Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 128-135. âyetlerinde önceki nesillerin haberlerinden dersler çıkarılmamasını eleştirmekte, aklını çalıştırmayanları kınamakta, Hz. Peygamber’i ve müminleri gündelik hayatta nasıl davranmaları gerektiği noktasında inşa etmektedir. Daha sonra, mucize bekleyenlere cevap vererek vahiy bilgisinin yeterli olduğunu vurgulamakta, müşrik algının mantıksız çıkışlarını deşifre etmekte ve sonunda bir tehditle sûreyi sona erdirmektedir.

a) Kıssaların Yol Göstericiliği

Yüce Allah, sûrenin 128-129. âyetlerinde önceki nesillerin kıssalarını anlatma gerekçesi olarak “yol göstermek ve rehberlik yapmak” üzerinde durmakta, geçmiş nesillerin akıbetinden dersler çıkartmayı da nühâ dediği aklın fonksiyonu olarak tanıtmaktadır. Benzer yanlışlıkları yapmış olmalarına rağmen, bu son ümmetin topluca helak edilmeme sebebini ise “katından geçen bir söz” ve “belirlediği sürenin dolması” olarak beyan etmektedir.

ı. Aklı Çalıştırmanın Önemi

اَفَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ اَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ ف۪ي مَسَاكِنِهِمْ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِاُو۬لِي النُّهٰى “Yurtlarında dolaştıkları kendilerinden önceki nice nesilleri helak etmiş olmamız, onlara bir yol göstermedi mi? Şüphesiz ki bunda, (kötülüklerden) engelleyen akıl sahipleri için deliller vardır.”

Âyettekiاَفَلَمْ يَهْدِ efelem yehdi sorusu “rehberlik etmedi mi”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; كَمْ kem edatı “nice”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helak etmiştik”; قَبْلَهُمْ kablehüm tamlaması “onlardan önce”; مِنَ الْقُرُونِ mine’l-kurûni sözcüğü “nesillerden”; يَمْشُونَ yemşûne fiili “dolaşıyorlar(dı)”; ف۪ي مَسَاكِنِهِمْ fî mesâkinihim ifadesi “onların yurtlarında, meskenlerinde”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”;لَاٰيَاتٍ leâyâtin sözcüğü “nice dersler, ibretler”; لِاُو۬لِي النُّهٰى liüli’n-nühâ tamlaması ise “kötülüklerden nehyeden, farkındalık oluşturan akıl sahipleri için” demektir.

Burada kıssaların anlatılma gerekçesi üzerinde durulmakta, aklın kullanılmasının önemi gündeme getirilmektedir.

1.اَفَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ اَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ ف۪ي مَسَاكِنِهِمْ “Yurtlarında dolaştıkları kendilerinden önceki nice nesilleri helak etmiş olmamız, onlara bir yol göstermedi mi?” Yüce Allah bu cümlede genelde helak edilen milletlere, özelde de Firavun ve adamlarının akıbetine dikkat çekmektedir. İnsanların neden helak edildikleri üzerinde kafa yorulması gerektiği beyan edilirken, uzak tarihten değil de vahyin indirildiği döneme yakın sayılabilecek bir örnekten yola çıkılmaktadır.

Mısır ve Kuzey Arabistan bölgesinde geçen olayları Mekkelilerin bilmemesi veya şu veya bu şekilde duymamış olmaları mümkün değildir. Nitekim Kureyşliler Şam’a doğru gidip ticaret yapıyorlar, ‘Âd, Semûd gibi çeşitli kavimlerin yurtlarına uğruyorlardı. “Meskenlerinde dolaşıyorlar” ifadesinde verilmek istenen mesaj da bu olsa gerektir. Hayat hikâyeleri hakkında bilgi sahibi olunan, akıbetleri az çok bilinen bu ve benzer insan hikâyelerinden dersler çıkarmak kıssaların ana hedefidir.

