Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 104-110. âyetlerinde Hz. Peygamber’in risâletiyle ilgili muhatapların farklı bakışlarını, risâleti dilediğine verebileceğini, muhatapların İsrailoğulları’nın Hz. Musa’dan istedikleri türden isteklerde bulunmaması gerektiğini dile getirmektedir.

a) Risâlete Karşı Olumsuz tavırlar

Yüce Allah, sûrenin 104-107. âyetlerinde “müminlere hitap etmekte “Râ‘inâ’ demeyin, ‘unzurnâ’ deyin ve (söylenenleri) dinleyin. Kâfirler için elem verici bir azap vardır” şeklindeki buyruğuna yer vermekte, kitap ehlinden ve müşriklerden kâfirlerin Rabbinizden müminlere herhangi bir hayır indirilmesini istemediklerini, halbuki Allah’ın rahmetini dilediğine (layık gördüğüne) vereceğini, büyük lütuf sahibi olduğunu beyan etmekte, bu arada şu evrensel prensibe dikkat çekmektedir: “Biz, bir âyetten her neyi nesheder, yani unutturursak daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin(iz) ki Allah her şeye kâdirdir. (Yine) bilmez misin(iz), göklerin ve yerin hükümranlığı yalnızca Allah’ındır? Sizin için Allah’tan başka ne bir dost ne de bir yardımcı vardır.”

ı. Kitap Ehline Benzememek Gerektiği

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا وَقُولُوا انْظُرْنَا وَاسْمَعُوا وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Ey iman edenler! ‘Râ‘inâ!’ (bize riayet et) demeyin, ‘Unzurnâ!’ (bizi gözet) deyin ve (söylenenleri) dinleyin! Kâfirler için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَقُولُوا lâ tekûlû emri “demeyin”; رَاعِنَا râ‘inâ ifadesi “bize bak, bize riayet et”; وَقُولُوا ve kûlû emri “ve deyin”;انْظُرْنَا unzurnâ emri “bizi bekle, bizi gözet”; وَاسْمَعُوا veseme‘û emri “ve dinleyin”;وَلِلْكَافِر۪ينَ ve li’l-kâfirîne ifadesi “inkâr edenler için vardır, kafirler için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlerin sözleriyle kitap ehline benzememesiyle ilgili uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا وَقُولُوا انْظُرْنَا وَاسْمَعُوا “Ey iman edenler! ‘Râ‘inâ!’ (bize çobanlık et) demeyin, ‘Unzurnâ!’ (bizi gözet) deyin ve (söylenenleri) dinleyin!” Kur’ân’da 88 kez(1) geçen يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû “Ey iman edenler” hitabı müminleri inşa eden mesajlardan oluşmaktadır.

Yüce Allah Yahudilerin daha önceki dönemlerde yaptıkları çeşitli yanlışlıkları beyan ettikten sonra, bu defa Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemdeki kitap ehlinin yanlış davranışlarını dile getirmekte ve sözlerindeki yanlışlığa dikkat çekmektedir. Bu bağlamda onların söylediği bir sözü müslümanların söylememesi gerektiğini, bunun yerine ne demeleri gerektiğini beyan etmektedir.

a) Âyette geçen رَاعِنَا râ‘inâ ifadesi gereği ri‘âyet “bir kimsenin başkalarının işlerini çekip çevirmesi, yönetip idare etmesi, lehine olacak işleri tedarik etmesi, kişiye fayda sağlaması, korunmasına özen göstermesi, gözetmek, murakabe etmek, saygı ile dikkate almak” gibi manalar içermekte, genelde insanları siyaset yoluyla idare etmek manasını ifade etmektedir. Siyaset ilmine ilmu’r-ri‘âyeh denmesinin nedeni de budur.

Âyette ele alınan konu gereği, bu kelimenin söylenmesinin neden yasaklandığına diar bazı açıklamalar yapmamız ve bazı bilgileri aktarmamız gerekmektedir.

ı. Hz. Peygamber müslümanlara ilimden bir şey okuduğunda, müslümanlar ona ‘Ey Allah’ın Resülü, رَاعِنَا râ‘ınâ bizi gözet, bize riayet et’ derlerdi. Yahudilerin İbranice’de birbirlerine söverken kullandıkları bu kelimeye ben­zeyen رَاعِنَا râ‘ınâ şeklinde bir sözleri vardı. Bu ifade ‘Dinle, ey dinlemeyesice!’ manasına gelirdi. Onlar, müminlerin رَاعِنَا râ‘ınâ ‘Bize bak, bize riayet et’ de­diklerini duyunca, bunu fırsat bilip bu küfürlerini kastederek Hz. Peygamber’e bununla hitap ettiler. Hatta kendi içlerinde birbirlerine “ona gizlice sövüyorduk; şimdi açıktan sövebiliriz” diyorlardı.(2) Böylece müminler bu kelimeyi söylemekten nehyedilip diğer lâfzı -ki bu انْظُرْنَا ‘Bize bak’ sözüdür- kullanmaları emredildi. Bu yaklaşımın doğru olduğuna, Nisa süresindeki şu âyet delildir: ‘(O yahûdilerden bir kısmı) dillerini eğip bükerek ve dine saldırarak, ‘Dinledik ve isyan ettik. İşit işitmez olası râ‘inâ!’ derler.’(3)

Rivayet edildiğine göre, Sa‘d b. Mu‘âz, onların bu sözlerini işitti ve bunun üzerine: ‘Ey Allah’ın düşmanları, Allah’ın laneti sizin üzerinize olsun. Canım kudret elinde olan Allah’a yemin ederim ki sizden kimin bu sözü Hz. Peygamber’e karşı söylediğini işitirsem mutlaka boynunu vuracağım’ de­di. Onlar, ‘Siz de böyle رَاعِنَا râ‘ınâ demiyor musunuz?’ deyince işte bu âyet nazil oldu.

ıı. Kutrub, ‘Bu kelimenin her ne kadar manası doğru ise de, Hicazlılar bunu ancak alay ederken kullanırlardı. İşte bu sebepten Yüce Allah, müminleri Hz. Peygamber’e böyle hitab etmekten nehyetmiştir’ demiştir.

ııı. Yahudilerin tamlama şeklinde رَاعِينَا râ‘înâ sözlerinin manası, ‘Sen bizim koyunlarımızın çobanısın’ demektir. İşte bundan dolayı Yüce Allah, müslümanların böyle hitap et­mesini yasaklamıştır.

ıv. Yüce Allah’ın, رَاعِنَا râ‘ınâ lafzı, iki kimse arasındaki bir ortaklığı ifade etmek üzere emirdir. Bu se­beple, bu lafız muhataplar arasında bir eşitlik olduğunu hissettirir. Buna göre, onlar sanki şöyle demişlerdir: ‘Sen bize kulak ver ki biz de sana kulak verelim!’ Bu sebeple Yüce Allah onları bundan men ederek, Hz. Peygamber’e hitap ederken mutlaka saygıya riâyet edilmesi gerektiğini beyan etmiştir. Nitekim Yüce Allah Nûr 25/63’te ‘Peygamber’i aranızda, birbirinizi çağırdığınız gibi çağırmayın’ buyurmuştur.

v. Âyette geçen رَاعِنَا râ‘ınâ ifadesi istila yoluyla bir hitaptır. Yüce Allah sanki şöyle buyurmuştur: ‘Kelâmımı dinle, gözet; ondan gafil olup başkasıyla meşgul olma! Hâlbuki انْظُرْنَا unzurnâ ifadesinde, gözetmeyi istemekten başka anlam yoktur. Ashâb, Hz. Peygamber’e sanki ‘Sözünde ve açıklama­larında anlayabileceğimiz kadar dur!’ demişlerdir.

vı. Yahudiler Yüce Allah’ın, رَاعِنَا râ‘inâ ifadesini ‘Sen ahmahlık yaptın’ manasına aldıkları için Allah Teâlâ bu ifadeyi yasaklamıştır.

vıı. Buradaki maksat, ‘ahmakça bir söz söyleme’ manasında olarak kabul edildiği için yasaklanmıştır.”(4)

Bu vesileyle son olarak şu hususu özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Burada geçen Râ‘inâ kelimesi, “bize riayet et” anlamında olumsuz mesajlı bir kullanımdır ve bazı yahudilerin müslümanlara yönelik hakaret içerikli ifadelerini dolaylı olarak hatırlatmayı amaçlamaktadır. Mesajın sanıldığı gibi “çobanlık”la yani “gütme”yle herhangi bir ilgisi yoktur. Çünkü “çobanlık” ve “gütmek” anlamına gelen kelime ra‘â yani r-‘a-y kökünden olduğu için onun emir kalıbı ır‘a şeklinde gelir. Oysa ayette söz konusu gelime “riayet” anlamına gelecek şekilde râ‘â-yurâ‘î-murâ‘ât-ri‘âyet kalıbının emir şekli olduğu için ra‘ı olarak getirilmiştir. Bu yüzden Yüce Allah “bize riayet et” demeyi, böyle bir ifadeyi söylemeyi yasaklamaktadır.

b) Âyette geçen انْظُرْنَاunzurnâ ifadesi “Bize bak” manasına gelmektedir. Bu kelimeye “Bizi bekle” veya “Bize zaman, mühlet ver”, “Bize karşı tahammüllü ol”(5) manası verenler de vardır. Ancak önceki ifadeyle de uyumlu olacak şekilde bu kelimenin anlamı “Bize bak, bizi görüp gözet, bizi koru, bizimle ilgilen” şeklinde anlaşılmalıdır.

c) Âyettekiوَاسْمَعُوا vesme‘û “dinleyin” emri ise “ona kulak verin”, “kabul ve itaat üzere sözü dinleyin” gibi anlamlar içermekte, Yahudilerin, Bakara 2/93 ve Nisâ’ 4/46’da da belirtildiği gibi peşinden isyan getirdikleri türden bir dinleme olmaması kast ediliyor demektir. Emredilen dinleme herhangi bir şekilde gevşek davranmamayı, ilgisizlik nedeniyle tekrar etmeyi gerektirmeyen bir ciddiyeti de içermektedir.

2. وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Kâfirler için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah kendi emir ve prensiplerine gerektiği gibi riayet etmeyen, onları inkâr eden, gereken ciddiyeti ve samimiyeti göstermeyen, alaycı ve inkârcı söz ve tavırlarıyla Hz. Peygamber’e dil uzatan kâfirler için elem verici bir azabın kaçınılmaz olacağını haber vermekte, bu anlamda bütün muhatapları dikkatli davranmaları noktasında uyarmaktadır.

Âyette yer alan عَذَابٌ اَل۪يمٌ “elem verici bir azap” ifadesi benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(6) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap içerikli olarak kullanılmaktadır.

ıı. Kitap Ehlinin ve Müşriklerin Ortak Tavrı

مَا يَوَدُّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ وَلَا الْمُشْرِك۪ينَ اَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَاللّٰهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Kitap ehlinden ve müşriklerden nankörlük yapanlar, Rabbinizden size herhangi bir hayır (iyilik) indirilmesini istemezler. Allah rahmetini dilediğine (layık olana) verir. Allah büyük lütuf sahibidir.”

Âyetteki مَا يَوَدُّ mâ yeveddü fiili “istemez”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkâr etmiş olanlar”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden”; وَلَا الْمُشْرِك۪ينَ ve le’l-müşrikîn kelimesi “ve müşriklerden de (istemez)”; اَنْ يُنَزَّلَ en yünezzele edilgen fiili “indirilmesini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “herhangi bir hayır”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; يَخْتَصُّ yehtassu fiili “tahsis eder, özel kılar”; بِرَحْمَتِه birahmetihî ifadesi “O’nun kendi rahmetini”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu cümlesi “dileyene/layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ zu’l-fadli’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük lütuf sahibi(dir)” demektir.

