Zümer Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 71 ve 73. âyetlerde geçen ve “gruplar, topluluklar” anlamındaki زُمَر zümer kelimesinden alan Zümer sûresi, inişe göre 77, resmî sıralamada ise 39. sûredir.

Zümer sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Sâd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “kâfirlerin Hz. Peygamber’i ve vahyi inkârcılığı”; (Sâd 4; Zümer 32, 59); “insanoğlunun yaratılışı” (Sâd 71-72, 76; Zümer 6); “muttakilerle ilgili bilgiler” (Sâd 49; Zümer 33); “dinle ilgili ihlaslılık gerekliliği” (Sâd 46; Zümer 3, 11, 14) gibi konular ele alınmakta ve birbiriyle konu birlikteliği sağlanmaktadır.

Zümer sûresi, Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği bilgisiyle başlamakta, dinin sadece ve sadece Allah’a aidiyeti vurgulanmakta, müşriklerin putlara tapınma gerekçesi, bunun yanlışlığı ve Yüce Allah’ın çocuk edinmekten uzak oluşunun vurgulanmasıyla devam etmektedir.

5. âyetten itibaren, göklerin ve yerin yaratılışıyla, gece-gündüz, Güneş ve Ay’ın sahip kılındığı sisteme dair bilgiler verilmekte, sonrasında insanın yaratılışı, ana rahimdeki süreci, insanların şükür veya nakörlüklerine Yüce Allah’ın bakışı, insanoğlunun nankörlüğü ve puta tapanların yanlış gidişatı hakkında bilgi verilmekte, bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayacağı beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitap edilmekte, dinin Yüce Allah’a aidiyeti üzerinde durulmakta, kaliteli kulların her bir sözü dinledikleri, ancak en güzelinde tâbi oldukları bildirilmekte, azabı hak edenlerle muttakilerin hiçbir şekilde bir olmayacaklarıyla ilgili ifadelere yer verilmektedir.

21. âyetten itibaren, kâinat kitabından yağmurla ilgili bir başlık verilmekte, hidayet üzere olanlarla kalbi katıların mukayesesi yapılmakta, vahyin özelliklerine değinilmekte, iyi ve kötü insanların akıbetine yer verilmekte ve Kur’ân’da her türden misalin verildiği beyan edilmektedir.

29. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın verdiği bir misal, insanların mahşerde birbiriyle tartışmaları, Allah’ın kuluna yeteceği, müşriklerin yanlış Allah inancı, inkârcıların rezil olacağı, vahyin indiriliş amacının insanların hidayete erdirilmesi olduğu hatırlatılmaktadır.

42. âyetten itibaren, insanlarınn vefatları ve uykularıyla ilgili ilahi prensip, şefaatin bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a ait oluşu, Yüce Allah’ın varlığı, tekliği, bilgisi ve kudreti, zalimlerin mahşerdeki çaresizlikleri, Allah’ın rızık vermedeki uygulaması dile getirilmektedir.

53. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’na yönelmenin gerekliliği, pişmanlık duymadan önce gerçekleştirilecek duruş, inkârcıların katı tutumu, Allah’ı hakkıyla takdir etmeyişleri beyan edilmektedir.

68. âyetten itibaren, Sûr borusuna üflenmesi, sonrasında mahşerde yaşanacakların bir kısmı, cehennemliklerin cehenneme, cennetliklerin ise cennete sevk edilecekleriyle ilgili temel bilgiler sûrenin son âyet grubunda ele alınan konuları oluşturmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 42-52. âyetlerinde hayata mutlak hâkimiyetini, putperestlerin çarpık şefaat algısını, Allah’ın mutlak yaratıcılığını ve hüküm vericiliğini, inkârcıların mahşerdeki çaresizliklerini ve nankör insanın mal ve servet tutkusunu dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’ın Mutlak Hâkimiyeti ve Şefaat Meselesi

Yüce Allah, sûrenin 42-45. âyetlerinde her insanı kendisinin vefat ettireceğini, uykusunda olanların uyandıklarında belirlenmiş süreye kadar ruhlarını kendilerine iade etmekte olduğunu, buna tefekkür eden bir toplum için nice deliller bulunduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Allah’ın peşi sıra şefaatçiler edinenlerin aslında ne durumda oldukları ve şefaatle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “Yoksa onlar Allah’ın peşi sıra (başkalarını) şefaatçılar mı edindiler? De ki: Onlar hiçbir şeye güç yetiremezler ve akıl erdiremezlerse de mi (şefaatçı edineceksiniz)? De ki: Şefâat bütünüyle ve sadece Allah’a aittir. Göklerin ve yerin hükümranlığı sadece O’nundur. Sonra da sadece O’na döndürüleceksiniz.”

Daha sonra, Yüce Allah tek olarak anıldığında ahirete inanmayanların kalplerinin daraldığı, Allah’ın peşi sıra başkaları anıldığı zaman hemen sevindikleri ifade edilmektedir.

ı. Canların Vefat Ettirilmesi Sistemi

اَللّٰهُ يَتَوَفَّى الْاَنْفُسَ ح۪ينَ مَوْتِهَا وَالَّت۪ي لَمْ تَمُتْ ف۪ي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّت۪ي قَضٰى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْاُخْرٰىٓ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Allah (nefislerin) ölüm zamanı gelince, ölmeyenin de uykusundayken nefisleri vefat ettirir. Ölümüne hükmettiğini (kişinin ruhunu katında) tutar; diğerini ise (ölüm zamanı gelmeyeni ise) belirlenmiş bir süreye kadar (kişiye) gönderir. Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَتَوَفَّى yetevveffâ fiili “vefat ettirir”; الْاَنْفُس el-enfüse kelimesi “nefisleri, canları, insanları”; ح۪ينَ مَوْتِهَا hîne mevtihâ ifadesi “on(lar)ın ölümü anında”;وَالَّت۪ي لَمْ تَمُتْ velletî lem temüt ifadesi “ölmemiş olanları da”; ف۪ي مَنَامِهَا fî menâmihâ ifadesi “on(lar)ın uykusunda”; فَيُمْسِكُ fe yümsikü fiili “tutmaktadır, tutar”; الَّت۪ي قَضٰى elletî kadâ ifadesi “hüküm verdiği şeyi, hükmettiklerini”; عَلَيْهَا ‘aleyha ifadesi “ona, onun hakkında”; الْمَوْتَ el-mevte kelimesi “ölümüne”;وَيُرْسِلُ ve yursilü fiili “ve göndermektedir, gönderir”; الْاُخْرٰى el-uhrâ kelimesi “diğerlerini”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş bir süreye kadar”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “nice âyetler, deliller, ibretler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiili ise “düşünmektedirler, düşünen bir toplum için” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayata dair eşsiz ve erişilmez hükümranlığı gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ يَتَوَفَّى الْاَنْفُسَ ح۪ينَ مَوْتِهَا وَالَّت۪ي لَمْ تَمُتْ ف۪ي مَنَامِهَا “Allah (nefislerin) ölüm zamanı gelince, ölmeyenin de uykusundayken nefisleri vefat ettirir.” Önceki âyetlerde hidayet ve sapkınlık konuları ele alınınca, o ayetlerle bağlantı noktasında burada da bir anlamda hidayet “hayata”, sapkınlık ise “ölüme” benzetilmiştir denebilir.

Yüce Allah ölümleri anında nefisleri, henüz ölmemiş olanları da uykularında vefat ettirdiğini beyan etmektedir. Ölümleri anında insanları vefat ettirmesinde anlaşılmayacak bir şey yoktur; çünkü maksat ölenlerin ruhlarının mahşer diriltilmesine kadar onlardan alınmasıdır. Ancak ölmemiş olanların uykudayken vefat ettirilmesi ise belli ki insanlardaki ruhun uykuları esnasında onlardan kadar alınmasıdır.

Burada geçen يَتَوَفَّى yeteveffâ fiili tek başına kullanıldığında da, “ölüm” manasını destekleyen herhangi bir kelimeyle kullanıldığında da bilinen anlamda “öldürmek” demektir. Fakat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve En‘âm 6/60’ta da olduğu gibi, eğer el-leyl “gece” veya menâm “uyku” gibi kelimelerle kullanılırsa bilinen anlamda öldürmek veya ölüm manasına gelmez. Ayrıca buradaki الْاَنْفُس el-enfüs kelimesi “insanlar” manasına gelmektedir.

Yüce Allah insanları vefat ettirmektedir. Bu durum ruhların öldürülmesi demek değildir; çünkü ruhlar ölmezler; zira Mü’minûn 23/99-100’de belirtildiği gibi ölümün sonrasına dair bazı konuşma ifadeleri ruhun ölmediğinin delili olarak gösterilebilir. Ölüm bedene ait bir hakikattir. İnsanlar ölürlerken Yüce Allah onları vefat ettirir yani ruhlarını yanına alır; uykudalarken de bir çeşit ölüm demek olan uyku/vefat halini onlara yaşatır. Ölüm halinde insanda ruh da can da kalmazken uykuda insanda bilinç anlamında ruh kalmaz, ancak canı kendisindedir.

“Geceleyin sizi vefat ettiren (öldürür gibi uyutan) O’dur” mealindeki En‘âm 6/60’ta da ifade ettiğimiz üzere, âyette geçen يَتَوَفّٰي yeteveffâ fiili mutlak anlamda “vefat ettirmek”, yani “öldürmek” demektir. Ancak bu fiil eğer el-leyl “gece” veya menâm “uyku” gibi kelimelerle kullanılırsa bu defa yarı ölüm demek olan “ruhlarını almak, uyutmak, ruhları cesetlerinden almak” manasına gelir.(1)

Söz konusu fiil çeşitli kalıplarda bazen tek başına kullanılmaktayken,(2) bazen de el-mevt “ölüm” anlamına gelen bir kelimeyle(3) veya el-melâikeh(4) ya da rusül “ölüm melekleri”(5) kelimesiyle zikredilmektedir. Görüldüğü üzere, teveffâ, yeteveffâ ve aynı kökten gelen kelimeler Kur’ân’da farklı şekillerde kullanılmakta ve “gece” veya “uyku” anlamındaki kelimelerle birlikteki kullanımlar hariç, diğer âyetlerde hep bilinen anlamda “ölüm”le ilgili anlamlar vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iseيَتَوَفّٰي yeteveffâ fiili مَنَام menâm kelimesiyle birlikte kullanıldığı kısımda, uykuda öldürmek manasında yarı ölüm demek olan “uyutmak” anlamını vermektedir. İşte Yüce Allah insanları geceleyin uykularında vefat ettirdiğini yani onları ölü gibi bir hale getirdiğini, bilinçlerini aldığını, kendilerinden geçirdiğini, nefislerini kendilerinden aldığını ifade etmekte, böylece kudretine dair bir beyanda bulunmaktadır.

2. فَيُمْسِكُ الَّت۪ي قَضٰى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْاُخْرٰىٓ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Ölümüne hükmettiğini (kişinin ruhunu katında) tutar; diğerini ise (ölüm zamanı gelmeyeni ise) belirlenmiş bir süreye kadar (kişiye) gönderir.” Yüce Allah uyku zamanlarında vefat ettirdiği nefislerle yani yanına aldığı ruhlarla ilgili olarak, eğer onlar içinde ölümüne hikmettikleri varsa onların ruhlarını yanında tutar; yani bu kişileri bilinen anlamda vefat ettirir. Haklarında ölüm hükmü vermediklerini ise Allah tarafından belirlenmiş bir süreye kadar sahiplerine geri gönderir. Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(6) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek, kesin olarak emretmek, buyurmak, tamamlamak, bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(7)

Bu âyetten açıkça anlaşıldığına göre, ölen insanların ruhları Yüce Allah’ın katındadır. Orada nasıl bir yerdedirler ve ne ile meşgul olmaktadırlar, bu konularda âyetlerde herhangi bir açıklık olmadığı için kesin sözlerden kaçınmak gerekmektedir. Yüce Allah’ın yanında tuttuğunu söylediği ruhların iyi insanlara ait olanları ile kötü insanlara ait olanlarının eşit bir durumda olmadıkları söylenebilir.