Kıssalarda ibretler ve tefekkür noktaları bulunduğu çeşitli âyetlerle sabittir.(1) Âyette dikkat çekilen nokta “kıssaların insanlara hidâyet etmesi, yani yol göstermesi ve rehberlik etmesi” olduğu için, konunun bu açıdan değerlendirilmesinde büyük faydalar vardır. Esasında âlimlerimiz buradaki يَهْدِ yehdi fiiline “açıklamak”, “ortaya çıkmak”, “yol göstermek” manası vermekle bu noktaya işaret etmişlerdir.(2)

Her bir kıssanın pek çok mesajı ve dersi olmasına rağmen, insanların o bilgilere itibar etmemesi kınanmaktadır. Kıssalar insanlık tarihinin özetidir; buradan hareketle, insanlar kendilerine yol haritası belirlemeli, hakikat yolunu takip etmelidirler. Eski milletlerin helak edilme sebebi indirilen vahiylere ve risalet öğretilerine itibar etmemeleriydi. İşte bu son ilâhî bilgilendirmelere de itibar etmezlerse artık öncekiler gibi bir akıbeti yaşamaları kaçınılmaz olacaktır. Ya dar ve sıkıntılı bir hayat yaşayacaklar ve mahşerde kör olarak diriltileceklerdir; ya da vahye itibar edip öbür âlemde ödüllerle buluşturulacaklardır.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِاُو۬لِي النُّهٰى “Şüphesiz ki bunda, (kötülüklerden) engelleyen akıl sahipleri için deliller vardır.” Tâhâ sûresinin 54. âyetinde de geçen bu ifade, orada tabiat olaylarını keşfedip Rabbimizin yüceliğinin farkına vardırmayla ilgili kullanılmışken, burada geçmiş milletlerin kıssalarından dersler çıkarmayla ilişkilendirilmektedir.

Aklını kullanmak aklın verilme sebebidir. Kullanılmayan akıl yok hükmünde olacağı için, Yüce Allah insanoğluna ikram ettiği en büyük değeri akıl olarak belirlemiş ve onun kullanılmasını insanlardan istemiştir. O kadar ki aklını kullanmayanlara pislik yağdıracağını beyan ederek(3) konunun önemini kavratmak istemiştir. “Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(4) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için uyarıda bulunmaktır.

Tâhâ sûresinin 54. âyetinde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, النُّهٰى en-nühâ kelimesinde kök olarak “nehyetmek, uzaklaştırmak” manası bulunmaktadır. Buradan hareketle, bu vahye muhatap olan bütün insanların geçmiş milletlerin hayatlarından ibretler alması ve onların hatalarına düşmemeleri gereği üzerinde durulmaktadır.

Bir taraftan Hz. Peygamber’e yakın yaşamış olan Hz. Musa’nın, diğer taraftan da insanlığın ilk peygamberi olan Hz. Âdem’in ve insanlığa düşman olan İblîs’in kıssasından çıkartılabilecek pek çok ders vardır. İşte Yüce Allah burada اٰيَات âyât kelimesini kullanarak bu derslerin nicelik olarak da oldukça fazla olduğuna dikkat çekmektedir. Cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı ve اٰيَات âyât kelimesinin başındaki lâm/le edatı, buradaki mesajın oldukça kuvvetli bir şekilde verilmesini amaçlamaktadır.

ıı. Azabın Ertelenme Sebebi

وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَكَانَ لِزَامًا وَاَجَلٌ مُسَمًّى “Rabbinin sözü ve belirlenmiş bir süre olmasaydı (azap) kaçınılmaz olurdu.”

Âyetteki وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ ve levlâ kelimetün sebekat ifadesi “bir kelime, söz, karar geçmiş olmasaydı”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike tamlaması “senin Rabbinden”;لَكَانَ لِزَامًا lekâne lizâmen ifadesi “elbette (o azap) gerekli olurdu”; وَاَجَلٌ مُسَمًّى ve ecelün müsemmen tamlaması ise “belirlenmiş süre” demektir.

Burada dünyevî helaki hak edenlerin neden helak edilmedikleriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete benzer başka âyetler de Kur’ân’da mevcuttur.(5) Bütün bunlarda verilmek istenen ortak mesaj Yüce Allah’ın belirlediği yasaları işlettiğini göstermektir. Eğer hataları sebebiyle insanlar hemen helak edilecek olsaydı yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı(6) beyan edilen hususlardandır.

“Haklarında kesinleşmiş hüküm bulunanlar” ifadesi Hz. Nûh’un eşi, oğlu ve kavminden ona iman etmeyenlerle ilgili olarak helakten kurtulamayacak kişiler şeklinde olumsuz geçtiği gibi,(7) “haklarında güzel hüküm geçmiş olanlar” şeklinde olumlu olarak da kullanılmaktadır.(8) Bütün bunların neye göre şekillendirildiğinin cevabı açıktır. İnsanlar Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ederek yaşarlarsa onlar için “güzel karar”, tersine davranırlar ve düşmanlıkları da saldırıya ve zulme dönüşürse bu defa da “olumsuz karar” kaçınılmaz olur.

