarıya çıkıp bir hurma dalına yaslanmıştı. Ya da zaten bulunduğu uzak mekandaki bir hurma dalına, ağacına yaslanmıştı. Doğum tecrübesi olmayan Hz. Meryem, hamile kalışındaki sıra dışılığı doğumda yaşamayacağı için, normal doğum sancısı çekmiş ve bir anlamda acısına destek aramak için bir hurma ağacının gövdesine yaslanma ihtiyacı hissetmişti.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen اَجَاءَ ecâe fiili bu gidişin keyfi değil, ağrının verdiği acıyla zorunlu olarak yaşandığını göstermektedir. Dahası, bu fiilin bu kalıpta “sığınmak” manasına geldiği de beyan edilmektedir. Bu durumda Hz. Meryem’in doğum sancısı sebebiyle hurma ağacının gövdesine sığındığı ifade edilmiş olmaktadır.(123) Sığınmak elbette ağacın gölgesinden istifade etmeyi de doğum esnasında yaslanarak ondan destek almayı da beraberinde getirmektedir. Bu ve benzer sebeplerle hurma ağacının herhangi bir dal değil, insanı gölgesinde saklayacak kadar büyük olduğu söylenebilir.

2.قَالَتْ يَا لَيْتَن۪ي مِتُّ قَبْلَ هٰذَا وَكُنْتُ نَسْيًا مَنْسِيًّا “(Meryem şöyle) demişti: Ah, keşke bundan önce ölseydim ve unutulup gitseydim!” Bu cümle Hz. Meryem’in yaşadığı sıkıntının ona söylettiği bir yakarış veya özlemdir: Elmalılı’nın ifadesiyle: “Âh, n’olaydım, bu olaydan önce keşke öleydim; unutulup gideydim!” Bu sızlanma ve yakarış Hz. Meryem’in nasıl derin bir psikolojik travma içerisinde olduğunu göstermektedir.

Hıristiyanların teslisinde zaman zaman yer verilen “Hz. Meryem unsuru” reddedilmekte, onu insanüstü konuma getiren yaklaşımlar cevaplandırılmaktadır. Hz. Meryem bir ilâh değil, bir ilahın annesi de değildir. O da “fiziksel doğum yapma” anlamında diğer kadınlar gibi, yeri geldiğinde sıkıntı çeken ve sıkıntısı nedeniyle zaman zaman sızlanan bir mahlûktur.

Hz. Meryem kendisine melekler aracılığıyla haber verilen “arı duru bir çocuk müjdesi”ne rağmen, acaba neden böyle şeyler söylemiştir? Burada akla gelen ihtimal, her şeye rağmen olayın halka izah edilemeyecek türden bir mesele olması şeklinde düşünülebilir. Bu bağlamda muhatapların neler söyleyeceğini az çok tahmin eden Hz. Meryem, belki de halkın bu konuyla ilgili olarak dedikoduyla günaha girecek olmasından dolayı bunu söylemiş olabilir. Ayrıca normal olarak, doğum sancısının kendisine çok ağır gelmesi nedeniyle böyle bir şey söylemiş olması da elbette mümkündür. Gerçeği Allah bilir.

ıı. Şartların Hazırlanmış Olması

فَنَادٰيهَا مِنْ تَحْتِهَآ اَلَّا تَحْزَن۪ي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا وَهُزّ۪يٓ اِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا “(Cebrail, ağacın) alt tarafından ona şöyle seslenmişti: Sakın üzülme! Elbette Rabbin senin alt tarafında bir su arkı var etmiştir. Hurmanın gövdesini kendine doğru silkele ki (ağaç) sana taze hurma döksün.”

Buradaki فَنَادٰيهَا fe nâdâhâ fiili “ona seslenmişti”; مِنْ تَحْتِهَآ min tahtihâ ifadesi “onun alt tarafından”;اَلَّا تَحْزَن۪ي ellâ tahzen emri “üzülme diye”;قَدْ جَعَلَ kad ce‘ale fiili “elbette kıldı, yaptı, yapacak, hazırlayacak”; رَبُّك rabbuki ifadesi “senin Rabbin”; تَحْتَكِ tahteki ifadesi “senin altında”; سَرِيًّا seriyyen kelimesi “pınar, su akarı, değer, ırmak”; وَهُزّ۪ي ve hüzzî emri “ve silkele”; اِلَيْكِ ileyki ifadesi “sana doğru”;بِجِذْعِ النَّخْلَةِ biciz‘ı’n-nahleti tamlaması “hurmanın gövdesini”; تُسَاقِطْ tüsâkıt fiili “düşecektir”; عَلَيْكِ ‘aleyki ifadesi “sana”; رُطَبًا جَنِيًّا rutaben ceniyyen tamlaması ise “taze hurma, turfanda ürün” demektir.

Burada meleğin Hz. Meryem’i rahatlatmaya yönelik motive edici cümleleri yer almakta, hem açlığını hem de korkusunu giderecek şartların kendisi için hazırlandığı beyan edilmektedir.

1.فَنَادٰيهَا مِنْ تَحْتِهَآ اَلَّا تَحْزَن۪ي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا “(Cebrail, ağacın) alt tarafından ona şöyle seslenmişti: Sakın üzülme! Elbette Rabbin senin alt tarafında bir su arkı var etmiştir.” Bu cümleyi iki kısımda incelemek gerekir.

a) فَنَادٰيهَا مِنْ تَحْتِهَآ “(Melek), alt tarafından ona şöyle seslenmişti.” Bu ifadenin birden çok anlam ihtimali vardır:

ı. Bu ifadeye نَادٰي nâdâ kalıbında تَحْتِهَا tahtihâ ifadesindeki hâ zamiri de Hz. Meryem’e gidecek şekilde “Cebrâîl ona aşağı tarafından seslendi” manası verilebilir. Demek ki Hz. Cebrâîl onun aşağı veya alt tarafında bir yerdeydi.(124)

ıı. Burada geçen نَادٰي nâdâ fiiline Kasas 28/30’de geçtiği üzere, نودي nûdiye şeklinde “seslenildi, yani onun yüreğine bilgi verildi” manası da verilebilir. Bu durumda meselenin önemi vurgulanmış, faili zikretmenin çok önemli olmadığı ortaya konulmuş olur. “Bunun ardından o (hurma ağacının) alt tarafından ona hitaben şöyle bir ses geldi”(125) tercümesinde hedeflenen anlam da budur.

ııı. تَحْتِهَا tahtihâ ifadesindeki هَا hâ zamiri Katâde’nin dediği gibi önceki âyette geçen النَّخْلَة en-nahleh kelimesine de gidebilir.(126) Bu durumda “Cebrâîl ona ağacın aşağı tarafından seslendi” manası söz konusu olur.

ıv. Âyetteki مِنْ تَحْتِهَآ min tahtihâ ifadesi مَنْ تَحْتَهَآ men tahtehâ şeklinde okunabilir; hâ zamiri de Hz. Meryem’i görebilir. Bu durumda mana, “Ona (Meryem’in) aşağısındaki kişi seslendi” şeklini alır.

v. Âyetteki مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi yine مَنْ تَحْتَهَا men tahtehâ şeklinde okunabilir; ancak hâ zamiri النَّخْلَة en-nahleh kelimesiyle ilişkili olabilir. Bu durumda mana, “Ona ağacın aşağısındaki kişi seslendi” şeklini alır.

vı. Bazı müfessirler burada konuşanın Hz. İsa olduğunu, annesinin karnından ona seslendiğini ifade etmişlerdir.(127) Nitekim beşikte konuşması nasıl bir mucize ise, annesinin karnından konuşması da öyle bir mucizedir demişlerdir.

Bu tercih çok zorlama bir yorumdur; çünkü نَادٰي nâdâ fiilini Hz. İsa’ya götürecek herhangi bir kelime burada veya öncesinde yoktur. Fail مَنْ تَحْتَهَآ men tahtehâ ifadesiyle ilişkilendirilirse bu defa da İsa (as)’ın doğmuş olması gerekirdi ki bu da doğru değildir. İbn Abbâs Hz. İsa’nın kavmine getirilinceye kadar konuşmadığını, dolayısıyla konuşanın melek olduğunu beyan etmiştir.(128)

Önceki beş ihtimalin her biri doğrudur; ancak bu son görüşü tercih etmemize neden olacak herhangi bir zorunluluk olmadığı için manayı ve metni zorlamamak gerekir.

b) اَلَّا تَحْزَن۪ي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا “Sakın üzülme! Rabbin muhakkak ki senin alt tarafında bir değer (ırmak) var etmiştir.” Burada Hz. Meryem’in üzüldüğü şeyin ne olduğu konusunda akla gelen şey elbette “yaşadığı bu sıra dışı olay”dır. Ancak “doğumun zorluğu”, annelik duygusuyla “doğacak çocuk”la ilgili şartların müsait olmaması, sonrasında “yaşayacağı diğer sıkıntılar” vs. onun hüznünün sebebi olabilir. Bu hüzne karşılık kendisine şöyle seslenilmiştir: “Rabbin muhakkak ki alt tarafından bir ırmak var etmiştir.”

ı. Âyette geçen سَرِيّ seriyyen kelimesi “ırmak”(129) manasına geldiği gibi, “Hz. İsa’nın şerefli, itibarlı olması” manasına da gelmektedir.(130) Maksat eğer “küçük ırmak” ise, Meryem 19/26. âyette geçen “iç” emri daha bir anlaşılmış olur. Bu arada Hz. Meryem’in hüzün sebeplerinden birinin de “su” olmaması olduğu anlaşılmış olur. “Eğer ırmak var idiyse onun ‘su’ ile ilgili endişe duymasının anlamı nedir?” diye sorulursa, buna cevap olarak “belki onu bilmiyordu” veya “kullanılabilirliği noktasındaki şüphesi” akla gelebilir. Bu arada bir sonraki âyette “yiyecek”lerden söz edilmesi de bu âyetteki maksadın “içecek”le ilgili olduğuna bir delildir.