Çünkü Mü’minûn 23/99-100’de de beyan edildiği gibi, ölüm sonrasında sıkıntılı bir ortamda oldukları anlaşılan kötü insanların dünyaya geri gönderilme isteklerinde bulunmaları bu kanaati edinmemize yol açmaktadır. Bunun ötesinde, ölen insanların ruhlarının şu veya bu yerde olduklarının söylenmesinin, hatta durumları hakkında detay denebilecek bilgiler verilmesinin Kur’ân’dan desteklerinin bulunmadığını söylemek zorundayız.

3. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için dersler vardır.” Buna benzer ifadeler âyeh veya âyât kalıplarında çeşitli âyetlerde(8) yer almaktadır. Kur’ân’da bu konularda zikredilen اٰيَة âyeh veya اٰيَات âyât kelimeleri nekra yani belirteç edatı olmaksızın getirilmekte, bu nedenle mutlak anlamda “çeşit çeşit, nice nice deliller ve ibretler” manasına gelmektedir. Kelimenin başındaki lâm/le edatı pekiştirici konumadır; ayrıca cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı da muhakkaklık anlamı vermektedir.

Yüce Allah yarattığı bütün mahlûkatın her şeyine mutlak manada hâkim olduğu için, insanların ne kadar yaşayacaklarına, ne zaman öleceklerine, ölümlerinde ve uykularında ruhlarının ne halde bulunacağına dair sistemini bildirmekte, sonunda ise bunda aklını çalıştırmak ve doğru düşünceler üretmek isteyenler için nice deliller bulunduğunu beyan etmektedir.

Bu delilleri anlayabilmek için önce bilgi sahibi olmak gerekir. Bilgi ile hareket edenler duygularıyla hareket edenlerden çok daha isabet ederler. Bu itibarla tefekkür, bilginin hakikatle yoğrulmuş şeklidir ve Kur’ân müslümanlardan tefekkür sahibi olmalarını istemektedir. Tefekkür sahibi yiğitlere selam olsun.

Bu arada âyetin mesajından şöyle bir ders çıkartılması ve benzetme yapılması da ufuk açıcıdır: Âyette var olduğu bildirilen derslerden birisi şu olabilir: Nasıl ki ruh insan hayatının anlamlı olması için vazgeçilmez bir değerse, dahası ölüm hali olmasa bile uykuda kişide ruh olmadığı için o durum ölüm gibi kabul ediliyorsa, vahiy de manevî hayatın vazgeçilmez değeridir. Ruhsuz insan nasıl ki ölü ise vahiysiz hayat da manen ölü demektir. Nahl 16/2, Mü’min 40/15 ve Şûrâ 42/53’te belirtildiği gibi vahyin bir isminin rûh olarak belirlenmesinin muhtemel sebebi bu olsa gerektir.

ıı. Yanlış Şefaat Algısı ve Doğru Şefaat Bilgisi

اَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ شُفَعَآءَ قُلْ اَوَلَوْ كَانُوا لَا يَمْلِكُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَعْقِلُونَ قُلْ لِلّٰهِ الشَّفَاعَةُ جَم۪يعًا لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Yoksa onlar Allah’ın peşi sıra (başkalarını) şefaatçiler mi edindiler! De ki: ‘Onlar hiçbir şeye güç yetiremezlerse ve akıl erdiremezlerse de mi?’ De ki: Şefaat tamamen ve yalnızca Allah’a aittir. Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca O’na aittir. Sonra da yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Buradaki اَمِ اتَّخَذُوا emittehazû sorusu “yoksa edindiler mi”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; شُفَعَآء şufe‘âe kelimesi “şefaatçiler”; قُلْ kul emri “de ki”; اَوَلَوْ كَانُوا evelev kânû sorusu “onlar (şöyle) olsalar da mı”; لَا يَمْلِكُونَ lâ yemlikûne fiili “sahip olamazlar (sahip olamasalar bile mi)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeye”;وَلَا يَعْقِلُونَ ve lâ ya‘kılûne fiili “ve akledemezlerse de (mi)”; قُلْ kul emri “de ki”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; الشَّفَاعَة eş-şefâ‘atü kelimesi “şefaat”; جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepsi, bütünü”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’nundur, O’na aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin otoritesi (mülkü, hükümranlığı, egemenliği)”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (mülkü, hükümranlığı, egemenliği)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada müşrikler tarafından son derece olumsuz bir şekilde istismar edilen şefaat konusu ve şefaatin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait oluşu gündeme getirilmektedir.

1.اَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ شُفَعَآءَ قُلْ اَوَلَوْ كَانُوا لَا يَمْلِكُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَعْقِلُونَ “Yoksa onlar Allah’ın peşi sıra (başkalarını) şefaatçiler mi edindiler! De ki: Onlar hiçbir şeye güç yetiremezlerse ve akıl erdiremezlerse de mi?” Yüce Allah insan hayatına dair mutlak hükümran olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette Mekkeli müşriklerin sahip olduğu şefaat algısını ve beklentilerini reddetmekte, Allah’ın peşi sıra şefaatçiler olacaklarını sandıkları putlarının hiçbir şekilde şefaat edemeyeceğini ilan etmektedir. Şefaat konusunu ayrıntılı bir şekilde bir sonraki, yani Zümer 39/44’te ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, sadece bu bağlamda verilen bilgileri incelemekle yetineceğiz.

a)اَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ شُفَعَآءَ “Yoksa onlar Allah’ın peşi sıra (başkalarını) şefaatçiler mi edindiler!” Bilindiği üzere Mekkeli müşrikler melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıyor ve kendilerini Allah’a yaklaştırsılar diye onlara tapıyorulardı. Bu konuyu daha önce yorumladığımız Zümer 39/3’te ele almıştık. Yûnus 10/18’de ise müşriklerin putları Allah katında kendilerinin şefaatçileri olacakları şeklinde kabul ettikleri ifade edilmektedir.

İşte onların bu türden kabulleri şiddetli bir şekilde reddedilmekte, Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, O’na rağmen, O’ndan başka şefaatçiler edinmenin son derece yanlış bir beklenti olduğu اَم em “yoksa” soru edatıyla ve imkânsızı ortaya koymak üzere dile getirilmektedir. Elbette اَم em edatıyla başlayan cümle “soru” manası içermektedir; ancak burada maksat, cevabı beklenen bir soru sormak değil, müşriklerin böyle korkunç bir hatayı işlediklerini soru kalıbıyla gündeme getirmektir.

b)قُلْ اَوَلَوْ كَانُوا لَا يَمْلِكُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَعْقِلُونَ “De ki: Onlar hiçbir şeye güç yetiremezlerse ve akıl erdiremezlerse de mi?” Yüce Allah katında kesinlikle şefaat edemeyecekleri ifade edilen putların cansız oldukları için dünyada hiçbir şeye sahip olamadıkları ve hiçbir şekilde akıllarını da çalıştıramadıkları, çünkü Necm 53/23 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi akıl ve bilinçten yoksun hayaller olduğu ifade edilmektedir.

Fâtiha 1/4 ve İnfitâr 82/19’da beyan edildiği üzere, mahşer şartlarında da bütün yetki ve hükümranlık sadece ve sadece Yüce Allah’ta olacağı için, müşriklerin beklediği türden bir şefaatin gerçekleşmesi kesinlikle mümkün değildir.

Âyetin düz tercümesinden hareketle şöyle bir sonuç çıkartılmamalıdır: “Eğer onlar bir şeylere sahip olsalardı ve akıllarını da çalıştırsalardı şefaat edebileceklerdi.” Esasında daha önce yorumunu yaptığımız Zümer 39/36. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Allah kuluna yetmez mi hiç! Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah kimi saptırırsa artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” Demek ki Yüce Allah kullarına yeterlidir; başka arayışlar beyhudedir.

Bu arada putların ne kadar güçsüz olduğuyla ilgili olarak da yine daha önce ele aldığımız Zümer 39/38. âyette şu bilgiler yer almaktadır: “Andolsun ki onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de sadece ve sadece O’na güvenip dayanırlar.”

Esasında bu iki âyet bile başlı başına konuyu ortaya koymakta yeterlidir. Ra‘d 13/16, Lokmân 31/11, Fâtır 35/40, Ahkâf 46/4 gibi âyetlerde Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığın kâinatın yaratılmasında, idare edilmesinde ve dönüştürülmesinde herhangi bir katkısı ve ortaklığı bulunmadığı için âyetin verdiği mesajın tersinden hareket ederek, iddia edildiği ve beklendiği gibi şefaat edicilerin bulunabileceği gibi bir algı kesinlikle doğru olamaz.

2. قُلْ لِلّٰهِ الشَّفَاعَةُ جَم۪يعًا لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “De ki: Şefaat tamamen ve yalnızca Allah’a aittir. Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca O’na aittir. Sonra da yalnızca O’na döndürüleceksiniz.” Bu âyette yer alan üç cümle de devrik kalıpta getirilmiştir ve hepsinde de hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniği söz konusudur.

a)قُلْ لِلّٰهِ الشَّفَاعَةُ جَم۪يعًا “De ki: Şefaat tamamen ve yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin şefaat algısının yanlış ve asılsız olduğunu beyan ettikten sonra, bütünüyle şefaatin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu vurgulu bir ifade ile dile getirmekte, Hz. Peygamber’in bunu ilan etmesini istemektedir. Önceki cümlelerin izahında aktardığımız konuyla ilgili âyetlerin verdiği mesajlar, dahası şefaat konusunun işlendiği bütün âyetler işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ışığında anlaşılmak ve yorumlanmak zorundadır.

Âyetlerde verilen mesajlar açık olmasına ve şefaat yetkisi de bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a ait olmasına rağmen, konuyu asıl mecrasından çıkartarak Kur’ân’a aykırı kabuller geliştirmek vahyi by-pass edip çaktırmadan devre dışı bırakma sonucunu vermektedir.

- Şefaat Meselesi

ı. Kur’ân’da “tek olanı çift yapmak” anlamındaki ş-f-‘a kökünden kelimeler 26 âyette 31 kez kullanılmaktadır. Buna göre söz konusu kelimeler;

Yeşfe‘u,(9) yeşfa‘,(10) yeşfe‘û,(11) yeşfe‘ûne(12) kalıplarında fiil olarak “şefaat etmek”;

Şefî‘(13) tekil isim kalıbında “şefaatçi”;

Şâfi‘îne/eş-şâfi‘îne(14) ve şüfe‘â’(15) çoğul isim kalıplarında “fefaat edenler, şefaatçiler”;

Şefâ‘ah(16) kalıbında “şefaat”;

eş-Şef‘(17) kalıbında ise “çift” manasında kullanılmaktadır.