Kimlerle ilgili nasıl kararların verildiğini elbette ve sadece Yüce Allah bilmektedir. Bizim bilebildiğimiz husus, kıssalardan ibret almayıp hata yapmaya devam edenlerin de benzer akıbeti yaşayabilme ihtimalleridir. Ancak ne kadarının ve tam olarak kimlerin helaki hak edip etmediklerini insanoğlu bilemez.

Hz. Muhammed’in risaleti ve bu ümmet en son konumda olduğu için, eski kavimlerin yaptıklarına benzer hataları yapmış olsalar da onlar gibi hemen cezalandırılmamaktadırlar. Çünkü Yüce Allah’ın önceden belirlediği bir yasası ve bir sözü vardır. Artık toplu bir helak insanlığın sonu olacağı için bu durum ilâhî kadere aykırı düşmektedir.

Kaldı ki Enfâl 8/33’te şu beyan yer almaktadır: “Sen onların içinde olduğun sürece Allah onlara azap edecek değildir. Onlar istiğfar ederlerken (içlerinde istiğfar edenler varken) onlara azap edici değildir.” Bir grup hata içinde olsa da içlerinde istikamet sahipleri varsa bu durum toplu helaki engellemektedir.

Enâm 6/131’de “Rabbin, halkı habersiz iken ülkeleri haksız yere helak edici değildir” buyrulmakta ve yine bu sebeple toplu helakin olmayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Benzer bir ifade ise Hûd 11/117’dedir ve orada ülke halkının ıslah edici olması durumunda helakin olmayacağı dile getirilmektedir.

Bu âyetlerin yanı sıra, konuyla ilgili iki âyet daha vardır ki onları da yakınen bilmek gerekmektedir. Kasas 28/59’da “hakikatleri okuyup aktaran elçi gönderilmedikçe helakin olmayacağı” zikredildikten sonra “bütün halkı zalim olan şehirlerin helak edilecekleri” bildirilmektedir.

Bu arada, fitnenin herkesi içerip etkileyebileceği, sadece zalimlerle sınırlı kalmayacağının beyan edildiği Enfâl 8/25. âyette de konu bütünüyle helak değil, fitnenin yaygınlaşma tabiatıdır. Bu meselenin ele alındığı bütün âyetler bir arada düşünüldüğünde âyetler arasında herhangi bir zıtlık ve çelişkinin bulunmadığı rahatlıkla görülecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj da bu doğrultuda anlaşılmalıdır. Birileri hata yapıyor diye bütün toplum, hatta insanlığın helak edilmesi gerekmemektedir. Çünkü Yüce Allah’ın koyduğu bir yasası ve ümmetler için belirlediği bir süre vardır. Bu yasa işletilmekte, belirlenmiş sürenin dolması beklenmekte ve insanlara zaman tanınmaktadır.(9) Helaki hak etmiş olmalarına rağmen hemen helak edilmemeleri, istiğfâr edip tevbe ve istikametle hakka yönelmeleri için büyük bir fırsat olarak görülmelidir.

Bu arada hemen helak edilmemenin inkârcılar için bir avantaj olmadığı, aksine daha çok günah işleyecekleri için sorumluluklarının artacağı da bu vesileyle hatırlanmalıdır.(10) Esasında hiç bilemeyecekleri şekilde yavaş yavaş azaba sürüklenmekte oldukları haber verilmektedir.(11) İbrâhim 14/42’de beyan edildiği gibi, Yüce Allah inkârcıların hak ettikleri azabı Kıyâmet Günü’ne tehir ettiği için, zalimlerin yaptıklarının yanlarına kâr kaldığını ve Yüce Allah’ın onların yaptıklarından habersiz olduğunu zannetmemeleri gerektiği özellikle hatırlatılmaktadır.

b) Kulluk İnşasının Temel İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 130-132. âyetlerinde Hz. Peygamber’i çeşitli yönlerden inşa etmektedir. Öncelikle müşriklerin sözlerine karşı dirençli olması, memnun olması için günün beş vaktinde tesbih etmesi, yani namaz kılması, dünya hayatının süsüne itibar etmemesi, âhireti öncelemesi, ailesine ibadeti emretmesi, bu noktada ısrarcı olması emredilmekte, rızık endişesi taşımaması ve akıbetin sorumlulukla şekilleneceği beyan edilmektedir.