ıı. سَرِيًّا seriyyen kelimesine eğer “değer, şeref” manası verilirse, bu durumda Hz. İsa’nın sahipsiz bırakılmayacağı, Yüce Allah’ın onu çok şerefli ve itibarlı bir makama yücelteceği mesajı devreye girer. Tıpkı Hz. Musa’nın annesine verilen müjde gibi,(131) Hz. Meryem’e de çocuğuyla ilgili şeref ve itibarlılık noktasında bir müjde veriliyor olabilir.

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem de Kasas 28/7’de لَا تَحْزَن۪ي lâ tahzenî ifadesinin kullanılması bu yaklaşımın bir delilidir. Bu yaklaşıma göre Hz. Meryem’in aşağı kısmında bir ırmaktan değil de doğacak olan çocuktan ve onun değerinden söz ediliyor demektir. Meseleyi mucizelerle izah edip normal şekilde anlaşılabilecek bir olayın anlaşılmazlığa terk edilmesinin tercih edilmemesinden yanayız. Ancak izah edilemiyorsa bu tür bilgilerin mucize olduğunu kabulde de herhangi bir sorun yoktur.

Meseleye “su” açısından bakıldığında Hz. Meryem’in bu endişesi Hz. Hacer’in endişelenmesine benzetilebilir. “Hz. İsmail için zemzem arayışı” ile “Hz. İsa için ırmak arayışı” arasında doğrudan bir anlam ilişkisi kurulabilir. İki anne de çocukları için şartların uygunsuzluğundan endişe duymakta ve çareyi Yüce Allah’a sığınmakta aramaktaydı.

Her iki örnekten de alacağımız dersler vardır. Hz. Hacer ve Hz. Meryem gibi çocukları için çırpınan anneler varsa Hz. İsmail ve Hz. İsa gibi çocuklar da var olacaktır. Buna göre çocuklarımız için endişelenmemiz gerektiğini ifade etmeliyiz. Bu arada, gereken çalışmaları yapmış olmak kaydıyla, Yüce Allah’ın insanları çaresizliğe terk etmeyeceğini de ifade edebiliriz. Allah’a güvenenleri Allah yalnız ve çaresiz bırakmaz.

Âyetin Güne Mesajı:

Hz. İsmail için zemzem ve Hz. İsa için ırmak ne ise bizim ve nesillerimiz için de vahiy ve Kur’ân aynı şeydir. Bizim de kana kana içeceğimiz, bizi hayata bağlayacak ve âhirete hazırlayacak gerçek değer anlamında aydınlık vaadeden bir pınara ihtiyacımız vardır. Analar ve babalar çocuklarına vahiy pınarını sunmalı, ondan kana kana içmeyi sağlamalıdır. Bizi hayata bağlayan bu pınarı, yani Kur’ân’ı hem hayatın devamı, hem de şeref ve itibarın kaynağı olarak görmek durumundayız. Çocukları için hakikat pınarını elde etmenin derdini çekenleri Yüce Allah susuz bırakmayacaktır.

Hz. İsmâil’i zemzemsiz, Hz. İsa’yı pınarsız bırakmayan Yüce Allah, insanoğlunu da hayat pınarı demek olan Kur’ân’sız bırakmayacaktır. Âyette kullanılan rabb sıfatının tercih edilmesinin sebebi de Rabbimizin “sahibimiz ve koruyanımız” olduğunu ortaya koymaktır. Öyleyse Rabbimiz Yüce Allah olduğuna göre, O’na sığınmalı ve sunduğu manevi besin kaynağı olan “vahiy”den yararlanmalıyız. Başka kaynaklara, onların vahye aykırı sunumlarına aldanmamalıyız. Kendisini, nesillerini ve muhataplarını, kısaca insanlığı vahiy pınarından doyurmayı öğütleyen yiğitlere selam olsun.

2. وَهُزّ۪يٓ اِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا “Hurmanın gövdesini kendine doğru silkele ki (ağaç) sana taze hurma döksün.” Önceki âyetlerdeki izahımız gibi bu cümleyi de iki farklı şekilde yorumlamaya çalışacağız:

a) Yaygın kabule göre, bu cümlede Hz. Meryem’in hurmanın gövdesini kendisine doğru silkelemesi isteniyor. Bu şekilde taş atarak ağaca zarar verilmemesi sağlandığı gibi, olgunlaşmamış hurmaların yere düşmesi de engellenmiş olur. Kendine doğru silkelendiğinde hurmanın olgunlaşmış taze meyveleri yere düşecek, böylece hem kendisinin gıda ihtiyacı karşılanmış, hem de ağaç zarar görmemiş olacaktır. Kültürümüzde de ağaca, yeşile zarar vermek yoktur.

Âyetteki تُسَاقِطْ tüsâkıt fiilinin oldukça fazla okunma ihtimalinin bulunduğu beyan edilmektedir.(132) Detaya girmeden hepsinin doğru olabileceğini beyanla yetinmek istiyoruz.

Hz. Meryem annesi tarafından adandığı mabedde de bakılıyordu. Hatta Âl-i İmrân 3/37’de belirtildiği gibi Hz. Zekeriyyâ “kendisine bunların nereden geldiğini” sorduğu, onun da “bütün bunlar Allah’tan geliyor; zira Allah dilediğini bir hesaba bağlı olmadan rızıklandırmaktadır” cevabını verdiği de bilinmektedir. Mabedde yalnız ve sahipsiz bırakılmayan Hz. Meryem, doğum yapacağı bahçede de kendi başınalığa terk edilmemişti. Ona doğum yapacağı bahçede sunulan imkanlar mabeddekileri hatırlatmış olmalıdır.

Hz. Meryem’e verilen sıralamada da ilginç bir durum görülmektedir. Önce su, ardından meyve, sonrasında yemek, daha sonra yeniden su. Vâkı‘a 56/18-21’de cennetteki yemek ve içmekle ilgili olarak da “önce su veya içecek ikrâmı, sonra her türden meyveler, ardından da canlarının çektiği yemekleri, kuş etini yiyecekleri ifade edilmektedir.

Her iki âyet grubunu birlikte düşündüğümüzde, bize bir yemek ahlakının veya yemek yemede nasıl bir sıralama takip etmemiz gerektiğinin öğütlendiğini de görebiliriz. Bu âyetlerde herkesle ilgili olmasa bile belki de hamilelikte, özellikle doğum yaklaştığında anne adaylarının nasıl beslenmeleri gerektiği noktasında bir bilgi sunuluyor olabilir.

Konunun hurma ağacıyla ilişkilendirilmesinin şöyle bir mesajının bulunduğu da beyan edilmektedir: Hz. Meryem’in yaslandığı hurma ağacının aşılanmamış olduğu, bu nedenle meyve vermediği, uçlarının budandığı ifade edilmektedir. Yüce Allah bu şekilde sanki şöyle demek istemektedir: Kadın bir erkek sayesinde doğurur; hurma da ancak aşılanınca meyve verir. Ama ben erkek olmadan çocuğun olabileceğini göstersin diye aşılanmamış hurma ağacından yaş hurmanın olabileceğini ortaya koydum.(133)

b) Âyetin daha farklı bir yorumu da yapılabilir: Buna göre konunun hurma ağacını silkelemekle ve kurumuş olmasına rağmen ondan taze hurma dökülmesiyle ilgisi yoktur. Hz. Meryem doğum sancısı çekerken hurma ağacına yaslanmıştı. Tam doğum esnasında ağacı kendisine çekmesi istenmiş, böylece bir anlamda doğum hamleleri yapması, yani ıkınması emredilmişti.

O esnada yalnız olduğu düşünüldüğünde, kendisi ayaktayken ve hurma kütüğünden destek alarak doğum yaptığı kabul edilir; böylece kendisine turfanda bir çocuk geldiği beyan edilebilir. Bu durumda âyetin sonundaki رُطَبًا جَنِيًّا rutaben ceniyyen tamlaması “taze hurma” değil, “turfanda bir ürün”, yani “çocuk” manasına alınmış olur. Devam eden âyetteki “ye, iç; artık gözün aydın olsun” ifadeleri de Hz. Meryem’in artık doğum sıkıntısından kurtulduğunu ve normal hayata devam etmesinin mümkün olduğunu ortaya koymuş olur.

ııı. Başkalarıyla Konuşmama Orucu

فَكُل۪ي وَاشْرَب۪ي وَقَرّ۪ي عَيْنًا فَاِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ اَحَدًا فَقُول۪يٓ اِنّ۪ي نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْمًا فَلَنْ اُكَلِّمَ الْيَوْمَ اِنْسِيًّا “Ye, iç; gözün aydın olsun! Herhangi bir insan görürsen de ki: Ben Rahmân için oruç adadım; bugün hiçbir insanla konuşmayacağım.”

Âyetteki فَكُل۪ي fe külî emri “ye”; وَاشْرَب۪ي veşrabî emri “ve iç”; وَقَرّ۪ي عَيْنًا ve karrî ‘aynen ifadesi “ve gözün aydın olsun”; فَاِمَّا تَرَيِنَّ fe immâ terayinne fiili “eğer görürsen”; مِنَ الْبَشَرِ mine’l-beşeri kelimesi “insanlardan”;اَحَدًا ehaden sözcüğü “herhangi bir kişi”;فَقُول۪ي fe kûlî emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; نَذَرْتُ nezertü fiili “adadım”; لِلرَّحْمٰن li’r-rahmâni kelimesi “Rahman için, Allah için”;صَوْمًا savmen kelimesi “susmak, susma orucu”;فَلَنْ اُكَلِّمَ fe len ükellime fiili “asla ve asla konuşmayacağım”; الْيَوْم el-yevme kelimesi “bugün”; اِنْسِيًّا insiyyen kelimesi ise “hiçbir insanoğlu ile, hiç kimse ile” demektir.

