Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 87-93. âyetlerinde müminleri helal ve haram noktasında uyarmakta, yeminlerle ilgili tutumlarını ele almakta, keffaretine değinmekte, çeşitli haramları ve bunların şeytanla ilişkisini dile getirmekte, Allah’a ve Elçisi’ne itaatin gerekliliğine, uyarı gelmeden önceki davranışlardan sorumluluk olmayacaklarına dair bilgi vermektedir.

a) Haram, Helal ve Yeminler Konusu

Yüce Allah, sûrenin 87-89. âyetlerinde müminlere yönelik temel uyarılarda bulunmakta ve şöyle buyurmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’ın size helâl kıldığı iyi ve temiz şeyleri (siz kendinize) haram kılmayın ve sınırı aşmayın! Muhakkak ki Allah haddi(ni) aşanları sevmez. Allah’ın size verdiği rızıktan helâl ve temiz olarak yiyin ve kendisine iman etmiş olduğunuz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Ardından, yeminler konusuna değinilmekte, Yüce Allah’ın insanları kasıtsız yeminleri sebebiyle sorumlu tutmayacağı, fakat bilerek yaptıkları yeminlerden dolayı sorumluluk bulunduğu ifade edilmekte, bozulan yeminlerin keffaretiyle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Bunun keffâreti, ailenize yedirdiğiniz yemeğin orta hallisinden on fakire yedirmek yahut onları giydirmek yahut da bir köle azat etmektir. Bunları bulamayan kişinin üç gün oruç tutması (gerekir). Yemin ettiğiniz zaman (yani yemini bozduğunuz zaman) yeminlerinizin keffâreti işte budur. Yeminlerinizi koruyun (onlara riâyet edin)! Allah size âyetlerini işte böyle açıklıyor ki şükredesiniz.”

ı. Helallerin Haram Kılınmaması Gerektiği

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَآ اَحَلَّ اللّٰهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَد۪ينَ “Ey iman edenler! Allah’ın size helal kıldığı temiz şeyleri haram kılmayın ve aşırı gitmeyin! Şüphesiz ki Allah aşırıları sevmez.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تُحَرِّمُوا lâ tuharrimû emri “haram kılmayın”; طَيِّبَات tayyibâti kelimesi “temiz olan şeyleri”; مَآ اَحَلَّ mâ ehalle ifadesi “helal kıldığı şeylerin”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”;وَلَا تَعْتَدُوا ve lâ ta‘tedû emri “ve haddi, sınırı aşmayın”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; الْمُعْتَد۪ينَ el-mu‘tedîne kelimesi ise “haddi(ni) aşanları” demektir.

Burada müminlerin toplumsal hayattaki inşa ilkeleri bağlamında helallerin haram kılınmaması gerektiğiyle ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَآ اَحَلَّ اللّٰهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا “Ey iman edenler! Allah’ın size helâl kıldığı temiz helal şeyleri haram kılmayın ve sınırı aşmayın!” Yüce Allah kitap ehli, yani yahudi ve hrıstiyanlarla ilgili çeşitli bilgiler verdikten ve onların çeşitli konulardaki yanlışlıklarını beyan ettikten sonra, tekrar sûrenin ilk âyetinden itibaren ele aldığı üzere müslümanları inşa etmeye, onları birtakım konularda nasıl davranmaları gerektiği noktasında bilinçlendirmeye devam etmektedir.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَآ اَحَلَّ اللّٰهُ لَكُمْ “Ey iman edenler! Allah’ın size helâl kıldığı temiz helal şeyleri haram kılmayın!” Yüce Allah müminlere hitap ederek Allah’ın kendilerine helal kıldığı temiz şeyleri haram kılmamalarını emretmektedir.

ı. Yüce Allah dinde haram kılma yetkisinin sadece kendisinde bulunduğunu beyan etmek üzere A‘râf 7/32’de şöyle buyurmaktadır: “De ki: Allah’ın kulları için çıkarttığı ziyneti ve temiz rızıkları kim haram kılmış ki! De ki: Onlar, kıyamet günü/âhirette sadece kendilerine ait olmanın yanında dünya hayatında (sadece inançsızların değil) müminlerin de istifadesine sunulmuştur. İşte gerçeğin farkında olan bir topluluk için âyetleri böyle açıklıyoruz.”

Yüce Allah kendisine hiç kimsenin din öğretemeyeceğini beyan ederek,(1) din prensiplerini sadece kendisinin koyduğunu ve dini tamamladığını,(2) hüküm belirlemede hiçbir ortak edinmediğini,(3) arı duru dinin sadece kendisine ait olduğunu ifade etmektedir.(4) Kur’ân’da haram kılmayla ilgili fiiller doğrudan veya dolaylı olarak hep Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapma girişimleri Kur’ân’da şiddetle reddedilmektedir.

Dinde helal ve/veya haram kılma konusu son derece önemli ve hassas olduğu için bu bağlamda bazı âyetleri özellikle hatırlatmak istiyoruz.

En‘âm 6/143-146: “(Dişi ve erkek olarak) sekiz eş yarattı: Koyundan iki, keçiden iki... De ki: O, bunların erkeklerini mi, dişilerini mi, yoksa bu iki dişinin rahimlerinde bulunan yavruları mı haram kılmış! Eğer doğru iseniz bana ilimle söyleyin. Deveden de iki, sığırdan da iki (yarattı.) De ki: O bunların erkeklerini mi, dişilerini mi, yoksa bu iki dişinin rahimlerinde bulunan yavruları mı haram kılmış! Yoksa Allah’ın size böyle vasiyet ettiğine şahit mi oldunuz? Bilgisizce insanları saptırmak için Allah’a karşı yalan uydurandan daha zalim kim olabilir! Muhakkak ki Allah o zalimler topluluğunu doğru yola iletmez. De ki: Bana vahyolunanda, leş veya akıtılmış kan yahut domuz eti -ki pisliğin kendisidir- ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş bir hayvandan başka, yiyecek kimseye haram kılınmış birşey bulamıyorum. (Fazlasına veya başkasının hakkına) saldırmamak ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa (bilsin ki) Rabbin çok bağışlayandır; çok merhamet edendir. Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları haram kılmıştık. Sırtlarında yahut bağırsaklarında taşıdıkları ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara (haram kılmıştık). Bu (durum), zulümleri yüzünden onlara verdiğimiz cezâdır. Muhakkak ki biz elbette doğru söyleyenleriz.”

Yûnus 10/59-60: “De ki: Allah’ın size indirdiği rızıktan bir kısmını helâl, bir kısmını da haram bulmanıza ne dersiniz? De ki: Allah mı size izin verdi, yoksa Allah’a iftira mı ediyorsunuz? Allah’a yalan uyduranların kıyamet günü (âkıbetleri) hakkındaki kanaatleri nedir? Muhakkak ki Allah insanlara karşı lütuf sahibidir. Fakat onların çoğu şükretmezler.”

Nahl 16/116-117: “Dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak ‘şu helâldir, şu da haramdır’ demeyin; (aksi takdirde) sonuçta Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz. Allah’a karşı yalan uyduranlar kurtuluşa eremezler. (Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Halbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.”

Tahrîm 66/1: “Ey Peygamber! Allah’ın sana helal kıldığı şeyi eşlerinin hatırı için niçin haram kılıyorsun?”

Hâkka 69/44-47: “Eğer (o elçi) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu işi nedeniyle elbette (onu önce) kıskıvrak yakalardık; sonra da bu yaptığından dolayı can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel de olamazdınız.”

Bu gibi âyetlerde verilen mesajların çok iyi anlaşılması gerekmektedir. Nihayet bu mesele Yüce Allah’a iftiraya dönüşeceği için Kur’ân’da pek çok âyette(5) bu tür bir iş yapanlar en zalimler olarak tanıtılmaktadır. Bu arada A‘râf 7/157 ve Tevbe 9/29’da Rasûlüllâh’ın da helal ve haram kılmasından söz edilmektedir ki burada Hz. Peygamber için rasûl sıfatının kullanılması nedeniyle, ona Yüce Allah’ın bildirdiği vahyin elçiliğine dikkat çekilmiş olmaktadır; yoksa alternatif veya başka bir haram kılması söz konusu değildir. Aksi takdirde Tahrîm 66/1’deki beyanların hiçbir anlamı kalmayacaktır. Rasûl’ün helal veya haram kılması, Yüce Allah’ın kendisine bildirdiği helal ve haramları aktarması, duyurması, tebliğ etmesidir.

Âyette Yüce Allah adına başkalarının haram kılamayacağı beyan edilmektedir. Âyette verilen dolaylı mesaj ise Yüce Allah’ın yarattığı şeylerde aslolanın helallik olduğudur. Eğer Yüce Allah bir şeyin haram olduğunu belirtmemişse, hakkında net bir âyet delili yoksa insanların Allah adına haram kılma yetkisinin bulunmadığı işte bu âyette verilmek istenen mesajlar arasında yer almaktadır.

ıı. Âyette sözü edilen “helal kılınan şeylerin haram kılınmaması”yla ilgili olarak âyetin iniş sebebi bağlamında bazı aktarımlar söz konusu edilmektedir. Bu çerçevede âyetin mesajını anlamamıza yardımcı olacak şekilde meşhur olan iki rivayeti aktarmak istiyoruz:

- “Rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber, Osman ibn Maz‘ûn’un evinde, ashabına uzun uzun Kıyameti anlatmış, onları uyarma ve sakındırma hususunda çok söz söylemişti. Bunun üzerine ashab, dünyayı önemsememeye, güzel, hoş yiyecek ve içecekleri kendilerine haram saymaya, gündüzleri hep oruç tutup geceleri çokça namaz kılmaya, hiç yatmamaya ve uyumamaya, kendilerini hadım etmeye, eski püskü elbiseler giymeye ve yeryüzünde o şekilde dolaşmaya niyetlenmişlerdi. Bu durum, Hz. Peygamber’e ulaştığında onlara şöyle demişti: Ben, böyle bir şeyle emrolunmadım. Şüphe yok ki sizde nefislerinizin hakkı vardır. Bu nedenle hem oruç tutun, hem iftar edin! Hem gece namazı kılın, hem uyuyun! Çünkü ben de hem namaz kılar, hem uyurum; hem oruç tutar, hem iftar ederim. Et ve et (iç) yağı yerim, hanımlarımın yanlarına varırım. Artık kim benim sünnetimden (yolumdan) yüz çevirirse o ben(im ümmetim)den değildir.”(6)

“İşte bu görüşe göre, bu âyet ile daha önceki âyetler arasındaki münasebetin şu şekilde olduğu ortaya çıkar: Yüce Allah, hrıstiyanları ‘Çünkü onların içinde keşişler ve rahipler vardır’ buyurarak övmüştür. Hâlbuki dünyanın hoş ve leziz şeylerinden sakınmak, bu keşiş ve rahiplerin âdeti idi. Bu nedenle Yüce Allah onları övünce bu övgü müslümanlara aynı şekilde hareket etme isteği vermişti. İşte bundan dolayı Yüce Allah bunun peşi sıra müslümanların kendilerinin aynı şey ile emrolunmadıkları anlaşılsın diye bu isteği ve vehmi silecek olan bu âyeti getirmiştir.”