Burada kitap ehlinin ve müşriklerin risâlet konusundaki isteksizlikleri ve Yüce Allah’ın buna dair cevabı gündeme getirilmektedir.

1. مَا يَوَدُّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ وَلَا الْمُشْرِك۪ينَ اَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ “Kitap ehlinden ve müşriklerden nankörlük yapanlar, Rabbinizden size herhangi bir iyilik indirilmesini istemezler.” Yüce Allah önceki âyette müminleri uyararak kitap ehlinin söylediği türden râ‘ınâ kelimesini kullanmamalarını, bunun yerine “bizi gözet” anlamında unzurnâ ifadesini tercih etmeleri gerektiğini, bu prensibi inkâr edenler için elem verici bir azabın olacağını haber verdikten sonra, bu defa kitap ehlinin ve müşriklerin risâlet konusundaki ortak tutumlarına dikkat çekmektedir.

Âyette kitap ehlinden ve müşriklerden “kafir olanlarla yani nankörlük edenlerle” ilgili bilgi verilmektir. Bu ifadenin bir benzeri Beyyine 98/1’de zikredilmektedir. Anlaşılıyor ki kitap ehlinin ve müşriklerin hepsi değil de bir kısmı böyle davranıyorlardı. Diğer ihtimale göre ise âyette yer alan مِنْ min edatına beyâniyye manası verilmektedir. Bu durumda kitap ehlinin ve müşriklerin tamamının âyette sözü edilenleri yaşadıkları ifade edilmiş olmaktadır ki bu durumda âyetin tercümesi şöyle olur: “Kitap ehlinden kafir olanlar ve müşrikler size Rabbinizden daha hayırlı bir şeyin indirilmesini istemezler.” Orada da maksat kafirlik yapanların kimler olduğundan ziyade, nasıl kafirlik yaptıkları olduğu için biz meselenin bu yönünü inceleyeceğiz.

Yüce Allah hem kitap ehlinden olan kâfirlerin hem de müşriklerin müminlere en küçük bir hayrın dokunmasını istemediklerini, bu çerçevede dünyevi ihsan ve ikramın zirvesi demek olan risâlet görevinin Hz. Peygamber’e verilmesini de kesinlikle benimsemediklerini, bunu asla ve asla kabullenemeyeceklerini haber vermektedir. Bununla yetinmeyen bu kâfirler, Yüce Allah’ın risâlet görevini kimlere vermesi gerektiğini ifade edecek kadar da hadlerini aştıklarını çeşitli âyetlerde dile getirmekte, kendilerine en esaslı cevabı ise devam eden cümlede vermektedir.

Bu arada sûrenin bundan sonraki âyeti olan ve “nesh âyeti” diye de isimlendirilen âyetini de işte bu konu akışı içerisinde değerlendirmenin hayati bir önem arz ettiğini bu vesileyle hatırlatmak gerekmektedir.

Kitap ehlinden kâfir olanlar ve müşrikler herkesin kâfir olmasını isteyerek küfürde eşitlik arzusu içerisine girmişlerdi. Nisâ’ 4/89 ve Mümtehine 60/2’de bu durum ifade edilmekte ve Müslümanların da tıpkı kendileri gibi kâfir olmasını, böylece eşit konuma gelmelerini arzu ettikleri beyan edilmektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/90’da da belirtildiği gibi, kitap ehlinden olan kâfirler Hz. Peygamber’in onların içlerinden gelmemesine haset etmişler, kıskançlık göstermişler, Mekkeli müşrikler ise öncelikle arzu ettikleri şeyin melek peygamber olduğunu, ancak ille de insan olacaksa Zuhruf 43/31’de de zikredildiği gibi iki büyük şehirden bir kişiye bunun verilmesi gerektiğini belirtmişlerdi.

2. وَاللّٰهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Allah rahmetini dilediğine (layık olana) verir. Allah büyük lütuf sahibidir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında peygamverlik ve vahiy anlamında rahmetini dilediğine yani layık gördüğüne tahsis edeceğini, çünkü büyük lütfun sahibinin kendisi olduğunu beyan etmektedir.

a) وَاللّٰهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه۪ مَنْ يَشَآءُ “(Oysa) Allah, rahmetini dilediğine (layık olana) tahsis eder (özel kılar, verir).” Yüce Allah müşriklerin peygamberlikle ilgili beklentisini pek çok âyette ele almakta, genel anlamda peygamber olarak melek beklediklerini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen رَحْمَة rahmeh “rahmet” kelimesi, konu Hz. Peygamber’in risâletiyle ilgili olduğu için “peygamberlik” ve “vahiy” olarak yorumlanmalıdır.(7) Bu nedenle, Yüce Allah vahyi ve risâleti kimlere tahsis edeceğini gayet bildiğini, bir anlamda dilediğine yani layık gördüğüne bu büyük lütfu ihsan edeceğini bildirmektedir.

ı. Yüce Allah’ın peygamberliği dilediğine yani layık gördüğüne vereceği konusuna girmeden önce Mekkeli müşriklerin peygamber beklentileriyle ilgili kanaatlerini ifade etmekte yarar vardır. Bu bağlamda konuyla ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir.

- “Ona (Muhammed’e görebileceğimiz) bir melek indirilseydi ya!’ demişlerdi” meâlindeki En‘âm 6/8 ve ayrıca Furkân 25/7-8’de de geçtiği üzere, müşriklerin Hz. Peygamber’in risâlet göreviyle ilgili olarak çeşitli şartlar veya mucize istekleri ortaya koydukları beyan edilmektedir. Bu bağlamda Furkân 25/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?” İşte müşriklerin bu ve benzer istekler dile getirmelerinin sebebi, Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlamaları ve onun kendilerini tehdit ettiği azabı yapacak olan melekleri görme dilekleriydi.(8)

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istekleri bağlamında bu taleplerinde ne kadar hadlerini aştıklarını, ne kadar hadsiz davrandıklarını ortaya koymaktadır. Onların bu isteği En‘âm 6/8 ve Hicr 15/7’de de zikredilmektedir. Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te dile getirildiği gibi daha önce İsrailoğulları’nın Hz. Musa’dan istedikleri gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’den “Yüce Allah’ı ve melekleri önlerine getirmesini” talep etmişlerdi. Dahası, Mü’minûn 23/24 ve Fussilet 41/14’te geçtiği gibi Hz. Nuh’un kavmi ile helak edilen eski sapkın kavimlerin de peygamberlikle ilgili olarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde peygamber olarak melekleri indirebileceğini söyledikleri bildirilmektedir. Ayrıca, Mekkeli müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(9)

- Mekkeli müşriklerin melek peygamber beklentilerinin karşılanmaması üzerine bu defa insan peygamber olacaksa bunun iki büyük şehirden bir kişiye verilmesi gerektiğiyle ilgili olarak Zuhruf 43/31’de şöyle bir beyan yer almaktadır: “Dediler ki: Bu Kur’ân iki şehirden bir büyük adama indirilse olmaz mıydı?” Yüce Allah vahyi reddeden Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in peygamber olarak görevlendirilmesini de kesinlikle kabul etmediklerini beyan etmek üzere, bu Kur’ân’ın iki şehirden büyük bir kişiye indirilmesi gerektiğini dile getirdiklerini aktarmaktadır. Onlar vahyin ve risâletin yanlış kişiye geldiğini düşünmüş olacaklar ki Hz. Peygamber’in risâletle görevlendirilmesinin hata olduğunu ifade etmişlerdi. Onlara göre, risâlet aslında insanların değil, meleklerin göreviydi. Melek peygamberin gönderilmesi gerektiği beyan edilerek, bunun olmaması durumunda da en çok iki hatırlı kişiden birisine peygamberlik verilmesi gerektiğini söyledikleri bu âyette dile getirilmektedir.

En‘âm 6/8 ve 124’te de ele alacağımız üzere, Mekkeli müşrikler “melek peygamber” bekledikleri(10) için Hz. Peygamber’in risâletine karşı çıkmışlardı. Zuhruf 43/31’de belirtildiği üzere, eğer bir peygamber gönderilecekse bunun “iki büyük şehir” olan Mekke’den Velîd b. Muğîra veya Tâif’ten Urve es-Sakafî olması gerektiğini söyleyerek büyük bir hadsizlik yapmışlardı.(11) Onlara göre -hâşâ- Yüce Allah kime peygamberlik vereceğini bilememiş, yanlış kişiyi seçmişti. Sâd 38/8’de dile getirilen husus da bundan başkası değildir.

ıı. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin peygamber gönderilmesiyle ilgili beklentilerini beyan ettikten sonra, kendilerine çeşitli âyetlerde cevap vermektedir. Bununla ilgili olarak bazı âyetleri hatırlamak gerekmektedir.

- Daha önce yorumladığımız Bakara 2/90’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın kullarından dilediğine (peygamberlik) ihsan etmesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’ân’ı) inkâr ederek kendilerini alçak bir şeye satmaları (kendilerini harcamaları) ne kötü bir şeydir!” Yüce Allah Medine’deki kitap ehlinin ellerinde bulunan ilahi mesajda Hz. Peygamber’in risâletini ve Kur’ân’ın gönderileceğini bilmelerine rağmen bunu inkâr etmeleri, bu gerçeğin üzerini örtmeleri nedeniyle kendilerine lanet edeceğini bildirdikten sonra onların bu tavrının ne kadar kötü bir alış veriş olduğunu işte bu âyette dile getirmektedir.

- Burada hatırlatılması gereken âyetlerden birisi En‘âm 6/124’tür. Çünkü bu âyette Yüce Allah müşriklerin peygamber algısını net bir şekilde cevaplamaktadır. Âyet şöyledir: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, risâlet kurumunu ve gönderilen peygamberleri beğenmeyenlerin görüşlerini reddetmekte ve kime peygamberlik vereceğini kendisinin gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Burada geçen اَعْلَم a‘lem ism-i tafdîli Yüce Allah için kullanılınca “daha iyi bilen” manasından öte, “gayet iyi, çok çok iyi, tek iyi bilen” manasında yorumlanmalıdır.

En‘âm 6/124’te kullanılan risâlet kelimesi nedeniyle, hem yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/105’te hem de Zuhruf 43/32’de geçen رَحْمَة rahmeh kelimesinden maksadın “peygamberlik” olduğu anlaşılmaktadır. Bu âyetlere ilave olarak, Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiğini gösteren ifadeler Nahl 16/2, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te de yer almaktadır. Çünkü “peygamberlik vehbî (Allah’ın ihsan ettiği) bir kurumdur; kesbî (çalışılarak kazanılan bir rütbe) değildir.”

- Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Zuhruf 43/32’dir: “Rabbinin rahmetini onlar mı paylaştırıyorlar?” Buradaki hemze edatı inkârî bir konumdadır. Bu nedenle, cümlenin manası “Onlar Rabbinin rahmetini taksim edemezler” şeklindedir.(12) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin iki şehirden kendilerince hatırlı gördükleri iki insandan birisine peygamberlik verilmesi gerektiği beklentilerini aktardıktan sonra, bu cümlede kendilerine cevap vermekte, bu bağlamda Allah’ın rahmetini onların taksim edemeyeceğini ifade etmektedir. Risâlet kurumu Yüce Allah’ın seçimine bağlı bir kurumdur ve Yüce Allah dilediğini, layık gördüğünü peygamber olarak görevlendirmiştir.

b) وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Allah, büyük lütuf sahibidir.” Bakara 2/90’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah bir lütuf olarak sunduğu risâlet görevini dilediğine yani layık gördüğüne vereceğini beyan etmekte, gerekçesini de kendi zatının büyük lutfun sahibi olmasına bağlamaktadır. Büyük lütfun sahibi Yüce Allah olduğuna ve peygamberlik de O’ndan gelen bir lütuf olduğuna göre, her konuda olduğu gibi bu konuda da tasarruf yetkisi sadece ve sadece Yüce Allah’ındır. İsrâ’ 17/87’de de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e risâlet vermesi hiç şüphesiz ona olan çok büyük bir ihsanı ve ikramıdır.