Burada Hz. Meryem’e yönelik nimetlerden istifade etmesi emri ile birileriyle karşılaştığında ne yapması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. فَكُل۪ي وَاشْرَب۪ي وَقَرّ۪ي عَيْنًا “Ye, iç; gözün aydın olsun!” Bu cümlede Hz. Meryem’e hitap edilmekte ve hazırlanan hem meyve hem de su ikrâmından yiyip içmesi istenmektedir. Burada yemeğin önce gelmesinin muhtemel sebebi, doğum sonrasında vücudun tatlıya şiddetle ihtiyaç hissetmesi olabilir. Yemelidir ve içmelidir; çünkü artık tek kişi değil, dünyaya getirdiği çocuğunun da beslenmesi, yani emzirilmesi gerekmektedir. Bunun için bolca süt üretmesi bir zarurettir. Yemek yiyecek ve bolca su içecek ki çocuğunun da yeterli süt alması mümkün olabilsin.

Bunun peşinden kendisine yönelik bir de gözaydınlığı cümlesi gelmektedir. Demek ki çocuğu olan birine gözaydınlığı vermek Hz. Meryem’de de örneği bulunan ve dinî temelleri olan bir işlemdir. Bunu hafife almamak gerekir. Gündelik hayatta yapıla gelen işlemlerin bir bölümünün dinî temellerinin olduğu bilinirse bunlar daha dikkatli bir şekilde uygulanır. Böylece hem bir gelenek devam ettirilmiş, hem de bu sırada ibadet yapılarak sevap elde edilmiş olur.

2. فَاِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ اَحَدًا فَقُول۪يٓ اِنّ۪ي نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْمًا فَلَنْ اُكَلِّمَ الْيَوْمَ اِنْسِيًّا “Herhangi bir insan görürsen de ki: Ben Rahmân için oruç adadım; bugün hiçbir insanla konuşmayacağım.” Bu cümlede ise Hz. Cebrâîl Hz. Meryem’i inşa etmekte ve kavminin karşısına çıkınca ne yapması gerektiğini kendisine öğretmektedir. Herhangi bir insan görürse ona “Rahmân’a oruç adadığını ve hiçbir insanla konuşmayacağını” söylemesi istenmektedir.

Âyette geçen صَوْم savm kelimesi “susmak,(134) kendini geri çekmek, kendini tutmak” gibi anlamlara gelmekte ve burada da “hiçbir insanla konuşmamak” diye açıklanmaktadır. Nitekim İbn Abbâs bu kelimeyi “susmak” anlamına gelecek şekilde samten şeklinde okumuştur.(135) Bilinen haliyle oruç, “kişinin ağzını ve karnını yiyecek ve içeceklerden uzak tutması, kendisinin de cinsellikten uzaklaşması” demektir. “Susmak orucu” ise dilini konuşmaktan men etmek veya onu bundan uzak tutmak demektir.

Hz. Meryem “susmak orucu” adadığına göre muhataplarına bu sözü nasıl söyleyecekti? Bu noktada bunun ilk ve tek istisna olabileceği gibi, bu ifadeyi tıpkı Hz. Zekeriyyâ’nın mabedde mihrapta yaptığı şekliyle işaret yoluyla belirtmiş olması da mümkündür.

Hz. Meryem’e “susmak orucu”nun emredilmesinin hikmeti konusunda da şöyle bazı açıklamalar yapılabilir:

a) Buna göre bazen susmak konuşmaktan çok daha etkili sonuçlar verebilir. Sözlü saldırılara karşı bazen konuşmamayı tercih etmek, saatlerce konuşmaktan daha çok tesirli olabilir. İşte burada istenen de budur. Çünkü Hz. Meryem kendisine gelecek soruları ve vereceği cevabın muhatapları hiçbir şekilde tatmin etmeyeceğini tahmin etmekteydi. Böyle bir durumda karşıdakine cevap vermemek en etkili tepki sayılabilir.

b) Esasında Ramazan orucunun vermek istediği ders de bazı organların susmasını sağlamasıdır. Elbette gereksiz konuşmamayı öğreten oruç gibi, hacda ihramlı iken çirkin sözleri terk etmek, cinsel içerikli şakalar dahi yapmamak, yoldan çıkaran ifadelerden uzak durmak da(136) aynı mantığın sonucudur.

c) Hz. Meryem annesi tarafından Yüce Allah’a, yani mabedin hizmetine adanmıştı. O adanmış bir insandı; adayışın çocuğu idi; hamuru adanmışlıkla yoğrulmuş bir insandı. Kimin kime adanması gerektiğini, adayışın adresinin Rahmân olan Yüce Allah olduğunu çok iyi biliyordu. İşte Hz. Cebrâîl, ona iyi bildiği bir gerçeği farklı bir boyutta hayatında uygulaması emrini getirmişti.

d) Bu kıssanın hemen öncesinde yer alan Hz. Zekeriyyâ kıssasında onun bir mucize olarak “konuşamaması” söz konusu idi; burada ise Hz. Meryem’in konuşmaması bir eğitim ve davranış biçimi olarak öngörülmüştü.

e) Hz. Yahyâ “üç gün konuşamayan bir babanın” peygamber olacak çocuğuydu; Hz. İsa da bir gün “konuşmayan bir annenin” peygamber olacak çocuğuydu. Bu noktada iki çocuk arasında bir benzerlik olduğunu beyan etmeliyiz.

Sonuçta şunu söyleyelim: Konuşmama orucu, insana gerektiğinde konuşmamayı da öğreten çok önemli bir eğitim ve davranış modelidir. Yüreğine veya şartlara hâkim olamayan insanlar dillerine hâkim olmayı başarmalıdırlar.

Hz. Meryem’den Güne Dair Ölümsüz Bir Mesaj

Kur’ân’da her detayın vermek istediği bir mesaj mutlak surette vardır. Bu bağlamda Hz. Meryem’in sıra dışı doğumu ile sıra dışı fikirlerin meydana geldiği fikir doğumlarını benzetebilir, bu ifadeden güne dair farklı bir sonuç çıkartabiliriz. Sadece bedensel anlamda doğum yapmak değil, elbette beyinde yaşanan yeni fikirler üretmek de birer doğumdur ve muhtemelen bilinen doğumlardan çok daha büyük sancılar çekilmesine de neden olmaktadır.

Eğer sıra dışı bir iş yapacak veya bir şey söyleyecekseniz, bilgisizlikten kaynaklanan tepkilere meydan vermemek için, merkezden değil de daha çok kenardan başlamalısınız. Sıkıntılar var diye çaresizliğe mağlup olmamalı, mutlak surette çare üretmeye çalışılmalıdır. Bu arada çekilen sıkıntılar nedeniyle ümitsizliğe kapılmamalı, Yüce Allah’ın yardım edeceği kesinlikle unutulmamalıdır.

İlk indirilen âyetlerde Mekkelilerin içinde bulunduğu şirk bataklığını suçlayıcı veya onu deşifre edici ifadeler tercih edilmemiş, onların da kabul ettiği ortak bilgilerden hareket edilmiş, yaratıcı Allah motifi ile tebliğe başlanmıştı. Aynı şekilde Hz. Peygamber’in de yaptığı gibi Mekke’nin ortasında muhataplara meydan okunmamış, aksine Dâru’l-erkâm’da, yani mümkün ve müsait ortamlarda bilgilendirme faaliyetleri icra edilmişti. Öyle ulu orta söylemlerle, tepkiyi arttırıcı bir tutum içerisinde girmemek gerekir. Muhtemel tepkiler olacağı için daha kenarda, ancak söyleminden vazgeçmeyerek ve zamanının gelmesini bekleyerek hareket etmek gerekmektedir.

Durmanız gereken yeri iyi belirlemeli, toplumu ajite etmeden, hakikatten de kesinlikle vazgeçmeyerek doğru bir duruş ortaya koymak durumundayız. Meryem sûresinin 26. âyetinde de dile getirildiği üzere, bazen susmak da etkili bir konuşma biçimidir ve zaman zaman onu da uygulamak gerekebilir. Muhatap eğer sizin her sözünüze karşı çıkıyor, sizi dinlemiyorsa ona karşı yapabileceğiniz şey sesinizi yükseltmek değil, susmaktır. Yeri geldiğinde susarak konuşabilenlere selam olsun.

Elbette doğruyu söylemeyi toplumun tepkisine kurban etmeyeceğiz; ancak usulüne uygun hareket etmeyi de unutmayacağız. Zira Hz. Meryem her ne kadar kenara çekildiyse de zamanı geldiğinde doğum yapacağı için hakikati bir zaman sonra saklamanın imkânı yoktur. Tam da bunun gibi, kenarda durmak süreklilik arz etmemeli, vakti geldiğinde fikirlerin de doğmasının önünde hiç kimsenin duramayacağını aklımızdan çıkarmamalıyız. Fikirlerin büyümesi için uygun şartları gözetilmeli, zamanı geldiğinde de onları usulüne uygun olarak söylemekten kesinlikle geri durulmamalıdır.

Esasında yeni fikirlerin meydana getireceği tepkilere karşı hazırlıklı olmak ve mümkün mertebe tedbiri elden bırakmamak gerekmektedir. Bu arada güçlü destekler aramaya gayret ederek, toplumun “destek direkleri” olarak kabul edilen, kıyıda, kenarda, bucakta kalmış bilge insanlardan, bilgeliğin kaynağı olan eski eserlerden de yardım almayı, onların yanına gitmeyi, kendilerinden istifade etmeyi de ihmal etmemek gerekir. Kur’ân’ı tedebbür prensibine göre okumanın bir gereği olarak, âyetleri hayatımıza getirmeye ve uygulamaya çalışmak bizim için en önemli ve faydalı okuma biçimidir; Rabbim mahcup etmesin.

c) Hz. Meryem’in Kavmiyle Karşılaşması

Yüce Allah sûrenin 27-29. âyetlerinde Hz. Meryem’in Hz. İsa’yı kavminin yanına getirmesini, onların kendisini suçlamasını, bu yaptığının mensup olduğu değerlere ve ailesine hiç yakışmadığını, bunun üzerine onun da Hz. İsa’ya işaret ettiğini, onunla muhatap olmalarını istediğini, toplumun bundan dolayı büsbütün sinirlendiği konularını ele almaktadır.