- “Kaffâl, âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak şunları dile getirmiştir: Yüce Allah bu sûrenin başında ‘Sözleşmelerin gereğini yerine getirin’ buyurmuş, böylece de haram kılınmış şeylerin helâl olmasını talep etmek caiz olmayacağı gibi, helâl kılınmış şeylerin de haram kılınmasının caiz olmayacağını beyan etmiştir. Araplar, Yüce Allah’ın haram kılmadığı hoş ve leziz şeyleri haram sayıyorlardı ki bunlar, ‘Bahîra, Sâibe, Vasîle ve Hâm’ sıfatları verilen develerdir. Yüce Allah bu hususu hem bu sûrede, hem de En‘âm sûresinde anlatmıştır. Zira onlar meyteyi (ölüyü, leşi), kanı ve bu ikisi dışında kalan şeyleri helâl sayıyorlardı. Böylece Yüce Allah, ‘Allah’ın helal kıldığını haram kılmamalarını, haram kıldığı şeyi de helal sanmamalarını’ emretmiştir. Bu nedenle, onlar Yüce Allah’ın sûrenin başında zikrettiği ‘Ey iman edenler, sözleşmeleri yerine getirin’ buyruğunun hükmüne dâhil olmuşlardır.”(7)

Bu konuda daha başka nüzul sebebi rivayetleri de aktarılmaktadır.(8) Ancak biz âyetin metninde yer alan bilgilerin genel olduğunu düşünerek rivayet tahliline girişmeye gerek duymamakta, mesajı anlamaya gayret etmekteyiz.

ııı. Yüce Allah daha önce yorumladığımız Mâide 5/4-5’te de dile getirildiği üzere, طَيِّبَات tayyibât denilen bütün “temiz şeyler”i müslümanlara helal kıldığını beyan etmekte, işte sözü edilen bütün temiz ve helal şeyleri haram kılmamaları gerektiğini müminlere bildirmektedir. İlgili âyetlerin meâli şöyledir. “Kendileri için nelerin helâl kılındığını sana soruyorlar. De ki: Bütün iyi ve temiz şeyler size helâl kılınmıştır. Allah’ın size öğrettiğinden öğretip avcı hale getirdiğiniz hayvanların sizin için yakaladıklarından da yiyin ve üzer(ler)ine Allah’ın adını anın (besmele çekin). Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun. Muhakkak ki Allah, hesabı çabuk görendir. Bugün size temiz (ve iyi) şeyler helâl kılınmıştır. Kendilerine kitap verilenlerin yiyecek(ler)i size helâldir; sizin yiyecek(ler)iniz de onlara helâldir. Mümin kadınlardan iffetli olanlar ile sizden önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadınlar da mehirlerini verdiğiniz zaman, namuslu olmak, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâldir. Kim (ilâhî hükümlere) inanmayı inkâr ederse ameli boşa gitmiştir. O, ahirette ziyan edenlerden olacaktır.”

b) وَلَا تَعْتَدُوا “Sınırı aşmayın!” Yüce Allah kendilerine helal kıldığı şeyleri hiçbir şekilde haram kılmamaları gerektiğini müminlere bildirdikten sonra, bir anlamda bunun tersini yapmanın haddi aşmak olacağını ifade etmek üzere “sakın sınırı, haddi aşmayın” buyurarak, konunun önemini tekrar dile getirmiş olmaktadır. Helal kılınan şeyleri helal sınırını aşarak haram kılınan sınırlara geçmemeli, böylece helal sınırları çiğnememek gerekmektedir. Helali aşarak harama geçmek korkunç bir günahtır. Buna ilave olarak, temiz ve helal olan şeylerden yararlanırken de israfa kaçmamaya dikkat edilmelidir. Aynı şekilde, temiz olan şeyleri haram kılarak bunu bir haddi aşma, zulüm ve haksızlık haline getirmemek de gerekmektedir. Helal sınırını aşmanın yasaklanmasının sebebi “onu haram kılma, haram sayma endişesi”dir.(9)

2. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَد۪ينَ “Muhakkak ki Allah haddi(ni) aşanları sevmez.” Yüce Allah gerek helalleri haram yapma, gerek haramları helal sayma, gerekse helallerde her şeyin helal olduğunu sanarak mutlak bir serbestilik içerisine girmek vs. şeklinde gerçekleşen haddi aşmayı dile getirmekte ve böyle davrananları sevmediğini ilan etmektedir.

Kur’ân’da ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz “kâfirleri”,(10) “zalimleri”,(11) “haddi aşanları”,(12) “bozgunculuk yapmayı, yapanları”,(13) “günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörleri”,(14) “böbürlenenleri”,(15) “günahkâr hainleri”,(16) “açıktan kötü söz söylemeyi”,(17) “israf edenleri”,(18) “ihanet edenleri”,(19) “kibirli davrananları”,(20) “hain nankörleri”(21) sevmediğini ilan etmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bunlar arasında yer alan “haddini aşanları” Yüce Allah’ın sevmediği belirtilmektedir.

ıı. Helal ve Temiz Rızıklardan Yararlanılması

وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪يٓ اَنْتُمْ بِه۪ مُؤْمِنُونَ “Allah’ın size verdiği rızıktan temiz helal olarak yiyin ve kendisine iman etmiş olduğunuz Allah’a karşı takvâlı olun!”

Âyetteki وَكُلُوا ve külû emri “ve yiyin”; مِمَّا رَزَقَكُمُ mimmâ razekaküm ifadesi “size rızık olarak verdiği şeylerden”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”;حَلَالًا طَيِّبًا helâlen tayyiben tamlaması “temiz helal olarak”;وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; الَّذ۪ي۪ٓ ellezî edatı “(öyle) bir (ilah) ki”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; بِه bihî ifadesi “ona”; مُؤْمِنُونَ mü’minûne kelimesi ise “iman etmiş olanlar(sınız)” demektir.

Burada müminlere hitap edilmekte ve helal, temiz rızıklardan yenmesi gerektiği ile Yüce Allah’a karşı sorumlu ve duyarlı davranılmasının zorunlu olduğuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالًا طَيِّبًا “Allah’ın size verdiği rızıktan temiz helâl olarak yiyin!” Aynı şekilde Nahl 16/114’te de geçen bu buyruk gereği, Yüce Allah müminlere helal kılınan şeyleri haram yapmamaları gerektiğini hatırlattıktan sonra, bu defa onlara rızık olarak verdiği şeylerden temiz ve helal olarak yemelerini prensip haline getirdiğini bildirmektedir. Haram kılmama uyarısının peşinden serbestilik ifadesinin zikredilmesi, Kur’ân’ın “mesânîlik” üslubu gereğidir.

Bu ifadenin mesaj olarak bir benzeri Bakara 2/168’de şu şekilde yer almaktadır: “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların helâl ve temiz olanlarından yiyin!” Aynı veya benzer mesajlar Bakara 2/172, En‘âm 6/142 ve Mülk 67/15 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Âyette zikredilen مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı teb‘îdıyye yani “bir kısmı” manasına geldiği için, her şeyi yemeyi değil, rızıkların bir kısmını yemeyi ifade etmekte, hem başka insanları, hem de başka canlıları düşünüp hesaba katmayı içermekte, bu arada bir kısım rızkın infakına da dolaylı olarak mesaj barındırmaktadır. Yüce Allah iman etmiş kişilere seslenmekte ve kendilerine verdiği rızıkların temiz olanlarından yemelerini emretmektedir. Burada dikkat çekici hususlardan birisi, rızkı verenin Yüce Allah olduğunu, başka varlıkların böyle bir yetkisinin ve imkânının bulunmadığını özellikle hatırlatmaktır.

Âyetteki حَلَالًا طَيِّبًا halâen tayyiben tamlaması hem “rızıkların helal ve temiz olanları” manasını içerebilir;(22) hem de rızıklardan “helal ve temiz olarak yemeyi” ifade edebilir; metin her iki anlama da uygundur. Buradaki maksat, onların helal ve temiz rızıklardan yemeye devam edebilmeleri için nankörlükten sıyrılmalarının ve rızkın sahibi olarak Yüce Allah’ı tanımalarının gerekliliğine dikkat çekilmiş olmaktadır.(23)

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪يٓ اَنْتُمْ بِه۪ مُؤْمِنُونَ “Kendisine iman etmiş olduğunuz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah bağlam gereği önceki âyette dile getirdiği “Allah’ın helal kıldığı şeyleri haram kılmama” ve “haddi aşmama” buyruğu ile bu âyette zikrettiği “helal ve temiz rızıklardan yenmesi” gerektiği gibi konularda iman etmiş oldukları Allah’a karşı sorumlu ve duyarlı davranmalarını müminlere emrettiğini bildirmektedir. Buradaki takvâ emri, her ne kadar bazı özel şeylerle ilişkilendirilmiş olsa da, aslında bu gibi âyetlerdeki ilahi buyrukların bütün ilahi prensipleri kapsayan genel bir emir olduğunda şüphemiz yoktur.