Nisâ’ 4/85’te yeşfa‘/şefâ‘ah kelimesi dünya hayatı için şefaatin manasını içerecek şekilde “öncülük etmek”, “katkıda bulunmak”, “sebebiyet vermek”, Fecr 89/3’te geçen şef‘ kelimesi ise “çift” anlamına gelmektedir. Âhiretle ilişkilendirilen diğer kullanımları ise beş başlıkta ele almamız mümkündür:

1. Şefaatin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu beyan eden âyet: Bu doğrultuda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yani Zümer 39/44’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Şefaat bütünüyle ve sadece Allah’a aittir.” Şefaatle ilgili diğer ayetleri, bu ayeti esas alarak anlamak ve yorumlamak gerekir.

2. Beklenen şefaati ve şefaatçileri mutlak anlamda reddedip onun fayda vermeyeceğini içeren âyetler: Konuyla ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğunu belirtmemiz gerekmektedir. “Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, o günde hiç kimse başkası için herhangi bir ödemede bulunamaz; hiç kimseden şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz, onlara asla yardım da yapılmaz.”(18)

“Ey iman edenler! Kendisinde artık alış-veriş, dostluk ve şefaat (kayırma) bulunmayan gün (kıyâmet) gelmeden önce, size verdiğimiz rızıktan hayır yolunda harcayın. Gerçekleri inkâr edenler elbette zâlimlerdir.”(19) Bu iki âyet, meseleyi açıkça ortaya koymaktadır. Ancak bilinmelidir ki bu konuda pek çok âyet vardır.(20)

3. Şefaati Yüce Allah’ın iznine bağlayan âyetler: “İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir?”(21) Bu konuda başka âyetler de vardır.(22) Bu tür ayetlerde dikkat çekilen husus, şefaatin gerçekleşebilmesi için Yüce Allah’ın izninin mutlak surette şart olduğudur.

4. Şefaat edebilecek varlıklarla ilgili âyetler: Bunlar Kur’ân’ın ifadesine göre “Rahmân’ın katından söz alan melekler”dir.(23) Konuyla ilgili açıkça bilgi veren ayetlerden biri Necm 53/26’dır: “Allah’ın dilediği ve razı olduklarına yönelik olarak izin vermediği sürece göklerde nice melekler vardır ki onların şefaati hiçbir fayda sağlamaz.” Burada dikkat çekilen husus belli şartlar gerçekleşince meleklerin şefaat edebileceğidir.

Bu konuda diğer bir âyet de şudur: “Allah, onların (meleklerin) önlerindekini de, arkalarındakini de bilir. (Melekler) Allah rızasına ulaşmış olanlardan başkasına şefaat etmezler. Onlar, Allah korkusundan titrerler!”(24) Bu âyetin öncesindeki âyetlerde ele alınan konu meleklerle ilgilidir ve şefaatinden söz edilen varlıklar da sadece meleklerdir.

5. Kendilerine şefaat edilebilecek kişilerle ilgili âyetler: Bunlar da “Allah’ın razı olduğu müminler”;(25) “Allah’ın izin verdiği kişiler”;(26) “Rahmân’ın izin verdiği ve sözünden razı olduğu kimseler”(27) ve “Allah’ın dilediği ve razı oldukları”dır.(28) Burada sözü edilen insanlar özetle “Allah’ın izin verdiği ve razı olduğu” kişilerdir.

ıı. Bu âyet gruplarından çıkartılabilecek çeşitli sonuçlar vardır:

1. Şefaatle ilgili bütün bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, şefaatin mutlak anlamda sadece Yüce Allah’a ait olduğunu kabul etmek ve ısrarla bu gerçeği vurgulamak durumundayız. Yüce Allah’tan başkasından şefaat beklemek, O’nu yeterince tanımamaktır. Şu husus asla unutulmamalıdır: Hiçbir varlık, insanı Yüce Allah’ın sevdiği kadar sevemez. Dolayısıyla bağışlanmayı ve şefaati Yüce Allah’tan beklemek tek çıkar yoldur.

Bağışlanmak için araya başkalarını vasıta yapanlar, aracılık yapanlar Yüce Allah ile aralarına mesafe koyanlardır; dahası Yüce Allah’ı kendilerinden uzak sananlardır. Oysa Kâf 50/16’ya göre Yüce Allah insana şahdamarından, hatta Enfâl 8/24’e göre insanın bizzat kendisinden daha yakındır. Allah-kul-şefaat ilişkisinde anlayışımız bu olmalıdır.

2. Mekkeli müşriklerin beklediği türden bir şefaatin olmadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Yüce Allah’tan başkasını otorite kabul edip, bazı artçı tanrıcıklar veya çakma tanrılar edinen ve sonunda onlardan torpil bekleyenler, bu beklentilerinin karşılığını kesinlikle göremeyeceklerdir. İkinci maddede saydığımız âyetlerde de görüleceği üzere, Kur’ân bu konuda son derece kesin ve olumsuz ifadeler içermektedir. Esasında Müddessir 74/48’de ele alınan konu da budur.

3. Daha önce üçüncü maddede naklettiğimiz âyetlerde Yüce Allah şefaati bütünüyle kendi iznine bağlamaktadır. O’nun izni olmadan -hâşâ- sanki O’na rakip anlayışlar türetiliyormuş gibi yeni bir şefaat kurumu oluşturmak son derece yanlış bir anlayıştır.

4. Yüce Allah, daha önce 4 ve 5. maddelerde aktardığımız âyetlerde, şefaat etmeleri için ve şefaate lâyık olabilmeleri için bazı özellikler saymaktadır. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, şefaat Yüce Allah’ın iznine bağlıdır. O’nun izin verdiği melekler, yine O’nun izin verip razı olduğu kullara yönelik şefaat gerçekleşecektir.

“Allah’ın razı olduğu kişiye şefaate ne gerek var?” diye bir soru sorulabilir. Buna verilecek cevap, kelimenin kök anlamında vardır: “Tek olanı çift yapmak” demek olan şef‘ kelimesi, cennete gitmiş kişilerin oradaki derecelerinin arttırılması anlamını vermektedir. Bir dereceyi hak eden kişilere Yüce Allah bir üst dereceyi verebilir. Bunu melekler vasıtasıyla ilgili kişilere bildirir; böylece meleklerin şefaatinin ne olduğu anlaşılmış olur.

5. Şûrâ 42/5’e göre, meleklerin yeryüzündeki “bütün insanlar için gerçekleşecek olan” bağışlanma duaları, Mü’min 40/7’ye göre, “iman etmiş kişiler” için kabul edilmiş olacaktır. İşte onların duası kabul edilince, derece arttırım kararı onların vasıtası ile müminlere iletilir ve şefaat gerçekleşmiş olur. Esasında Nisâ’ 4/69’daki mesaj da bunun tamamlayıcısıdır: “Allah’a ve Peygamber’e itaat edenler, Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, Hakk’a sadık kalanlar, hayatını imanına şahit kılanlar ve iyiliği yayanların safında olurlar. Bunlar ne güzel dostturlar!”

Şefaat, bu dört grupla mahşerde cennet ödülleri içerisinde birlikte olma halidir ve bunu sağlayacak olan da sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Haklarında bu karar verilenlere sevindirici haberi melekler vermiş olacaktır. Onların bağışlanma dileği şeklinde müminlere yönelik duaları da böylece kabul edilmiş bulunacaktır.

6. Şefaatin “cehennemden çıkartılıp cennete gönderilme” şeklinde gerçekleşeceği anlayış ise, kişiyi büyük günah işlemeye teşvik edeceği ve onu tembelliğe sevk edeceği için doğru görülmemelidir. Yüce Allah, Nisâ’ 4/31’de, “Büyük günahlardan kaçınırsanız diğerlerini örter ve sizi değerli bir ödül yerine (cennete) koyarız” buyurmaktadır. Genelde algılandığı üzere şefaat, büyük günah işleyenlere yönelik gerçekleşecektir. Oysa bu kabul, söz konusu âyetle taban tabana zıttır.

Hz. Peygamber’e nispet edilen ve bir kısmı da âyetlerle açıkça çelişen rivayetleri Kur’ân ışığında yeniden değerlendirmek gerekir. Çünkü Hz. Peygamber Kur’ân’a aykırı konuşamaz; Kur’ân’a aykırı konuşan kişi de peygamber olamaz. Bu durumda, Hz. Peygamber’den geldiği iddia edilen, ancak Kur’ân’a aykırılığı da son derece açık olan rivayetleri esas alıp âyetleri yorumlamak doğru değildir.

Yapılması gereken şey, bunun tam tersi olmalıdır: Âyetler esas alınmalı, rivayetler ise yorumlanmalıdır. Kur’ân’a uygun rivayetler kabul edilmeli, aykırı olanlar ise “Bunlar Peygamber (as)’ın sözü olamaz” diyerek tevil edilmeli veya açıkça reddedilmelidir.

7. Nâfile ibadetleri Hz. Peygamber’in şefaatini elde etmek için yapmak ise son derece büyük bir hatadır ve mutlaka bundan dönülmelidir. “Hz. Peygamber’den şefaat istemek” yerine, onunla birlikte olmak anlamında “onun şefaatini yani arkadaşlığını istemek” gerekir. Peygamberimizin şefaati, onun arkadaşlığının istenmesidir ve Müslümanların böyle bir istekte bulunmaları imanlarının gereğidir.

8. Yüce Allah razı olmadığı için azap uyguladığı kişileri Hz. Peygamberimiz savunamaz; Yüce Allah’ın sevmediğini Peygamberimiz de sevemez. Dolayısıyla, şefaati ispat etmek için Hz. Peygamber’i -hâşâ- Yüce Allah’ın razı olmadıklarının savunucusu durumuna getirmek hiçbir şekilde doğru bir anlayış değildir.

9. Eğer sanıldığı gibi şefaat “birini ateşten kurtarmak” ise, bu anlayış, haliyle günahkârlığı nedeniyle cehenneme atılan bir kişiyi adeta Yüce Allah’ın elinden kurtarmak gibi bir anlamı da beraberinde getirir ki bu son derece hatalı bir yaklaşımdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/19’da “Ateşte olanları sen mi kurtaracaksın?” buyrularak, bunun mümkün olomadığı ortaya konulmaktadır.

Kaldı ki pek çok âyette(29) cehennemin ebedi olduğu ve oradan çıkılamayacağı ilan edilmektedir. Melekler, peygamberler ve diğer insanlar dâhil, hiçbir mahlûk insanı Yüce Allah’ın sevdiği kadar sevemez ve hiçbir mahlûka karşı Yüce Allah kadar şefkatli ve merhametli olamaz.

10. Hakkı ve hakikati gizlemek büyük günahlardandır. Bakara 2/159-161’de belirtildiği gibi, bu tür insanlara lanet edilecek ve onlar lanette de azapta da ebedî kalacaklardır. Nisâ’ 4/93’te ifade edildiği gibi kasten bir mümini öldüren kişiye Yüce Allah’ın gazap ve lanet edeceği ve kendilerine ebedî azap hazırladığı bildirilmektedir.

Bu iki âyet örnekliğinde olduğu gibi büyük günah işleyenleri Hz. Peygamber’in savunmayacağı açıktır. “Şefaatim ümmetimden büyük günah işleyenler içindir”(30) rivayetini bu âyetler ışığında yeniden değerlendirmek gerekir. Bu ve benzer rivayetler terğîb ve terhîb, yani “özendirme” ve “sakındırma/uzaklaştırma” manasında yorumlanmalıdır.