ı. Sabır ve Beş Vakit Namaz

فَاصْبِرْ عَلٰى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ اٰنَآئِ الَّيْلِ فَسَبِّحْ وَاَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضٰى “Onların söylediklerine sabret! Güneş’in doğuşundan önce ve batışından önce Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)! Gecenin bir kısım saatlerinde ve gündüzün uçlarında da tesbih et (yücelt) ki huzur bulasın.”

Âyetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret”; عَلٰى مَا يَقُولُونَ ‘alâ mâ yekûlûne ifadesi “demekte olduklarına, söylediklerine karşı”; وَسَبِّحْ ve sebbıh emri “ve tesbih et”; بِحَمْدِ رَبِّكَ bihamdi rabbike tamlaması “senin Rabbine hamdederek”;قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ kable tulû‘ı’ş-şemsi tamlaması “Güneş’in doğuşundan önce”; وَقَبْلَ غُرُوبِهَا ve kable ğurûbihâ tamlaması “ve onun (Güneşi’n) batış(ı)ndan önce”;وَمِنْ اٰنَآئِ الَّيْلِ ve min ânâi’l-leyli tamlaması “ve gecenin bazı kısımlarından, bazı bölümlerinde”; فَسَبِّحْ fe sebbıh emri “tesbih et”;وَاَطْرَافَ النَّهَارِ ve etrâfe’n-nehâri tamlaması “ve gündüzün uçlarında”;لَعَلَّكَ تَرْضٰى le‘alleke terdâ ifadesi ise “umulur ki huzur bulursun” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik bir inşa emri ile namaz vakitlerinin hangileri olduğuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de Kâf 50/39-40’da iki âyette zikredilen bu âyette Hz. Peygamber’e yönelik bazı buyruklar ile Yüce Allah’ı tesbih etmenin çeşitli vakitleri gündeme getirilmektedir.

1. فَاصْبِرْ عَلٰى مَا يَقُولُونَ “Onların söylediklerine sabret!” Yüce Allah âyetin bu ilk cümlesinde Hz. Peygamber’den Mekkeli müşriklerin alay, suçlama, tehdit, inkâr ve yalanlama sözlerine karşılık sabırlı olmasını istemektedir. Anlatılan şunca kıssaya ve adeta önlerine serilen kâinat kitabının sayısız âyetlerine rağmen, ders almayan ve hakikate doğru yönelmeyen Mekkeli müşrikler tutumlarını düşmanlığa dönüştürmekten geri durmamışlardı.

Âyetteki يَقُولُونَ yekûlûne fiili geniş zamanda getirildiği için, bu tacizlerin hem bu âyetler indirildiğinde yapıldığını, hem de ileride de yapılmaya devam edeceğini haber vermektedir. Böylece bir anlamda Hz. Peygamber’in ve müminlerin buna karşı hazırlıklı olması gerektiği, hem onlara hem de bütün zamanların müminlerine bildirilmektedir.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, “sabır” kavramı zillet ve meskenet içerisinde her hakarete veya her muameleye eyvallah deyip boyun bükmek değildir. Aksine, “sabır”, her türlü eziyete rağmen kendi inanç değerlerinde dirençli, kararlı ve ısrarcı olmak demektir. “Sabır”, hak ve hakikat üzere kalmada bütün gücünü ortaya koymak demektir. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’e bu şekilde davranmasını emretmekte, onların tehditlerine aldırış etmemesi gerektiği gibi, Kalem 68/9’da dile getirildiği üzere vaadlerine de kanmamasını zımnen ondan istemektedir.

2. وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ اٰنَآئِ الَّيْلِ فَسَبِّحْ وَاَطْرَافَ النَّهَارِ “Güneş‘in doğuşundan önce ve batışından önce Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)! Gecenin bir kısım saatlerinde ve gündüzün uçlarında da tesbih et (yücelt)!” Âyetin bu cümlesinde namaz vakitlerinin verildiği kanaatindeyiz.

Vakitlerin hangileri olduğuna değinmeden önce “Rabbi hamd ile tesbih” etmenin ne anlama geldiği hakkında kısaca bilgi verelim.

a) “Rablerini hamd ile tesbih etmek” ifadesi çeşitli âyetlerde geçmektedir.(12) Bakara 2/30’da da açıkladığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek”, “yüzmek”, “övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir.

Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(13) Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır.

Tesbîh ve hamd kavramları Yüce Allah’ı övmenin bir ifadesidir. Bu kavramlar eğer herhangi özel bir zamana kayıtlı gelmezlerse maksat Allah’ı tesbîh etmek, O’na hamd etmektir. “Allah’ı sabah-akşam, gündüz-gece tesbîh edin”(14) ve “Geceleyin uzun süre Allah’ı tesbîh edin”(15) gibi âyetlerde kast edilen mana genel manada tesbîhtir.