Âyette “Yüce Allah’a iman ediliyor oluşu”na dikkat çekilmesinin muhtemel sebebi, O’nun belirlediği esasları benimsemek gerektiğine, O’nun eşsiz ve erişilmez bilgisine güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve müminlerin bu şekildeki tavır ve davranışlarının onların iman ve takvâ görüntülerini ortaya koymalarına vesile olacağına özellikle dikkat çekilmesidir. İman ediyor olmak, iman edilen kudrete iman edildiği kadar güvenilmesini de gerekli kılmaktadır ki âyette buna dair özel bir vurgunun dile getirildiği anlaşılmaktadır. “Allah’a iman ediyorsanız, O’na karşı muttaki olun” demek, “inancınızı ispat edin”, “imanınızı sorumluluk bilinciyle yaşayın” demektir. İman bir iddiadır; takvâ ise tıpkı salih ameller gibi bu iddianın ispatıdır.

ııı. Sorumluluk Gerektiren Yeminlerin Keffareti

لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ ف۪يٓ اَيْمَانِكُمْ وَلٰكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْاَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُٓ اِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاك۪ينَ مِنْ اَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ اَهْل۪يكُمْ اَوْ كِسْوَتُهُمْ اَوْ تَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلٰثَةِ اَيَّامٍ ذٰلِكَ كَفَّارَةُ اَيْمَانِكُمْ اِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوٓا اَيْمَانَكُمْ كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اٰيَاتِه۪ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Allah sizi (kasıtsız) yeminlerinizdeki boş sözlerle ilgili sorumlu tutmaz fakat bir şeye bağladığınız (kasıtlı) yeminlerden sorumlu tutar. (Bozduğunuz zaman) kefareti, ailenize yedirdiğiniz yemeğin orta hallisinden on fakire yedirmek veya onları giydirmek ya da bir köle azat etmektir. (Bunları) bulamayan kişinin üç gün oruç tutması (gerekir). Yemin ettiğiniz zaman (yemini bozduğunuz zaman) yeminlerinizin kefareti işte budur. Yeminlerinizi koruyun (bozmayın)! Allah şükredesiniz diye ayetlerini size işte böyle açıklıyor.”

Âyetteki لَا يُؤَاخِذُكُمُ lâ yüâhızüküm ifadesi “sizi sorumlu tutmaz, sorgulamaz, sorgulamayacaktır”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; بِاللَّغْوِ bi’l-lağvi ifadesi “kasıtsız olan sebebiyle”; ف۪يٓ اَيْمَانِكُمْ fî eymâniküm tamlaması “sizin yeminlerinizle ilgili”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; يُؤَاخِذُكُمْ yüâhızüküm ifadesi “sizi sorumlu tutar”; بِمَا عَقَّدْتُمُ bimâ ‘akkadtüm ifadesi “bilerek yaptığınız, bağladığınız şeyler nedeniyle”; الْاَيْمَانَ el-eymâne kelimesi “yeminler”; فَكَفَّارَتُهُ fe keffâratühû tamlaması “onun, (bu tür yeminlerin) keffareti”; اِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاك۪ينَ ıt‘âmu ‘aşerati mesâkîne tamlaması “on yoksulu doyurmak(tır)”; مِنْ اَوْسَطِ مَا min evsetı mâ ifadesi “(şu) şeylerin ortalamasından”; تُطْعِمُونَ tut‘ımûne fiili “yedirmektesiniz, yedirmekte (olduğunuz)”; اَهْل۪يكُمْ ehlîküm tamlaması “sizin kendi ailenize”; اَوْ كِسْوَتُهُمْ ev kisvetühum ifadesi “veya onları giydirmek(tir)”; اَوْ تَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ ev tahrîru rakabetin tamlaması “veya bir köle azat etmek(tir)”; فَمَنْ لَمْ يَجِدْ fe men lem yecid ifadesi “her kim (buları) bulamazsa; فَصِيَامُ ثَلٰثَةِ اَيَّامٍ fe sıyâmu selâlesi eyyâmin tamlaması “üç gün oruç (tutmalı)”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; كَفَّارَةُ اَيْمَانِكُمْ keffâratü eymâniküm tamlaması “yeminlerinizin keffareti(dir)”; اِذَا حَلَفْتُمْ izâ haleftüm ifadesi “yemin ettiğiniz (yemini bozduğunuz) zaman”;كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklıyor, beyan ediyor”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”;اٰيَاتِه۪ âyâtihî ifadesi “O’nun âyetlerini”; لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “şükredesiniz diye” demektir.

Burada yeminlerle ilgili bilgiler, yapılan yeminlerin bozulması durumunda ödenmesi gereken keffaret seçenekleri gündeme getirilmektedir.

1. لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ ف۪يٓ اَيْمَانِكُمْ وَلٰكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْاَيْمَانَ “Allah sizi (kasıtsız) yeminlerinizdeki boş sözlerle ilgili sorumlu tutmaz fakat bir şeye bağladığınız (kasıtlı) yeminlerden sorumlu tutar.” Yüce Allah toplumsal hayatla ilgili çok önemli olan bir konuya değinmekte ve yeminlerin hangilerinin bağlayıcı olduğuna, gereği yerine getirilmezse nelerin yapılması gerektiğine dair bir bildirimde bulunmaktadır.

Bu âyetin öncesiyle bağı konusunda şunlar söyleneblir: “Sahabeden bazıları, yemeyi, içmeyi ve giymeyi kendilerine haram kılıp ruhbanlığı tercih etmiş ve buna da yemin etmişlerdi. Yüce Allah onların bu tutumlarını yasaklayınca onlar ‘Ya Rasûlallah, biz yeminlerimizi ne yapalım?’ demişler, bunun üzerine Yüce Allah da bu âyeti indirmiştir.”(24)

a)لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ ف۪يٓ اَيْمَانِكُمْ “Allah sizi (kasıtsız) yeminlerinizle ilgili sorumlu tutmaz.” Bakara 2/225’te de geçen bu cümlede Yüce Allah müminleri, yaptıkları lağv yeminleri nedeniyle sorumlu tutmayacağını bildirmektedir.

Kur’ân’da dokuz kez(25) geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle, lağv, bir taraftan “hakikatı ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için terk edilip ortadan kaldırılması görev olan lüzumsuz şeyler”dir.(26) Lağv yemini “sonuçsuz, kasıtsız, hata ile yapılan yemin” demektir. Bu şekilde yapılan yemine şer‘î manada herhangi cezâî bir hüküm getirilmemiştir. Hz. Ayşe’den gelen bir rivayete göre, lağv yeminiyle ilgili olarak o şöyle demiştir: “Bir kimsenin (hayır, vallâhi veya evet, elbette vallâhi) diye yapmış olduğu (kasıtsız) yemindir.” İmâm Mücâhid’e göre ise bu tür yeminler, “kişinin bir şeyin öyle olmadığı halde o şeyin öyle olduğunu sanarak bunun üzerine yaptığı yeminlerdir.”(27)

Buradan da anlaşılacağı üzere, yeminlerdeki lağv, herhangi bir şekilde kasıt içermeyen, sırf ağız alışkanlığı ile yapılan yeminlerdir.(28) Bunlar da elbette günahtır; çünkü yemin ifadelerinde Yüce Allah’ı şahit kılmak, O’nu şahit tutmak vardır ve böylesine önemli bir konu gelişi güzel bir alışkanlığa kurban edilmemelidir. Âyette belirtildiğine göre, Yüce Allah yeminlerdeki kasıtsızlığı sorgulama konusu edinmeyecektir ki bunun yeri mahşerdir. Dolayısıyla böylesi bir yemin alışkanlığının dünyevî bir kefareti de yoktur. Bazı âlimlerimiz bir şeyin doğru olduğunu sanarak yapılan yeminlerin lağv olduğunu, dolayısıyla sonradan onun tersinin doğru olduğunun bilinmesinin herhangi bir günah sebebi olmadığını belirtmişlerdir.(29)

b) وَلٰكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْاَيْمَانَ “Fakat bir şeye bağladığınız (kasıtlı) yeminlerden sorumlu tutar.” Yüce Allah müminleri, yaptıkları lağv yeminleri nedeniyle sorumlu tutmayacağını beyan ettikten sonra, mun‘akıde denilen yeminler sebebiyle sorumluluğun söz konusu olacağını bildirmektedir. Mun‘akıde yemini “akde bağlı yemin” demektir ki “vallâhi şunu şunu yapacağım veya yapmayacağım” şeklinde dile getirilen, bir anlamda bilerek ve isteyerek, yani bilinçli, kasıtlı bir şekilde yapılan yemindir. İşte bu şekilde yemin edip sonra yeminin gereğini yerine getirmeyenler bu yeminlerinden sorumlu tutulacaklarını bilmelidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşılacağı gibi, dünyevi keffaretle ilgili olarak yeminlerdeki belirleyici nokta onların kasıtlı yapılıp yapılmamasıdır. Eğer bir yemin geleceğe yönelik herhangi bir söz veriş içeriyorsa, yani “şöyle olursa yemin olsun ki böyle yapacağım” şeklinde bir akit, bir sözleşme, bir bağ içeriyorsa ve verilen söz yerine getirilmezse işte o zaman böylesi bir yemin için keffaret gerekmektedir.

Lağv ve mun‘akıde yeminlerinden ayrı olarak, dünyevi keffareti olmayan diğer bir yemin ise “günaha daldıran” anlamında ğamûs diye isimlendirilen yemindir(30) ki bu oldukça zor bir sorgulama gerektirmektedir. Dahası, hakikatin zıddına, gerçek bilinmesine rağmen, bile bile yalan yere yemin etmek olarak da bilinen bu yeminin de dünyevi bir keffareti yoktur; çünkü dünyevî hiçbir keffaret böylesi bir yeminin günahını örtemez; zira bunun mahşerdeki sorgulanmasının korkunç olacağı anlaşılmaktadır. Âl-i İmrân 3/77 gibi âyetlerde verilen bilgiler bu istikamettedir. Âyetin ikinci cümlesinde Yüce Allah’ın müminleri mun‘akıde denilen yeminlerden sorumlu tutacağı bildirilmektedir.

Âyetin yorumunu yapmakta olduğumuz cümlesiyle benzer mesajlar içermesi bakımından Bakara 2/225, 284, Nahl 16/22 ve Ahzâb 33/5’te verilen bilgilerin de mutlak surette göz önünde bulundurulması bir zorunluluktur. Esasında Kur’ân’da pek çok âyette(31) Yüce Allah’ın kalplerin özündekileri bildiğini ilan etmesinin anlamı da bu olsa gerektir.