ı. Kavminin Hz. Meryem’i Suçlaması

فَاَتَتْ بِه۪ قَوْمَهَا تَحْمِلُهُ قَالُوا يَا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْـًٔا فَرِيًّا يَآ اُخْتَ هٰرُونَ مَا كَانَ اَبُوكِ امْرَاَ سَوْءٍ وَمَا كَانَتْ اُمُّكِ بَغِيًّا “Onu (çocuğunu) taşıyarak kavmine getirmişti. Demişlerdi ki: Ey Meryem! Şüphesiz ki sen çok iğrenç bir şey yaptın! Ey Harun’un kız kardeşi! Baban kötü bir kişi değildi; annen de ahlaksız değildi.”

Buradaki فَاَتَتْ fe etet fiili “getirmişti”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”;قَوْمَهَا kavmehâ tamlaması “onun kavmine, toplumuna”;تَحْمِلُهُ tahmilühû fiili “onu taşıyarak”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَقَدْ جِئْتِ lekad ci’ti fiili “elbette getirdin, yaptın”; شَيْـًٔا فَرِيًّا şey’en feriyyen tamlaması “çirkin, iğrenç bir şey”; يَآ اُخْتَ هٰرُونَ yâ uhte Harun hitabı “ey Harun’un kızkardeşi”; مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şöyle) değildi”; اَبُوك ebûki ifadesi “senin baban”; امْرَاَ سَوْء imrae sev’in tamlaması “kötülük sahibi bir kişi”; وَمَا كَانَتْ ve mâ kânet ifadesi “ve (şöyle de) değildi”; اُمُّك ümmüki ifadesi “senin annen”; بَغِيًّا bağiyyen kelimesi ise “azgın, iffetsiz” demektir.

Burada Hz. Meryem’in çocuğunu kavmine getirdiği, kavminin ona karşı hakaret dolu sözleri gündeme getirilmektedir.

1.فَاَتَتْ بِه۪ قَوْمَهَا تَحْمِلُهُ قَالُوا يَا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْـًٔا فَرِيًّا “Onu (çocuğunu) taşıyarak kavmine getirmişti. Demişlerdi ki: Ey Meryem! Şüphesiz ki sen çok iğrenç bir şey yaptın!” Bu cümledeki ifadeleri iki kısımda inceleyeceğiz.

a)فَاَتَتْ بِه۪ قَوْمَهَا تَحْمِلُهُ “Nihâyet onu (çocuğunu kucağında) taşıyarak kavmine getirmişti.” Bu cümle iki türlü tercüme edilebilir: “Çocuğunu taşıyarak onu kavmine getirmişti.” Bu durumda etâ fiili bâ/bi harfiyle “getirmek” manasına gelmiş olmaktadır. Diğer ihtimale göre ise “Çocuğunu taşıyarak onunla birlikte kavmine gelmişti” tercümesi söz konusu olmaktadır. Bu durumda ise etâ fiili “gelmek” manasına alınmaktadır.

Bu ifadeden anlaşılıyor ki, Hz. Meryem hamileliği boyunca kavmiyle irtibatlı değildi; zaten doğumunu da uzakta bir bahçede yapmıştı. Doğumdan bir süre sonra çocuğunu kucağına alarak kavmine getirmişti. Çünkü çocuk namüsait şartlarda büyüyemezdi; hayatın içinde merkezde, normal şartların bulunduğu yere gelmesi gerekiyordu.

Mazeret nedeniyle kavminden uzak veya kendine özel bir mekânda kalan Hz. Meryem, zaman geçtikten sonra artık çocuğunu kavmine haber vermek ve onun da kavmiyle birlikte olmasını sağlamak durumundaydı. Bu sebeplerle kavmiyle buluşmak ve meseleyi onların da bilmesini sağlamak üzere çocuğuyla birlikte kavminin bulunduğu yere gelmişti.

Eğer olay daha önce bir şekilde duyulmuş idiyse, bu defa çocuğun görülmesi birtakım kızgınlıkların hafiflemesine de neden olabilirdi. Günümüzde yaşanan “kız kaçırma olayları”nda barışmayan ailelerin çocuk olunca onun hatırına barıştıkları herkesin malumudur. Çocuk bir merhamet vesilesi olarak insanların yumuşamasına vesile olabilecek bir unsurdur. Belki de bu sayede Hz. Meryem’e yöneltecekleri sözlerde veya haddini aşan hakaretlerde bir yumuşama sağlanmış olabilirdi.

Hz. İsa, ileriki dönemlerinde o kavimle birlikte yaşayacak ve sosyal hayatın bir gereği olarak onlarla birlikte bulunacaktı. Bu nedenle, Yüce Allah tarafından peygamberlik görevini yapacağı bilinen Hz. İsa, toplumdan ayrı, onlardan uzak, inzivaya çekilmiş bir hayatı elbette yaşayamazdı. Bunun için kavminin arasına dönmeliydi ve annesi de onu kavminin yanına getirmişti.

b) قَالُوا يَا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْـًٔا فَرِيًّا “Demişlerdi ki: Ey Meryem! Sen, gerçekten çok iğrenç bir şey yaptın!” Bu cümlede kavminin Hz. Meryem’e yönelik ilk sözü yer almaktadır. Hz. Meryem çocuğunu getirince hemen o esnada mı bu konuşmanın başladığı, yoksa bir süre geçtikten sonra mı konuşulduğunu bilememekteyiz. İki cümlenin peşpeşe gelmesi iki olayı aynı anda yaşandığını göstermez. Eğer öyle olsaydı vâv veya fâ edatı gibi bunu gösteren bir kullanım söz konusu olmalıydı. Bu durumda Hz. Meryem’in çocuğunu kavmine getirdikten bir süre sonra bu konuşmaların yaşandığını söylemekte herhangi bir sakınca yoktur.

Kur’ânda sadece bu âyette geçen فَرِيّ feriyy kelimesi “tuhaf, dehşet verici bir şey peydahlamak” manasını içermekte ve iftirâ kelimesiyle aynı kökten gelmektedir. “Çocuk iftira etmek” ile bu ifade aynı manada buluşmaktadır. Demek ki o dönemin insanları “meşru veya gayr-ı meşru çocuk” kavramlarını gayet iyi biliyorlardı. Zaten cümlenin başına getirdikleri لَقَدْ lekad ifadesi de bu noktadaki kararlılıklarını göstermektedir.

Hz. Meryem’in muhatapları “Nesebi belli olmayan çocuklar”la ilgili olarak, çocukları hedef alan bazı tedbirler yerine, olayı sorgulamayı tercih etmiş, çocuğu suçlamamışlardı. Kültürümüzde veled-i zinâ adı verilen çocuklara bu isim verilirken bile onlara haksızlık yapılmakta, hiçbir suçu olmayan çocuklar cezalandırılmakta, dolaylı olarak da olsa asıl suçluların bir anlamda olaydan sıyrılmasına hizmet edilmektedirler.

2. يَآ اُخْتَ هٰرُونَ مَا كَانَ اَبُوكِ امْرَاَ سَوْءٍ وَمَا كَانَتْ اُمُّكِ بَغِيًّا “Ey Harun’un kız kardeşi! Baban kötü bir kişi değildi; annen de ahlaksız değildi.” Bu cümlede Hz. Meryem’e yönelik ikinci suçlayıcı ifade yer almaktadır.

a) يَآ اُخْتَ هٰرُونَ “Ey Harun’un kız kardeşi!” Hz. Meryem’in kavmi ona “Harun’un kızkardeşi” diye hitap etmişlerdi. Bunun elbette bazı sebepleri olmalıdır. Bu noktada makul olduğunu düşündüğümüz şu ihtimalleri aktarabiliriz:

ı. Hz. Meryem’in anne ayrı, fakat babasından bir olan Harun adında bir kardeşi olduğu için, ona bu şekilde hitap edilmiş olabileceği ifade edilmektedir.(137) Metnin zahiri bu manayı gerektirdiği için, bu yaklaşımın diğerlerine göre daha doğru olabileceği söylenebilir.

ıı. Bunun muhtemel sebebi, Hz. Musa’nın peygamber olan kardeşi Hz. Harun’un doğrudan biyolojik kardeşliği değil, onun soyundan gelmesi olabilir.(138) Kitap ehlinden bazıları konunun Hz. Harun ile ilişkilendirilmesinin doğru olmadığını, çünkü aralarında 600 yıllık bir zaman olduğunu ileri sürmüşlerdi. Buna Hz. Peygamber “Onlar insanları peygamberlerin ve salih insanların ismiyle isimlendirirlerdi” şeklinde cevap vermiştir.(139)

ııı. Eski kavimler iyilik sahiplerine hitap ederken onlara Harun ismiyle hitap ederlermiş. Bu nedenle, burada maksat Hz. Harun değil, iyilik yapanlara verilen bir nisbet söz konusudur.(140)

ıv. Hz. Meryem namaz, salâh vs. değerler konusunda Hz. Harun’a benzediği için “Ey Harun’a benzeyen” manası kast edilmiş olabilir.(141)

v. Bazı müfessirlerimiz o dönemde kötülükler yapan Harun adında biri olduğu için Hz. Meryem’in ona benzetilmiş olma ihtimalinden de söz etmektedirler.(142)

vı. Ayrıca kabilelerin geçmiş ulularından birinin adıyla anılmak diye bir gelenek olduğu için böyle bir hitap seçilmiş olabilir.

vıı. Ünlü ve peygamber olan birinin soyundan gelip böyle bir iğrenç işi nasıl yaptığını ona zımnen hissettirmeyi amaçlamış da olabilirler. Sûret değil, sîret önemli olsa da, zaman zaman siret birlikteliğiyle de desteklenen sûret kardeşliğinin hatırlatılması da çok önemli görülebilir.

b) مَا كَانَ اَبُوكِ امْرَاَ سَوْءٍ وَمَا كَانَتْ اُمُّكِ بَغِيًّا “Baban (İmrân) kötülük sahibi, annen (Hanne) de azgın/iffetsiz biri değildi.” İsrailoğullarının Hz. Meryem’e yönelik bu suçlayıcı ve iftira içerikli sözlerini Yüce Allah Nisâ’ 4/156’da da dile getirmektedir. Kur’ân’da dokuz kez(143) geçen سَوْء/السَّوْء sev’/es-sev’ kelimesi “kötü” manasına gelmektedir.