Ancak bu ifadeler yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi eğer özel bir vakitle kayıtlıysa, o zaman maksat “özel bir ibadet anlamında namaz”dır. Nitekim müfessirlerimizin büyük çoğunluğu âyeti böyle yorumlamışlar ve âyetteki mesajı namazla ilişkilendirmişlerdir.(16) Hatta Zemahşerî gibi âlimler âyetin takdirinin “Allah için … vakitlerde namaz kıl” şeklinde olduğunu beyan etmişlerdir.(17)

b) İbn Abbâs bu âyette beş vakit namazın bulunduğu kanaatindedir.(18) Âyette namaz vakitlerinin verildiği görüşüne göre sözü edilen vakitler şunlardır:

ı.قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ “Güneş doğmadan önce.” Bu ifadenin “sabah namazı” olduğunda herkes ittifak halindedir.

ıı. وَقَبْلَ غُرُوبِهَا“Batmasından önce.” Bundan kastın “öğle ve ikindi namazları” olduğu söylendiği gibi, sadece “ikindi namazı” olduğu da ifade edilmektedir.

ııı. وَمِنْ اٰنَآئِ الَّيْلِ فَسَبِّحْ“Gecenin bir kısım saatlerinde tesbîh et.” Bu emirden kastın “akşam ve yatsı namazları” olduğu belirtildiği gibi, farklı kanaatler de ileri sürülmüştür. Bu çerçevede maksadın gece yarısı, gecenin başı, ortası ve sabah gibi sonunda kılınan bütün namazlar veya gecenin ilk üçte birindeki namaz olduğu da beyan edilmektedir. Kur’ân’da üç kez geçen اٰنَآءَ الَّيْلِ ânâe’l-leyli tamlaması(19) “gece boyunca”, “geceleri” gibi manalara gelmekte, burada başındaki مِنْ min edatı gereği “gecenin bir kısım vakitlerinde” manasını vermektedir.

ıv. وَاَطْرَافَ النَّهَارِ “Gündüzün uçlarında.” Bu ifadeyle kastın “sabah ve akşam namazları” olduğu, dolayısıyla bu ifadenin Bakara 2/238’deki salât-ı vüstâ gibi te’kid olduğu belirtilmektedir.(20) Esasında Hûd 11/114’ten istifadeyle bu ifadenin “sabah ve akşam” olma ihtimali gibi, gündüzün üç tarafında kılınan “sabah, öğle ve akşam” namazları olma ihtimali de vardır. Bu yaklaşım doğrultusunda bazı vakitlerin tekrarlandığı görüntüsü çıksa da bunların birer te’kîd yani pekiştirme örneği oluşturması da mümkündür.

Bir başka yaklaşıma göre ilk iki vakit gece ve gündüzü içerdiği için “farz namazlara”, son iki vakit ise “nafile namazlara” delalet eder. Üçüncü bir görüşe göre ise ilk iki vakit “sabah ve ikindi”ye, “gecenin bir kısım saatleri” ise “akşam ve yatsı”ya işaret eder; ancak burada öğle namazı zikredilmemiş olur.(21) İmam Katâde ilk iki vaktin “sabah ve ikindi”; üçüncünün “akşam ve yatsı”, dördüncünün ise “öğle” olduğunu belirtmiştir.(22)

Bakara 2/3’te Kur’ân’da beş vakit namazla ilgili diğer âyetleri ve konunun detayını verdiğimiz için burada ayrıntıya girmeyeceğiz. Kâf 50/39-40’ta da çeşitli açıklamalar yapacağız. Burada özetle şunu söyleyelim: Kur’ân’da beş vakit namaz vakitleri vardır. Sanıldığı gibi beş vakit namaz Mi‘râc’da değil, çok daha önce risaletin 5 ve 6. yıllarında detaylarıyla ele alınmış ve farz kılınmıştı.

“Ruhun manevî olarak Allah’a yükselişi” anlamında Mi‘rac’larda herhangi bir vakit sayısı belirleme pazarlıklarının olamayacağını özellikle beyan etmeliyiz. Bu yükselişlerde Hz. Peygamber’e nispet edilen “namazın beş vakit olduğu” rivayeti bu çerçevede daha önce vahiy ile tespit edilmiş olan bir hususun yeniden beyan edilmesinden yani Kur’ân’da verilen bilgilerin bir kez daha hatırlatılmasından ibarettir.