ııı. Neshe Dair Temel Kural ve Allah’ın Erişilmez Gücü

مَا نَنْسَخْ مِنْ اٰيَةٍ اَوْ نُنْسِهَا نَاْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَآ اَوْ مِثْلِهَا اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Biz bir ayetten her neyi nesh eder veya unutturursak daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin ki Allah her şeye gücü yetendir. Göklerin ve yerin otoritesinin yalnızca Allah’a ait olduğunu bilmez misin? Sizin için Allah’a rağmen dost da yardımcı da yoktur.”

Buradaki مَا نَنْسَخْ mâ nensah fiili “neshedersek, silersek”; مِنْ اٰيَة min âyetin ifadesi “herhangi bir âyeti, risâleti, herhangi bir ayetten bir şeyi”; اَوْ نُنْسِهَا ev nünsihâ ifadesi “yani (veya) onu unutturursak”; نَاْتِ ne’ti fiili “getiririz”; بِخَيْرٍ bi hayrin ifadesi “daha hayırlısını”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”;اَوْ مِثْلِهَا ev mislihâ ifadesi “ya da onun benzerini”; اَلَمْ تَعْلَمْ elem ta‘lem sorusu “bilmedin(iz) mi”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi “gücü yeten(dir)”; اَلَمْ تَعْلَمْ elem ta‘lem sorusu “bilmedin(iz) mi”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin egemenliği, hükümranlığı”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (hükümranlığı)”; وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin ifadesi “ne herhangi bir dost”; وَلَا نَص۪يرٍ ve lâ nasîrin ifadesi ise “ne de herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ilahi mesajları dilediği biçimde şekillendirebileceği, buna gücünün yeteceği, hükümranlığın yegâne sahibi olduğu ve O’nun dışında gerçek dost ve yardımcının bulunmadığı gündeme getirilmektedir.

1. مَا نَنْسَخْ مِنْ اٰيَةٍ اَوْ نُنْسِهَا نَاْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَآ اَوْ مِثْلِهَا اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Biz bir ayetten her neyi nesh eder veya unutturursak daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin ki Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah kitap ehlinin ve müşriklerin ortaklaşa olarak istemedikleri şeyin “vahiy ve risâlet” olduğunu, O’nun ise risâlet ve vahiy anlamında rahmetini dilediğine tahsis edeceğini, çünkü büyük lütfun sahibinin kendisi olduğunu beyan ettikten sonra, herhangi bir âyeti yani risâleti nesheder yani unutturursa yerine daha hayırlısını veya en azından dengini getireceğini, buna gücünün yeteceğini ifade etmektedir.

Âyetin ikinci cümlesinde yer alan اَلَمْ تَعْلَمْ elem ta‘lem ifadesinde muhatap her ne kadar Hz. Peygamber olsa da maksat bu gerçeği inkâr etmek isteyen herkestir. Bu nedenle, biz de tercümede “Bilmez misin(iz)” ifadesini tercih ettik. Hem burada hem de bir sonraki âyette yer alan bu ifadede muhatabı özel olarak “Hz. Peygamber” olarak kabul edersek o zaman da maksadın “Bilirsin ki” şeklinde olduğunu ifade etmeliyiz.

Âyette geçen نَنْسَخْ nensah fiili bağlamında neshle ilgili detaylı bilgi vereceğiz. Ancak نُنْسِ nünsi fiilinin n-s-y kökünden A‘râf 7/51, Tevbe 9/67, Tâhâ 20/126 ve Haşr 59/19 gibi âyetlerde de geçtiği gibi “unutturmak” veya n-s-e kökünden Tevbe 9/37’de olduğu gibi “ertelemek” manasına geldiğini beyanla yetinmek istiyoruz. “Ertelemek” manasına alındığında söz konusu fiilin نَنْسَأَ nensee şeklinde okunduğunu belirtmek gerekir.(13) Bu arada söz konusu fiilin daha başka okunuş şekillerinin bulunduğu da ifade edilmektedir.(14) Âyette iki kez geçen اَوْ ev edatlarının manasının “veya” şeklinde olmasına karşın tefsîriyye manasında “yani” anlamında yorumlanmasının da mümkün olduğunu beyan edebiliriz.

a) Bu âyet klasik “nesh teorisi”nin Kur’ân’daki en önemli delili olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle biz de bu âyet hakkında bazı kanaatlerimizi dile getirmek istiyoruz.

- “Nesh ” Kavramı

ı. Nesh kavramıyla ilgili olarak onun kelime ve terim anlamlarını, genelde ve Kur’ân’da nesh türlerini ve Kur’ân’da neden neshin olamayacağı konularını ele almak istiyoruz.

1. Bilinen ve kabul edilen manada nesh kelimesi “silmek”, “iptal etmek”, “nakletmek”, “değiştirmek” gibi anlamlara gelmektedir. “Rüzgâr kavmin izlerini silip yok etti” veya “Güneş gölgeyi giderdi” ifadelerinde olduğu gibi, nesh kelimesi bir iptal ve giderme manası vermektedir. Dahası, Hacc 22/52’de geçtiği üzere “Yüce Allah şeytanın vahye karıştırmak istediği şeyleri nesheder yani siler” beyanındaki nesh de bu anlama gelmektedir. Bu kelimenin istif‘âl kalıbından gelen kullanımı olan istinsâh ise “nakletmek”, “çoğaltmak” manasına gelmekte ve bu haliyle Câsiye 45/29’da zikredilmektedir.

Terim olarak nesh, “Şer’î bir hükmün yine şer’î bir delille iptal edilmesi, kaldırılması” olarak tarif edilmektedir. Buna göre neshin meydana gelebilmesi için öncelikle hükmü kaldırılacak bir âyet, ardından da hüküm kaldıracak bir delil bulunmalıdır. Hükmü kaldırılan âyete mensûh, hüküm kaldıran delile nâsih, bütünüyle bu olaya ise nesh adı verilmektedir. Kabul edilen haliyle belirtilmelidir ki bir hükmün kaldırılabilmesi için öncelikle onun bir süre uygulanması gerekmektedir. Bu nedenle, mensûh hüküm önce, nâsih delil ise sonra gelmiş olmalıdır ve her ikisi arasında bir zaman farkı bulunmalı, ikisi aynı anda indirilmiş olmamalıdır. Dahası, mensûh hüküm ile nâsih delil arasında mutlak bir zıtlık bulunmalı, ikisi bir arada hiçbir şekilde uygulanamamalıdır. Yine kabul edilen haliyle belirtilmelidir ki nesh inanç ve kıssalarda, ibret ve delillerde söz konusu edilmemeli, sadece hükümlerde, bir anlamda şeriatın esaslarında geçerli olabilmektedir.(15)

2. Neshi kabul edenlerin ortaklaşa dile getirdiği hususlardan birisi “genel” manada neshin beş çeşit olduğudur. Buna göre;

“Kur’ân’ın Kur’ân’la”,

“Kur’ân’ın sünnetle”,

“Sünnetin Kur’ân’la”,

“Sünnetin sünnetle” ve

“Geçmiş şeriatlardaki hükümlerin Kur’ân’la neshi”nden söz edilmektedir.

- Aşağıda zikredeceğimiz üç başlığın dışında Kur’ân’da herhangi bir âyetin başka bir âyeti neshetmesi düşünülemeyeceği gibi sünnetin Kur’ân’ı neshedebileceği iddiası ise akla ziyan bir kabul olarak görülmelidir. Hem “Kur’ân’ın Kur’ân’ı neshi” hem de “Kur’ân’ın sünnetle neshi”yle ilgili olarak ileri sürülen konuların her birinin açıklaması ve âyetlerin hükümsüz olmadığının yorumu mutlak surette vardır. İşte bu bağlamda ortaya koymaya çalışacağımız noktalardan birisi de budur.

- “Sünnetin Kur’ân’la neshi” bağlamında Kudüs’e doğru namaza durulması sünneti Mescid-i Harâm’a yani Kâbe’ye dönülmesi emri ile Kur’ân tarafından nesh edilmiştir.

- “Sünnetin sünnetle neshi” konusunda, Hz. Peygamber’in mezar ziyaretlerini önce yasaklayıp sonra serbest bırakması(16) örneğinde olduğu gibi “sünnet sünneti” nesh edebilir. Elbette mezar ziyaretlerinin yasaklanmasının gerekçesi mezarlarla övünmek veya onlardan bir şeyler beklemek olunca, gün gelir aynı sıkıntı meydana gelirse aynı yasak yeniden söz konusu edilebilir. Anlaşılıyor ki maksat gerekçeler üzerinde durup hükümlerin şartlara göre uygulanmasıdır. Bu haliyle bakılınca, neshin aslında bir “tahsis” olduğunu söylemek gerekmektedir.

- Eğer bir şeriattaki herhangi bir hüküm silinmiş, gizlenmiş veya unutturulmuş ise onun bir sonraki şeriatta aslına dönüştürülmesi anlamında nesh gerçekleşmiş olabilir. Âl-i İmrân 3/50, 93, Maide 5/15 ve En‘âm 6/146’da verilen bilgiler bu türden bir işlemin delilleri arasında yer almaktadır. Özellikle bu âyetlerde verilen bilgilerden hareketle, eski milletlerin kendilerine belirlenen dini hükümleri bozdukları, kendilerinin bunu yasak haline getirdikleri, sonrasında ise aslına döndürülmenin gerçekleştirildiği ifade edilmelidir. Bu noktada A‘râf 7/157 ve Nahl 16/64’teki ifadeleri de hatırlamakta yarar vardır.

3. Konunun ele alındığı hemen her yerde dile getirildiği gibi Kur’ân’da üç tür neshten söz edilmektedir.

a) “Metni bâkî, hükmü mensûh ayetler”. Böyle bir şey asla ve asla söz konusu olamaz. Bununla ilgili bazı ayetleri hatırlamak gerekmektedir:

ı. Nesh iddiası Kur’ân’da çelişkinin olmadığı beyanını içeren Nisâ’ 4/82’ye açıkça aykırıdır. Ayet şöyledir: “Onlar Kur’an’ı iyice düşünmüyorlar mı? O, Allah’tan başkası katından (gönderilmiş) olsaydı, elbette onda birçok çelişki bulurlardı.” Tedebbür, satırı okuyup satır arasını görebilmek; söylenenden hareketle söylenmek isteneni anlayabilmek; arka plandaki Rabca anlam örgüsünü ve derin anlam ilişkisini çözebilmek; kelimelerin ve kavramların köküne inebilmek; hayatın geçmiş dönemleriyle ilgili araştırmalar yapıp tedbir almayı başarmak gibi farklı bir okuyuşun adıdır. İşte Yüce Allah Kur’an’ın bu şekilde okunmamasını eleştirmekte, tedebbürün Kur’an’ı doğru anlamadaki önemine dikkat çekmektedir. Eğer böyle bir okuma gerçekleştirilirse Kur’an’da çeliş ki olmadığı, ayetler arasında herhangi bir zıtlığın bulunmadığı kolayca fark edilebilecektir.

ıı. Konuyla ilişkili olacak şekilde Hûd 11/1-2’de şöyle buyrulmaktadır: “Elif. Lâm. Râ. (Bu), Allah’tan başkasına ibadet etmemeniz için (doğru) hüküm veren, her şeyden haberdar olan (Allah) tarafından ayetleri sağlamlaştırılmış, sonra da açıkça ortaya konulmuş bir kitaptır. (De ki:) “Şüphesiz ki ben O’nun tarafından size (gönderilmiş) bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim.” İşte bu ayet Kur’an ayetlerin sapasağlam korunduğunu, herhangi bir iptalin söz konusu olmadığını göstermektedir.