2. فَكَفَّارَتُهُٓ اِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاك۪ينَ مِنْ اَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ اَهْل۪يكُمْ اَوْ كِسْوَتُهُمْ اَوْ تَحْر۪يرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلٰثَةِ اَيَّامٍ “(Bozduğunuz zaman) kefareti, ailenize yedirdiğiniz yemeğin orta hallisinden on fakire yedirmek veya onları giydirmek ya da bir köle azat etmektir. (Bunları) bulamayan kişinin üç gün oruç tutması (gerekir).” Yüce Allah mun‘akıde denilen yemin bozulunca, yani yeminin gereği yerine getirilmezse bunun keffaretinin bulunduğunu beyan etmekte ve dört keffaret seçeneğinden söz etmektedir. Mâide 5/45 ve 95’te de geçen كَفَّارَة keffârah kelimesi “örten şey” veya “örtmek” manasına geldiği için bozulan yeminden dolayı bunun sorumluluğunu örtecek şeylere de “keffaret” denmektedir.

a) Yemin keffareti olarak öncelikle “kişilerin kendi ailelerine yedirdikleri, onları giydirdikleri şeylerin ortalamasından, yani aşırıya gitmeyen, orta halli, normal olmak üzere on fakiri yedirmeleri veya giydirmeleri”, “ilk iki” keffaret seçeneği olarak belirlenmektedir. Bu ikisinden ayrı olarak, “üçüncü” seçenek müslim veya gayrimüslim “bir köle azat etmek” şeklinde belirlenmektedir. Bu üç seçeneğin hiç birisine imkân yoksa o zaman “üç gün oruç tutulması” keffaret olarak zikredilmektedir.

b) Âyette yemin keffareti üzerinden esasında bütün keffaret konuları için evrensel bir ölçü belirlenmiş olmaktadır. Buna göre kişi kendi ailesine neleri yediriyor veya onları nelerle giydiriyorsa onun ortalamasından on fakiri yedirmesi veya giydirmesi istenmektedir. Bu genel ve evrensel beyana rağmen, fakirlere yedirilecek veya giydirilecek şeylerle ilgili ileri sürülen birtakım fikirlerin, sunulan bazı gıda ve giysi listelerinin Kur’ân’a uygunuk arz etmeyen tarafları bulunduğunu özellikle belirtmemiz gerekmektedir.

Âyet gayet açıktır: Kişi kendi aile fertlerine neleri yediriyorsa veya onları nelerle giydiriyorsa onun ortalamasından kefareti ödemelidir. Bu gerçeğe rağmen, bunun bir veya yarım ölçek buğdaya indirgenmesi, iki öğün yemek olarak belirlenmesi, hatta giysilerde tek parça elbise ile yetinilmesi vs. yaklaşımların sıkıntılı olduğu açıktır.(32) Evrensel hüküm şudur: Herkes kendi durumuna göre hareket edecektir. Öyleyse standart olarak fitre veya keffaret belirlemesi yapmak doğru değildir; çünkü kişiye göre bunun miktarı değişebilir.(33)

c) “On fakirin yedirilmesi veya giydirilmesi” seçeneklerinden ayrı olarak, diğer bir seçenek “bir köle azat etmek” olarak belirlenmektedir. Burada azat edilecek kölenin Müslüman veya gayrimüslim oluşu üzerinden bazı fikirler ileri sürülse de, âyette kölenin müslim veya gayrimüslim olmasına dair bir beyana yer verilmemekte, sadece “bir köle azat etmek” buyrulmaktadır. Durum böyle olunca, meseleyi farklı taraflara çekmemek gerektiğini belirtmeliyiz. Hangi kölenin durumu çok daha öncelikli ise onu tercih etmek belki de en doğrusudur; Allah gerçeği bilir.

d) Yüce Allah mun‘akıde yemininin keffareti olarak dördüncü seçeneği ise “üç gün oruç” olarak belirlemektedir. İbn Mes‘ûd’un kıraatinde “peşpeşe” manasında mütetâbi‘ât kelimesi bulunduğu için bazı âlimler buradaki orucun peşpeşe üç gün tutulması gerektiğini beyan etmişler, diğer bir kısmı ise üç gün oruç üzerinden giderek, peşpeşe veya ayrı zamanlarda tutulması gerektiği üzerinde bağlayıcı beyanlarda bulunmamışlardır(34) ki daha doğru olan görüş bu olsa gerektir.

3. ذٰلِكَ كَفَّارَةُ اَيْمَانِكُمْ اِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوٓا اَيْمَانَكُمْ “Yemin ettiğiniz zaman (yemini bozduğunuz zaman) yeminlerinizin kefareti işte budur. Yeminlerinizi koruyun (bozmayın)!” Yüce Allah daha sonra gereği yerine getirilmeyecek olan yeminlerle ilgili olarak böyle bir yeminin gerçekleşmesi durumunda bunun keffaretinin işte bu âyette zikredilen seçeneklerden oluştuğunu bildirmektedir. Âyette اِذَا حَلَفْتُمْ izâ haleftüm ifadesi kullanılmakta ve bu “yeminleri bozduğunuz zaman” manasında yorumlanmaktadır. Burada doğrudan اِذَا حَنثتُمْ izâ hanestüm yani “yeminlerinizi bozduğunuz zaman” denmemesinin sebebi, yapılan yeminlerde keffaret yani ceza ödenmesi, yapılan yeminin bozulması şartına bağlıdır. Bu da bilindiğinden dolayı ayrıca “yemini bozmak” kelimesine yer verilmemiştir. Çünkü sadece yemin etmiş olmak keffaret gerektirmez; keffaretin gerekmesi için yeminin bozulması lazım gelir.(35)

Âyette zikredilen وَاحْفَظُوٓا اَيْمَانَكُمْ “yeminlerinizi muhafaza edin” ifadesinden maksat, her şeye yemin edilmemesi, yeminin şeklinin iyi belirlenmesi, unutulmaması, günah olmayan ve bir hayrı yasaklamayan yeminlere riayet edilmesi, gereği yerine getirilemeyecekse bu tür yeminleri yapmaktan güç nispetinde kaçınılması, bozulan yeminlerin keffaretinin ödenmesine özen gösterilmesidir. Âyetin bu cümlesine “yeminlerinize sadık olun”, “yeminlerinizi iyice düşünmeden ve sıklıkla yapmayın”, “az yemin edin”(36) şekliinde de yorum getirilebilir; nihayet hepsinin varıp geldiği nokta aynıdır.

4. كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اٰيَاتِه۪ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Allah şükredesiniz diye ayetlerini size işte böyle açıklıyor.” Yüce Allah âyetin sonunda çeşitli konularda olduğu gibi bu konuda da yani yeminlerle ilgili takınılması gerken tavır hakkında da âyetlerini açıklamasının gerekçesini dile getirmekte ve maksadının bütün bu bilgilendirme ve yol gösterme nimetine karşılık “insanların Yüce Allah’a şükretmeleri” olduğunu beyan etmektedir. Bu ifadeye benzer başka ifadeler(37) de Kur’ân’da yer almakta ve Yüce Allah’ın âyetlerini açıklamasının gerekçesi bazı âyetlerde insanların akıllarını kullanmaları,(38) takvâ sahibi olmaları,(39) tefekkür etmeleri,(40) gerçeği hatırlamaları,(41) hidayete ermeleri,(42) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise şükretmeleri(43) şeklinde zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın beyan ettiği şeyler insanların hem dünya hayatında hem de mahşer hayatında onların yararına olacak şeylerdir; kendilerini huzura ve esenliğe çıkaracak değerlerdir. Bu nedenle, âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize” manasını vermektedir. İnsanlar yeminlerinin sonuçlarının ne olduğunu bilmeseler, bozulan yeminler için nasıl bir keffaretin gerekli olduğunu farketmeseler bunun onların felaketine sebep olacağı açıktır. İşte bu yüzden, eğer insanlar veya müminler tefekkür ederlerse yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermeyebilir.

b) Dört Temel Yasak ve Şeytanın İsteği

Yüce Allah, sûrenin 90-93. âyetlerinde müminleri uyarmakta, “içki, kumar, dikili taşlar (putlar), fal (ve şans) okları”nın şeytanın işlerinden yani şeytan kaynaklı birer pislik olduğunu, o pis şeylerden uzak durularak kurtuluşa erileceğini bildirmekte, çünkü şeytanın içki ve kumar yoluyla insanlar arasında ancak ve ancak düşmanlık ve kin sokmak, dahası onları Allah’ı anmaktan ve salât’tan alıkoymak istediğini beyan etmektedir.

Ardından, evrensel bir buyruğa yer verilmekte ve “Allah’a itaat edin, Rasûle de itaat edin ve (kötülüklerden) sakının! Eğer (itaatten) yüz çevirirseniz bilin ki elçimize (düşen görev), sadece ve sadece apaçık bir tebliğdir” buyrulmaktadır. Bunun peşi sıra bu defa ilahi yasak gelmeden önce iman edip iyi işler yapanlara, takvâlı, duyarlı olup iman ettikleri ve iyi işler yaptıkları, sonra yine takvâlı, duyarlı olup iman ettikleri, sonra da bunu devam ettirerek takvâlı olup güzel davrandıkları sürece daha önceden tattıklarından dolayı herhangi bir günah ve sorumluluk bulunmadığı bildirilmektedir.