11. Genelde kabul edilen şekliyle düşünüldüğünde şefaat cehennemden çıkartılıp cennete gönderilmektir. Cehenneme giren kişi için bu hükmü Yüce Allah verdiğine göre, O’nun hükmünü iptal etmek hiçbir şekilde mümkün değildir. Bu durumda cehenneme atılan bir kişinin oradan çıkartılması Allah’ın verdiği hükmün bozulması manasına gelmektedir. Böyle bir kabul “Benim katımda söz değiştirilmez” şeklinde Kâf 50/29’da belirtildiği üzere ayete açıkça aykırıdır.

Ayrıca hükmün değişmesinin imkansızlığını ortaya koyan Ra‘d 13/41’de de şöyle buyrulmaktadır: “Allah (dilediği gibi) hükmeder; O’nun hükmünü bozacak kimse yoktur. O, hesabı çabuk görendir.” Yüce Allah’ın verdiği hüküm başkaları tarafından değiştirilemez; çünkü O’nun üzerinde başka bir karar mercii yoktur.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Şefaat cennette bir çeşit derece atlatma ve üst derecedekilerle birlikte oluş anlamına gelmektedir. Tamamen Yüce Allah’ın kontrolünde ve meleklerin bildirimiyle gerçekleşecek olan bu işlemde, herhangi bir kayırma veya başkalarına haksızlık söz konusu değildir. Kur’ân’ın sunduğu şefaat kurumunu âcizane böyle anlamaktayız. Hata yaptıysak Rabbimizden af dileriz. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b)لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin hükümranlığı sadece O’nundur.” Yüce Allah mahşer şartlarında müşriklerin beklediği türden bir şefaatin kesinlikle olamayacağını çeşitli âyetlerde(31) beyan ederek, şefaati beklenen varlıkların hiçbir şekilde hiçbir şeye sahip olamayacaklarını, çünkü göklerin ve yerin hükümranlığının sadece ve sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir.

Hükümranlığın sadece Yüce Allah’a ait oluşu O’nun huzurunda, O’na rağmen hiçbir varlığın hiçbir şekilde şefaat edemeyeceğini göstermektedir. Çünkü “göklerin ve yerin hükümranı olmak” demek, Mekkeli müşriklerin şefatini beklediği varlıkların da O’nun hükümranlığında bulunması demektir. Durum böyle olunca, başka varlıkların şefaatinden bahsetmek hiçbir şekilde doğru olamaz.

c) ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Sonra da sadece O’na döndürüleceksiniz.” İnsanlar vefat ettirilince mahşer yolculuğu başlamış olacağı için bu işin sonu Yüce Allah’a döndürülmek olacaktır. Yüce Allah’a kavuşmayı inkâr edenler elbette O’na döndürüleceklerdir. Bilindiği üzere mahşer için yedi aşama yaşanacaktır. Bunlar “Diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde yaşanacaktır.(32)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesinde de bu aşamaların “üçüncüsü” gündeme getirilmektedir. Yüce Allah’ın huzurunda O’na rağmen hiç kimse kendi kurgularını ve kabullerini dini bir esas gibi sunamaz; bütünüyle ve sadece kendisine ait olan, O’nun kontrolünde bulunan şefaat meselesini vahye aykırı şekillerde izaha kalkışamaz. Aksi takdirde Yüce Allah’ın vahyi ile dini kabullerimiz çelişir ki bu durum asla ve asla kabul edilemez.

ııı. Putperestlerin Gerçek Yüzleri

وَاِذَا ذُكِرَ اللّٰهُ وَحْدَهُ اشْمَاَزَّتْ قُلُوبُ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ وَاِذَا ذُكِرَ الَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ٓ اِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ “Allah tek olarak anıldığı zaman, ahirete inanmayanların kalpleri daralır. O’nun peşi sıra başkaları anıldığı zaman hemen sevinirler.”

Âyetteki وَاِذَا ذُكِرَ ve izâ zükira edilgen fiili “ve anıldığı, zikredildiği, hatırlatıldığı zaman”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَحْدَهُ vahdehû ifadesi “tek başına, sadece O’na”; اشْمَاَزَّتْ işmeezzet fiili “daralmış olur, daralır”; قُلُوبُ الَّذ۪ينَ kulûbüllezîne tamlaması “(şunların) kalpleri”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili “inanmazlar, iman etmeyenler(in)”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati ifadesi “âhirete”; وَاِذَا ذُكِرَ ve izâ zükira edilgen fiili “ve yine zikredildiği, hatırlatıldığı zaman”; الَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ ellezîne min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra olanlar”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiili ise “müjdelenirler, sevinirler” demektir.

Burada tevhide inanmayan ve şirk ile hayatını perişan edenlerin acınası hali gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا ذُكِرَ اللّٰهُ وَحْدَهُ اشْمَاَزَّتْ قُلُوبُ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ “Allah tek olarak anıldığı zaman, ahirete inanmayanların kalpleri daralır.” Rabbimizin tekliği manasındaki وَحْدَه vahdehû ifadesi Kur’ân’da 6 kez(33) yer almaktadır. Yüce Allah şefaatle ilgili prensibini açıkça ortaya koyduktan sonra, derin bir şefaat beklentisi içerisinde bulunan müşrik muhatapların durumunu ortaya koymak üzere harika bir cümleye yer vermektedir.

Bu bağlamda herhangi bir putun adı anılmadan Yüce Allah tek başına anıldığında, sadece O’nun sıfatlarından söz edildiğinde, yani lâ ilâhe illellâh dendiğinde âhirete inanmayanların kalplerinin ürktüğünü beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اشْمَاَزَّتْ işmeezzet fiili “ürkmek”, “sıkıntı içine girmek”, “daralmak”, “nefretle dolmak”, “tiksinti duymak”, “burkulmak” gibi anlamlar içermekte,(34) kendisini şirke kaptıran ve âhirete de inanmayan kişilerin kalplerinin durumunu açıkça dile getirmektedir. Kalplere etki eden ve kalplerde olup biten her ne varsa hepsini hakkıyla bilen kudret olması bakımından Yüce Allah’ın verdiği bilgi müşriklerin kalplerindeki duygunun ne olduğunu ortaya koymakta, bir anlamda niyetlerini deşifre etmektedir.

2. وَاِذَا ذُكِرَ الَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ٓ اِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ “O (Allah)ın peşi sıra başkaları anıldığı zaman hemen sevinirler (yüzleri güler, neşelenirler).” Yüce Allah aynı müşrik tipin Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, aşağısında kabul ettikleri varlıkların anılması durumunda hemen yüzlerinde gülücüklerin belirdiğini, sevince boğulduklarını, neşelendiklerini beyan etmektedir.

Burada geçen اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir bakarsın ki onlar hemen” manasında anilik manası içerir. Kur’ân’da altı kez(35) geçen يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiili “müjdelenmek”, “sevinmek”, “yüzlerin gülmesi”, “neşelenmek”, “sevinci yüzüne yansımak”, “sevinç içinde olmak”, “sevinç çığlıkları atmak” gibi anlamlar vermekte(36) ve müşriklerin yüzlerine yansıyan görüntüyü ortaya koymaktadır.

Müfessirlerimiz bu âyetin muhtevası bağlamında Hz. Peygamber’in Kâbe’de Necm sûresinin ilk âyet grubunu okurken Lât, Uzzâ, Menât vs. putlarının isimlerini söyleyince bu durumun yaşandığı bilgisini vermişlerdir.(37) Olay ve âyetin metni bu ifadelere uygundur; ancak âyetin manasını daraltmaya ve tarihe sıkıştırmaya gerek yoktur. Yüce Allah bu âyette tipik bir müşrik tahlili yapmakta ve tevhid ile şirkin söz konusu edildiği ortamlarda müşriklerin nasıl bir hâl aldığını evrensel manada beyan etmektedir.

Bu konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/12’dir: “(Onlara denir ki:) İşte bunun sebebi şudur: Tek Allah’a ibadete çağrıldığı zaman inkâr edersiniz. O’na ortak koşulunca (bunu) tasdik edersiniz. Artık hüküm, yücelerin yücesi Allah’ındır.” İşte müşrik algının durumu bu âyette gayet net bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Esasında günümüzde de buna benzer olayların yaşandığı bilinen ve gözlemlenen bir durumdur. Zira Rabbimizin adı anılırken herhangi bir tepki vermeyen, Nebî (as)’dan söz edilirken şekli bir salevatla yetinen bazı insanların, kendi sevdikleri önderlerinin adı anıldığında nasıl sıra dışı tepki verdikleri gözlemlenen bir husustur. Bunu âyet aktarımında, “sünnet” dediğimiz Hz. Peygamber’in âyetleri yaşantısına geçirişinde de görmekteyiz.

Âyete ve hadise karşı tepkisiz duranların kendi önderlerinin sözlerine veya kitaplarına nasıl olağanüstü ilgi gösterdikleri ehlince bilinen bir gerçektir. Bu çarpık anlayış bir noktada kalmamakta ve artık âyetler okununca muhatapların yüzüne saldıracak kadar bir öfkeye bile dönüşebilmektedir. Hacc 22/72’de dikkat çekilen husus budur.

Âyetler tarihselci bir mantıkla okununca hiç kimse âyetlerin mesajını üzerine alınmamakta, “o âyet filancalarla ilgili inmiş, bizi ilgilendirmez” tavrıyla müşriklerin yaptığının aynısını yapmakta ve bunda hiçbir sakınca da görmemektedir. Oysa yanlış yanlıştır; kim yaparsa yapsın hatalı davranış hata olmaktan çıkmaz ve onu yapanların hepsi aynı tehdide muhatap olurlar.

Yüce Allah anılırken tepkisiz kalan veya çok önemli bir tavır değişikliği yaşamayanlar bilmelidirler ki Enfâl 8/2’de beyan edildiği üzere “gerçek müminler Allah anıldığında kalpleri ürperen, Allah’ın âyetleri kendilerine aktarıldığı zaman da imanları artan insanlardır.” Daha önce yorumunu yaptığımız Zümer 39/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Bu (Kitab)ın etkisiyle Rablerine derin saygı duyanların tüyleri ürperir. Sonra hem bedenleri ve hem de gönülleri Allah’ın zikrine (ısınıp) yumuşar.” Benzer bir uyarıcı ifadenin de Hadîd 57/16’da yer aldığını hatırlatmakla yetinelim.

Müslüman kişi Yüce Allah’ın adı anıldığında kalbi tütreyen, âyetleri kendisine okunup aktarıldığında imanı artan, Rabbine tam anlamıyla güvenen, âyetleri duyduğunda tüyleri diken diken olan duyarlı insandır. Müslüman kişi Yüce Allah tek başına anıldığında içi daralmayan, Ra‘d 13/28’de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın adı anıldığında kalbi huzur dolan insandır. Müslüman, Allah’ın peşi sıra başkaları anıldığında yüzüne sevinç haleleri yansıyan müşrikler gibi davranamaz, davranmamalıdır.

b) Yüce Allah’ın Kudreti ve Zalimlerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 46-48. âyetlerinde kudretine dair Hz. Peygamber’in şunu ilan etmesini emretmektedir: “De ki: Ey gökleri ve yeri yaratan, gizliyi de aşikârı da bilen Allah’ım! Kullarının arasında, ayrılığa düştükleri şeyin hükmünü ancak sen vereceksin.”