ııı. Benzer mesajlar Hacc 22/52 ile Fussilet 41/42’de de yer almakta, Yüce Allah’ın bütün ayetlerini güvenceye aldığını, kitabı açık gizli hiçbir şeyin iptal edemeyeceğini beyan etmektedir. Şüphe yok ki Hicr 15/9’da da Kur’ân’ın bizzat Allah tarafından korunmakta olduğuna dikkat çekilmekte, vahyi zedeleyecek herhangi bir durumun olamayacağına vurgu yapılmış olmaktadır.

ıv. “Nesh” iddiası Hacc 22/51, Sebe’ 34/5 ve 38’de verilen bilgilere muhatap olma manasında mutlak surette yeniden değerlendirilmelidir. Çünkü söz konusu bu üç ayette de Yüce Allah’ın ayetlerini aciz kılamaya çalışanların korkunç bir akıbeti hak etmiş olacakları bildirilmektedir. İşte bu tür ayetlerde verilmek istenen mesaj, Kur’an metninin herhangi bir şekilde metin olarak da mesaj olarak da iptal edilemeyeceğini, hükümsüz bırakılamayacağını göz önüne sermektedir.

v. Kâf 50/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Benim huzurumda söz değiştirilmez; ben kullara asla zulmedici değilim.” İşte bu ayet, klasik kabule göre “bir ayetin hükmünün iptal edilmesi” manasında değerlendirilen “nesh”in, en azından ayetler arasında olamayacağının en açık delillerindendir. Çünkü nesh eğer hükmün tamamen iptali anlamına geliyorsa ve onun yerine başka bir hüküm geliyorsa bu durumda hüküm değiştirilmiş olacağı için ayette verilen mesaj bunun mümkün olmadığının apaçık delilidir. Ancak nesh eğer hükmün belli şartlara tahsisi yani özel kılınması ise o zaman elbette sorun yoktur.

b) “Hükmü bâkî, metni mensûh âyetler”. Bazı rivayetlerde geçen recm iddiası buna delil olarak sunulmaktadır.(17) Kur’an’da yer almayan böyle bir metnin Kur’an’da yer alan herhangi bir ayeti hükümsüz bırakması, bazı ayetleri tahsis etmesi gibi iddialar Kur’an metninin güvenilirliğini zedelemektedir. Dahası bu metnin hangi ayeti nesh ettiğinde ittifak da edilmemiştir.

c) “Metni de hükmü de mensûh âyetler”. “Âdemoğlunun iki vâdi dolusu altını olsa üçüncüsünü, üçüncüsü olsa dördüncüsünü isteyeceği, onun karnını toprağın dolduracağı”nı içeren metin(18) bu tür neshin örneği olarak zikredilmektedir. Aslında hadis olan bu metnin neyi neshettiği ise bilinmemektedir.

Bütün bunların Kur’ân bünyesinde herhangi bir geçerliliğinin bulunması imkân dâhilinde değildir. Özellikle metni mensûh hükmü bâkî âyetlerle hükmü de metni de mensûh âyetlerin Kur’ân’da bulunduğu iddiası Kur’ân’ın yazdırılması ve koruma garantisine alınması gerçeğiyle taban tabana zıttır.

4. Kur’ân Kur’ân’la nesh edilemez; çünkü nesh bir iptal ve iki âyet arasındaki bir zıtlığın giderilmesi kurumudur. Oysa Nisâ’ 4/82’ye göre Kur’ân’da hiçbir ihtilaf yani çelişki bulunmamaktadır. Kur’ân’da nesh iddiası bu âyete açıkça aykırıdır. Durum böyle olunca, bir çelişki demek olan neshin Kur’ân’da bulunması, yani Kur’ân’da hükmü ve modası geçmiş âyetin bulunması ihtimali söz konusu edilmemelidir. Şurası kesin olarak bilinmelidir ki Kur’ân’da her bir âyetin mutlak surette bir yönüyle uygulanabilme imkânı vardır. Bazı âyetler genel hüküm içerse de bazılarında özel şartlar söz konusu edilmiş olabilir. Ancak mutlak manada hükmü ebediyyen iptal edilmiş hiçbir âyet yoktur.

Fussilet 41/42’de beyan edildiği üzere, Kur’ân’ı hem bütün olarak hem de parça parça halinde iptal edici açık veya gizli hiçbir şeyden söz edilemez. Bütün bu hususları içerecek şekilde, nesh herhangi bir âyetin işlevsiz bırakılması manasına geleceği için âyetlerin aciz bırakılması kaçınılmaz olmaktadır ki böyle bir durum Hacc 22/51, Sebe’ 34/5 ve 38’de son derece korkunç bir kabul ve işlem olarak tanıtılmakta, sahipleri cehennemlik olmakla nitelendirilmektedir.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Kur’ân’da her bir âyet ya doğrudan veya dolaylı olarak, ya hüküm açısından veya mesaj açısından mutlaka herkesi her zaman ilgilendirmektedir; dolayısıyla, herhangi bir âyet geçersizlik ve etkisizlikle kesinlikle nitelendirilmemelidir.

ıı. Bir âyette verilmek istenen mesajın ne olduğunu doğru anlayabilmek için âyeti bağlamına uygun bir şekilde ele almak, onu bağlamından koparmamak gerekmektedir. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/106. âyette geçen اٰيَة âyeh kelimesi de Kur’ân cümleciği veya Kur’ân’daki herhangi bir hüküm değil, daha önce yorumladığımız Bakara 2/105. âyetin de delâletiyle önceki şeriatlardaki bazı risâlet öğretileridir, yani onlardaki bazı hükümlerdir veya öncekilere gönderilmiş olan risâlet öğretilerinin tamamıdır, şeriattır. Bu tür hükümlerde insanların müdahalelerinin düzeltilmesi kast ediliyor olmalıdır.

Sanıldığı gibi, burada konu Kur’ân’daki herhangi bir hükmün iptali veya unutturulması değildir. Önceki âyette vurgulanan husus, kitap ehlinden ve müşriklerden kâfirlerin bu son ümmete indirilmesini istemedikleri şeydir. Dolayısıyla onlar ne herhangi bir hükmün iptaliyle ne de yeni bir hükmün gelmesiyle ilgileniyorlardı. Onların indirilmesini istemedikleri şey bütünüyle vahiy idi yani Hz. Peygamber’in risâletiydi.

En‘âm 6/124’te de beyan edildiği üzere, Yüce Allah onların istemediği şeyi, yani risâlet rahmetini dilediğine vereceğini beyan ederek, konuyu Kur’ân’daki nesihle değil, önceki şeriatlerde insanların değiştirdiği bazı hükümlerin iptaliyle ilişkilendirmektedir. Benzer şekilde Yüce Allah’ın risâleti dilediğine vereceği konusu Bakara 2/90 ve Zuhruf 43/32’de ele alınmakta, bu anlamda muhatapların isteğinin değil, kendi iradesinin belirleyici olduğu mesajını vermektedir.

ııı. Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet aslında bir hüküm cümlesi değil, şart ve cevaptan oluşan bir durum tespitidir.(19) Buna göre, âyette mutlak manada kesinleşmiş bir şeyden değil de meydana gelirse, bunu Yüce Allah’ın gerçekleştireceği mesajı verilmek istenmektedir. Nitekim şart ve cevap cümlelerinden oluşmasına rağmen gerçekleşmeyen, sadece belli konularda muhatapların uyarılması amaçlanan kullanım örnekleri de vardır. Bakara 2/120, 145, En‘âm 6/88, 116 ve Zümer 39/65 gibi âyetler bunun en güzel örnekleri arasında yer almaktadır. Yüce Allah kitap ehlinin karşı çıkışını reddetmek üzere risâleti yenileyip vahyi ve risâleti belirleme yetkisinin ve gücünün sadece kendisinde olduğunu, eğer meydana gelecekse bunu da sadece kendisinin yapabileceğini ifade etmek istemektedir.

ıv. Nesh, esasında bir hükmü ebediyyen iptal olarak değil de bazı âlimlerimizin de kabul ettiği gibi tahsîs yani onu belli şartlara özel kılmak olarak anlaşılırsa o zaman Kur’ân’da hükümsüz hiçbir âyetin bulunmadığı kolaylıkla anlaşılmış olacaktır. Şartlar değiştikçe, hükmün uygulanmasını engelleyen durum ortadan kalkınca âyetin uygulanması yeniden devam eder; böylece Kur’ân’da mutlak manada uygulanamaz veya artık uygulanmaması gereken herhangi bir âyetin bulunmadığı ortaya çıkmış olur.

v. Yüce Allah, Bakara 2/106. âyetin sonunda اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ Bilmez misin(iz) ki Allah her şeye kâdirdir” buyurmaktadır. Burada hakîm gibi “hüküm koyma” veya “hüküm değiştirme” anlamında bir sıfatın değil, her şeye, bağlam gereği risâlet vermeye gücünün yetmesi anlamında قَد۪ير kadîr, yani kudret sıfatı zikredilmektedir. Sözün özü şudur: Bakara 2/106’da dile getirilen mesele risâlettir, yoksa bahsi geçen konu Kur’ân hükümlerinin neshi değildir; çünkü oradaki اٰيَة âyeh kelimesi Kur’ân cümleciği değil, risâlet anlamına gelmektedir.

vı. Konuyu ele aldığımız bu âyetin tefsiri bağlamında özellikle belirtmeliyiz ki bu âyetin indirildiği Medine döneminin bu ilk yılında bilinen anlamda herhangi bir “nesh” problemi kesinlikle söz konusu değildi. Muhataplar bugün tartışılan anlamda “nesh” diye bir konudan haberdar bile değillerdi; çünkü zaman, konum ve ihtiyaçlar noktasında böyle bir konu başlığı kesinlikle söz konusu değildi. İnsanlar daha sonra çeşitli konularda karar verdikten sonra kendilerine delil arayışına girerek kelimeleri ve kavramları iniş yeri, zamanı ve şartlarını dikkate almadan, dahası konu bağlamına dikkat etmeden çeşitli sonuçlar çıkarmışlar, sonra da bunu kabul etmeyenleri en şiddetli şekilde eleştirmekten de geri durmamışlardır.

vıı. Tekrar ve sonuç olarak belirtelim ki Bakara 2/106. âyetin indirildiği dönemde şimdilerde tartışılan anlamda herhangi bir “nesh” konusu yoktu; âyetteki maksat ise yeni bir risâletin gönderilme ilkesi hakkında muhatapları bilgilendirmektir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) Konuyla ilgili olarak Kur’ân’da neshin meydana geldiğini kabul edenlerin delil olarak ileri sürdüğü âyetlerden birisi de Nahl 16/101’dir: “Biz bir âyetin yerine başka bir âyeti (getirip)) değiştirdiğimiz zaman -ki Allah, neyi indireceğini çok iyi bilir- ‘Sen ancak bir iftiracısın’ dediler. Hayır; onların çoğu (gerçeği) bilmezler.” Yüce Allah bir âyetin yerine başka bir âyet değiştirdiğinde esasında neyi indirmekte olduğunu gayet iyi bilmesine rağmen Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i kendisine iftira atmakla itham ettiklerini haber vermektedir.

ı. Şu hususu belirtelim ki Nahl sûresi ve elbette onun 101. âyeti Mekke dönemine ait olduğu için, o dönemde nesh denen teorinin herhangi bir pratik örneğinin bulunmadığı, hatta Mekke döneminde nesh diye herhangi bir konunun gündemde olmadığı bilinmektedir. Esasında, nesh hükümler arasında meydana geldiği kabul edilen bir mesele olduğu ve Mekke döneminde de henüz ahkâm âyetleri söz konusu olmadığı için burada neshten söz edilmesi doğru değildir.