ı. İçki, Kumar, Dikili Taşlar ve Fal Okları

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْاَنْصَابُ وَالْاَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ اِنَّمَا يُر۪يدُ الشَّيْطَانُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَعَنِ الصَّلٰوةِ فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ “Ey iman edenler! İçki, kumar, dikili dikili taşlar(dan oluşan putlar) ve fal (şans) okları şeytanın işinden bir pisliktir. Ondan (o pis şeylerden) uzak durun ki kurtulasınız. Şeytan, içki ve kumar yoluyla aranıza yalnızca düşmanlık ve kin sokmak, (dahası), sizi Allah’ı hatırlamaktan ve salâttan (ibadetten) alıkoymak ister. (Artık bunlardan) vazgeçtiniz değil mi?”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”;اِنَّمَا الْخَمْرُ inneme’l-hamru ifadesi “ancak ve ancak, kuşkusuz içki”; وَالْمَيْسِرُ ve’l-meysiru kelimesi “ve kumar”; وَالْاَنْصَابُ ve’l-ensâbu sözcüğü “ve dikili taşlar”; وَالْاَزْلَامُ ve’l-ezlâmu kelimesi “ve fal okları”; رِجْسٌ ricsün kelimesi

Burada toplumsal ve dinî hayatta haram kılındığı beyan edilen dört davranış ile bunların şeytanla ilişkisi üzerinde durulmakta, müslümanların bu tür davranışları hemen terk etmesi gerektiğiyle ilgili uyarı gündeme getirlmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْاَنْصَابُ وَالْاَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ey iman edenler! İçki, kumar, dikili dikili taşlar(dan oluşan putlar) ve fal (şans) okları şeytanın işinden bir pisliktir. Ondan (o pis şeylerden) uzak durun ki kurtulasınız.” Yüce Allah müminlere hitap ederek kendilerine Allah’ın helal kıldığı şeyleri haram kılmamalarını, dahası temiz ve helal olan şeylerden yemelerini emrettikten sonra, bu temiz ve helal dairesinde bulunmayan şeyler bağlamında nelerin helal kapsamında olmadığını dile getirmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْاَنْصَابُ وَالْاَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ “Ey iman edenler! İçki, kumar, dikili dikili taşlar(dan oluşan putlar) ve fal (ve şans) okları şeytanın iş(ler)inden (şeytan kaynaklı) bir pisliktir.” Kur’ân’da çeşitli emir ve yasaklarda sıklıkla görüldüğü üzere, pek çok konu tekrar edilir ve böylece önemine dikkat çekilmiş olur. Bu bağlamda içki, kumar, dikili taşlar ve fal okları konusu da yasak eylemler kapsamında daha önce indirilen âyetlerde de ele alınmaktadır. Sayılan bu dört husus رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ beyanı gereği “şeytanın işlerinden bir pislik” olarak tanıtılmakta, haramlığının gerekçesi de dolaylı olarak beyan edilmiş olmaktadır.

ı. الْخَمْر el-hamr “İçki.” Kur’ân’daki yasaklarla ilgili konu başlığına dâhil olmak üzere, bu âyette dört konuya değinilmekte, öncelik “içki”ye verilmektedir. Bu konu Bakara 2/219’da dile getirilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Sana, şarap ve kumar hakkında soru soruyorlar. De ki: Her ikisinde de büyük bir günah ve insanlar için birtakım menfaatlar vardır. Her ikisinin günahı menfaatından daha büyüktür.”

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, içki ile ilgili ilk ve tek hüküm âyeti bu değildir. Daha önce indirilmiş olan Bakara 2/219’da içki ve kumarın kesin olarak haram kılındığı bildirilmekte, dahası ayrıntılı bir başka hüküm olarak Nisâ’ 4/43’te ise ne dediğini bilinceye kadar içkili bir kişinin namaza yaklaşmaması gerektiği bildirilmektedir. İçki içmek Bakara 2/219 gereği haram kılınmış olmasına rağmen, hâlâ toplumda içenler bulunduğu için o halde sarhoşlukları bitinceye kadar namaza yaklaşmamaları gerektiğine dair farklı bir hüküm zikredilmektedir. Bunların sonrasında haramlığı ifade edilmiş olan içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının kesin olarak haram kılınmadığına dair bu âyette yeniden bir hatırlatma ve yasağın önemli bir şekilde dikkate alınması gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

Kur’ân’da altı kez(44) geçen الْخَمْر/خَمْر el-hamr/hamr kelimesi “örtmek” manasına gelmektedir ve “çiğ üzüm şırasından keskinleşmiş ve köpüğünü atmış olan şarab”a isim olmuştur. Bu kelimenin beş tanesi dünyadaki yasak içecek kapsamında ele alınmakta, Muhammed 47/15’teki ise sarhoşluk vermeyecek şekilde cennetteki bir meşrubatın adı olarak geçmektedir. Bu kelimenin “örtmek” manası oradaki diğer içeceklerin lezzetini örten bir özellik arz etmesi sebebine dayalı olarak düşünülebilir. İçkiye isim olan sözcüğün “örtmek” manası, aklı örtmesi nedeniyledir. Bu nedenle Nûr 24/31’de geçen ve el-hımâr kelimesinin çoğulu olan humur kelimesi de “başı örten şeyler, başörtüleri” demektir.

Âyette “içki” manasında kullanılan الْخَمْر el-hamr kelimesinin kapsamına “sarhoşluk veren her şey” girmektedir. Nitekim vahyin indirildiği dönem itibariyle Nebî (as)’ın “üzüm, hurma, bal, buğday ve arpadan olmak üzere beş şeyden içki yapıldığını haber verdiği rivayet edilmektedir.(45)

Eski âlimlerimizin önemli bir bölümü bu doğrultuda değelendirme yaparak sarhoşluk verici her şeyin haram olduğunu belirtmişlerdir. İmâm A‘zam ve başka bir grup âlim ise الْخَمْر el-hamr kelimesinin doğrudan üzümle ilgili olduğunu, âyette üzümden yapılan şarabın haramlık hükmünün bulunduğunu, diğer sarhoşluk veren şeylerin haramlığının ise bu âyete yapılan kıyasla şekillendiğini ifade etmiştir ki sonuç aynı kapıya çıkmaktadır. Esasında Hz. Peygamber’in “Her sarhoşluk verici şey haramdır” buyurduğu da hadis kaynaklarında zikredilmektedir.(46) Nihayetinde çoğu sarhoşluk veren şeyin azının da haram olduğu yine hadislerde nakledilmektedir.(47)

ıı. الْمَيْسِر el-meysir “Kumar.” Âyette yasak, yani haram kapsamındaki “ikinci” şey الْمَيْسِر el-meysir’dir. Kur’ân’da üç kez(48) zikredilen bu kelime el-yüsr ve el-yesâr kökünden gelmekte ve “kumar oynamak” manasını içermektedir. Adına şans oyunları denen şeylerin hepsinde “kolay kazanç” veya “kolay kayıp” söz konusu olduğu için yapılan işle kelimenin verdiği anlam aynı yerde buluşmaktadır.

ııı.الْاَنْصَاب “Dikili taşlar (putlar).” Bu âyette haramlığı üzerinde durulan “üçüncü” unsur “dikili taşlar” ve elbette onlara sunularak kesilen hayvanların etleridir. Kur’ân’da en-nusub/nusub kalıbında Mâide 5/3 ve Me‘âric 70/43’te de geçen, ancak الْاَنْصَاب el-ensâb kalıbında sadece bu âyette kullanılan söz konusu kelime “tapınmak maksadıyla dikilmiş olan taşlar” manasına gelmektedir. Mâide 5/3’te bahsedilen النُّصُب en-nusub kelimesi cahiliyye çağı Araplarının, Kâbe’nin etrafına dikmiş oldukları taşlardır. Bunlar bir çeşit “sunak” durumunda şeylerdi. Araplar, o taşların yanında putlar için kurbanlar keser, kestikleri o hayvanın kanını o taşlara sürer ve o hayvanın etini o taşların üzerine koyarlar, böylece Allah’a yakınlaştıklarını sanırlardı. İşte bunun üzerine, Yüce Allah bu niyetlerle kesilen hayvanların da etlerinin yenmesinin haram olduğunu bildirmektedir.(49)

ıv. الْاَزْلَام “Fal ve şans okları.” Yüce Allah bu âyet kapsamında haram olduğunu bildirdiği şeylerin “dördüncüsü”nü “fal ve şans okları” olarak belirlemektedir. Bir kez de Mâide 5/3’te geçen الْاَزْلَام el-ezlâm kelimesi “fal okları” demektir. Fal oklarıyla kısmet aramanın yenmeyecek etler bağlamında sayılmasının muhtemel sebebi, cahiliyye Araplarının icat ettiği ve yenilen şeyler hakkında yaptıkları uygulamalara uygun düşmesidir. Çünkü dikili taşlar için kesilen kurbanlar, kurbanlıklar Beyt’in yanında kesiliyordu. Fal oklarıyla kısmet arama işini de bunlar Beyt’in yanında olduğu için aynı şekilde Beyt’in yanında yapıyorlardı.

“Dikili taşlar” ve “fal okları”yla ilgili kısmen detaylı denebilecek açıklamalarımızı daha önce yorumladığımız Mâide 5/3’te yaptığımız için burada söz konusu uygulamaların haram olduğunu beyan etmekle yetinecek, aynı bilgileri bir kez daha tekrarlamayacağız.

b) فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ondan (o pis şeylerden) uzak durun ki kurtuluşa eresiniz.” Yüce Allah şeytandan kaçınılmasını emretmekte ve kurtuluşun bu şekilde elde edilebileceğine dikkat çekmektedir. Burada geçen فَاجْتَنِبُوهُ fectenibûhu ifadesindeki hû/hu zamiri hemen öncesinde zikredilen رِجْس rics “pislik” kelimesine gitmekte,(50) dolayısıyla şeytana nispet edilen pisliklerden kaçınmak demek şeytanla ilişkilendirilen her türlü eylemden uzak durmak manasına gelmektedir. Rics denen pisliklerden kaçınmayla ilgili kullanımın bir benzeri Hacc 22/30’da da söz konusudur. Zaten âyetin başında yer alan اِنَّمَا innemâ edatı da hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade tekniği olduğu için, âyette sayılan dört unsurdan şiddetle kaçınılmasının kurtuluşa erebilmek için son derece önemli ve belirleyici olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Mâide 5/35’te de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah emrettiği hususların gerekçesini muhatapların kurtuluşa ermesi olarak belirlemektedir. “Kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(51) ile “kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)n kelimeleri(52) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Eğer emredilenler yerine getirilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir.