Ardından, eğer yerde ne varsa hepsi ve onunla birlikte bir misli daha o zulmedenlerin olsaydı, kıyamet gününde azabın fenalığından kurtulmak için bunları fedâ edecekleri, çünkü o günün onlar için, Allah tarafından hiç hesaba katmadıkları şeylerin ortaya çıkmış olacağı, kazandıkları kötülüklerin o gün açığa çıkmış ve alaya aldıkları şeylerin kendilerini kuşatmış olacağı bildirilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Yoktan Yaratıcılığı ve Yargılaması

قُلِ اللّٰهُمَّ فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ اَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “De ki: Ey gökleri ve yeri yoktan yaratan, görünmeyeni de görüneni de bilen Allah’ım! Kullarının arasında, ayrılığa düştükleri şeyin hükmünü ancak sen vereceksin.”

Âyetteki قُل kul emri “de ki”; اللّٰهُمَّ allâhumme ifadesi “ey Allah’ım”; فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ fâtıra’s-semâvâti hitabı “ey göklerin yoktan yaratıcıs”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yerüzünün (yoktan yaratıcısı)”; عَالِمَ الْغَيْبِ ‘âlime’l-ğaybi tamlaması “ey gaybları bilen, bilenemeyeni bilen”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti ifadesi “ve şehadeti (bilen)”; اَنْتَ ente zamiri “sen”; تَحْكُمُ tahkümü fiili “hüküm verensin, vereceksin”; بَيْنَ عِبَادِكَ beyne ‘ıbâdike ifadesi “senin kullarının arasında”; ف۪يمَا كَانُوا fî mâ kânû ifadesi “oldukları (şu) şeyde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, hakkında”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne fiili ise “ihtilaf etmektedirler, ihtilaf ettikleri şeylerde” demektir.

Burada şirkin zıddına tevhid ilkelerinden bir bölümü ve Yüce Allah’ın mutlak hüküm vericiliği gündeme getirilmektedir.

1. قُلِ اللّٰهُمَّ فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “De ki: Ey gökleri ve yeri yoktan yaratan, görünmeyeni de görüneni de bilen Allah’ım!” Yüce Allah müşriklerin korkunç halini ifade ettikten sonra, sözü tevhide getirmekte ve Hz. Peygamber’in müşrik muhataplara ve bütün insanlara tevhidi haykırmasını emretmektedir.

a) قُلِ اللّٰهُمَّ فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “De ki: Ey gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah’ım!” Kur’ân’da beş kez(38) geçen اللّٰهُمَّ allâhumme hitabı “ey Allah’ım”, “ya Rabbi” manasına gelmektedir. Bu ifadede bulunan mîm harfi yâ “ey” ünlemine karşılıktır. Bu nedenle, hem mîm harfi hem de yâ ünlemi bir cümlede gelmeyeceği için yâ ünlemi düşürülmüştür.(39) Bu hitap Yüce Allah’ın tek ilah olduğuna dair güçlü bir sesleniştir ve başka ilah sanılarını da reddetmeyi beraberinde bulundurmaktadır.

Rabbimiz bu âyette kendisini “göklerin ve yerin yoktan var edicisi” olarak tanıtmakta, hem tekliğine hem de erişilmez kudretine göndermek yapmaktadır. Bu arada müşriklerin tapındığı putların böyle bir sıfatı olamadığı için de hiçbir şekilde ilah olamayacakları da dolaylı olarak ortaya konulmuş olmaktadır.

Bu arada Yüce Allah’ın فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı” olduğuyla ilgili olarak bu ifade Kur’ân’da altı âyette(40) geçmektedir. Âyetteki فَاطِر fâtır kelimesi hakkında Fâtır 35/1’de geniş bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da sekiz kez(41) geçen فَطَرَ fetara fiili ile altı âyette(42) geçen فَاطِر fâtır sıfatı Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır. Esasında Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(43) hadisindeki maksat da aynıdır.

b)عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “(Ey) görünmeyeni de görüneni de bilen (Rabb’im).” Bu ifade Kur’ân’da on kez(44) geçmekte ve Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi manasında zikredilmektedir. Yüce Allah bu âyette hem insanların bilgi ve algı alanı dışındaki, hem içindeki her şeyi bildiğini beyan etmekte, hem de en yüce ve en aşkın olan gücün kendisi olduğunu ifade etmektedir. Gaybı ve şehadeti bildiğini hatırlatmasının sebebi, bu bağlamda insanın yaratılışındaki sırları sadece O’nun bildiğini, bu noktada başka hiçbir bilgiye muhtaç olmadığını muhataplara öğretmek için olabilir.

Söylenmek istenen muhtemelen şudur: Bütünüyle kâinatı yoktan yaratmak da onların bütün işlerini zerreden kürreye üstlenip yürütmek de sadece ve sadece Yüce Allah’a ait bir sıfattır. Çünkü O, görülen-görülmeyen, insanlarca bilinen-bilinmeyen, hissedilen-hissedilemeyen, gaybda ve şehadette her ne varsa hepsini istisnasız bilmektedir.

2.اَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبَادِكَ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Kullarının arasında, ayrılığa düştükleri şeyin hükmünü ancak sen vereceksin.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ilan ettirdiği tevhid bildirgesinin bu cümlesinde O’nun imanlı ve inkârcı kulları ile kendilerine tapınılanlar arasında hükmü vereceğini haber vermektedir.

Mahşerde hüküm yetkisi sadece kendisine ait olduğu için, müşriklerin tapındığı varlıkların bu anlamda herhangi bir şekilde ilah olması mümkün değildir. İlah olan varlık yargılanmamalıdır; oysa putlar da putperestler de yargılanırlarken mahşerde birbirlerini suçlayacaklardır; çünkü hepsi hesaba çekilecektir.

Daha önce yorumladığımız Zümer 39/3’te şöyle bir cümle yer almaktadır: “Doğrusu Allah, ayrılığa düştükleri şeylerde aralarında hüküm verecektir.” Yüce Allah insanların hak ve hakikatle ilgili inanç ve ibadet konuları başta olmak üzere, ihtilafa düştükleri konularda, aracı kıldıkları putlarla kendileri arasında Kıyamet gününde hükmünü vereceğini haber vermektedir.

Yüce Allah bu cümlede inkârcı ve müşrik insanların dünyada ihtilafa düştükleri din işleri, öldükten sonra diriltilme, sevap, azap gibi dini konulardaki hak ve iptal ehlinin kim olduğu hakkında Kıyamet günü hüküm vereceğini bildirmektedir.(45) Yüce Allah’ın kulları arasında hüküm vericiliği konusunu Zümer 39/3. âyette ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Zalimlerin Mahşerdeki Çaresizlikleri

وَلَوْ اَنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِه۪ مِنْ سُوٓءِ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَبَدَا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ “Yeryüzünde ne varsa hepsi ve onunla birlikte bir benzeri daha o zalimlerin olsaydı, kıyamet gününde azabın kötülüğünden (kurtulmak için) elbette onu fidye verirlerdi (feda ederlerdi). (O gün) onlar için, Allah tarafından hiç hesaba katmadıkları şeyler ortaya çıkmış (olacak)tır.”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ve lev enne lillezîne zalemû ifadesi “eğer zulmedenler, haksızlık edenler için olsaydı, ellerinde bulunsaydı”; مَا فِي الْاَرْضِ mâ fi’l-ard ifadesi “yeryüzündeki şeyler”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsi”; وَمِثْلَهُ ve mislehû ifadesi “ve onun gibisi de”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”;لَافْتَدَوْا le’ftedev fiili “elbette fidye verirlerdi”; بِه bihî ifadesi “onu”; مِنْ سُوٓءِ الْعَذَابِ min sûi’l-‘azâbi tamlaması “azabın kötüsünden, şiddetinden dolayı”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyamet günü”; وَبَدَا ve bedâ fiili “ve ortaya çıktı, ortaya çıkar, çıkacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنَ اللّٰهِ minelleâhi ifadesi “Allah’tan”; مَا لَمْ يَكُونُوا mâ lem yekûnû ifadesi “(şöyle) olmadıkları şeyler”; يَحْتَسِبُونَ yahtesibûne fiili ise “hesap ederler, hesap edemedikleri şeyler” demektir.

Burada zalimlerin mahşerdeki korkunç akıbetleri ve dünyada itibar ettikleri ne varsa hepsini feda edebilecekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ اَنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِه۪ مِنْ سُوٓءِ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Yeryüzünde ne varsa hepsi ve onunla birlikte bir benzeri daha o zalimlerin olsaydı, kıyamet gününde azabın kötülüğünden (kurtulmak için) elbette onu fidye verirlerdi (feda ederlerdi).” Yüce Allah önceki âyette tevhidin bazı ilkelerini ortaya koyduktan sonra, tekrar konuyu şirke bulaşmış zalimlere getirmekte ve onların mahşer şartlarında yaşayacakları korkunç hallerini ve çaresizliklerini hatırlatmaktadır.

Müşrikler veya âhiret hayatını benimsemeyenler elbette sadece dünya hayatı için çalışır ve dünyalık biriktirmek için çaba sarfederler. Ancak inanmadıkları veya hafife aldıkları mahşer şartlarıyla karşılaştıklarında Kıyâmet gününün kötü ve şiddetli azabı nedeniyle uğruna her şeylerini seferber ettikleri bütün dünyayı da bir o kadarını daha da fidye olarak vermek isteyecekleri haber verilmektedir.

Konuyla ilgili bilgi içermesi bakımından Ra‘d 13/18’de verilen şu bilgileri hatırlamak gerekmektedir: “Rablerinin davetine uyanlar için en güzel (mükâfat) vardır.Ona uymayanlara gelince, eğer yeryüzünde olanların tümü ve bir o kadar daha kendilerinin olsa, (kurtulmak için) onu mutlaka feda ederlerdi.”

Yüce Allah’ın davetine icabet etmeyenlere yani bâtıldan yana olanlara gelince, bu kişilerin de mahşer şartlarında ellerinde ne varsa hepsini vermek isteyecekleri haber verilmektedir. Yeryüzünde bulunan her ne varsa bunların hepsi hatta bir o kadarı daha ellerinde bulunsaydı korkunç azaptan kurtulabilmek için bunu fidye olarak vermeye kalkışacakları bildirilmektedir.

Bu konuda çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(46) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği de beyan edilmektedir.(47)

Me‘âric 70/11-14’te de beyan edildiği gibi, âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle kendi “çocuklarını, eşlerini, kardeşlerini, onu koruyan yakınlarını, hatta yeryüzünde bulunan herkesi” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, bütün bunları feda etmeyi içtenlikle isteyebileceklerdir.

2. وَبَدَا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ “(O gün) onlar için, Allah tarafından hiç hesaba katmadıkları şeyler ortaya çıkmış (olacak)tır.” Âyette geçen بَدَا لَهُمْ bedâ lehum ifadesi Kur’ân’da beş kez,(48) sadece بَدَا bedâ fiili ise bir kez(49) geçmekte ve “onlar için ortaya çıkmak”, “görünmek”, “göz önüne serilmek”, “karşılarına çıkmak” manalarını içermektedir.

Yüce Allah Kıyâmet gününün korkunç azabı nedeniyle müşrik zalimlerin dünyaları fidye olarak vermek isteyeceklerini beyan ettikten sonra, bir başka gerekçeye daha dikkat çekmektedir. Bu bağlamda inkârcı zalimlerin dünya hayatındayken hiç akıllarına getirmedikleri, gerçekleşebileceğini hiç hesap edemedikleri çeşitli ve korkunç azapların Yüce Allah tarafından ortaya çıkartılacağı, feci azap türleriyle karşılaşacakları anlaşılmaktadır.