Müşrikler gelen âyetlerle ilgili olarak herhangi bir seçim yani beğenip beğenmeme konumunda da değillerdi. Onlara göre vahyin tamamı Hz. Peygamber’in veya bir beşerin sözüydü. Nitekim bu âyetten sonraki âyetlerde de konu bu şekilde devam etmekte, Yüce Allah benzer iddia sahiplerine susturucu cevaplar vermektedir. Durum böyle olunca, Nahl 16/101. âyette ele alınan konunun Kur’ân bünyesindeki nesih yani bir değiştirme olmadığı açıktır.

ıı. Nahl 16/101. âyette geçen اٰيَة âyeh kelimelerinin ne anlama geldiği de çok önemlidir. Buna göre, genelde bazı âlimler bu kelimeye Kur’ân cümleciği manasında “âyet” dedikleri için bu âyeti klasik nesh teorisinin delili olarak kabul etmişlerdir.(20) Bu bir görüş olsa da bu âyet bilinen manada neshin şartlarını taşımamaktadır. Burada geçen اٰيَة âyeh kelimeleri de tıpkı yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/106’da olduğu gibi aslında “risâlet, risâlet öğretisi” anlamına gelmekte ve orada da vahyin tamamı konu edinilmektedir. Çünkü orada tartışılan mesele Kur’ân’daki herhangi bir hükmün değiştirilmesi değil, vahyi Hz. Peygamber’in başkasından öğrendiği iddialarına Yüce Allah’ın cevap vermesidir. Nahl sûresinin 101-105. âyetlerinde ele alınan konu bütünlüğü meseleyi bu şekilde kabul etmemizin zorunluluğunu göstermektedir.

İddia vahyin bir insandan öğrenildiği şeklindedir; verilen cevap ise bunu Yüce Allah’ın Cebrâil (as) aracılığıyla Hz. Peygamber’e indirmesidir. Takdir edileceği üzere, Mekkeli müşriklerin de Medine’deki kitap ehlinin de problemi Hz. Peygamber’in risâletidir; onlar vahyin kaynağı noktasında derin bir inkâr içindeydiler; dolayısıyla karşı çıktıkları şey Kur’ân’daki herhangi bir hükmün kaldırılması veya değiştirilmesiyle ilişkili olarak algılanmamalıdır.

ııı. Nesh taraftarlarının iddiası eğer doğru olsaydı, o zaman burada bir tebdîlden değil de açıkça “nesh”ten söz edilirdi ki durum böyle de değildir. Tebdîl “başkasının yerine koymak şartıyla bir şeyi yerinden kaldırmak” demektir. Âyetin tebdîli ise yerine başka bir âyet konulmak suretiyle bir âyetin kaldırılmasıdır. Nesh taraftarları Kur’ân’da bir ayetin kaldırılıp yerine başka bir ayetin gelmesinden ziyade, nesheden ve neshedilen âyetlerin Kur’ân’da birlikte mevcut olduğunu ileri sürmektedir.

Esasında Nahl 16/101. âyet geldiğinde Müslümanların gündeminde “neshedilen veya nesheden âyet” diye bir konu yoktu. Dahası, bu âyet indirildiğinde “hangi ayetin yerine hangi ayetin getirildiği” noktasında herhangi bir soru sorulduğu da bilinmemektedir. Nesh taraftarları bile bu âyeti izahlarında hangi âyetlerin bu noktada söz konusu edildiğine dair herhangi bir açıklamada bulunmamışlardır. Çünkü bu dönemlerde toplumsal hayata dair prensipler veya hükümler henüz indirilmediği için herhangi bir hükmün değiştirilmesi gibi bir zorunluluktan da asla söz edilemez.

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/27’de şöyle buyrulmaktadır: “O’nun kelimelerini değiştirebilecek yoktur. O’ndan başka bir sığınak da bulamazsın.” “Allah’ın kelimeleri”nden maksat, O’nun sözleri, hükümleri, vaatleri, prensipleri manasına alınmalıdır. Hiçbir güç veya kuvvet Yüce Allah’ın koyduğu prensipleri değiştiremez. Âyetin bu cümlesi Kur’ân’da neshin bulunduğunu iddia edenlere iyi bir cevap teşkil etmektedir. O’nun hükümlerini hiç kimse değiştiremez; hiç kimse vahiyde eksiklik veya fazlalık yapamaz vesselâm.(21) Eğer herhangi bir müdahale girişimi söz konusu olursa o zaman başta Hz. Peygamber olmak üzere hiç kimsenin Yüce Allah’tan başka sığınılacak yer bulamayacağı Kehf 18/27’de bildirilmektedir.

ıv. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, içinde şiddet içeren bir âyet inip onun peşinden daha yumuşak içerikli bir âyet indiğinde Kureyş kâfirlerinin “vallâhi Muhammed taraftarlarıyla alay ediyor; bugün bir şey emrediyor, yarın aynı şeyi yasaklıyor. O bütün bunları kendiliğinden söylüyor” dedikleri nakledilmektedir.(22) Bu ifadelerinde Hz. Peygamber’e bunları ‘Âbis ile Yesâr’ın öğrettiği de yer almaktadır.(23) Bütün bu ifadeler bilinen anlamda neshin şartlarıyla uyumlu değildir; çünkü konu vahyin kaynağıyla ilgilidir.

Bu durumda söz konusu ifadede geçen âyeh kelimelerinin aslında eski kitaplarda veya şeriatlarda yer alan bir hüküm olduğu söylenebilir. Dahası Bakara 2/105-106’da yer alan bilgilere bakıldığında, tartışılan konunun Kur’ân’da bir meseleden ziyade, bütünüyle risâlet ve vahiy olduğu kolayca anlaşılmaktadır. Esasında bu âyetleri En‘âm 6/124 ve Zuhruf 43/32 ışığında ele alırsak meselenin kapalı hiçbir tarafı kalmamaktadır. Çünkü bu âyetlerde ve Mekkeli müşriklerin karşı çıkışlarında mesele neshedilen herhangi bir âyetin nesh durumu değildi.

Bakara 2/105’teki bilgilere göre, kitap ehlinden ve müşriklerden kâfirlerin Müslümanlara daha hayırlı bir şeyin indirilmesini istemedikleri beyan edildikten sonra, Yüce Allah’ın rahmetini dilediğine tahsis edeceği, çünkü büyük ihsan ve ikram sahibinin kendisi olduğu ifade edilmektedir. İşte Nahl 16/101. âyette de konusu edilen şey, kitap ehlinden kâfirlerin ve müşriklerin ortaklaşa istemedikleri şeydir ki o da Hz. Peygamber’in risâletidir; bütünüyle vahiydir, Kur’ân’dır. Yoksa onların herhangi bir âyetin indirilmesi ya da değiştirilmesiyle bir ilgileri yoktu.

c) Kur’ân’da fiilen neshin gerçekleştiğini kabul edenlerin üçüncü delili ise Ra‘d 13/39’dur: “Allah dilediğini siler, (dilediğini de) sabit bırakır. Bütün kitapların aslı onun yanındadır.” Risâlet konusunun işlendiği bir bağlamda gelen bu âyeti bağlamından kopartarak yorumlamak doğru değildir; âyeti içinde bulunduğu bağlama uygun olarak yorumlamak gerekmektedir. Bu çerçevede şunu söyleyelim:

ı. Yüce Allah dilediği mesajı silebileceği gibi sabit de bırakabileceğini beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/106’da da dikkat çekilen husus budur. Önceki mesajların içerisinde az da olsa birtakım değişikliklerin olması mümkündür; ancak bu bütünüyle bir iptal manasına gelmez. Kaldı ki değiştirilenler insanoğlunun kendi tercihlerini Yüce Allah’ın bir anlamda ceza olarak onaylaması, sonra da ümmetler değişip uzun süreler geçtikten sonra eski onaylamaların yani cezanın kaldırılması olarak düşünülebilir. Bu noktada Âl-i İmrân 3/50, 93, En‘âm 6/146, A‘râf 7/157 ve Nahl 16/64 gibi âyetlerdeki mesajları hatırlayabiliriz.

ıı. Bu âyette verilen mesajların içerisinde insanların amellerinin silinmesi veya sabit bırakılması, amellerle ilgili sürelerin kaldırılması veya bırakılması, Mekkelilerin küfürlerinin kaldırılması veya sabit bırakılması da vardır. Yüce Allah’ın bazı rızıkları kaldırıp bir kısmını bırakması, bela ve sıkıntıların silinmesi veya sabit bırakılması da bu türdendir. İnsan hayatındaki değişimler, bebekliğin bitip çocukluğun başlaması, çocukluğun bitip gençliğin, gençliğin bitip yetişkinliğin, beraberinde erişkinliğin yaşlılığa dönüşmesi ve nihayet ölüm de bu noktada hatırlanabilir.

Burada sözü edilen silinip sabit bırakılma tabiatta silinip giden veya sabit kalan ya da zaman zaman bulunup zaman sonra silinen, sonra yeniden meydana gelen değişim ve dönüşümler de olabilir. Bazı canlı türlerinin silinip bazılarının kalması veya aynı türün bir süre silinip sonra yeniden sabit kalması gibi haller de bu çerçevede ele alınabilir. Güneş’in, Ay’ın ve yıldızların günlük doğup batma hareketlerine, mevsimlerin değişiminden topraktaki dönüşüme varıncaya kadar meydana gelen her bir şey bu noktada hatırlanabilir.

Dahası, toplumların varlığını devam ettirmesi ve sonunda silinmeleri gibi toplumsal yasalar da bu çerçevede söz konusu edilebilir. Nihayet dünyanın silinip âhiretin kalması da bu noktada akla gelebilir.(24)

ııı. Yüce Allah ilâhi yasalarındaki değişimlerin kaynağını اُمُّ الْكِتَاب ümmü’l-kitâb yani “Ana Kitap” olarak belirlemektedir ki bu tamlama Âl-i İmrân 3/7, Ra‘d 13/39 ve Zuhruf 43/4’te yer almaktadır. Önceki cümlede konuyu ilâhi mesaj bağlamında düşündüğümüzde o zaman buradaki Ana Kitâb’ın da vahyin kaynağı manasına geldiğini söylemeliyiz. Muhtemelen buradaki maksat Levh-i Mahfûz’dur;(25) Yüce Allah’ın ezeli ilmidir. Değişecek, değişmeyecek her ne varsa hepsi O’nun kontrolündedir; O’nun bilgisindedir.

Vahyin bütün peygamberlere gönderilen versiyonlarının aynı kaynaktan geldiği bilinen bir gerçektir. Çünkü Kâf 50/29’daki bilgiye göre Yüce Allah’ın katında söz değiştirilmez. Esasında Bakara 2/177’de iman esasları sayılırken kitaplardan değil de الْكِتَاب el-kitâb yani tek bir kitaptan söz edilmektedir. Başka âyetlerde geçen kütüb yani “kitaplar” kelimesi değişik peygamberlere o kitaptan indirilen değişik versiyonlar itibariyledir. Dolayısıyla Yüce Allah katında söz değiştirilmeyeceği gibi Kitap da tektir. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اُمُّ الْكِتَاب ümmü’l-kitâb tamlaması ile الْكِتَاب el-kitâb ifadesi aynı manada ve aynı yerde buluşmaktadır.