2. اِنَّمَا يُر۪يدُ الشَّيْطَانُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَعَنِ الصَّلٰوةِ فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ “Şeytan, içki ve kumar yoluyla aranıza yalnızca düşmanlık ve kin sokmak, (dahası), sizi Allah’ı hatırlamaktan ve salâttan (ibadetten) alıkoymak ister. (Artık bunlardan) vazgeçtiniz değil mi?” Yüce Allah önceki âyette dört harama dikkat çektikten sonra, özellikle onların içerisinden iki tanesine yeniden değinmekte ve konuyu şeytanla tekrar ilişkilendirerek, içki ve kumar sebebiyle şeytanın insanlar arasında düşmanlık ve öfke meydana getirmeye çalıştığından, dahası insanları Allah’ı anmaktan ve salât denilen bütün tevhid içerikli fedakârlık eylemlerinden müslümanları engellediğinden söz etmektedir.

a) اِنَّمَا يُر۪يدُ الشَّيْطَانُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَعَنِ الصَّلٰوةِ “Şeytan, içki ve kumar yoluyla aranıza yalnızca düşmanlık ve kin sokmak, (dahası), sizi Allah’ı hatırlamaktan ve salâttan (ibadetten) alıkoymak ister.” Yüce Allah içki ve kumar sebebiyle şeytanın müslümanlar arasında iki türlü zararından söz ederek konunun önemini ortaya koymaktadır.

ı.اِنَّمَا يُر۪يدُ الشَّيْطَانُ اَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَآءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ “Şeytan, içki ve kumar yoluyla aranıza ancak ve ancak düşmanlık ve kin sokmak ister.” Âyetin başında yer alan اِنَّمَا innemâ edatı tıpkı önceki cümlede olduğu gibi mesaja “vurgu” manası katmakta ve şeytanın işinin gücünün içki ve kumar sebebiyle bu şekilde müslümanlar arasına düşmanlık ve öfke salmak olduğunu beyan etmektedir. İçki bütün günahların başı olarak tanıtıldığı gibi, kumar da her türlü şans oyunlarını da içeren, önceki âyette zikredilen fal ve kısmet arama oklarını kapsayan bir içeriğe sahiptir.

Daha önce yorumladığımız Mâide 5/14’te de dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da altı kez(53) geçen الْعَدَاوَة/عَدَاوَة el-‘adâveh/‘adâveh kelimeleri “düşmanlık” manasına gelirken, Kur’ân’da beş kez(54) zikredilen الْبَغْضَآء el-bağdâ’ sözcüğü ise “kin” ve “öfke” manasını vermekte, Yüce Allah ile ilişkilerinde sadakat göstermeyen azgınların dünyada uğradıkları felaket durumunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

İçki ve kumar sebebiyle şeytanın müslümanlar arasında nasıl düşmanlık ve öfke meydana getireceğiyle ilgili olarak yapılan bir değerlendirmeyi burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Bil ki içki içen kimse hakkında görünen şudur ki, o içkiyi bir grupla birlikte içmektedir ve içmedeki maksadı ise arkadaşları ile eğlenmek ve onlarla sohpet edip konuşarak neşelenmektir. Bu nedenle, onun bu beraberlikten gayesi, dostluk ve ülfeti kuvvetlendirmektir. Ancak ne var ki çoğu kez bu durum tersine döner. Zira içki aklı alır. Akıl gittiğinde ise aklın hiçbir direnmesi olmaksızın, şehvet ve gazap insanı hâkimiyetine alır. Bunların insana hâkim olması ile de bu dostlar arasında çekişme ve tartışma meydana gelir. Bu çekişmeler çoğu zaman dövüşe, katilliğe ve çirkin sözler söylemeye sebebiyet verir. Bu durum ise en şiddetli bir düşmanlık ve kin doğurur. Bundan ötürü, şeytan sürekli bir şekilde içki içmek için biraraya gelmenin, ülfet ve muhabbeti kuvvetlendireceği düşüncesini teşvik eder ve içki içmeyi güzel gösterir. Durum âhirette de tersine döner ve orada da düşmanlık ve kinin en şiddetlisi meydana gelir.”

“Kumara gelince, bunda muhtaç kimseler için bir genişlik ve zenginlik söz konusu olmasına karşılık, mal sahibi zengin kimseler için de mallarını yitirme ve fakirliğe düşme söz konusudur. Çünkü insan kumarda bir defa yenildiği zaman bu durum onu, artık bundan sonra çoğu kez ‘kazanırım’ ümidi ile kumar oynamayı sürdürmeye davet eder. Bazen umduğuna ulaşamaz, öyle olur ki elinde hiç bir şeyi kalmaz ve artık sakalı, ailesi ve çocukları üzerine kumar oynamaya başlar. Şüphe yok ki bundan sonra o kimse fakir ve muhtaç bir hale düşer, kendisini yenenlerin en şiddetli düşmanlarından birisi olur. İşte bu bakımdan, içki ve kumarın insanlar arasında düşmanlık ve kinin tahrik edilip kızıştırmasının iki büyük sebebi olduğu ortaya çıkar. Hiç şüphe yok ki düşmanlık ve kinin çok şiddetli olması, bazan karışıklık ve fitne gibi çok kötü durumlara sebebiyet verebilir. Bütün bunlar ise toplumsal hayatın menfaatlerine aykırı olan şeylerdir.”(55)

İçki ve kumar sebebiyle şeytanın meydana getirmeyi hedeflediği düşmanlık ve öfkenin dünyevi boyutu bu ve benzer şekillerde görünmektedir. Ancak bunun mahşerde de düşmanlığa dönüşeceğinde hiçbir şüphe yoktur. Zaten A‘râf 7/38-39, Sâffât 37/51-56, Zuhruf 43/36, 67 ve Kâf 50/27 gibi âyetlerde dolaylı da olsa işaret edilen husus bu gibi saptırıcı arkadaşlıklardır.

ıı.وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَعَنِ الصَّلٰوةِ “Sizi, Allah’ı anmaktan ve salât’tan (ibadetten) alıkoymak (da ister).” Yüce Allah içki ve kumar sebebiyle şeytanın insanlar arasında düşmanlık ve öfke çıkarmak istemesinin yanında, dinî olarak da müslümanları Yüce Alah’ı anmaktan, ayrıca başta “namaz” olmak üzere salât denen “bütün tevhid içerikli eylemleri” yerine getirmekten onları engellemek istediğini beyan etmektedir.

“İçki içmenin, insanı Yüce Allah’ı zikretmekten alıkoyması hususu oldukça açıktır. Çünkü içki içmek bir neşe ve bedenî bir haz doğurur. Nefis bedenî lezzetlere, şehvetlere ve nazlara daldığı zaman, Allah’ı anmayı unutur. Zaten şarhoş olan kişinin neyi hatırladığı veya hatırladığı şeylerin anlamlı vs. olması söz konusu olamaz. Kumarın, Yüce Allah’ı zikirden ve namazdan alıkoyucu olması da böyledir. Çünkü kişi kumarda kazandığı zaman, kazanma neşesine iyice dalması, aklına başka bir şeyin gelmesine engel olur. Şüphe yok ki bu durum, insanı Yüce Allah’ı anmaktan ve namazdan alıkoyan şeylerdendir.”(56)

Bu arada hemen belirtelim ki, zaten bir kişi sarhoşken namaza yaklaşmaması gerektiği noktasında Nisâ’ 4/43’te uyarılmaktadır. Dolayısıyla şeytan kaynaklı bir iş olan içki ve kumarla meşguliyet sahiplerinin zaten şeytanın uydusu oldukları ortada olduğu için, şeytanın bir çabası olarak onların Yüce Allah’ı anmaktan ve namaz gibi dini eylemlerden uzak tutulmaya çalışılması her zaman söz konusudur. Bu nedenledir ki âyetin başında اِنَّمَا innemâ edatı zikredilerek bu noktaya özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır.

Esasında âyette zikredilen şeytân kelimesine bilinen manada “şeytan” anlamına ilave olarak, bu kapsamda insan şeytanlarının da devreye girerek içki ve kumarla meşgul olanların arasına düşmanlık ve öfke saçılması, bu kişilerin Yüce Allah’ı anmaktan ve salât kapsamındaki bütün tevhid içerikli ibadetlerden engellenmesi çok daha rahat kavranabilmektedir.

b) فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ “(Artık bunlardan) vazgeçtiniz değil mi?” Yüce Allah sözünü ettiği dört haramın şeytan işi pislik olduğunu, özellikle içki ve kumar sebebiyle insanlar arasında düşmanlık ve öfkenin yaygınlaşması, ayrıca müslümanların Allah’ı anması ve salât denilen tevhid içerikli ibadetlerden onları engellemesi sebebiyle müslümanların artık bu gibi şeylerden uzaklaşmasının gerektiğini dile getirmiş olmaktadır. Esasında “(Artık bunlardan) vazgeçtiniz değil mi?” ifadesi “bundan artık hemen vazgeçin” demektir.(57)

“Bu ifâde, soru üslûbu olmakla birlikte, gerçekte bundan maksat âyette sözü edilen şeyleri kesin olarak yasaklamaktır. Bu şekilde bir mecaz yerinde ve güzeldir. Çünkü Yüce Allah bu fiilleri kınamış ve muhataba bunların kötü olduğunu göstermiştir. Bundan sonra ise bu şeyleri terk hususunda böyle soru sorulunca, muhatap ancak o fiilleri terkettiğini söyleyebilir. Buna göre sanki muhataba, ‘Bu şeylerin böylesine çirkin ve kötü olduğu ortaya çıktıktan sonra, sen onu yine de yapacak mısın?’ denilmiştir.”(58) Bu nedenle, âyetteki فَهَلْ اَنْتُمْ مُنْتَهُونَ “(Artık bunlardan) vazgeçtiniz değil mi?” ifâdesi, “artık bu gibi şeylerden vazgeçin” manasında bir uyarıdır.”(59)

ıı. Yüce Allah’a ve Rasûlüllâh’a İtaat

وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوٓا اَنَّمَا عَلٰى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “Allah’a itaat edin, Elçiye de itaat edin ve (kötülüklerden) sakının! (İtaatten) yüz çevirirseniz, bilin ki elçimize (düşen görev), sadece apaçık tebliğdir.”