3. لَعَلَّكَ تَرْضٰى “Böylece huzur bulasın.” Âyetin son cümlesi üç türlü anlaşılabilir:

a) Bu ifade ibadetin gerekçesini ve insan psikolojisindeki sonuçlarından bir tanesini vermektedir. Ra‘d 13/27’de de beyan edildiği gibi, “Kalpler sadece ve sadece Allah’ı hatırlamakla huzur bulurlar.”

b) Bu cümleye “Allah’tan razı olasın” manası da verilebilir. Nitekim “Allah onlardan razı olmuştur; onlar da O’ndan”(23) âyetlerinde verilen mana buna uygundur.

c) Âyetin bu son cümlesindeki fiilin meçhul, yani edilgen olarak da okunması mümkündür. Buna göre mana, “Tesbih et ki senden razı olunsun”, yani “Allah senden razı olsun” şeklini almaktadır.(24)

Bu üç ihtimalin de mümkün olduğunu beyan ederek, tercihimizin ilk görüşten yana olduğunu ifade etmeliyiz. Çünkü bize göre de ibadetlerin hayata bakan sonuçları vardır ve bunun en belirgin örneği kişinin kendisinde hissedeceği memnuniyet ve gönül huzurudur.

Yüce Allah Duhâ 93/5’te “Hz. Peygamber’e çeşitli nimetler vereceğini ve onun da bundan memnun olacağını” beyan etmişti. Bu çerçevede verdiği müjdenin bir örneği de namaz vs. ibadetler sonrasında gönülde meydana gelecek derin huzur ve memnuniyet olarak belirlenmiş olabilir. Ayrıca İsrâ’ 17/79’da Hz. Peygamber’e vaadedilen makâm-ı mahmûd, yani “övülmüş makam”ın elde edilme zamanı yine ibadetler sonrası veya Medine olarak belirlenmiştir.

ıı. Geçici Dünyalıklara İtibar Etmemek

وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ اِلٰى مَا مَتَّعْنَا بِه۪ٓ اَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ ف۪يهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَاَبْقٰى “Sakın, içinde kendilerini denememiz için pek çok çifti yararlandırdığımız dünya hayatının süsüne gözlerini dikme! Rabbinin rızkı hem hayırlı olandır hem de daha kalıcıdır.”

Âyettekiوَلَا تَمُدَّنَّ ve lâ temüddenne emri “ve sakın uzatma, (göz) dikme”; عَيْنَيْكَ ‘ayneyke tamlaması “senin iki gözünü”; اِلٰى مَا مَتَّعْنَا ilâ mâ mette‘nâ ifadesi “faydalandırdığımız şeylere”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “kendisiyle (onları)”; اَزْوَاجًا ezvâcen sözcüğü “çiftler, eşler, insanlar olarak”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; زَهْرَةَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا zehrate’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının süsüyle”;لِنَفْتِنَهُمْ lineftinehum ifadesi “kendilerini imtihan etmek için (vermiştik)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onun hakkında”;وَرِزْقُ رَبِّكَ ve rızku rabbike tamlaması “ve senin Rabbinin nimeti, verdiği rızık”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak surette hayırlı(dır)”; وَاَبْقٰى ve ebkâ sözcüğü ise “ve daha kalıcı olan(dır)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in dünya hayatına göz dikmemesi ve Yüce Allah’ın verdiği rızkın daha hayırlı ve kalıcı olduğu gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ اِلٰى مَا مَتَّعْنَا بِه۪ٓ اَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنَهُمْ ف۪يهِ “Sakın, içinde kendilerini denememiz için pek çok çifti yararlandırdığımız dünya hayatının süsüne gözlerini dikme!” Bir benzeri de Hıcr 15/88’de de yer alan bu âyette te’kidli bir biçimde Hz. Peygamber’in geçici dünya süsüne göz dikmemesi ve bu süsler verilmediği için de üzülmemesi gerektiği kendisine emredilmektedir. Âyetteki اَزْوَاجًا ezvâc kelimesi “benzer topluluklar”, “bazı gruplar”, “bazı insanlar” manasında yorumlanmıştır.(25)

Burada sözü edilen “imtihan” ise dünya hayatında insana verilen her bir şeyin imtihan aracı olduğunun bildirilmesidir. Nitekim Enfâl 8/28 ve Teğâbun 64/15’te beyan edildiği gibi mallar, yani servetin tamamı ve bir çeşit emanet olan çocuklar da birer fitnedir, yani imtihandır. Veriliş gayesi kavranmayan her bir emanet, mahşerde sahibinin başına sıkıntı olacaktır.