Cennetliklere verileceği beyan edilen “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği, hiçbir beşerin kalbine doğmayan türden nimetler”in(50) karşılığında müşrik zalimlerle de muhtemelen bunun zıddına korkunç azaplar uygulanacaktır. Bir anlamda şunu söylemekte bir sakınca olmasa gerektir: Kişiler cennetlerini ve cehennemlerini kendileri inançlarıyla, kabulleriyle, amelleriyle ve davranışlarıyla hazırlarlar.

ııı. Yaptıklarını Bulmuş Olmaları

وَبَدَا لَهُمْ سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Onların kazandıkları kötülükler (o gün) açığa çıkmış, alay ettikleri şey kendilerini kuşatmış (olacak)tır.”

Âyetteki وَبَدَا ve bedâ fiili “ve yine ortaya çıkar, çıkacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا seyyiâtü mâ kesebû tamlaması “kazanmış oldukları şeylerin kötülükleri”; وَحَاقَ ve hâka fiili “ve kuşatmıştır, kuşatacaktır”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; مَا كَانُوا kânû fiili “(şöyle) oldukları şeyler”; بِه bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; ۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay ediyorlar, kendisiyle alay etmiş oldukları şeyler” demektir.

Burada inkârcı müşrik zalimlerin mahşerde karşılaşacakları korkunç akıbetle ilgili unuttukları bir gerçeklik gündeme getirilmektedir.

Âyetin bir benzeri de Câsiye 45/33’te yer almaktadır. Bu ifadede Yüce Allah müşrik zalimlerin mahşerdeki durumları bağlamında açıklamalarına devam etmekte ve bu kişilerin dünya hayatlarında işledikleri ne kadar kötülük varsa hepsinin ortaya çıkartılacağını, karşılarına getirileceğini, gözlerinin önüne serileceğini haber vermektedir. Dahası, dünya hayatında kendileriyle alay ettikleri ne kadar değer varsa hepsinin bu kişleri bir azap nedeni olarak çepeçevre kuşatmış olacağını bildirmektedir.

Buradaki mesajın inkârcıların dünyada alay ettikleri şeyin onlara mahşerde isabet edeceğinin bildirilmesi olduğunun delili hem Zümer 39/51’dir; hem de Nahl 16/34’teki şu ifadedir: “Sonunda yaptıklarının cezası onlara ulaşmış (olacaktır) ve alay etmekte oldukları şey onları çepeçevre kuşatıverecektir.”

İnkârcı kişilerin dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği de çeşitli âyetlerde dile getirilmekte,(51) konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir. Âyetteki حَاقَ hâka fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, tehdit edildikleri azabın mutlak sûrette gerçekleşeceğini göstermek içindir.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” mealinde Kur’ân’da altı kez(52) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir.

Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(53) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

Yüce Allah işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette inkârcıların yaptığı alaycılığın onların başına bela olduğunu, çünkü alay edip durdukları şeylerin dünyada onların başına geldiğini, mahşerde de çok daha korkunç bir şekilde cezalandırılacaklarını haber vermektedir. Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de “kötü tuzakların, sahiplerinin başına geçeceği” bildirilmektedir. Bu cümlede, hakikate karşı kurulan kötü tuzakların sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmektedir.

c) Nankör İnsanın Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 49-52. âyetlerinde nimetler karşısında nankör insanın tutumunu deşifre etmekte, kendisine bir sıkıntı eriştiğinde kendisine yalvardığını, ona bir nimet verdiğinde “Bu bana bilgim sayesinde verildi” dediğini, aslında verilen bütün nimetlerin bir imtihan olduğunu, fakat çoklarının bunu bilmediğini beyan etmektedir.

Ardından, yaşamış nankörlerin de aynı şeyleri söyledikleri, ama kazandıkları şeylerin kendilerine fayda vermediği, kötü sonuçlarının onları yakaladığı, Mekkeli müşriklerden de zulmedenlerin işledikleri kötülüklerin başlarına geleceği, müşrik zalimlerin Yüce Allah’ı hiçbir şekilde âciz bırakamayacağı ifade edilmektedir.

Daha sonra, rızık vermede Yüce Allah’ın şu beyanı aktarılmaktadır: “Bilmiyorlar mı ki Allah, rızkı dilediğine bol verebilir de, kısabilir de. Şüphesiz bunda inanan bir kavim için nice ibretler vardır.”

ı. Yanlış Servet Algısı ve Servetin İmtihan Oluşu

فَاِذَا مَسَّ الْاِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ اِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِنَّا قَالَ اِنَّمَآ اُو۫ت۪يتُهُ عَلٰى عِلْمٍ بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimizde ‘Bu, bana ancak bilgi(m) sayesinde verilmiştir.’ der. Hayır! O bir imtihandır fakat çoğu bilmez.”

Âyetteki فَاِذَا مَسَّ fe izâ messe fiili “dokunduğu zaman”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “nankör ve inkârcı insana”; ضُرٌّdurrun kelimesi “herhangi bir sıkıntı, hastalık, fakirlik”;دَعَانَا de‘ânâ fiili “bize yalvarır, dua eder(di)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِذَا خَوَّلْنَاهُ izâ havvelnâhu fiili “ona karşılıksız verdiğimiz zaman”; نِعْمَة nı‘meten kelimesi “herhangi bir nimet”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, der ki”; اِنَّمَآ اُو۫ت۪يتُهُ innemâ ûtîtühû edilgen fiili “ancak ve ancak (şu nedenle) o bana verilmiştir”; عَلٰى عِلْمٍ ‘alâ ‘ılmin ifadesi “bir bilgi sebebiyle”; بَلْ bel edatı “hayır, aksine”; هِيَ hiye zamiri “o”; فِتْنَة fitnetün kelimesi “imtihan(dır)”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamlaması “onların çoğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmemektedir(ler)” demektir.

Burada nankör insan tipinin nasıl bir duyarsızlık ve şimarklılık içerisinde bulunduğu, mal ve servetin bir imtihan oluşu gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا مَسَّ الْاِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır.” Yüce Allah nankörlerin tutumunu beyan etmekte ve sıkıntılı zamanlarındaki sahte duruşunu hatırlatmaktadır. Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden kasıt nankör ve inkârcı insan tipidir; yoksa bütünüyle insanoğlu değildir.

Buradaki الضُّرّ ed-durr kelimesi ise insanın başına gelebilen her türlü “hastalık”, “fakirlik”, “bela”, “musibet”, “zarar”, “sıkıntı” manasına gelmektedir.(54) Bu arada âyetteki دَعَا de‘â fiili “yalvarmak, dua etmek” demektir ve nankörlerin sıkıntılı zamanlarında sadece Rableri olan Yüce Allah’a yönelip yalvardıkları ifade edilmektedir. Nankörlerin bu sahte tutumları hakkında Zümer 39/8’de ve Yûnus 10/12’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

İnkârcı ve nankör insanların acziyeti, başlarına bir sıkıntı geldiğinde görülmekte ve her haliyle Yüce Allah’a yalvarıp yakarmaktan geri durmadıkları bildirilmektedir. Kendisine tapındıkları varlıkların etkin olmadığını ve Yaratıcı kudrete karşı son derece çaresiz olduklarını bildikleri için, sıkıntılı ve dar zamanlarda Yüce Allah’tan başka herhangi bir varlığa yalvarmayı veya onlardan yardım istemeyi akıllarının ucundan dahi geçirmemektedirler.

Nitekim bu konuda İsrâ’ 17/67’de şu bilgiler yer almaktadır: “Denizde başınıza bir sıkıntı geldiğinde (bir tehlike ile karşılaştığınızda), O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider.” Burada sözü edilen kaybolup gitme, tapanların zihninden putların kaybolması yani unutulmaları manasına gelmektedir.

2. ثُمَّ اِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِنَّا قَالَ اِنَّمَآ اُو۫ت۪يتُهُ عَلٰى عِلْمٍ “Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimizde ‘Bu, bana ancak bilgi(m) sayesinde verilmiştir.’ der.” Yüce Allah söz konusu nankör insan tipini sıkıntılı durumundan kurtardıktan ve ona kendi katından bir nimet verdikten sonra, nasıl bir kibre kapıldıklarını işte bu cümlede dile getirmektedir.

a)ثُمَّ اِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِنَّا “Sonra katımızdan ona bir nimet verdiğimizde.” Bu cümlenin benzeri daha önce yorumladığımız Zümer 39/8’de de geçmektedir. Bu cümlede nankör insanın nasıl yan çizdiği, sıkıntı sonrasında hem sıkıntıdan kurtarılma nimeti, hem de başka nimetlerle buluşturulduğunda sergilediği olumsuz davranış örneği üzerinde durulmakta, nankör insan tipine ait bir tahlile yer verilmektedir.

En‘âm 6/94 ve Zümer 39/8’de de geçen خَوَّلْنَا havvelnâ fiili Râzî’nin beyanına göre “karşılıksız vermek, lutfetmek” manasına gelmekte, devam eden cümlede yer alan “bu bana bilgi(m) sayesinde verildi” sözünün geçersiz olduğuna bir gönderme oluşturmaktadır.

Bu arada âyette sözü edilen نِعْمَة nı‘meh kelimesi de ya mal ve servetteki bolluk veya kişiye verilen sağlık ve afiyet olabilir.(55) Kelimenin sonundaki tenvin, verilen nimetlerin bolluğunu ve çiştliliğini göstermektedir. İşte Yüce Allah nankör insanın başına gelen sıkıntı her ne ise onu kendisinden giderdikten ve yerine huzur ve saadet veren bir lütufta bulunduğunda nasıl nankörce bir tutum sergilediğini devam eden cümlede şöyle dile getirmektedir:

b) قَالَ اِنَّمَآ اُو۫ت۪يتُهُ عَلٰى عِلْمٍ “Bu, bana ancak bilgi(m) sayesinde verilmiştir’ der.” Yüce Allah nankör insanın sıkıntılarını giderip kendisine katından nimetler verdiğinde şükretmek yerine bunun kendi bilgi ve becerisi sayesinde kendisine verildiğini söylediğini ifade etmektedir. Nankör kişiye verilen nimet eğer servet yani mal-mülkle ilgili ise bunun bizzat kendi bilgisi ve becerisi sayesinde verildiğini söylediği, eğer sağlıkla ilgiliyse bunun da çeşitli şeylere tevessülü veya ilaçların katkısıyla verildiği kanaatinde olduğu ifade edilmektedir.

Âyetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır. Yüce Allah nankörlerin durumunu beyan ederken onların ikircikli bir davranış ortaya koyduğunu hatırlatmakta, fakat bazılarının çok daha ileri giderek, verilen nimetleri Yüce Allah’ın bir ihsanı ve ikramı olarak görmeyip kendi maharetleriyle ilişkilendirmektedirler. Hiç şüphesiz bu durum Kasas 28/78’de dile getirildiği üzere Kârûn’un tutumuyla aynılık oluşturmaktadır. Dahası nankör insanın bu noktadaki aynı tutumu Fussılet 41/50’de de zikredilmektedir.

3. بَلْ هِيَ فِتْنَةٌ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Hayır! O bir imtihandır fakat çoğu bilmez.” Yüce Allah insana verilen nimetlerin bir imtihan sebebi olduğunu, ancak insanların özellikle de nankörlerin bu gerçeği bilmediklerini, bilmek de istemediklerini ifade etmektedir.