Âyetteki وَاَط۪يعُواve etî‘û emri “ve itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve yine itaat edin”; الرَّسُولَ er-rasûle kelimesi “ve Rasûl’e de, Elçi’ye de”; وَاحْذَرُوا vahzerû emri “ve sakının, kaçının”;فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ fe in tevelleytüm fiili “eğer yüz çevirirseniz”; فَاعْلَمُوا fa‘lemû emri “biliniz ki”;اَنَّمَا عَلٰى رَسُولِنَا ennemâ ‘alâ rasûlinâ ifadesi “bizim elçimize düşen sadece ve sadece şudur”; الْبَلَاغ el-belâğu kelimesi “tebliğ(dir)”; الْمُب۪ين el-mübînu sözcüğü ise “apaçık, açıkça” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve Rasûlüne itaatin gerekliliği ile bundan yüz çevirme durumunda Hz. Peygamber’in görevinin ne olduğu gündeme getirilmektedir. Bu âyetin benzeri Teğâbun 64/12’de de geçmektedir.

1. وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا “Allah’a itaat edin, Elçiye de itaat edin ve (kötülüklerden) sakının!” Yüce Allah toplumsal ve dini hayatta Allah’a ve Rasûl’e itaatin ne kadar önemli olduğuna değinmekte ve her türlü kötülükten sakınılmasını, kaçınılmasını emretmektedir.

Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat emrinin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(60) zikredilmekte, maksat putlara vs. varlıklara değil de sadece ve sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarını yaşayıp ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini, وَاحْذَرُوا vahzerû emri gereği de bütün kötü işlerle meşgul olmaktan kaçınmalarını veya kötülüklerle mücadeleye hazır olmaları gerektiğini müminlere bildirmektir. Buradaki وَاحْذَرُوا vahzerû emri Nisâ’ 4/71’de de zikredildiği gibi, kök itibariyle “önlem almak”, “tedbirli davranmak”, “hazırlıklı olmak” gibi anlamlar içermektedir. Nihayetinden maksat, kötülüklerle mücadeleye hazır olup önlemler alarak onlardan uzak durmayı başarmaktır.

Âyetin genel mesajına uygun olarak tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolu Yüce Allah’a ve O’nun buyruklarını ümmete ileten Rasûlüllah’a itaatten geçtiği muhataplara öğretilmek istenmektedir. Enfâl 8/24’te dile getirildiği gibi, Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat, esasında Rasûl’ün aktardıklarının Yüce Allah’tan kendisine gelen esaslardan ibaret olduğu için sonuçta Yüce Allah’ın davetine icabet demektir. Bir anlamda “Yüce Allah başka, Rasûlüllah başka şeyler söyler” demek değildir. Esasında bu tür âyetlerde nebî kelimesinin değil de hep rasûl kelimesinin kullanılmasının manası da bu olsa gerektir. Elçiye itaat O’nu gönderene itaattir. Eğer elçi kendisini gönderenin bildirimlerinde tasarrufa gider, ilave veya eksiltme yaparsa, bu defa onun konumu değişir; hâşâ o da din koyucu konumuna gelir ki bu durum risalet ve nübüvvetin anlamıyla bağdaşmaz.

2. فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوٓا اَنَّمَا عَلٰى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “(İtaatten) yüz çevirirseniz, bilin ki elçimize (düşen görev), sadece apaçık tebliğdir.” Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/20, Nahl 16/82, Nûr 24/54, Şûrâ 42/48 ve Teğâbun 64/12 gibi âyetlerde de geçmektedir. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/82’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Yine de yüz çevirirlerse, artık sana düşen ancak apaçık bir tebliğdir.” Yüce Allah sunduğu sayısız nimetlere rağmen, müşriklerin yine de itibar etmeyip hak ve hakikatten yüz çevirmeleri durumunda artık yapabileceği başka bir şeyin kalmadığını, apaçık tebliğ yapmanın ötesinde başka bir beklentiye girmemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/48’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer yüz çevirirlerse, (bilesin ki) biz seni onların üzerine bekçi göndermedik. Sana düşen (görev) sadece tebliğ etmektir (duyurmaktır). Biz insana katımızdan bir rahmet tattırdığımız zaman ona sevinir. Ama elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, işte o zaman insan çok nankördür!” Bu noktada bilinmesi gereken âyetlerden birisi de daha önce yorumunu yaptığımız Mâide 5/67’dir: “Ey Peygamber! Sana Rabbinden indirilen ne varsa hepsini tebliğ et! Eğer bunu yapmazsan O’nun (verdiği) risalet görevini tebliğ etmemiş olursun. Allah seni insanlar(ın müdahalesin)den koruyacaktır.”

Yüce Allah bu âyetlerinde Hz. Peygamber’e moral vermekte ve inkârcıların bu tutumundan kendisinin sorumlu olmadığını beyan etmek istemektedir. “Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!” mealindeki Nahl 16/35. âyetinde de geçtiği üzere, Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler ve Medineli inkârcı münafıklar ve kitap ehli olmak üzere, haktan sapanların suçlarının kendilerinde olduğunu, elçilerin gönderilme ve görevlendirilme gerekçesinin “apaçık tebliğden başka bir şey olmadığı”nı beyan etmektedir.

Yüce Allah bütün peygamberlerin ve elbette Hz. Peygamber’in asıl görevinin “apaçık tebliğ” olduğunu vurgulamaktadır. Konuyla ilgili âyetlerin bir kısmında kullanılan اِنَّمَا innemâ edatı cümleye “vurgu” anlamını katmaktadır. Peygamberler “apaçık uyarıcılar”(61) olduğu gibi, tebliğlerini de apaçık yapmışlar,(62) anlaşılır bir dil kullanarak ilâhî mesajı muhataplarına iletmişlerdir. Yüce Allah vahyinin bir belâğ/el-belâğ olduğunu, yani bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ olduğunu beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْبَلَاغ el-belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(63) yer almakta ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır.

Günümüzde din tebliğinde bulunan kişilerin de benzer şekilde davranmaları gerekmektedir. Dini anlatırken açık ifadeler kullanmak, karmaşık cümlelerden kaçınıp net mesajlar vermek ve muhatapların yanlış ve farklı algılara sahip olmamasını sağlamak gerekir. “İnsanların doğruları, karşıdakinin anladığı kadardır” sözünü unutmamak durumundayız. Konuşmaktan maksat, “kendini ifade etmek ve karşıdakiler tarafından anlaşılmak” olduğu için, tebliğde bunu gözardı etmemeliyiz.

ııı. İmanın ve Takvâlı Oluşun Devamlılık Göstermesi

لَيْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ ف۪يمَا طَعِمُوٓا اِذَا مَا اتَّقَوْا وَاٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَاٰمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَاَحْسَنُوا وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Takvâlı (duyarlı) olup iman ettikleri ve iyi işler yaptıkları, sonra (yine) takvâlı (duyarlı) olup iman ettikleri, sonra da (bunu devam ettirerek) takvâlı (duyarlı) olup güzel davrandıkları sürece (haram kılınmadan önce) tattıklarından dolayı iman edip iyi işler yapanlara herhangi bir vebal yoktur. Allah güzel davrananları sever.”

Âyetteki لَيْسَ leyse edatı “yoktur”; عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ‘alellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara, iman edenler üzerine yoktur”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlara yoktur)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller”; جُنَاح cünâhun kelimesi “herhangi bir sorumluluk, herhangi bir günah”; ف۪يمَا طَعِمُوا fîmâ ta‘ımû ifadesi “(daha önce) yedikleri hakkında”; اِذَا مَا اتَّقَوْا izâ me’ttekav ifadesi “takvâlı, duyarlı oldukları sürece”; وَاٰمَنُوا ve âmenû ifadesi “ve iman ettikleri (sürece)”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlara yoktur)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اتَّقَوْا ittekav fiili “takvâlı, duyarlı oldukları (sürece)”; وَاٰمَنُوا ve âmenû fiili “ve iman ettiler”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اتَّقَوْا ittekav fiili “takvâlı, duyarlı oldukları (sürece)”; وَاَحْسَنُوا ve ahsenû fiili “ve güzel davrandılar, güzel davrandıkları sürece”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُحْسِن۪ينَ el-muhsinîne kelimesi ise “güzel davrananları, iyilik edenleri” demektir.

Burada herhangi bir yasak gelmeden önce yenmiş olan gıdalarla ilgili olarak herhangi bir günahın olmayacağına, ancak hüküm sonrasında takvâlı, imanlı ve muhsince davranmanın gerekliliğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَيْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ ف۪يمَا طَعِمُوٓا اِذَا مَا اتَّقَوْا وَاٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَاٰمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَاَحْسَنُوا “Takvâlı (duyarlı) olup iman ettikleri ve iyi işler yaptıkları, sonra (yine) takvâlı (duyarlı) olup iman ettikleri, sonra da (bunu devam ettirerek) takvâlı (duyarlı) olup güzel davrandıkları sürece (haram kılınmadan önce) tattıklarından dolayı iman edip iyi işler yapanlara herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah iman edip salih ameller işlemiş olan kişilerin daha önce tattıkları şeylerle ilgili olarak kendilerine herhangi bir günah ve sorumluluğun bulunmadığını ifade etmektedir. Bu âyetin iniş sebebi olarak tefsirlerimizde çeşitli bilgiler aktarılmakta,(64) evrensel bir mesaj olan bu âyetteki bilgiler belli şartlara indirgenerek farklı iddialara ve sonuçlara kapılar aralanmaktadır. Bu nedenle bir rivayeti aktaracak, ancak açıklamalarımızı metindeki beyanları esas alarak şekillendirmeye gayret edeceğiz.

a) لَيْسَ عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ ف۪يمَا طَعِمُوا “İman edip sâlih ameller işleyenlere (iyi işler yapanlara), (haram kılınmadan önce) tattıklarından dolayı herhangi bir günah yoktur.” Burada zikredilen durumun içki ve/veya haram yiyeceklerle ilgili hüküm gelmeden öncesiyle ilişkili olduğu açıktır. Çünkü konuyla ilgili çeşitli âyetlerde hem içkinin hem de başka bazı yiyeceklerin haram kılındığını belirten âyetler gelmeden önce o fiilleri işleyenlerin bundan sorumlu tutulması söz konusu olamaz. Bu yüzden, Yüce Allah artık dini ve sosyal hayatla ilgili hükümleri apaçık ve ayrıntılı bir şekilde ortaya koymuş olmasına rağmen, helalleri haram kılmak gibi haramları da helal kılmanın kesinlikle söz konusu olamayacağını bildirmek istemektedir.