Bunu hatırlatmalarının sebebi, aileden beslenen değerlerin insana yanlış şeyler yaptırmayacağını öğretmektir. Bir taraftan Hz. Harun hatırlatması, diğer taraftan ebeveynin sağlam insanlar oluşu gündeme getirilerek, peygamber öğretilerinin insanlara doğru istikamet kazandırmakta etkin olduğunun bir göstergesidir. Çocuğun hatası nedeniyle anne babasını suçlamıyor, sadece “böyle ana babadan doğan bir kız nasıl böyle bir şey yapar!” demeye getiriyorlardı. Bu da önemli bir incelik ve hassas bir mesaj verme biçimi olarak görülebilir. Bütün bunlardan hareketle, Hz. Meryem’in kavminin entelektüel birikimi olan ve kiminle nasıl konuşulması gerektiğini bilen insanlar olduğunu söyleyebiliriz.

Burada bir olayı hatırlatmak istiyoruz: Bir planın sonucunda abisi Hz. Yûsuf tarafından alıkonulması istenen Bünyâmîn’i hırsızlık (!) nedeniyle tutuklatınca, diğer kardeşleri onun hırsız olmadığını söylemek yerine büyük bir iftiraya başvurmuşlardı. Bu çerçevede Bünyâmîn’in abisi kendilerinin de kardeşleri olan Hz. Yûsuf’un da daha önceden hırsızlık yaptığını söyleyerek büyük bir ahlaksızlık yapmışlardı.(144) Daha sonra gerçek anlaşılınca da derin mahcubiyetler yaşamışlardı. İşte Hz. Meryem’in kavmi bu tür aşağılık bir iftiraya başvurmamış, anne ve babasının kötü ve iffetsiz insanlar olmadığını söyleyerek bir hakkı teslim etmişlerdi.

ıı. Kavminin Hz. İsa’yı Küçümsemesi

فَاَشَارَتْ اِلَيْهِ۠ قَالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا “(Meryem) ona (çocuğa) işaret etmişti. Onlar da ‘Beşikteki bir bebekle nasıl konuşuruz!’ demişlerdi.”

Âyetteki فَاَشَارَتْ fe eşârat fiili “işaret etmişti, göstermişti”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl?”; نُكَلِّمُ nükellimü fiili “konuşacağız”; مَنْ كَانَ men kâne ifadesi “(şöyle) olan kişi (ile)”; فِي الْمَهْدِ fi’l-mehdi ifadesi “beşikteki, beşikte olan”; صَبِيًّا sabıyyen sözcüğü ise “bebek, çocuk, sabi” demektir.

Âyette Hz. Meryem’in Hz. İsa’yı işaret etmesi ve kavminin ona karşı tepkisi ele alınmaktadır.

1. فَاَشَارَتْ اِلَيْهِ۠ “(Meryem) ona (çocuğa) işaret etmişti.” Bu olay Hz. Meryem’in 26. âyette dile getirilen “bugün hiçbir insanla konuşmayacağım” şeklindeki susma orucunun gereği olarak gerçekleştirilmişti. Bu işaretin amacı, suçlamaların dozu artınca “size cevap verecek olan odur” demekti. Âyetin başında yer alan fâ edatı bütün bu anlatılanların aynı anda yaşandığını göstermeyebilir.

Daha önce yorumladığımız Meryem 19/23’te de fâ edatı vardır; ancak bu edat “hemen peşinden” manası vermemektedir. Çünkü orada hamilelikten itibaren doğum zamanına kadar geçen dokuz aylık bir süreden söz edilmemektedir. İşte her ne kadar genellikle fâ edatının cümleye “hemen, peşinden” gibi anlam katkısı olsa da bu durum her zaman bir kural gibi görülmeyebilir. Burada da aynı durumun söz konusu olabileceğini söylemekte herhangi bir hata olmasa gerektir.

2. قَالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كَانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا “Onlar da ‘Beşikteki bir bebekle nasıl konuşuruz!’ demişlerdi.” Burada kavminin iyice kızdığı ve bunun artık bardağı taşıran son damla olduğu anlaşılmaktadır. Oldukça kızgın bir üslup takındıkları tahmin edilen bu kavim, Hz. Meryem’e çok sert bir çıkışta bulunmuş ve “yaptığın yetmiyormuş gibi, bir de bizimle alay ederek bir çocukla konuşmamızı istemektesin” demek istemişlerdi. Âl-i İmrân 3/46’da da ele aldığımız üzere, bu ifadenin iki farklı yorumu yapılabilir:

a) İlk yoruma göre, Hz. Meryem çocuğu kucağında getirdiği gün onlarla konuşmama orucunda olduğu için kavmine beşikteki çocukla konuşmalarını işaret etmişti. “Beşikteki çocuk veya bebek nasıl konuşur?” sorusu bu noktada “mucize olarak” cevabıyla karşılanmaktadır. Konuya mucize şeklinde bakınca soru sormanın da cevap beklemenin de hiçbir anlamı olmayacaktır.

Annesinin hamile kalışı sıra dışı olduğu gibi, oğlunun beşikte konuşması da aynı şekilde sıra dışı bir olay olarak kabul edilmiş olur. Genelde bütün müfessirlerimizin görüşü bu doğrultudadır.(145) Hatta bazı âlimlerimiz Hz. İsa’nın sadece bir kez beşikte konuştuğunu, normal konuşma çağına kadar bir daha konuşmadığını beyan etmişlerdir.(146)

Bu yoruma göre Meryem 19/30-33. âyetlerdeki “geçmiş zaman” kalıbındaki cümlelerin “gelecek zaman” manasında yorumlanması da kaçınılmaz olmaktadır. “Allah bana şunu şunu verecektir” demek bir zorunluluktur. Çünkü söz konusu âyetlerde kendisine kitap verilmesi, peygamber olarak görevlendirilmesi, hayatta olduğu sürece ibadet yapması, zekât vermesi, annesine iyilik yapması vs. konular zikredilmektedir. Bütün bunlar beşikteki bir bebeğin yapacağı işler olmadığına göre, ilgili fiilleri gelecek zamanla ilişkili olarak anlamak ve yorumlamak gerekmektedir.

Bu arada eğer Hz. İsa çok küçükken konuştuysa, onun da tıpkı Hz. Yahyâ gibi sabi yaşta muhakemeli bir çocuk olduğunu belirtmeliyiz. Hatta Hz. İsa’ya “Mehdi İsa” denmesinin bir sebebi de onun beşikte konuşmasından kaynaklanmış olabilir. Bu arada, bu tercihe göre âyette yer alan كَانَ kâne fiilinin “idi” manasında değil de “dır”, yani “o beşiktedir, beşikteki” manasına geldiği kabul edilmiş olur. الْمَهْد el-mehd kelimesinin anlamını bir sonraki sûre olan Tâhâ 20/53’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyecek, kelimenin Hz. İsa ile ilişkisi üzerinde durmakla yetineceğiz

b) Bu pasajda anlatılan olayın aynı gün gerçekleşmesi şart değildir. Nitekim Kur’ân’da ayrı zamanlarda gerçekleşmiş olmasına rağmen, sanki aynı anda yaşanmış gibi peşpeşe zikredilen anlatımlar vardır. Meselâ İbrâhim 14/9-15’teki anlatım bunun açık bir örneğidir. Dahası, Nisâ’ 4/154’te de Hz. Musa ve İsrailoğullarıyla ilgili olarak, farklı zamanlarda yaşanan olaylar aynı andaymış gibi sıralanmıştır.

Âyet mealen şöyledir: “Söz vermeleri (ve sözlerinde durmamaları) nedeniyle üzerlerine (adeta Sînâ) Dağı’nı kaldırmıştık. (Başka bir sefer) onlara, ‘Baş eğerek kapıdan girin’ demiştik. (Bir başka zaman da) onlara, ‘Cumartesi günü sınırı aşmayın’ demiştik. Kendilerinden ağır (sağlam, güçlü) bir söz almıştık.” A‘râf 7/95’te de benzer bir kullanım söz konusudur. Daha önce yorumladığımız Meryem 19/22-23’te de aynı durum söz konusudur.

Nitekim belliki Hz. Meryem çocuğu eve getirmiş, onu beşiğe koymuştu. Bu durumda “bugün hiçbir insanla konuşmayacağım” sözü “bir süre konuşmama” manasına alınmış olur.(147) Söylenmek istenen şudur: “Bu konuyla ilgili sana biri bir şey sorduğunda (hangi gün olursa olsun) ona ‘bugün konuşmayacağım’ de ve cevap verme!” İnsanlarla karşılaşmadığı bir gün konuşmamasının bir anlamı olmayacağı için maksadın böyle olduğunda şüphe yoktur. Bu arada durum eğer çocuğu kavmine getirdiği günle ilgiliyse, o zaman الْمَهْد el-mehd kelimesini “beşik” değil, “kucak” manasına almak gerekecektir.(148)

Çocuk doğmuş, eve getirilmiş, belli bir yaşa gelmiş de olabilir. Arada neler olduğunun zikredilmeme sebebi, o süreçte yaşananların bir ibret değeri taşımamasıdır. Nitekim Hz. Meryem’in hamile kalışı ile doğum zamanı arasında geçen yaklaşık dokuz aylık bir süreden hemen hemen hiç söz edilmemektedir.