Mekkeli müşriklerin dünyalıklarının aslında çok da imrenilecek bir şey olmadığı, verilen her bir nimetin imtihanın bir parçası olduğu ve مَتَّعْنَا mette‘nâ fiilinin de işaretiyle geçiciliği ifade edilmektedir.

- Metâ‘ Kelimesinin Anlamı ve Dünyanın Aldatıcılığı

Kur’ân’da 70 yerde geçmekte olan m-t-‘a kökünden kelimeler fiil ve emir kalıplarında “yaşatmak, geçindirmek”,(26) edilgen fiil kalıplarında ise “yaşatılmak”(27) demektir. Kelimenin metâ‘ şeklinde isim kalıbında ise “dünyalık, geçimlik, geçim dönemi”,(28) “boşanan kadının mehir dışında, iddet süresince bakımının üstlenilmesi”(29) ve “yük, eşya”(30) gibi anlamlara gelmektedir.(31)

Mette‘a veya bu kökten gelen bütün fiil, isim ve emirler Kur’ân’daki bütün kullanımlarında “geçicilik” manası içermekte, özellikle dünya hayatının sürekli olmadığını vurgulamaktadır. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/196’ta da olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’i uyarmakta ve dünyalıkları çok olanlara imrenmemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Mesele dünya hayatıyla ilgili ise miktar ve oran ne kadar yüksek olursa olsun, âhirete göre bütün bunlar geçicidir ve azdır.(32) Zira Yüce Allah şeytanın ve dünya hayatının ayartmacılığına kapılmama noktasında bütün insanları uyarmakta, şeytanın pozisyonu ile dünya hayatının aldatıcılığını yan yana zikretmektedir.(33)

Yüce Allah dünya hayatının süsleri bağlamında çeşitli maddeleri veya kavramları saymakta, ancak bunlara kanmamak ve kapılmamak gerektiğini de âhiret karşılaştırması yaparak ortaya koymaktadır.(34) Dahası Tevbe 9/55 ve 85’te şu uyarı vardır: “Onların malları ve evlatları seni imrendirmesin! Allah onlara dünyada bunlarla azap etmeyi dilemektedir.” Demek ki mal ve çocukların Yüce Allah yolunda bir amaç için verildiği anlaşılmaz da bunlar birer dünya süsü olarak görülürlerse sonuçta azaba neden olacaklardır.

Bu konunun işlendiği Kasas 28/79-80’de çok önemli ve çarpıcı bir ifade yer almaktadır. Dünya hayatının süsünü isteyenlerin “Âh keşke, Kârûn’a verilen gibi bize de (servet) verilseydi!” sözüne karşılık, kendilerine ilim verilenlerin “Yazık olsun size, iman edip salih amel işleyen kişiler için Allah’ın vereceği sevap çok daha hayırlıdır” dedikleri hatırlatılmaktadır. İşte vahyin inşa ettiği aklın sesi böyle çıkacak ve müminler “dünyadan” değil, “Allah’tan” yana olmanın duyarlılığını göstereceklerdir.

Bütün bu söylediklerimizin sonunda şunu tekrar vurgulayalım: İslam’ın ilk dönemlerinde Müslümanlar için çeşitli sıkıntılar yaşanmıştı. Yüce Allah Hz. Peygamber’in sembollüğünde hem dönemim müminlerini, hem de bütün zamanların insanlarını uyarmaktadır. Elbette Hz. Peygamber’in böyle bir özlemi yoktu. Burada hitap şeklen ona yönelik olsa da maksat diğer insanlara seslenmektir.

2. وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَاَبْقٰى “Rabbinin rızkı hem hayırlı olandır hem de daha kalıcıdır.” Dünya süsüne aldanmamanın neden gerektiği işte bu cümlede beyan edilmektedir. Çünkü Rabbinin ihsan edeceği rızık çok daha hayırlıdır ve çok daha kalıcıdır. Dünya nimetlerinin aldatıcılığına ve süslerinin geçiciliğine karşılık Yüce Allah’ın vereceği rızkın çok daha hayırlı ve çok daha kalıcı olduğu vurgulanmaktadır.