Bütün bunlar birer ihtimal veya ayetin mesaj boyutunda yer alan unsurlar olsa da bunu klasik nesh teorisinin delili gibi sunmak hiçbir şekilde doğru değildir. Çünkü konunun bilinen anlamda herhangi bir âyetin hükmünün kaldırılıp yerine yenisinin getirilmesiyle uzaktan yakından bir ilgisi yoktur. Zaten Nahl 16/101’de olduğu gibi bu âyetin de Mekke dönemi âyetlerinden olduğunda şüphe olmadığı için, âyetin mesajını neshle ilişkilendirmenin ve âyeti neshin delili saymanın doğru bir yaklaşım olmadığı kanaatindeyiz.

d) Nesih konusuyla ilgili bu detayı verdikten sonra, son olark neshin Kur’ân’da gerçekleşmediği kanaatinde olan Ebû Müslim el-Isfehânî’nin beyanlarını hatırlatmak istiyoruz:

ı. “Neshedilmiş âyetlerden maksat Tevrat ve İncil gibi eski kitaplarda bu­lunan ve Yüce Allah’ın hükümlerini bizden kaldırarak başka hükümlerle kulluk etmemizi emretmiş olduğu şeylerden olmak üzere, Cumartesi yasağı ve doğu ve batı yönlerine yönelerek namaz kılmak gibi dinî ahkâmdır. Çünkü yahûdi ve hıristiyanlar, ‘Ancak, sizin dininize tâbi olan kimselere imân ediniz’(26) diyor­lardı. Böylece Yüce Allah, bunu bu âyetle onların aleyhine olmak üzere yürürlük­ten kaldırmıştır.”

ıı. “Neshten maksat, onun Levh-i Mahfûz’dan nakledilip, başka kitaplara ak­tarılmasıdır. Bu, tıpkı ‘Ben kitabı istinsah ve naklettim’ de­nilmesi gibidir.”

ııı. “Bu âyet neshin vaki olduğuna delâlet etmeyip, tam aksine nesh vuku bulmuş olsaydı, mensûhtan daha hayırlısı olana doğru olacağına delâlet eder.”(27) Isfehânî’nin benimsediği görüşün genel hatlarıyla bizim de kanaatimiz olduğunu beyan ederek konuyu toparlamak istiyoruz.

2. اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Göklerin ve yerin otoritesinin yalnızca Allah’a ait olduğunu bilmez misin? Sizin için Allah’tan başka herhangi bir dost ve yardımcı yoktur.” Yüce Allah ilahi mesajlar bütünü demek olan şeriat veya risâlet görevini kullarından dilediğine verebileceğini, büyük lutfun sahibinin kendisi olduğunu ve nihayet her şeye olduğu gibi buna da gücünün yeteceğini beyan ettikten sonra, aynı konuyu devam ettirmek üzere göklerin ve yerin hükümranlığının da sadece ve sadece kendisinde olduğunu, O’nun dışında, O’na rağmen herhangi bir dostun da yardımcının da bulunmayacağını belirtmektedir.

a)اَلَمْ تَعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesinin yalnızca Allah’a ait olduğunu bilmez misin?” Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, burada muhatap Hz. Peygamber olsa da maksat konunun bütün muhataplarıdır. Bu nedenle tercümede “Bilmez misin(iz)” demeyi tercih ettik.

Yâsîn 36/83 ve A‘râf 7/158’de de zikredildiği üzere, göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir. Âyetteki لَهُ lehû ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye hasr/kasr denen “vurgu” kazandırmaktadır. Mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, otorite, egemenlik” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(28) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(29) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(30) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr/kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

b) وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Sizin için Allah’tan başka herhangi bir dost ve yardımcı yoktur.” Yüce Allah mutlak kudretini ve mutlak hükümranlığını beyan ettikten sonra, aynısı ‘Ankebût 29/22 ve Şûrâ 42/31’de de geçen bu ifadede Allah’a rağmen veya O’nun peşi sıra insanların hiçbir dost ve yardımcılarının bulunmadığını, bulunamayacağını ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için O’nun (Rablerinin) peşi sıra ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Secde 32/4’te de geçtiği üzere, Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra, öncelikle Mekkeli müşriklere, inkârcılara ve bütün insanlara hitap etmektedir. Kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunamayacağını haber vermektedir.

İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, herhangi bir yardımcısının herhangi bir şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(31) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(32)

b) Kitap Ehlinin Bozuk İnanışları

Yüce Allah, sûrenin 108-110. âyetlerinde inkârcı muhataplarının daha önce Hz. Musa’ya sorulduğu gibi Hz. Peygamber’e de sorular sormak istediklerini, kim imanı küfre değişirse, şüphesiz dosdoğru yoldan sapmış olacağını bildirmekte, kitap ehlinden çoğunun, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan sonra, sırf içlerindeki kıskançlıktan ötürü, müminleri imanlarından vazgeçirip küfre döndürmek istediklerini, yine de Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar kendilerini affedip bağışlamaları gerektiğini emretmekte, nihayet Allah’ın her şeye kadir olduğunu hatırlatmakta ve şu beyana yer vermektedir: “Namazı kılın, zekâtı verin; önceden kendiniz için yaptığınız her iyiliği Allah’ın katında bulacaksınız. Muhakkak ki Allah, yapmakta olduklarınızı (noksansız) görendir.”

ı. Sorulmaması Gereken Sorular

اَمْ تُر۪يدُونَ اَنْ تَسْـَٔلُوا رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسٰى مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْا۪يمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآءَ السَّب۪يلِ “Yoksa siz de daha önce Musa’ya sorulduğu gibi elçinize sorular mı sormak istiyorsunuz? Kim küfrü imana değişirse, elbette doğru yoldan sapmış olur.”

Âyetteki اَمْ تُر۪يدُونَ em türîdûne fiili “yoksa istiyor musnuz”; اَنْ تَسْـَٔلُوا en tes’elû ifadesi “sormanızı, istemenizi”; رَسُولَكُمْ rasûleküm tamlaması “sizin elçinize, elçinizden”; كَمَا سُئِلَ kemâ süile ifadesi “sorulduğu gibi, istendiği gibi”; مُوسٰى Musa kelimesi “Musa’ya, Musa’dan”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَمَنْ يَتَبَدَّلِ ve men yetebeddel ifadesi “her kim değiştirirse”; الْكُفْر el-küfra kelimesi “inkârı, küfrü”; بِالْا۪يمَانِ bi’l-îmâni ifadesi “iman karşılığında”; فَقَدْ ضَلَّ fe kad dalle fiili “elbette sapmış olacaktır”; سَوَآءَ السَّب۪يلِ sevâe’s-sebîli ifadesi ise “doğru yoldan” demektir.

Burada Medine’deki muhatapların sonu imana karşı küfrü tercihe varacak ve dosdoğru yoldan saptıracak şekilde sorular sormamalarıyla ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ تُر۪يدُونَ اَنْ تَسْـَٔلُوا رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسٰى مِنْ قَبْلُ “Yoksa siz de daha önce Musa’ya sorulduğu gibi elçinize sorular mı sormak istiyorsunuz?” Yüce Allah risâlet öğretilerini dilediğine yani layık gördüğüne vereceğini, istediği değişikliği yapabileceğini beyan ettikten sonra, bu defa Müslümanların yapmaması gereken bir davranışa değinmekte, daha önceden İsrailoğulları’nın Hz. Musa’dan istediği ve Bakara 2/55. âyette de ele aldığımız üzere “Allah’ı açıkça görme” türünden taleplerin dile getirilmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir.

Âyette esasında yahudileşmemeyle ilgili bir uyarının bulunduğu açıkça görülmektedir. Bağlam Yahudilerle yani kitap ehliyle ilgili olduğu için konuyu öncelikle onlarla ilgili algılamalı, ancak meselenin onlardan ibaret olmadığı, daha önceden Mekkeli müşriklerin de benzer isteklerde bulunduklarının Kur’ân’da haber verilmekte olduğu unutulmamalıdır.(33)

Âyette geçen تَسْـَٔلُوا tes’elû fiiline “sormak” değil de “istemek” manasını vermek gerekmektedir. Buradaki رَسُولَكُمْ rasûleküm “resülünüz/elçiniz” ifadesi her ne kadar kabul etmeyip inkâr etseler de Hz. Peygamber’in Medine’deki kitap ehlinin de peygamberi olduğu mesajını muhataplara vermeyi amaçlamaktadır. Maksat eğer Medine’deki müslümanlar ise o zaman konunun izaha muhtaç bir tarafı kalmamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/153’te bilgi verilmekte ve Medine’de kitap ehlinin Hz. Peygamber’den istediği birtakım taleplere göre daha önce çok daha ağırlarının ve büyüklerinin İsrailoğulları tarafından Hz. Musa’dan istendiği beyan edilmekte, bu çerçevede Yüce Allah’ı kendilerine açıkça göstermesini ondan talep ettikleri haber verilmektedir. Burada anlatılanlardan hareketle, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den benzer taleplerde bulunduklarında aslında sapkın İsrailoğulları’nın izini takip ettikleri, aynı azgın ve hadsiz istekleri dile getirdikleri görülmektedir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/92 ve Furkân 25/21’de “Allah’ın açıkça görülmesi”yle ilgili verilen bilgiler bu noktada son derece önemli bir ışık sunmakta, bâtılın hangi asırda ve zeminde olursa olsun aynı sapkın özellikleri ortaya koyduğu anlaşılmaktadır.

Âyetteki muhatapların Müslümanlar veya müşrikler olduğu görüşleri de dile getirilmekte, bu çerçevede bazı Müslümanların birtakım sorular sordukları ifade edilmektedir. Muhatapların müşrikler olduğu görüşü çerçevesinde daha önce hatırlattığımız âyetlerde ifade edilen istekleri dile getirdikleri,(34) Allah’ı görmek istekleri,(35) hatta Safâ tepesini kendileri için altın ve gümüş haline getirmesini Hz. Peygamber’den istedikleri(36) de rivayet edilmektedir. Bu iki görüşe göre, muhatapların kitap ehli olduğu ve daha önce atalarının Hz. Musa’dan istediği türden istekleri Hz. Peygamber’e yönlendirdikleri yaklaşımı bağlama daha uygundur. Âyet bağlamı Medine dönemiyle ilgili olduğu ve o dönemde Müslümanların imana karşı küfrü değiştirecekleri türden sorular sormamış oluşu bu konudaki son yaklaşımı destekler mahiyettedir.(37)

2.وَمَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْا۪يمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَآءَ السَّب۪يلِ “Kim küfrü imana değişirse, elbette doğru yoldan sapmış olur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den özellikle Yüce Allah’ı kendilerine göstermesi türünden isteklerde bulunmayı imana karşı küfrü tercih, imanın yerine küfrü değiştirmek olarak değerlendirmekte ve böylelerinin dosdoğru ve orta yoldan yani hidayet yolundan saptığını beyan etmektedir. “Küfrü imanla değiştirmek” ifadesi imanın yerine küfrü tercih edip almak manasında tam bir sapkınlık olarak tanıtılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/175’te şu şekilde bir beyana yer verilmektedir: “Onlar hidayetin karşılığında sapkınlığı, mağfirete bedel olarak da azabı satın almış kimselerdir. Onlar ateşe karşı ne kadar dayanıklıdırlar!” Bunların durumu Bakara 2/16’da ifade edildiği üzere “hidayete karşılık sapkınlığı”, Bakara 2/86’da belirtildiği gibi “âhirete karşılık dünya hayatını” satın alanlar gibidir. Dahası, böyleleri Âl-i İmrân 3/177’de dile getirildiği üzere “imana karşı küfrü satın alanlar”dır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/108’de de doğrudan veya dolaylı olarak bütün bunlara değinilmiş olmaktadır.