Bu âyetin mesajıyla ilişkili olarak şu rivayet aslında her şeyi özetlemektedir: “İçkinin haramlığını ifâde eden âyet nazil olduğu zaman, Hz. Ebû Bekir, ‘Ya Rasûlallah, daha önce içki içtiği ve kumar oynadığı halde ölmüş olan kardeşlerimizin (müminlerin) durumu ne olacak ve yine şu anda bizden uzak beldelerde bulunup, Yüce Allah’ın içkiyi haram kıldığını bilmeyen ve içkiyi tatmaya devam edenlerin durumu ne olacak?’ diye sormuş ve işte bu âyetler nazil olmuştu...”(65)

b) اِذَا مَا اتَّقَوْا وَاٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَاٰمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَاَحْسَنُوا “Takvâlı (duyarlı) olup iman ettikleri ve sâlih ameller işledikleri (iyi işler yaptıkları), sonra (yine) takvâlı (duyarlı) olup iman ettikleri, sonra da (bunu devam ettirerek) takvâlı (duyarlı) olup güzel davrandıkları sürece.” Âyetin verdiği mesajla ilişkili olarak şöyle bir noktaya işaret etmek gerekmektedir: Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlerin daha önce yemiş oldukları şeylerle ilgili herhangi bir günah ve sorumluluklarının bulunmadığını beyan ederken, ilgili hükümler geldikten sonra muhataplardan takvâlı olmalarını, yani sorumluluğunu bilip duyarlılık göstermelerini, bununla birlikte iman edip salih ameller işlemelerini şart koşmaktadır.

Kişinin takvâlı olması demek, sorumluluğunu bilip sorumlu davranması, duyarlılık göstermesi ve dünyada buna göre hareket ederek mahşerde azaptan korunmayı başarması amaçlanmaktadır. Burada sözü edilen takvânın içeriği, konuyla ilgili verilen bilgilere ve gönderilen ilahi mesajlara vakıf olup onları hayata taşımayla ilgilidir. Buradan anlaşılıyor ki, takvâlı olanlar bunu iman ve salih amellerle ispatlayacaklar, yani haramlardan sakınıp helallere sarılacaklar, takvâyı kuşanmayı sürdürerek imanını güvene dönüştürecek ve nihayet bu üçlü duyarlılığı göstererek takvâlı davranmanın sonucunda işini, görevini ve sorumluluklarını muhsince yerine getireceklerdir.

Âyette verilen bilgilerden hareketle, anlaşılıyor ki önemli olan nokta, iman edip salih ameller işleyenlerin takvâlı ve duyarlı bir şekilde imanlı olmaya, salih ameller işlemeye, tekrar takvâlı olmaya, imanlı davranmaya ve duyarlı olup güzel işler yapmaya devam etmeleri, bu hallerde sebat ve kararlılık göstermeleridir. Nisâ’ 4/137’de beyan edildiği gibi “iman ve küfür arası zikzak çizmek”, Nisâ’ 4/143’te belirtildiği üzere, “iman-küfür arası yaplamamak”tır. Dahası Bakara 2/161’de geçtiği şekliyle “imandan sonra küfre düşenler, sonra da küfür üzere kalıp öylece ölenler gibi olmamak” hayati önem arz etmektedir. Çünkü Âl-i İmrân 3/86’da dile getirildiği şekliyle düşünürsek, “imandan sonra kâfir olanlara Allah hidayet etmeyecek, böyleleri zalimler oldukları için Yüce Allah’ın hak ve hakikata rehberliğinden istifade edemeyecekler”dir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dolaylı da olsa dikkat çekilen hususlardan birisi de budur.

2. وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Allah güzel davrananları (iyilik edenleri) sever.” Yüce Allah affediciliği ve hoş görülü olmayı “güzel bir davranış” olarak kabul ettiği için âyette الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesine yer vermekte, sonuçta böyle davrananları yani “işini düzgün ve güzel yapanları, güzel davrananları sevdiğini” bildirmektedir.

Daha önce yorumladığımız Mâide 5/13 ve 85’te de ifade ettiğimiz üzere, الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne/muhsinûne kelimesi “güzel bakanlar”, “iyi niyet ve iyi amel sahibi olanlar”, “yaptıkları işleri güzel ve gereği gibi yapanlar”, “bunu alışkanlık haline getirenler” gibi manalar içermektedir. Kur’ân’da ifade edildiği üzere Yüce Allah’ın sevdiği birtakım insanlar vardır ve bunlardan birisi de muhsinler, yani işini düzgün yapanlardır.

Dipnotlar

• 1 - Hucürât 49/16. 2 - Mâide 5/3. 3 - Kehf 18/26. 4 - Zümer 39/3.
  • Hucurât 49/16 Mâide 5/3 Kehf 18/26 Zümer 39/3
• 5 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 6 - Buhârî, Nikâh, 1; Müslim, Nikâh, 5; Nesâî, Nikâh, 4; Dârimî, Nikâh, 3; Ahmed b. Hanbel, II, 158; III, 241.
• 7 - Semerkandî, age., I, 413; Zemahşerî, age., I, 657; Râzî, age., XII, 70-71.
• 8 - Semerkandî, age., I, 413-414; Taberî, age., VII, 8-11; Zemahşerî, age., I, 657-658.
• 9 - Zemahşerî, age., I, 657.
• 10 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 11 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 12 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 13 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 14 - Bakara 2/276. 15 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 16 - Nisâ’ 4/107. 17 - Nisâ’ 4/148. 18 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 19 - Enfâl 8/58. 20 - Nahl 16/23. 21 - Hacc 22/38.
  • Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148 En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38
• 22 - Taberî, age., XIV, 188. 23 - Zemahşerî, age., II, 615.
• 24 - Râzî, age., XII, 73.
• 25 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 26 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113. 27 - Zemahşerî, age., I, 658.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35
• 28 - Taberî, age., II, 404-405. 29 - Semerkandî, age., I, 148, 415; Taberî, age., II, 405; Zemahşerî, age., I, 658.
• 30 - Zemahşerî, age., I, 265.
• 31 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 32 - Semerkandî, age., I, 415; Taberî, age., VII, 16-27; Zemahşerî, age., I, 659. 33 - Zemahşerî, age., I, 659.
• 34 - Semerkandî, age., I, 415; Taberî, age., VII, 29-30; Zemahşerî, age., I, 659. 35 - Zemahşerî, age., I, 660.
• 36 - Râzî, age., XII, 78. 37 - Nûr 24/18, 58, 59. 38 - Bakara 2/242; Âl-i İmrân 3/118; Nûr 24/61. 39 - Bakara 2/187. 40 - Bakara 2/219, 266. 41 - Bakara 2/221. 42 - Âl-i İmrân 3/103. 43 - Mâide 5/89.
  • Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Bakara 2/242 Âl-i İmrân 3/118 Nûr 24/61 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/266 Bakara 2/221 Âl-i İmrân 3/103 Mâide 5/89
• 44 - Bakara 2/219; Mâide 5/90; Muhammed 47/15; Yûsuf 12/36, 41. 45 - Ebû Dâvûd, Eşribe, 4; Tirmizî, Eşribe, 8, 65; İbn Mâce, Eşribe, 5; Ahmed b. Hanbel, II, 118.
  • Bakara 2/219 Mâide 5/90 Muhammed 47/15 Yûsuf 12/36 Yûsuf 12/41
• 46 - Buhârî, Edeb, 80; Ahkâm, 22; Meğâzî, 60; Müslim, Eşribe, 73-75; Ebû Dâvûd, Eşribe, 5, 7; Tirmizî, Eşribe, 1, 2; Nesâî, Eşribe, 40, 49, 53; İbn Mâce, Eşribe, 9, 13, 14; Muvatta’, Dahâyâ, 8; Ahmed b. Hanbel, I, 274, 289, 350. 47 - Ebû Dâvûd, Eşribe, 5; Tirmizî, Eşribe, 3; Nesâî, Eşribe, 25; İbn Mâce, 10. 48 - Bakara 2/219; Mâide 5/90, 91.
  • Bakara 2/219 Mâide 5/90 Mâide 5/91
• 49 - Zemahşerî, age., I, 591; Râzî, age., XI, 134-135.
• 50 - Râzî, age., XII, 79-80.
• 51 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10. 52 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16.
  • Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10 Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16
• 53 - Mâide 5/14, 64, 82, 91; Fussılet 41/34; Mümtehıne 60/4. 54 - Âl-i İmrân 3/118; Mâide 5/14, 64, 91; Mümtehıne 60/4.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/64 Mâide 5/82 Mâide 5/91 Fussilet 41/34 Mümtehine 60/4 Âl-i İmrân 3/118 Mâide 5/14 Mâide 5/64 Mâide 5/91 Mümtehine 60/4
• 55 - Râzî, age., XII, 80.
• 56 - Râzî, age., XII, 81.
• 57 - Semerkandî, age., I, 416.
• 58 - Râzî, age., XII, 81. 59 - Râzî, age., XII, 81.
• 60 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 61 - A‘râf 7/184; Hûd 11/25; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; Şu‘arâ 26/115; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26; Nûh 71/2. 62 - Âl-i İmrân 3/20; Nisâ’ 4/63; Mâide 5/67, 92, 99; A‘râf 7/62, 68, 79, 93; Hûd 11/57; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Ahzâb 33/39; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/23, 35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23. 63 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nehl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • A‘râf 7/184 Hûd 11/25 Hicr 15/89 Hacc 22/49 Şu‘arâ 26/115 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Âl-i İmrân 3/20 Nisâ 4/63 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 A‘râf 7/62 A‘râf 7/68 A‘râf 7/79 A‘râf 7/93 Hûd 11/57 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Ahzâb 33/39 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/23 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23
• 64 - Semerkandî, age., I, 417; Taberî, age., VII, 36-38; Zemahşerî, age., I, 662
• 65 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Mâide; Ahmed b. Hanbel, I, 295.