Genç yaşta olan bir delikanlının konuşmasında herhangi bir sorun olmayacağı için âyetteki “beşikteki çocuk” sözlerine açıklık getirmek gerekmektedir. Bu ifade, âyette yer alan كَانَ kâne fiilinin de işaretiyle “daha dün beşikte olan” manasına gelebilir. Bu noktada Âl-i İmrân 3/46 ve Mâide 5/110’daki cümlelerde كَانَ kâne olmaması nedeniyle söz konusu iki âyeti bu âyetin ışığında anlamak gerektiği ortaya çıkabilir.

Hz. Meryem’in kavmi, Hz. İsa hangi yaşta olursa olsun onu “daha dünkü çocuk, dün beşikteki çocuk, ağzı süt kokan bir çocuk” vs. şeklindeki küçümseyici ifadelerle değerlendirmiş olabilirler. Toplumlarda durum hep böyledir. Eğer birileri kendilerinden yaşça küçük olan birinden beğenmedikleri herhangi bir şey duyarlarsa ilk tepkileri hep böyle olur. “Daha dün beşikteki çocuk” sözünde özellikle الْمَهْد el-mehd “beşik” kelimesini kullanmalarının sebebi de muhatabı çok daha fazla küçük gördüklerini beyan olabilir.

Kendilerini haklı, bilgili ve üstün gören bu toplumun söylemek istediği şudur: “İsa da kimmiş! Onu niye muhatap alacakmışız ki! Daha dün beşikteki bir çocukla niye konuşalım ki! Daha dün beşikteki bir çocukla biz nasıl konuşuruz! Sen ey Meryem, bizi dünkü bir bebekle mi muhatap ediyorsun! Biz bununla niye konuşalım k!” Bu cümlelerin hepsinde “Hz. İsa ile konuşmama, onu adamdan saymama, onu beğenmeme, onu küçümseme ve aşağılama” söz konusudur; yoksa bu yoruma göre beşikte olduğu için bir bebekle “konuşamama” söz konusu değildir.

Bu tercih istikametinde Meryem 19/30-33. âyetlerde dile getirilen hususlar için âyetlerde geçtiği kalıpta geçmiş zaman manası verilmelidir. Yani “Ben, Allah’ın kuluyum; bana kitap vermiştir ve beni peygamberlerden kılmıştır... Hayatta olduğum sürece ibadet etmemi, zekât vermemi ve anneme iyilik yapmamı bana emretmiştir.” Bütün bu konuşmaların onun gençken peygamber olduğunu, peygamberliğinden sonra gerçekleştiğini, gelecekte meydana gelecek şeylerin haber verilmesi değil, zaten gerçekleşmiş bir görevlendirmenin bir anlamda tebliğinin yapıldığı bu şekilde ifade edilmiş olur.

Hz. Meryem oğluna işaret ettiğine göre, onun konuştuğunu, yani konuşabildiğini biliyor olmalıdır. Aksi takdirde işaretinin hiçbir anlamı olmayacaktır. Belliki Hz. İsa büyümüş ve konuşmalarıyla muhataplarına da seslenip tebliğini yapmıştı zaten. Durum bilindiği için, Hz. Meryem ona işaret etmiş ve o da söylenmesi gerekenleri muhataplarına söylemişti. Konuşup konuşamadığı bilinmeyen bir çocuğa işaret etmenin bir anlamı olmasa gerektir. Belki de kavminin Hz. Meryem’e yönelik suçlamaları onun tebliğinden sonra depreşmiş olabilir.

Nihayet şunu beyan edelim: Hz. İsa eğer beşikte gerçekten konuştuysa ve bu Kur’ân’ın açık ifadesiyse buna iman ederiz; eğer böyle bir kesinlik yoksa, konuyu yetişkin iken konuşma şeklinde yorumlar ve bunun nasıl olduğunu anlamaya çalışır, böyle bir ihtimale dikkat çekeriz. Yüce Allah doğrusunu en iyi bilendir.