Âyette geçen فِتْنَة fitneh kelimesi “bir şeyin özünü posasından ayırıp cevherin miktarını belirlemek için onu ateşte eritmek” manasına gelmektedir.(56) Demek ki hayatın yaratılış gayesinde olduğu gibi,(57) nimetlerin verilmesinde de asıl maksat “imtihan”dır. Nitekim Enfâl 8/28 ve Teğâbun 64/15’de “malların ve çocukların imtihan olduğu” belirtilmekte, Fecr 89/15-16’da ise “ikram ve nimetlendirmenin de rızkın kısılarak verilmesinin de imtihan olduğu” beyan edilmektedir. Benzer şekilde Bakara 2/155’de imtihanın başka boyutlarına da değinilmektedir.

Bu arada âyette geçen نِعْمَة nı‘meh kelimesi müennes yani “dişi” olmasına rağmen, اُو۫ت۪يتُهُ ûtîtühû ifadesindeki هُ hû zamirinin erkek getirilmesinin sebebi نِعْمَة nı‘meh kelimesinin semâî müennes olması veya نِعْمَة nı‘meh kelimesinin şey’ manasına gelmesi nedeniyledir.(58) Yoksa Kur’ân’da gramer denen kurallara aykırı herhangi bir kullanım yoktur; aykırılık görülse de Kur’ân’ın kullanımı esastır; kurallarda problem olduğu kabul edilmelidir.

ıı. Nankörlüğün Eskiden Beri Gelişi

قَدْ قَالَهَا الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ فَاَصَابَهُمْ سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا وَالَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْ هٰٓؤُ۬لَآءِ سَيُص۪يبُهُمْ سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا وَمَا هُمْ بِمُعْجِز۪ينَ “Bunu onlardan öncekiler de elbette söylemişti ama kazandıkları şeyler onlara yarar sağlamamıştı. Kazandıklarının kötü sonuçları onları yakalamıştı. Bunlardan da (müşriklerden de) haksızlık edenlerin işledikleri kötülükler başlarına gelecektir. (Allah’ı) asla aciz bırakamazlar.”

Buradaki قَدْ قَالَهَا kad kâlehâ fiili “onu muhakkak ki demişti”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler de”; فَمَآ اَغْنٰى fe mâ ağnâ fiili “yarar sağlamamıştır, sağlamayacaktır, gidermeyecektir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan”; مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ mâ kânû yeksibûne ifadesi “elde etmiş oldukları, kazanmış oldukları şeyler”; فَاَصَابَهُمْ fe esâbehum fiili “ve onlara isabet etmiştir”; سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا seyyiâtü mâ kesebû tamlaması “kazanmış oldukları şeylerin kötülükleri”; وَالَّذ۪ينَ ظَلَمُوا vellezîne zalemû ifadesi “zalim olanlara, hakszılık etmiş kişilere gelince”; مِنْ هٰٓؤُ۬لَآءِ min hâülâi ifadesi “onlardan”; سَيُص۪يبُهُمْ seyüsîbuhum fiili “yakında onlara isabet edecektir”; سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا seyyiâtü mâ kesebû ifadesi “kazanmış oldukları şeylerin kötülükleri”; وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “onlar (hiçbir şekilde şöyle) değillerdir”; بِمُعْجِز۪ينَ bi mu‘cizîne ifadesi ise “aciz bırakıcılar” demektir.

Burada nankörlerin söylediklerinin birbirinin aynısı olduğu ve benzer akıbetleri hepsinin aynı şekilde yaşadıkları ve yaşayacakları gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ قَالَهَا الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Bunu onlardan öncekiler de elbette söylemişti ama kazandıkları şeyler onlara yarar sağlamamıştı.” Yüce Allah nankör insan tipinin kendisine verilen nimetleri Allah’ın bir lütfu ve imtihan vesilesi kıldığını anlamayıp kendi bilgisi nedeniyle ona verildiğini söylediğini aktardıktan sonra, bunun aslında nankörlük geleneğinin bir sonucu olduğunu beyan etmekte, bu sözün aynısının daha önce de söylendiğini bildirmektedir.

Kur’ân’da bu anlamda sözü aktarılan kişi Kârûn’dur. Konuyla ilgili Kasas 28/78. âyet mealen şöyledir: “(Kârûn) ‘O (servet) bana ancak kendimdeki bilgi sayesinde verildi’ cevabını vermişti.” Kârûn ve onun gibiler nimetin asıl sahibinin Yüce Allah olduğunu unuttukları için nimetin veriliş nedenini de yitirmişler, dolayısıyla mal ve servetle şekillenen imtihanı kaybetmişlerdir.

Hıcr 15/84, Şu‘arâ’ 26/207, Zümer 39/50, Mü’min 40/82, Mesed 111/2 gibi âyetlerde geçen فَمَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Kazandıkları şeyler onlara fayda vermemişti” manasındaki cümlelerde inkarcı kişilerin kazandıklarının onlara faydasının olmadığı ve olmayacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu tür nankörlerin kazanmış oldukları mal ve servetin kendilerine hiçbir faydasının olmadığını belirtmekte, dolayısıyla vahyin indirildiği Mekke dönemindeki nankörlerin de sahip oldukları mal ve servetlerinin kendilerine hiçbir yararının olmayacağını hatırlatmaktadır. İnsanlık tarihinde yaşanan olaylarda bir determinizm vardır. Yani belli olaylar belli şartlarda aynı sonuçları meydana getirirler. Eskiden yaşamış olan nankörlere servetleri eğer hiçbir fayda vermediyse sonraki nankörlere de fayda vermeyecek demektir.

2.فَاَصَابَهُمْ سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا “Kazandıklarının kötü sonuçları onları yakalamıştı.” Bu cümle daha önce yorumunu yaptığımız Zümer 39/48 ve 50. âyetlerin mesajıyla bütünlük arz etmektedir. Nankörlerin sahip oldukları servetin kendilerine hiçbir yararının bulunmadığı gibi, aksine azaba dönüştüğü de ifade edilmek istenmektedir.

Yüce Allah nankörlük yapanların sahip oldukları dünya malı ve servetinin kendilerini kötülüklere sevkettiğini ve bu nedenle kazandıkları veya işledikleri kötülüklerin karşılıklarının kendilerine isabet ettiğini, yaptıkları kötülüklerin yanlarına kâr kalmadığını haber vermektedir. Bu bağlamda Kârûn’un ve servetinin başına gelenlerle ilgili olarak Kasas 28/81’de şöyle buyrulmaktadır: “Nihâyet biz, onu da evini barkını da yerin dibine geçirmiştik. Dolayısıyla Allah’a karşı kendisine yardım edecek grubu da yoktu; kendini kurtarabileceklerden de değildi.”

“Servet, merâtibü’l-vücutta “varlık hiyerarşisi” en aşağı tabakayı ifade eder. İnsan yüzünü servete dönerse sırtını Allah’a dönmüş olur. Kendisine tutunanı servet aşağı çekerek yerin dibine batırır. Sözün özü: Servet insanın nesnesidir. İnsan servet elinde nesneleşirse, Allah onu servetinin eline vererek cezalandırır. Bu takdirde at süvarisinin sırtına binmiş olur. Kıssanın verdiği ders şudur: Sırta alınan servet, sahibini yere geçirir.”(59)

3. وَالَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْ هٰٓؤُ۬لَآءِ سَيُص۪يبُهُمْ سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا وَمَا هُمْ بِمُعْجِز۪ينَ “Bunlardan da (müşriklerden de) haksızlık edenlerin işledikleri kötülükler başlarına gelecektir. (Allah’ı) asla aciz bırakamazlar.” Âyetin bu bölümünde bazı noktalara dikkat çekilmektedir:

a) وَالَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْ هٰٓؤُ۬لَآءِ “Bunlardan da zulmedenlere gelince.” Yüce Allah servetin kaynağında kendi bilgi ve becerisinin bulunduğunu sananların eski devirlerden beri aynı feci akıbeti yaşadıklarını beyan ettikten sonra, bu tür değerlendirmelerde bulunanların “zalimler” olduğunu ifade etmekte, sözü vahyin indirildiği dönemin müşrik zalimlerine getirmekte, tarihte yaşananlardan ders çıkartmaları gerektiğine dikkat çekmektedir.

Âyette sözü edilenlere zalim denmesinin sebebi “büyük bir zulüm, haksızlık” demek olan “şirk”e inanmaları ve Yüce Allah’ın verdiği serveti veriliş gayesinin dışında harcamalarıdır. Çünkü “adalet” bir şeyi yerli yerince yapmak, “zulüm” ise bir şeyi yerinden etmektir.

b) سَيُص۪يبُهُمْ سَيِّـَٔاتُ مَا كَسَبُوا وَمَا هُمْ بِمُعْجِز۪ينَ “Onların (müşriklerin) işledikleri kötülükler de başlarına gelecektir. (Bu hususta müşrik zalimler Allah’ı) hiçbir şekilde âciz bırakamazlar.” Mekkeli müşrikler de benzer bir şımarıklık içerisine girmişlerdi.

Hümeze 104/2-3’te de dile getirildiği üzere, malına ve servetine aşırı derecede güvenen olumsuz insan tipinin Yüce Allah’ın kudretini unuttuğu, aslında geçici ve yetersiz olan sahte bir gücün arkasına sığınarak gerçeklerden kaçtıkları, sonunda bunun hesabını mutlak sûrette vereceklerini hatırlamak istemedikleri anlaşılmaktadır.

Hümeze sûresinde de beyan edildiği gibi, insanlarla alay edenlerin varıp duracağı son mekân Hutame cehennemidir ki bu cehennem dünyada servet şımarıklığı ile insalarla alay edip onların gururunu kıranların mahşerdeki ateş azabında kemiklerinin kırılacağı yer olarak tarif edilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklere hitap ederek onların da ileride başlarına sıkıntılar geleceğini haber vermektedir. Bu bağlamda ilerde Bedir’de ve diğer savaşlarda yaşayacakları felaketler, mağlubiyetler başta olmak üzere, rızıklarının daralacağı, yedi yıl kıtlık yaşayacakları vs. hususlar onların başına gelecek felaketler olarak hatırlanabilir.(60)

c) وَمَا هُمْ بِمُعْجِز۪ينَ “(Bu hususta müşrik zalimler Allah’ı) hiçbir şekilde âciz bırakamazlar.” Bu konuda çeşitli âyetlerde mesajlar verilmektedir.(61) Yüce Allah önceki azgın kavimler gibi Mekkeli müşriklerin de Allah’ı aciz bırakamayacaklarını haber vermektedir.

Buradaki مَا mâ ve بِ bâ/bi harfleri manaya mutlak olumsuzluk ve imkansızlık manası katmaktadır. Âyette geçen مُعْجِز۪ينَ mu‘cizîne kelimesi “azabın önüne geçenler”, “azabı engelleyenler”, “atlatıp kurtulanlar”(62) gibi anlamlara gelmekte ve bunların hiçbir şekilde mümkün olmadığı ifade edilmek istenmektedir.

Yüce Allah servetiyle şımaranların akıbetinin feci olacağını, nitekim Mekkeli müşriklerden çok daha güçlü olanların geçmişte helak edildiğini Kasas 28/78’de şu şekilde ifade etmektedir: “Bilmiyor muydu ki, Allah, kendinden önceki nesillerden, ondan daha güçlü ve maddi birikimi daha çok fazla olan kimseleri helâk etmişti.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetler bağlamında mal ve servete aşırı bir şekilde düşkünlük gösterenlerin esasında yanlış yolda oldukları hatırlatılmakta ve Allah’ın verdiği servetin O’nun yolunda harcanması gerektiği ifade edilmek istenmektedir.