ıı. Kitap Ehlinin Müminleri Dinden Döndürme İstekleri

وَدَّ كَث۪يرٌ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ ا۪يمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتّٰى يَاْتِيَ اللّٰهُ بِاَمْرِه۪ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Kitap ehlinden çoğu, gerçek kendilerine apaçık belli olduktan sonra, içlerindeki kıskançlıktan ötürü, sizi imanınızdan vazgeçirip küfre döndürmek istediler. (Yine de) siz Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar (onları) affedin; hoş görün! Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki وَدَّ vedde fiili “istemişti”; كَث۪ير kesîrun kelimesi “çoğu”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehlinden”; لَوْ يَرُدُّونَكُمْ lev yeruddûneküm fiili “sizi geri çevirmek”; مِنْ بَعْدِ ا۪يمَانِكُمْ min ba‘di îmâniküm ifadesi “sizin imanınızdan sonra”;كُفَّارًا küffâran kelimesi “kafirler olarak”;حَسَدًا haseden sözcüğü “haset ederek, kin içinde”; مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِهِمْ min ‘ındi enfüsihim tamlaması “onların nefisleri tarafından, kendi taraflarından”; مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ min ba‘di mâ tebeyyene ifadesi “ortaya çıktıktan sonra”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; الْحَقُّ el-hakku ifadesi “gerçek, hak”; فَاعْفُوا fa‘fû emri “affedin”; وَاصْفَحُوا vasfehû emri “ve hoş görün”; حَتّٰى يَاْتِيَ hattâ ye’tiye ifadesi “getirinceye kadar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emrini”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada kitap ehlinin müslümanlara karşı kıskançlıkları, buna karşılık Müslümanların nasıl davranmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَدَّ كَث۪يرٌ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ ا۪يمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ “Kitap ehlinden çoğu, gerçek kendilerine apaçık belli olduktan sonra, içlerindeki kıskançlıktan ötürü, sizi imanınızdan vazgeçirip küfre döndürmek istediler.” Yüce Allah bu âyette kitap ehlinin çoğunluğunun sırf hasetlikleri sebebiyle ve gerçek bütün açıklığıyla ortaya çıkmasına rağmen iman edenlerin yeniden küfre dönmelerini istediklerini beyan etmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: “Bu, Yahûdilerin müslümanlara karşı olan üçüncü çeşit tuzaklarıdır. Bu böyledir, çünkü rivayet edildiğine göre Finhas ibn ‘Âzûrâ, Zeyd ibn Kays ve yahûdilerden bir grup, Uhud savaşından sonra Huzeyfe ibnü’l-Yemanî ile Ammâr ibn Yâsir’e şöyle demişlerdir: ‘Başınıza gelenleri gör­mediniz mi? Şayet sizin yolunuz hak olsaydı, siz hezimete uğramazdınız; bu sebeple dinimize dönün, bu sizin için daha hayırlı ve daha faziletli bir şeydir. Çünkü biz sizden daha doğru yoldayız.’ Bunun üzerine Ammâr ‘Sizin aranızda, birisinin ahdini bozması nasıl karşılanır?’ diye sorunca, onlar da ‘Bu, şid­detli bir tepkiyle karşılanır’ cevabını vermişti. Bunun üzerine Ammâr ‘Ben, yaşadığım sürece Hz. Muhammed’i inkâr etmeyeceğim hususunda ahdetmiştim’ demişti. Buna karşılık Yahûdi ‘İyi bilin ki bu da sapıtmış’ demişti. Huzeyfe de şöyle demişti: ‘Bana gelince, ben Allah’ı Rabb, İslâm’ı din, Kur’ân’ı imâm, Kâbe’yi kıble ve müminleri de kardeş olarak seçtim.’ Sonra Ammâr ile Huzeyfe, Hz. Peygamber’in yanına gelerek durumu anlatmışlardı. Bunun üzerine Hz. Peygam­ber de ‘Siz hayra isabet ettiniz ve kurtuluşa nail oldunuz’ buyurmuştu. İşte âyet, bu olay üzerine nazil olmuştu.”(38) Bu konuda başka nüzul sebebi rivayetleri de nakledilmektedir.(39)

Burada geçen وَدَّ vedde fiili “bir şeyi canı gönülden istemek” manasına gelmektedir. Hakikat yani Hz. Peygamber’in peygamberliği ve Kur’ân’ın hak bir bilgi olduğu onlar için apaçık bir şekilde ortaya çıkmasına rağmen, müminlerin yeniden eski hallerine yani küfre dönmelerini istedikleri ifade edilmekte, bu arada onların bu isteklerindeki asıl etkenin dindarlıkları veya kendi dinlerini çok sevip onu sahiplenmeleri değil de peygamberin kendi içlerinden çıkmaması sebebiyle duydukları hasettir. “Hakkın onlar için apaçık ortaya çıkması” ifadesi daha önce yorumladığımız Bakara 2/89’da, ayrıca Bakara 2/146 ve En‘âm 6/20’de de zikredilmektedir.

Bu arada âyette geçmesi itibariyle kendisine değinilmesi gereken bir davranış ve düşünce bozukluğu olan “hased”e dair biri hasedin kötülüğüne, diğeri ise nerelerde olabileceğine dair iki rivayeti hatırlatmak istiyoruz. Hz. Peygamber’in ifadesiyle olumsuz manada “Haset, ateşin odunu yakıp bitirmesi gibi iyilikleri yiyip bitiren şeydir.”(40) Bu arada yine Hz. Peygamber iki kişiye haset, yani gıpta edilebileceğiyle ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Şu iki kişiden başkasına haset edilmez: Birisi Allah’ın kendisine verdiği malı ve serveti Allah yolunda infak eden kişidir; diğeri ise Allah’ın verdiği ilim ile amel edip onu başkalarına öğretendir.”(41) Hz. Peygamber’in tarif ettiği türden olmak üzere, kitap ehlinin çoğunluğu hakikate karşı haset etmiş ve Bakara 2/90’da da belirtildiği gibi “Yüce Allah’ın risâleti kullarından dilediğine yani layık gördüğüne ihsan ettiği için kıskançlık göstermişlerdi”; işte âyette tekrar hatırlatılan husus budur.

2.فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتّٰى يَاْتِيَ اللّٰهُ بِاَمْرِه۪ “(Yine de) siz Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar (onları) affedin; hoş görün!” Yüce Allah kitap ehlinin pek çoklarının müslümanları sırf kıskançlıklarından dolayı eski inkârlarına geri döndürme isteğinde bulunduklarını beyan ettikten sonra, bu defa her şeye rağmen onları affedip bağışlamalarını istemekte, nihayetinde ilahi emir gelince gerekenin yapılacağını bildirmek istemektedir. Bu cümlenin savaş emriyle neshedildiği görüşü ileri sürülse(42) de bunun doğru olmadığı aşikârdır.

a) فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا “(Yine de) siz (onları) affedin; hoş görün!” “Afv”, “safh” ve “mağfiret” kavramlarının yer aldığı Teğâbun 64/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Eşlerinizden ve çocuklarınızdan size düşman olanlar da vardır. Onlardan sakının. Ama affeder, hoş görür, bağışlarsanız, (bilin ki) Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.” Benzer şekilde iki kavramın geçtiği Nûr 24/22’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “İçinizden faziletli ve servet sahibi kimseler akrabaya, yoksullara, Allah yolunda göç edenlere (mallarından) vermeleri konusunda yemin etmesinler; bağışlasınlar; hoş görsünler.’ ‘Allah’ın sizi bağışlamasını arzulamaz mısınız?’ Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen فَاعْفُوا fa‘fû “affedin” ifadesi “affı mümkün olan suçların bağışlanması”, “kişilerin kendilerine karşı yapılan ve başkalarını ilgilendirmeyen, dünya işleriyle ilgili ya da âhiretle ilgili olup da tevbe ettikleri suçların bağışlanması”, “ceza vermekten kaçınmak” şeklinde anlaşılabilir. Bu kelime çeşitli kalıplarda Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. Âyette ikinci sırada yer alan ve Kur’ân’da yedi kez geçenوَاصْفَحُوا vasfehû ve aynı kökten kelimeler(43) “suçu muhatabın yüzüne vurmamak”, “başına kakmamak”, “vazgeçmek, dikkate almamak”, “hoş görmek” demektir.

Söz konusu âyetlerde zikredilen affetmeyle ilgili üç kelimenin birbirine yakın olmak üzere “hataları hoş görmek, tahammül göstermek ve affetmek, bağışlamak” şeklinde anlamlarının bulunduğu belirtilmektedir.(44) Bu arada lafızlar farklı olduğu için anlamlarda da farklılıkların bulunması gerekmektedir. Bu çerçevede üç kelimenin şu şekilde anlam farkları bulunduğu beyan edilebilir. Afv, “azarlasa da cezalandırmaktan vazgeçmek”, safh “azarlamaktan da cezadan da vazgeçmek”, mağfiret ise “günahı tamamen silip affettiğini bile hissettirmemek”tir.(45) Bir başka ifadeyle afv, suçu söylemek, hak edilen cezayı da göstermek ve fakat bağışlamaktır. Safh, suçu söylemek, ancak cezanın ne olduğunu belirtmeyip bağışlamaktır. Mağfiret ise suçu da cezasını da söylemeden affetmektir. Buradan anlaşılıyor ki Yüce Allah’ın mağfiret ve rahmetinden yararlanabilmek için bunları bizim öncelikle ailemizde ve diğer insanlara yönelik ilişkilerimizde gözetmemiz gerekmektedir.

b) حَتّٰى يَاْتِيَ اللّٰهُ بِاَمْرِه۪ “Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar!” “Yüce Allah’ın emrini getirmesi” ifadesinden maksadın ne olduğu da önemlidir. Bu çerçevede maksat dünyevi olarak Allah’ın savaş emrini bildirmesi,(46) iradesini ortaya koyması, hükmünü beyan etmesi şeklinde anlaşılabilir. Âhirete ilişkin yorumda ise maksadın mahşer şartlarındaki yargılanma ve cehenneme atılma olarak anlaşılabilir. Verilmek istenen mesaj, Müslümanların herhangi bir ilahi emir gelmeden önce kitap ehline karşı herhangi bir tavır geliştirmemeleri gerektiğini kendilerine bildirmektir. Zamanı gelince savaş emri de gelecektir; onların başına başka dünyevi felaketler de gelip çatacaktır.

“Kitap ehlini bağışlamak” ifadesi Câsiye 45/14’te inkârcılara yönelik bile gerçekleştirildiğine göre burada da aynı bağışlayıcılığın gösterilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Şimdilik kaydıyla da olsa onlara bulaşmamak(47) ve Müzzemmil 73/10’da beyan edildiği gibi “güzel bir şekilde onlardan ayrılmak” emrediliyor demektir.

3. اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah, her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah kitap ehlinin bu olumsuz tavrına karşılık kendilerine bulaşılmamasını, hatalarından vazgeçilmesini, çünkü kendi ilahi buyruğunun nihayetinde geleceğini beyan etmekte, her şeye olduğu gibi onları cezalandırmaya da gücünün yeteceğini muhataplara bildirmek istemektedir.

ııı. İbadetler ve Karşılıkları

وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِاَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Namazı kılın, zekâtı verin! Kendiniz için (önceden) ne tür bir iyilik sunarsanız, Allah katında onu bulacaksınız. Şüphesiz ki Allah yapmakta olduklarınızı görendir.”

Âyetteki وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, yapın, yerine getirin, kılın”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı, ibadeti”; وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte emri “zekatı”; وَمَا تُقَدِّمُوا ve mâ tukaddimû ifadesi “öne sürdüğünüz şeyler”; لِاَنْفُسِكُمْ li enfüsiküm ifadesi “sizin nefisleriniz için, kendiniz için”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “herhangi bir hayır olarak”; تَجِدُوهُ tecidûhu ifadesi “onu bulacaksınız”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduklarınızı”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada dini hayatın ve istikametin vazgeçilmez iki temel öğretisi ile dünyada yapılanların mahşerde görüleceği gündeme getirilmektedir.