Dipnotlar

• 1 - “Yazmak” anlamında bazı kullanımlar için bk. Bakara 2/79, 282, 283; Âl-i ‘Imrân 3/53, 181; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/21, 32, 83; En‘âm 6/12, 54; A‘râf 7/145, 156; Tevbe 9/51, 120, 121; Yûnus 10/21; Meryem 19/79; Enbiyâ’ 21/94, 105; Hacc 22/4; Nûr 24/33; Furkân 25/5; Yâsîn 36/12; Zuhruf 43/19, 80; Tûr 52/41; Hadîd 57/27; Mücâdele 58/21, 22; Haşr 59/3; Kalem 68/47; İnfitâr 82/11; ... 2 - “Farz kılmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i ‘Imrân 3/154; Nisâ’ 4/66, 77, 103, 127; Mâide 5/45. 3 - “İlâhi mesaj, vahiy” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/53, 78, 79, 87, 113, 121; Âl-i ‘Imrân 3/78; Nisâ’ 4/51, 54; Mâide 5/15, 44, 48, 110; En‘âm 6/20, 91, 114, 154; A‘râf 7/169, 170; Yûnus 10/94; Hûd 11/17, 110; İsrâ’ 17/4; Meryem 19/12, 30; Mü’minûn 23/49; Furkân 25/35; Neml 28/40; Kasas 28/43, 52; ‘Ankebût 29/47, 48; Secde 32/23; Fâtır 35/25; Sâffât 37/117; Mü’min 40/53, 70; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14, 52; Câsiye 45/2, 16; Ahkâf 46/12. 4 - “Takdir etmek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/187; Mâide 5/21; A‘râf 7/156; Tevbe 9/51; Enbiyâ’ 21/105; Mücâdele 58/21; Haşr 59/3. 5 - “Amel defteri” anlamında kullanımlar için bk. İsrâ’ 17/13-14, 71; Kehf 18/49; Zümer 39/69; Câsiye 45/28; Kâf 50/4; Hâkka 69/19, 25; Mutaffifûn 83/7, 9, 18, 20; İnşikâk 84/7, 10. 6 - Neml 27/28, 29. 7 - Bakara 2/235; Âl-i ‘Imrân 3/145; Hıcr 15/4. 8 - “İlâhi yasa, kanun” anlamında kullanımlar için bk. En‘âm 6/59; Enfâl 8/68; Yûnus 10/61; Hûd 11/6; Ra‘d 13/38, 39; İsrâ’ 17/58; Tâhâ 20/52; Mü’minûn 23/62; Neml 27/75; Rûm 30/56; Ahzâb 33/6; Sebe’ 34/3; Fâtır 35/11; Ahkâf 46/30; Câsiye 45/29; Hadîd 57/22. 9 - Nûr 24/33. 10 - Beyyine 98/2-3. 11 - Örnek için bk. Bakara 2/2; Âl-i İmrân 3/3. 12 - Örnek için bk. İsrâ’ 17/2. 13 - Örnek için bk. Bakara 2/213; Hadîd 57/25. 14 - İsrâ’ 17/93. 15 - Detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 537-540.
  • Bakara 2/79 Bakara 2/282 Bakara 2/283 Âl-i İmrân 3/53 Âl-i İmrân 3/181 Nisâ 4/81 Mâide 5/21 Mâide 5/32 Mâide 5/83 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 A‘râf 7/145 A‘râf 7/156 Tevbe 9/51 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Yûnus 10/21 Meryem 19/79 Enbiyâ 21/94 Enbiyâ 21/105 Hacc 22/4 Nûr 24/33 Furkân 25/5 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/19 Zuhruf 43/80 Tûr 52/41 Hadîd 57/27 Mücâdele 58/21 Mücâdele 58/22 Haşr 59/3 Kalem 68/47 İnfitâr 82/11 Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/66 Nisâ 4/77 Nisâ 4/103 Nisâ 4/127 Mâide 5/45 Bakara 2/53 Bakara 2/78 Bakara 2/79 Bakara 2/87 Bakara 2/113 Bakara 2/121 Âl-i İmrân 3/78 Nisâ 4/51 Nisâ 4/54 Mâide 5/15 Mâide 5/44 Mâide 5/48 Mâide 5/110 En‘âm 6/20 En‘âm 6/91 En‘âm 6/114 En‘âm 6/154 A‘râf 7/169 A‘râf 7/170 Yûnus 10/94 Hûd 11/17 Hûd 11/110 İsrâ 17/4 Meryem 19/12 Meryem 19/30 Mü'minûn 23/49 Furkân 25/35 Kasas 28/40 Kasas 28/43 Kasas 28/52 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/48 Secde 32/23 Fâtır 35/25 Sâffât 37/117 Mü'min 40/53 Mü'min 40/70 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Şûrâ 42/52 Câsiye 45/2 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/12 Bakara 2/187 Mâide 5/21 A‘râf 7/156 Tevbe 9/51 Enbiyâ 21/105 Mücâdele 58/21 Haşr 59/3 İsrâ 17/14 İsrâ 17/71 Kehf 18/49 Zümer 39/69 Câsiye 45/28 Kâf 50/4 Hâkka 69/19 Hâkka 69/25 Mutaffifîn 83/7 Mutaffifîn 83/9 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/20 İnşikâk 84/7 İnşikâk 84/10 Neml 27/28 Neml 27/29 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/145 Hicr 15/4 En‘âm 6/59 Enfâl 8/68 Yûnus 10/61 Hûd 11/6 Ra‘d 13/38 Ra‘d 13/39 İsrâ 17/58 Tâhâ 20/52 Mü'minûn 23/62 Neml 27/75 Rûm 30/56 Ahzâb 33/6 Sebe' 34/3 Fâtır 35/11 Ahkâf 46/30 Câsiye 45/29 Hadîd 57/22 Nûr 24/33 Beyyine 98/3 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/3 İsrâ 17/2 Bakara 2/213 Hadîd 57/25 İsrâ 17/93
• 16 - Bakara 2/87, 253; Âl-i İmrân 3/36, 38, 42, 43, 44, 45; Nisâ’ 4/156, 157, 171; Mâide 5/17, 46, 72, 75, 78, 110, 112, 114, 116; Tevbe 9/31; Meryem 19/16, 27, 34; Mü’minûn 23/50; Ahzâb 33/7, 57; Hadîd 57/27; Saff 61/6, 14; Tahrîm 66/12.
  • Bakara 2/87 Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/36 Âl-i İmrân 3/38 Âl-i İmrân 3/42 Âl-i İmrân 3/43 Âl-i İmrân 3/44 Âl-i İmrân 3/45 Nisâ 4/156 Nisâ 4/157 Nisâ 4/171 Mâide 5/17 Mâide 5/46 Mâide 5/72 Mâide 5/75 Mâide 5/78 Mâide 5/110 Mâide 5/112 Mâide 5/114 Mâide 5/116 Tevbe 9/31 Meryem 19/16 Meryem 19/27 Meryem 19/34 Mü'minûn 23/50 Ahzâb 33/7 Ahzâb 33/57 Hadîd 57/27 Saff 61/6 Saff 61/14 Tahrîm 66/12
• 17 - Taberî, age., XVI, 59; Zemahşerî, age., III, 8.
• 18 - Âl-i İmrân 3/37. 19 - Taberî, age., XVI, 59; Zemahşerî, age., III, 8. 20 - Semerkandî, age., II, 389; Taberî, age., XVI, 59.
  • Âl-i İmrân 3/37
• 21 - Taberî, age., XVI, 60.
• 22 - Rûh kelimesinin 10 tane anlamı ve Kur’ân’daki kullanımları için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, r-v-h maddesi. 23 - Nahl 16/2; İsrâ’ 17/85; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Kadr 97/4.
  • Nahl 16/2 İsrâ 17/85 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Kadir 97/4
• 24 - Zemahşerî, age., III, 9.
• 25 - Fâtır 35/18; A‘lâ 87/14; Şems 91/9.
  • Fâtır 35/18 A‘lâ 87/14 Şems 91/9
• 26 - Yuhanna, Yeni Ahit, İstanbul, Yeni Yaşam Yayınları, 2000, 1: 3. 27 - Yuhanna, 1: 6-10. 28 - Ali el-Kârî, age., s. 288. 29 - Bu konuda kaleme aldığımız bir makale için bk. Okuyan, “Kur’an’da Rahmet Kavramı ve Hz. Peygamber’in Âlemlere Rahmet Oluş Keyfiyeti”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIV, İstanbul, 2004.
• 30 - Bu makale Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XVI, İstanbul, 2005, ss. 129-157’de yayımlanmıştır.
• 31 - Mü’minûn 23/50.
  • Mü'minûn 23/50
• 32 - Enbiyâ’ 21/91. 33 - Tahrîm 66/12. 34 - Meryem 19/18-20. 35 - Konuyla ilgili ayet için bkz: Âl-i İmrân 3/47. 36 - Âyetler için bkz: Nisâ’ 4/156; Meryem 19/27-28.
  • Enbiyâ 21/91 Tahrîm 66/12 Meryem 19/20 Âl-i İmrân 3/47 Nisâ 4/156 Meryem 19/28
• 37 - Meryem 19/21.
  • Meryem 19/21
• 38 - Bu isim Yakup İncilinde Hana olarak geçmektedir (Bkz: Yakub İncili I-XX. Bölümler). İslâmî kaynaklarda da Hz. Meryem’in annesinin adı Hanne binti Fâzuka olarak ifade edilmektedir; bkz: Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Azim neş: İstanbul, II, 357. Hz. Meryem, Hz. Musa ve Hz. Harun’un kız kardeşleri olan Meryem değildir. Onun: يَآ اُخْتَ هٰرُونَ “Ey Hârûn’un kızkardeşi” (Meryem 19/28) diye anılması ile kendisine: وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرٰنَ (Tahrîm 66/12) “İmrân’ın kızı Meryem” denmesinin nedeni fiziksel olarak bir kardeşliği veya kızı olmayı değil de “kabilenin eski ulularından biri veya kabilenin ilk atası olarak bilinen kimseye” nisbetten dolayıdır (bilgi için bkz: Muhammed Esed, Kur’ân Mesajı Meal-Tefsir, çev: Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, İstanbul, 1997, s. 94-95’te 22. not ve s. 613’te 22. not). Nitekim biyolojik bir babaya sahip olmamasına rağmen Hz. İsa için de benzer şekilde “İbrâhim oğlu Davud oğlu İsa Mesih denmektedir (bkz: Matta, 1: 1-2). Hz. Meryem’in biyolojik babası hakkında onun Matan oğlu İmran olduğu, Musâ’nın babası olan İmrân olmadığı konusunda da çeşitli tartışmalar vardır. Bilgi için bkz: Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, İstanbul, 1989, II, 39; Mustafa Öztürk, Kıssaların Dili, Ankara, 2006, 197-208. 39 - Âl-i İmrân 3/35. 40 - Âl-i İmrân 3/36. 41 - Âl-i İmrân 3/36. 42 - Âl-i İmrân 3/36.
  • Meryem 19/28 Tahrîm 66/12 Âl-i İmrân 3/35 Âl-i İmrân 3/36 Âl-i İmrân 3/36 Âl-i İmrân 3/36
• 43 - Âl-i İmrân 3/37. 44 - Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî, el-Keşşâf ‘an Hakâikı Ğavâmidı’t-Tenzîl, Beyrut, 1995; I, 351-352; Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut, 1988, III, 241; Ebû Abdillah Muhammed ibn Ömer ar-Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, Beyrut, ts., VIII, 28; Reşid Rıza, Tefsîru’l-Kur’ani’l-Hakîm (el-Menâr), Kahire, 1990, III, 240. 45 - Yazır, age., II, 357.
  • Âl-i İmrân 3/37
• 46 - Âl-i İmrân 3/59. 47 - Enbiyâ’ 21/30; Nûr 24/45. 48 - Örnek âyetler için bkz: Âl-i İmrân 3/59; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Rûm 30/20; Secde 32/7; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67. 49 - Nûh 71/17. 50 - İnsanın arzdan inşası hakkındaki âyetler için bkz: Nûd 11/61; Necm 53/32;
  • Âl-i İmrân 3/59 Enbiyâ 21/30 Nûr 24/45 Âl-i İmrân 3/59 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Rûm 30/20 Secde 32/7 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 Nûh 71/17 Hûd 11/61 Necm 53/32
• 51 - Âl-i İmrân 3/37. 52 - Nûh 71/17.
  • Âl-i İmrân 3/37 Nûh 71/17