Kasas 28/82’de Kârûn’un şöhretine ve servetine gıpta edenlerin onun feci akıbetini gördükten sonra şöyle dedikleri beyan edilmektedir: “Daha dün onun yerinde olmayı isteyenler şöyle diyorlardı: Vay! Demek ki, Allah, rızkı kullarından dilediğine/dileyene bol da veriyor, (bir süre sonra) az da. Şâyet Allah bize lütufta bulunmuş olmasaydı, bizi de yerin dibine geçirirdi. Vây! Demek ki inkârcılar iflâh olmazmış!”

ııı. Rızık Vermede İlâhî Sistem

اَوَلَمْ يَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Bilmediler mi ki Allah rızkı dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verebilir; kısarak (dar) da. Şüphesiz ki bunda inanan bir toplum için dersler vardır.”

Âyettekiاَوَلَمْ يَعْلَمُوا evelem ya‘lemû sorusu “bilmediler mi, hiç mi düşünmediler”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَبْسُطُ yebsütu fiili “geniş de vermektedir”; الرِّزْق er-rızka kelimesi “rızık, rızkı”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”; وَيَقْدِرُ ve yakdiru fiili “ve kısarak da vermektedir”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”;لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “elbette nice âyetler, ibretler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmaktadırlar, inanan bir toplum için” demektir.

Burada rızkın veriliş prensibi ve inananlar için çeşitli ibretler içerdiği gündeme getirilmektedir.

1. اَوَلَمْ يَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ “Bilmediler mi ki Allah rızkı dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verebilir; kısarak (dar) da.” Yüce Allah müşriklerin sahip kılındıkları mal ve servetin neticede imtihan olduğunu ortaya koyduktan sonra, aynı kişiye rızkın bazen bol, bazen de dar verilebileceğini ifade etmektedir. Bu âyet 49. âyetten itibaren ele alınan konuyu toparlamakta, rızkın kaynağında Yüce Allah’ın bulunduğunu, kişinin bunu kendisine mal etmemesi gerektiğini bildirmektedir.

Bazı müfessirlerimiz burada kendilerine bol veya dar rızık verilenlerin farklı ikişiler olduğunu beyan etmişler, dolayısıyla bazı insanların bol rızıkla, bazılarının ise dar rızıkla denendiğini ileri sürmüşlerdir.(63) Biz ise kendilerine bol veya dar rızık verilenlerin aynı kişiiler olduğunu, bu kişilerin bazen bol, bazen de dar rızıkla denendiklerinin kastedildiği kanaatindeyiz. Fecr 89/15-16’da verilen bilgilerin bunun delili olduğunu düşünmekteyiz. Nitekim Râzî gibi bazı müfessirlerimiz de bu kanaati benimsemişlerdir.(64)

Rızkın dileyene veye Yüce Allah’ın dilediğine/layık gördüğüne verileceğiyle ilgili olarak bu ifadenin benzerleri İsrâ’ 17/30, Kasas 28/82, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/36, 39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de de geçmektedir. Bu âyetlerde geçen لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadelerine “dileyene” manası da verilebilir. Bu durumda mesaj rızkı elde etmek için çalışanlara Yüce Allah’ın hikmeti gereği dilediği kadar verebilir olduğunu beyan etmek olur.

“Dilemek” fiili insana nispet edildiğinde rızık için çalışmak gerektiği ortaya konulmuş olur. Dileyen insan olsa da nimeti ve rızkı yaratacak ve verecek olan kudret elbette Yüce Allah’tır. Manayı böyle verince hâşâ Yüce Allah devre dışı bırakılmamakta, sadece insan iradesinin de devrede olduğunu ortaya koymak kast edilmektedir.

Bu konuyu Sebe’ 34/36’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah dilediğine rızkı bol da verir, kısarak da verir. Âyette dikkat çekilen husus, bu noktada Yüce Allah’ın dilediği insanlara rızkı bol da kısarak da verebileceğidir. Sonuçta rızkın veriliş gayesi “imtihan” olduğu için bol veya dar verilmesi sonucu değiştirmemektedir.

Bu arada rızık denilince akla hemen maddî ve ekonomik servet gelmektedir. Oysa rızık kavramı bunlardan elbette çok daha geniştir. Bu çerçevede rızık insana gelen sıkıntılardan kurtarılması ve kendisine sunulan her türlü nimeti de içermektedir.(65)

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki bunda inanan bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah insanlara verdiği nimetlerin, onlara sunduğu rızıkların çeşitli oluşu noktasındaki prensiplerinde iman etmek isteyen topluluklar için nice nice dersler ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Rızkın ve nimetin bol olduğu zamanlardaki imtihan ile dar olduğu zamanlardaki imtihan farklıdır. Çok nimeti olmasına rağmen içinde fırtınalar kopanlar olduğu gibi dar rızkın içinde huzurlu olanlar da vardır. Bütün bu durumlarda Yüce Allah’ın planına ve prensiplerine inanıp güvenenler için nice deliller bulunduğu beyan edilerek konunun imtihan boyutuna dolaylı olarak bir göndermede bulunulmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 454; Taberî, age., VII, 214. 2 - Bakara 2/234, 240; Âl-i İmrân 3/55, 193; Mâide 5/117; A‘râf 7/126; Yûnus 10/46, 104; Yûsuf 12/101; Ra‘d 13/40; Nahl 16/70; Mü’min 40/77. 3 - Nisâ’ 4/15; Secde 32/11. 4 - Enfâl 8/50; Nahl 16/28, 32; Muhammed 47/27. 5 - En‘âm 6/61; A‘râf 7/37.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/193 Mâide 5/117 A‘râf 7/126 Yûnus 10/46 Yûnus 10/104 Yûsuf 12/101 Ra‘d 13/40 Nahl 16/70 Mü'min 40/77 Nisâ 4/15 Secde 32/11 Enfâl 8/50 Nahl 16/28 Nahl 16/32 Muhammed 47/27 En‘âm 6/61 A‘râf 7/37
• 6 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussılet 41/12. 7 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12
• 8 - Ra‘d 13/3; Nahl 16/69; Rûm 30/21; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/3 Nahl 16/69 Rûm 30/21 Câsiye 45/13
• 9 - Bakara 2/255. 10 - Nisâ’ 4/85. 11 - A‘râf 7/53. 12 - Enbiyâ’ 21/28. 13 - En‘âm 6/51, 70; Yûnus 10/3; Secde 32/4; Mü’min 40/18. 14 - Şu‘arâ’ 26/100; Müddessir 74/48. 15 - En‘âm 6/94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/18; Rûm 30/13; Zümer 39/43. 16 - Bakara 2/48, 123, 254; Nisâ’ 4/85; Meryem 19/87; Tâhâ 20/109; Sebe’ 34/23; Yâsîn 36/23; Zümer 39/44; Zuhruf 43/86; Necm 53/26; Müddessir 74/48. 17 - Fecr 89/3.
  • Bakara 2/255 Nisâ 4/85 A‘râf 7/53 Enbiyâ 21/28 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Yûnus 10/3 Secde 32/4 Mü'min 40/18 Şu‘arâ 26/100 Müddessir 74/48 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/18 Rûm 30/13 Zümer 39/43 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/254 Nisâ 4/85 Meryem 19/87 Tâhâ 20/109 Sebe' 34/23 Yâsîn 36/23 Zümer 39/44 Zuhruf 43/86 Necm 53/26 Müddessir 74/48 Fecr 89/3
• 18 - Bakara 2/48.
  • Bakara 2/48
• 19 - Bakara 2/254. 20 - Bakara 2/48, 123, 254; En‘âm 6/51, 70, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/18; Şu‘arâ’ 26/100; Rûm 30/13; Secde 32/4; Yâsîn 36/23; Zümer 39/43; Mü’min 40/18; Müddessir 74/48. 21 - Bakara 2/255. 22 - Yûnus 10/3; Sebe’ 34/23; Necm 53/26. 23 - Meryem 19/87; Zuhruf 43/86.
  • Bakara 2/254 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/254 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/18 Şu‘arâ 26/100 Rûm 30/13 Secde 32/4 Yâsîn 36/23 Zümer 39/43 Mü'min 40/18 Müddessir 74/48 Bakara 2/255 Yûnus 10/3 Sebe' 34/23 Necm 53/26 Meryem 19/87 Zuhruf 43/86
• 24 - Enbiyâ’ 21/28. 25 - Enbiyâ’ 21/28. 26 - Sebe’ 34/23. 27 - Tâhâ 20/109. 28 - Necm 53/26.
  • Enbiyâ 21/28 Enbiyâ 21/28 Sebe' 34/23 Tâhâ 20/109 Necm 53/26
• 29 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6
• 30 - Tirmizî, Kıyâmet, 11, 1; Ebû Davud, Sünne, 1; İbn Mâce, Zühd, 37.
• 31 - Bakara 2/48, 123, 254; Müddessir 74/48.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/254 Müddessir 74/48
• 32 - Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimize müracaat edilebilir.
• 33 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4. 34 - Semerkandî, age., III, 189; Taberî, age., XXIV, 10; Zemahşerî, age., IV, 127.
  • A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 35 - Âl-i İmrân 3/170, 171; Tevbe 9/124; Hıcr 15/67; Rûm 30/48; Zümer 39/45. 36 - Semerkandî, age., III, 189; Zemahşerî, age., IV, 127.
  • Âl-i İmrân 3/170 Âl-i İmrân 3/171 Tevbe 9/124 Hicr 15/67 Rûm 30/48 Zümer 39/45
• 37 - Semerkandî, age., III, 189; Taberî, age., XXIV, 10; Zemahşerî, age., IV, 127.
• 38 - Âl-i İmrân 3/26; Mâide 5/114; Enfâl 8/32; Yûnus 10/10; Zümer 39/46. 39 - Taberî, age., III, 220; Zemahşerî, age., I, 344.
  • Âl-i İmrân 3/26 Mâide 5/114 Enfâl 8/32 Yûnus 10/10 Zümer 39/46
• 40 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 41 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 42 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 43 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
  • En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
• 44 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18
• 45 - Zemahşerî, age., III, 224.
• 46 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14. 47 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 48 - En‘âm 6/28; Yûsuf 12/35; Zümer 39/47, 48; Câsiye 45/33. 49 - Mümtehıne 60/4.
  • En‘âm 6/28 Yûsuf 12/35 Zümer 39/47 Zümer 39/48 Câsiye 45/33 Mümtehine 60/4
• 50 - Ahmed b. Hanbel, II, 313.
• 51 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26. 52 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 53 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 54 - Semerkandî, age., II, 109; III, 190; Taberî, age., XXIV, 12.
• 55 - Semerkandî, age., III, 190.
• 56 - Râzî, age., XXVI, 288. 57 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163, 168; Hûd 11/7; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; Mülk 67/2; İnsân 76/2. 58 - Zemahşerî, age., IV, 129.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 A‘râf 7/168 Hûd 11/7 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 Mülk 67/2 İnsân 76/2
• 59 - İslâmoğlu, age., s. 773’te 7. not.
• 60 - Zemahşerî, age., IV, 130. 61 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 62 - Semerkandî, age., III, 190; Taberî, age., XXIV, 13.
• 63 - Semerkandî, age., III, 190; Taberî, age., XXIV, 13. 64 - Râzî, age., XXVI, 289.
• 65 - Taberî, age., XXIV, 13.