1.وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ “Namazı kılın, zekâtı verin!” Yüce Allah bağlam gereği daha önce ele aldığımız Bakara 2/43. âyette de belirttiği gibi, kitap ehlinden olanları, genel manada ise bütün muhatapları içerecek şekilde hayatın nasıl inşa edilmesi gerektiğini hükme bağlamak istemekte, bu doğrultuda konu başlıkları olarak bedensel ibadetler ve fedakârlıkları sembolize edecek şekilde “namazı” ve ekonomik ibadetleri ifade etmek üzere “zekâtı” emretmekte, kitap ehlinin müslüman olmasını istemektedir. Demek ki bu ibadetlerin hem ferdin hem de toplumun düzenli bir hayat yaşamaları noktasında etkisi ve önemi oldukça büyüktür.

“Namaz” ve “zekât” kavramları hakkında Bakara 2/3 ve 43’te geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamak istemiyoruz.

2.وَمَا تُقَدِّمُوا لِاَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّٰهِ “Kendiniz için (önceden) ne tür bir iyilik sunarsanız, Allah katında onu bulacaksınız.” Bu ifadenin bir benzeri “Kendiniz için (dünyada iken) ne tür bir iyilik sunarsanız, onu Allah katında hem daha hayırlı hem de mükâfat bakımından daha büyük olarak bulursunuz” mealinde olmak üzere Müzzemmil 73/20’de geçmekte ve yapılan iyiliklerin hiçbir şekilde zayi edilmeyeceği, her birinin Allah katında bulunacağı müjdelenmektedir.

Mahşerde, davranışların karşılığının verilmesi hakkında Kur’ân’da birden çok ifade yer almaktadır. Bunları hatırlatmak istiyoruz:

a) Yâsîn 36/54’te de beyan edildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.” Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/178, 179, 190, 191, 194, 261, 272, 273, Mâide 5/45, En‘âm 6/160, Enfâl 8/60, Yûnus 20/27, Nahl 16/126, Hacc 22/60, Neml 27/89-90, Yâsîn 36/54, Mü’min 40/40, Necm 53/39-41, Müzzemmil 73/20; Nebe‘ 78/36 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki iyiliklerin ödülleri en az iyilik kadar, hatta sınırsız olabilir. Kötülüklerin karşılığı ise eğer af(48) değilse en fazla kötülük kadardır.

b) İyiliklerin karşılığı ise en az yapılan fedakârlığa denk olur; fazlası anlamında sınırsız da olabilir. Suçun karşılığı için durum yukarıdaki maddede ifade ettiğimiz gibi olsa da, verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Müzzemmil 73/20’de de ele alacağımız üzere, Kur’ân bu anlamda farklı ifadeler ve seçenekler sunmaktadır:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedakârlık kadar”dır.(49) Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(50)

- Sevabın karşılığı “daha güzeli”yle de verilebilir.(51) Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.(52) Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir”(53) buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Şûrâ 42/20’deki şu cümledir: “Kim ahiret ekinini (kazancını, nimetini) istiyorsa, onun kazancını arttırırız.” Şûrâ 42/23’te de şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.” Aynı şekilde Fâtır 35/30’da da benzer bir mesaj ve müjde yer almaktadır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- İyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.(54) Ödülün 700’er şeklinde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır. Ayrıca Mü’min 40/40’ta da cennetteki rızıkların hesapsız yani sınırsız olduğu beyan edilmektedir.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini belirtmektedir. Hz. Peygamber’in “Hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(55) Bu son aktarımlarımız, ödülün sınırsızlığı noktasındaki yaklaşımımızın delilleri arasında sayılabilir.

3. اِنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah, yapmakta olduklarınızı görendir.” Yüce Allah kişilerin dünya hayatında yapıp ettikleri her ne varsa hepsini hakkıyla gördüğünü, bu nedenle de her bir şeyi en ince detayına kadar bildiğini, bu nedenle de herkese yapıp ettiklerinin karşılığını vereceğini beyan etmek istemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/104, 153, 172, 178, 183, 208, 254, 264, 267, 278, 282; Âl-i İmrân 3/100, 102, 118, 130, 149, 156, 200; Nisâ’ 4/19, 29, 43, 59, 71, 94, 135, 136, 144; Mâide 5/1, 2, 6, 8, 11, 35, 51, 54, 57, 87, 90, 94, 95, 101, 105, 106; Enfâl 8/15, 20, 24, 27, 29, 45; Tevbe 9/23, 28, 34, 38, 123; Hacc 22/77; Nûr 24/21, 27, 58; Ahzâb 33/9, 41, 49, 53, 56, 69, 70; Muhammed 47/7, 33; Hucurât 49/1, 2, 6, 11, 12; Hadîd 57/28; Mücâdele 58/9, 11, 12; Haşr 59/18; Mümtehine 60/1, 10, 13; Saff 61/2, 10, 14; Cum‘a 62/9; Münâfikûn 63/9; Teğâbun 64/14; Tahrîm 66/6, 8.
  • Bakara 2/104 Bakara 2/153 Bakara 2/172 Bakara 2/178 Bakara 2/183 Bakara 2/208 Bakara 2/254 Bakara 2/264 Bakara 2/267 Bakara 2/278 Bakara 2/282 Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/102 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/149 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/200 Nisâ 4/19 Nisâ 4/29 Nisâ 4/43 Nisâ 4/59 Nisâ 4/71 Nisâ 4/94 Nisâ 4/135 Nisâ 4/136 Nisâ 4/144 Mâide 5/1 Mâide 5/2 Mâide 5/6 Mâide 5/8 Mâide 5/11 Mâide 5/35 Mâide 5/51 Mâide 5/54 Mâide 5/57 Mâide 5/87 Mâide 5/90 Mâide 5/94 Mâide 5/95 Mâide 5/101 Mâide 5/105 Mâide 5/106 Enfâl 8/15 Enfâl 8/20 Enfâl 8/24 Enfâl 8/27 Enfâl 8/29 Enfâl 8/45 Tevbe 9/23 Tevbe 9/28 Tevbe 9/34 Tevbe 9/38 Tevbe 9/123 Hacc 22/77 Nûr 24/21 Nûr 24/27 Nûr 24/58 Ahzâb 33/9 Ahzâb 33/41 Ahzâb 33/49 Ahzâb 33/53 Ahzâb 33/56 Ahzâb 33/69 Ahzâb 33/70 Muhammed 47/7 Muhammed 47/33 Hucurât 49/1 Hucurât 49/2 Hucurât 49/6 Hucurât 49/11 Hucurât 49/12 Hadîd 57/28 Mücâdele 58/9 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/12 Haşr 59/18 Mümtehine 60/1 Mümtehine 60/10 Mümtehine 60/13 Saff 61/2 Saff 61/10 Saff 61/14 Cum‘a 62/9 Münâfikûn 63/9 Teğâbun 64/14 Tahrîm 66/6 Tahrîm 66/8
• 2 - Konuyla ilgili çeşitli rivayetler için bk. Semerkandî, age., I, 81; Taberî, age., I, 469-473; Zemahşerî, age., I, 174. 3 - Nisâ’ 4/46.
  • Nisâ 4/46
• 4 - Râzî, age., III, 224.
• 5 - Esed, age., s. 28.
• 6 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hicr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussilet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdele 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 7 - Râzî, age., III, 225.
• 8 - Semerkandî, age., II, 262.
• 9 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Furkân 25/7.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Furkân 25/7
• 10 - En‘âm 6/8; İsrâ’ 17/92; Furkân 25/21. 11 - Semerkandî, age., III, 256; Taberî, age., XXV, 65-66; Zemahşerî, age., IV, 241; Râzî, age., XXVII, 209.
  • En‘âm 6/8 İsrâ 17/92 Furkân 25/21
• 12 - Zemahşerî, age., IV, 241; Râzî, age., XXVII, 209.
• 13 - Semerkandî, age., I, 81-82; Taberî, age., I, 476-478. 14 - Zemahşerî, age., I, 175.
• 15 - Semerkandî, age., I, 82.
• 16 - Müslim, Cenâiz, 106; Edâhî, 37; Ebû Dâvûd, Cenâiz, 77; Tirmizî, Cenâiz, 60; Nesâî, Cenâiz, 100.
• 17 - Buhârî, Hudûd, 31; Müslim, Ḥudûd, 3; İmam Malik b. Enes, el-Muvatta, Hudûd, 1, 10; Ebû Dâvûd, Hudûd, 23; Tirmizî, Hudûd, 7; İbn Mace, Hudûd, 7, 9; Darimî, Hudûd, 16; İbn Hanbel, I, 23. 3. 18 - Buhârî, Rikâk, 10; Müslim, Zekât, 116, 119; Tirmizî, Zühd, 27; Menâkıb, 32; Ahmed b. Hanbel, V, 117.
• 19 - Râzî, age., III, 229.
• 20 - Semerkandî, age., II, 306; Taberî, age., XIV, 176; Zemahşerî, age., II, 609.
• 21 - Semerkandî, age., II, 362.
• 22 - Semerkandî, age., II, 306; Zemahşerî, age., I, 175. 23 - Semerkandî, age., II, 306.
• 24 - Semerkandî, age., I, 241; Taberî, age., XIII, 166-168; Zemahşerî, age., II, 513. 25 - Semerkandî, age., I, 241; Zemahşerî, age., II, 513.
• 26 - Âl-i İmrân 3/73.
  • Âl-i İmrân 3/73
• 27 - Râzî, age., III, 229.
• 28 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 29 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 30 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 31 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 32 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussilet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 33 - En‘âm 6/8, 124; Yûnus 10/15-16, 20; Ra‘d 13/27, 31; İsrâ’ 17/90-93; Furkân 25/7-8, 21; ‘Ankebût 29/50; Müddessir 74/52.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/124 Yûnus 10/16 Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 Ra‘d 13/31 İsrâ 17/93 Furkân 25/8 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/50 Müddessir 74/52
• 34 - Taberî, age., I, 483. 35 - Semerkandî, age., I, 83. 36 - Taberî, age., I, 484. 37 - Râzî, age., III, 235.
• 38 - Semerkandî, age., I, 83; Zemahşerî, age., I, 176; Râzî, age., III, 236. 39 - Taberî, age., I, 487-488.
• 40 - İbn Mâce, Zühd, 22. 41 - Buhârî, ilim, 15.
• 42 - Taberî, age., I, 489-490.
• 43 - Bakara 2/109; Mâide 5/13; Hicr 15/85; Nûr 24/22; Zuhruf 43/89; Teğâbun 64/14. 44 - Semerkandî, age., III, 457; Taberî, age., XXVIII, 126; Zemahşerî, age., IV, 537; Esed, age., s. 1157. 45 - İslâmoğlu, age., s. 1136’da 6. not.
  • Bakara 2/109 Mâide 5/13 Hicr 15/85 Nûr 24/22 Zuhruf 43/89 Teğâbun 64/14
• 46 - Semerkandî, age., I, 84; Zemahşerî, age., I, 176. 47 - Semerkandî, age., I, 84.
• 48 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 49 - Bakara 2/272; Hûd 11/3; Nahl 16/30; Zümer 39/10; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 50 - Zümer 39/70. 51 - Neml 27/89; Kasas 28/84. 52 - Benzer örnekler için bk. Nahl 16/30; Zümer 39/35. 53 - Ahkâf 46/16. Benzer bir ayet için bk. Kâf 50/35.
  • Bakara 2/272 Hûd 11/3 Nahl 16/30 Zümer 39/10 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Neml 27/89 Kasas 28/84 Nahl 16/30 Zümer 39/35 Ahkâf 46/16 Kâf 50/35
• 54 - Bakara 2/261.
  • Bakara 2/261
• 55 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.