• 53 - Ebu’l-Hüseyin Ahmed ibn Fâris, Mücmelü’l-Lüğa, Beyrut, 1986, III, 751; Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Lüğa, Beyrut, 2001, s. 970. 54 - Bu kelimenin anlamı için bkz: Hüseyin b. Muhammed Rağıb el-Isfehânî, Müfredâtü Elfâzı’l-Kur’ân, Beyrut, 1997, s. 787; Celâlüddîn Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânü’l-Arabi’l-Muhît, Kahire, ts. VI, 4317-4318; Ahmed b. Yûsuf Abdüddâim Semîn el-Halebî, ‘Umdetü’l-Huffâz fî Eşrafi’l-Elfâz, Beyrut, 1996, IV, 136. 55 - Ebû Nasr İsmail b. Hammâd Cevherî, es-Sıhâh fi’l-Lüğa ve’l-‘Ulûm, Beyrut, 1974, II, 531. 56 - Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed Ezherî, Mu‘cemu Tehzîbi’l-Lüğa, Beyrut, 2001, IV, 3491.
• 57 - Âl-i İmrân 3/37. 58 - Taberî, age., III, 241. 59 - Zemahşerî, age., I, 352. Benzer bir değerlendirme için ayrıca bkz: Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir er-Râzî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’âni’l-‘Azîm, Tah: Hüseyin Elmalı, Ankara, 1997, s. 131.
  • Âl-i İmrân 3/37
• 60 - Bu görüş bize abartılı gelmektedir. Çünkü bu anlayışa göre Hz.Meryem muhtemelen 12 günlükken ergen oldu, 20 günlükken Hz. İsa’yı doğurdu, 60-70 günlükken Dâr-ı Bekâ’ya göçtü. 61 - Râzî, age., VIII, 29. 62 - Ezherî, age., IV, 3491. 63 - Reşid Rıza, age., III, 240. Benzer ifadeler için ayrıca bkz: Ahmed Musafa el-Merâğî, Tefsîr, Beyrut, 1974, III, 145.
• 64 - Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsîri, İstanbul, 2002, Birinci baskı, IV, 66-67. 65 - Âyet için bkz: Âl-i İmrân 3/44. 66 - Âl-i İmrân 3/35-37. 67 - Bu anlamlar için bkz: Taberî, age., III, 241.
  • Âl-i İmrân 3/44 Âl-i İmrân 3/37
• 68 - Râzî, age., VIII, 29.
• 69 - Bu anlamlar için bkz: Taberî, age., III, 247. 70 - Merâğî, age., III, 145.
• 71 - Ateş, age., II, 41.
• 72 - İşaya 7:13-14. 73 - Rûh’un veya Rûhu’l-Küdüs’ün Cebrail anlamındaki kullanımları için bkz: Bakara 2/87, 253; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/110; Nahl 16/2, 102; İsrâ’ 17/85; Enbiyâ’ 21/91; Şu‘arâ 26/193; Mü’min 40/15; Şûrâ 42/52; Me‘âric 70/4; Tahrîm 66/12; Nebe’ 78/38; Kadir 97/4. 74 - Âl-i İmrân 3/47. 75 - Meryem 19/21.
  • Bakara 2/87 Bakara 2/253 Nisâ 4/171 Mâide 5/110 Nahl 16/2 Nahl 16/102 İsrâ 17/85 Enbiyâ 21/91 Şu‘arâ 26/193 Mü'min 40/15 Şûrâ 42/52 Me‘âric 70/4 Tahrîm 66/12 Nebe' 78/38 Kadir 97/4 Âl-i İmrân 3/47 Meryem 19/21
• 76 - Matta 1:18-25.
• 77 - Enbiyâ’ 21/91 ve Tahrîm 66/12. 78 - Âl-i İmrân 3/45.
  • Enbiyâ 21/91 Tahrîm 66/12 Âl-i İmrân 3/45
• 79 - Luka 2:1-7. 80 - Luka 1:26-38.
• 81 - Günay Tümer, Hıristiyanlıkta ve İslam’da Hz. Meryem, Diyanet Vakfı yayınları, Ankara, 1996, s. 109. 82 - Tümer, age., s. 109.
• 83 - Meryem 19/18. 84 - Âl-i İmrân 3/47.
  • Meryem 19/18 Âl-i İmrân 3/47
• 85 - Âl-i İmrân 3/40. 86 - Meryem 19/8. 87 - Meryem 19/21. 88 - Âl-i İmrân 3/47.
  • Âl-i İmrân 3/40 Meryem 19/8 Meryem 19/21 Âl-i İmrân 3/47
• 89 - Meryem 19/24. 90 - Ekrem Sarıkçıoğlu, “Hıristiyanlarda Çocukluk İncilleri”, Türkiye 1. Dinler Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (24–25 Eylül 1992), Samsun 1992, 6–7. İncil’in içeriği için a.g.m’nin 9–22. sayfalarına bakılabilir.
  • Meryem 19/24
• 91 - Yakub İncili I-XX. bölümler. Bkz. Sarıkçıoğlu, “Hıristiyanlarda Çocukluk İncilleri”, 9–19.
• 92 - Mahmut Aydın, Tarihsel İsa: İmanın Mesih’inden Tarihin İsa’sına, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2002, 149.
• 93 - Enbiyâ’ 21/91. 94 - Tahrîm 66/12.
  • Enbiyâ 21/91 Tahrîm 66/12
• 95 - Bu kıraat için bkz: Zemahşerî, age., IV, 560. Bu okuyuş, Şazz kıraatler arasında sayılmamaktadır (Bkz: Ebu’l-Bekâ Abdullah b. Hüseyin el-‘Ukberî, İ‘râbü’l-Kırââti’ş-Şevâzz, Beyrut, 1996, II, 601). 96 - Nasr b. Muhammed b. Ahmed Ebu’l-Leys es-Semerkandî, Bahru’l-’Ulûm, Beyrut, 1996, III, 472. ‘Ukberî, buradaki zamirin, âyetteki: مَرْيَمَ kelimesine değil de: فَرْجَ kelimesine gittiğini ifade etmiş, sonunda da emin olmadığından olsa gerek “Allah en iyisini bilir” kaydını düşmüştür. Bkz: ‘Ukberî, et-Tibyân fî İ‘râbi’l-Kur’ân, Beyrut, 1987, II, 1231. Benzer bir görüş için de ayrıca bkz: Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1988, XVIII, 133.
• 97 - Ebû Ali b. Hasan et-Tabresî, Mecme‘u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrut, 1994, X, 58. 98 - Benzer görüşler için bkz: Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Vâhıdî, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, Beyrut, 1995, II, 1115; Ali b. Muhammed b. Habîb el-Mâverdî, en-Nüketü ve’l-’Uyûn, Beyrut, ts., VI, 48; Zemahşerî, age., IV, 560; Ebü’l-Ferac Cemalüddîn Abdurrahman b. Ali. b. Muhammed İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî ‘Ilmi’t-Tefsîr, Beyrut, 1994, VIII, 85; Ebû Sa‘îd Abdullah Ebû Ömer b. Muhammed Kadı Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Beyrut, 1996, V, 359; Ebû Bekir Câbir el-Cezâirî, Eyseru’t-Tefâsîr, Medine, 1995; V, 390-391; Ebü’l-Fadl Şihâbuddîn Mahmûd el-Âlûsî, Rûhu’l-Ma‘ânî, Beyrut, 1985, XXVIII, 164; Muhammed ibn Ali b. Muhammed eş-Şevkânî, Fethu’l-Kadîr el-Câmi’ Beyne’r-Rivâye ve’d-Dirâye fî İlmi’t-Tefsîr, Kahire, 1964, V, 256; Muhammed b. Yûsuf Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, Beyrut, 1992, X, 216; Vehbe Zuhaylî, et-Tefsîru’l-Münîr, Beyrut, 1991, XXVIII, 327; Ebu’l-Fidâ İsmail İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-’Azîm, İstanbul, 1986, IV, 394; Merâğî, age., X, 169; Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri, İstanbul, ts., VIII, 3777. 99 - Taberî, age., XXVIII, 172. 100 - Râzî, age., XXX, 50. 101 - Meryem, 19/27-28.
  • Meryem 19/28
• 102 - Muhammed ibn Muhammed el-İmâdî Ebu’s-Suûd, İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1990, VIII, 270. 103 - Muhammed Hüseyin et-Tabâtabâî, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Tahran, 1952, XIX, 300. 104 - Muhammed Cemâlüddîn el-Kâsımî, Mehâsinü’t-Te’vîl, Kahire, ts., XVI, 5869. 105 - Yazır, age., VIII, 170-171.
• 106 - Yazır, age., VIII, 170. Benzer ifadeler ve Hz. İsa’nın doğumu hakkında detaylı bilgi için de ayrıca bkz: Yazır, age., II, 377-385. 107 - Enbiyâ’ 21/91. 108 - Tahrîm 66/12.
  • Enbiyâ 21/91 Tahrîm 66/12
• 109 - Bayraklı, age., XII, 514-515. 110 - Matta 1:18-25; Luka 1:26-38; Luka 2:1-7. 111 - Bu bilgi için bkz: Matta 12:46; Markos 3:31; Luka 2: 6-7, 8:19-20; Yuhanna 7:3, 5. 112 - Tümer, age., s. 109.
• 113 - Âlûsî, age., XXVIII, 164; Üflenen ruhun Allah’ın ruhundan olduğu ifadesi için ayrıca bkz: Ateş, age., IX, 517. 114 - Hicr 15/28-29. Benzer âyetler için ayrıca bkz: Secde 21/9; Sâd 38/72.
  • Hicr 15/28 Enbiyâ 21/9 Sâd 38/72 Sâd 38/72
• 115 - Muhammed İzzet Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, çev: Muharrem İnce, İstanbul, 1997, VI, 453.
• 116 - M. Tosun, N. Açıkgöz, “Bitkilerde Islah Teknikleri Kendine Döllenenler”, Tohum Bilimi ve Teknolojisi, Editörler: Eser Benian, Hikmet Saygılı, Adem Gökçöl, Emre İlker, Ege Üniversitesi İzmir, 2005, 7. Çiçeğin her iki tohumun yani erkek ve dişi organların şekilsel yapıları ve döllenme türleri ile bu tür döllenen çeşitli bitkiler hakkında geniş bilgi için de bkz: Hudson T. Hartman, Dale E. Kester, Fred T. Davies, “The Development of Seeds and Spores”, Plant Propagation Principles and Practices, New Jersey, 1990, s. 55-76; R. W. Allard, Principles of Plant Breeding., Singapore, 1960, s. 38-42.
• 117 - Enbiyâ’ 21/91; Mü’minûn 23/50.
  • Enbiyâ 21/91 Mü'minûn 23/50
• 118 - Hıcr 15/22.
  • Hicr 15/22
• 119 - Semerkandî, age., II, 390; 120 - Taberî, age., XVI, 63. 121 - Zemahşerî, age., III, 10. 122 - Râzî, age., XXI, 202.
• 123 - Zemahşerî, age., III, 10.
• 124 - Ferrâ, age., II, 165; Taberî, age., XVI, 67-68.
• 125 - İslâmoğlu, age., s. 581. 126 - Zemahşerî, age., III, 12.
• 127 - Semerkandî, age., II, 390; Taberî, age., XVI, 67. 128 - Taberî, age., XVI, 68.
• 129 - Ferrâ, age., II, 165. 130 - Taberî, age., XVI, 70.
• 131 - Kasas 28/7.
  • Kasas 28/7
• 132 - Ferrâ, age., II, 166; Semerkandî, age., II, 390-391; Taberî, age., XVI, 72-73; Zemahşerî, age., III, 13.
• 133 - Zemahşerî, age., III, 11.
• 134 - Ferrâ, age., II, 166. 135 - Semerkandî, age., II, 391.
• 136 - Bakara 2/197.
  • Bakara 2/197
• 137 - Zemahşerî, age., III, 14. 138 - Taberî, age., XVI, 78. 139 - Semerkandî, age., II, 391; Taberî, age., XVI, 78.
• 140 - Taberî, age., XVI, 77. 141 - Taberî, age., XVI, 77. 142 - Semerkandî, age., II, 391.
• 143 - Tevbe 9/98; Nahl 16/60; Meryem 19/28; Enbiyâ’ 21/74, 77; Furkân 25/40; Feth 48/6, 12.
  • Tevbe 9/98 Nahl 16/60 Meryem 19/28 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/40 Fetih 48/6 Fetih 48/12
• 144 - Yûsuf 12/76-77.
  • Yûsuf 12/77
• 145 - Semerkandî, age., II, 392; Taberî, age., XVI, 79; Zemahşerî, age., III, 14. 146 - Zemahşerî, age., III, 14.
• 147 - Esed, age., s. 612. 148 - Taberî, age., XVI, 79.