Bu rızıktan kasıt ne olabilir? Buna birkaç yönden cevap verebiliriz:

a) Rızık, dünya şartlarında verilmiş olan şeyler olarak düşünülebilir. Buna göre rızkı verenin Yüce Allah olduğu bilinirse veriliş macı da kavranmış olacağı için, miktarına bakılmaksızın dünyevi diğer şeylerden çok daha hayırlı olduğu kolayca anlaşılacaktır. Hesabı verilemeyecek imtihan vesileleri kişinin felaketini hazırlayacaktır. Bunun yerine az da olsa hakkı verilmiş nimetler kişi için son derece önemlidir ve diğerine göre çok daha hayırlı ve kalıcıdır. Rızkın “kalıcı oluşu” mahşere taşınması ve cennet ödüllerine dönecek olması nedeniyledir.

b) Rızkı nimet olarak düşünürsek buna “İslâm ve risalet” diyebiliriz.(35) Nitekim Yüce Allah dine ve vahye Mâide 5/3 ve Duhâ 93/11’de “nimet”, Vâkı‘a 56/82’de ise “rızık” demektedir. Meseleye böyle bakınca bu rızıkların dünyevî olduğunu ve Hz. Peygamber’e zaten verildiğini söyleyebiliriz. Bu durumda Hz. Peygamber’in ve beraberindeki müminlerin bu asıl değere bakmalarının ve onun kıymetini bilip başka geçici ve sahte özlemlere kendilerini kaptırmamalarının istendiğini ifade edebiliriz.

c) Hıcr 15/88’de de benzeri olan bu âyetin hemen öncesinde Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitaben şöyle buyurmaktadır. “Biz sana tekrarlanan yedi(liyi), yani büyük Kur’ân’ı verdik.” Bu durumda sözü edilenin “Kur’ân” olduğunu söylemekte bir sakınca yoktur. Bu görüşle ilgili kaynaklarımızda nakledilen bir de nüzül sebebi vardır. Buna göre, Hz. Peygamber bir Yahudi’den borç istemiş, o da rehin talep etmişti. Buna karşılık kendisine demirden zırhını verince işte bu âyet inmiştir.(36)

d) Bu noktada bir başka ihtimal ise âyette sözü edilen rızkın âhirette verilecek olanı olmasıdır. Dünyada sahip olunan nimetler her neden oluşuyorsa onları Allah rızasına uygun değerlendirenler sevap elde edecekler ve Yüce Allah da mahşerde onlara bunun karşılığını fazlasıyla verecektir. Rızkın hayırlı olanı veriliş gayesine uygun olarak değerlendirilenidir; kalıcı olanı ise mükâfata dönüşüp ebedîlik arz edenidir.

Bu dört ihtimalin her biri âyetin vermek istediği mesaj kapsamında vardır. Nasıl düşünülürse düşünülsün, Yüce Allah’ın ister dünyada verdiği, isterse âhirette vereceği nimetler noktasında bu nimetlerin berikilerden çok daha hayırlı ve kalıcı olduğunda hiçbir şüphe bulunmamaktadır.

Hz. Peygamber’in ve müminlerin inşasında mala ve servete böyle bakmak neyin az, neyin fazla; neyin kâr, neyin zarar; neyin hayırlı, neyin hayırsız; neyin geçici, neyin kalıcı vs. olduğunu anlamada son derece önemli bir bilinç kazandırmaktadır. İşte bu bakış hayata tam da “Allah’ın bak” dediği yerden bakmaktır. Böyle bir duyarlılığa ulaşan kişi için kayıptan ve zarardan asla söz edilemez.

ııı. İbadette Israr ve Devamlılık

وَاْمُرْ اَهْلَكَ بِالصَّلٰوةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لَا نَسْـَٔلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوٰى “Ailene (destekçilerine) ibadeti (namazı) emret! Kendin de ona sabırla devam et! Senden rızık istemiyoruz; seni de biz rızıklandırıyoruz. (Mutlu) son, takvâlı (duyarlı) olanlar içindir.”

Âyetteki وَاْمُرْ ve’mür emri “ve emret”; اَهْلَكَ ehleke tamlaması “senin (inanç) ailene”;بِالصَّلٰوةِ bi’s-salâti sözcüğü “namazı, tevhid içerikli eylemleri, ibadetleri”;وَاصْطَبِرْ va’stabir emri “ve azimle sabret, ısrarcı ol”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona, onlara”; لَا نَسْـَٔلُكَ lâ nes’elüke fiili “senden istemiyoruz”; رِزْقًا rızkan sözcüğü “herhangi bir rızık”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”;نَرْزُقُكَ nerzukuke fiili “seni rızıklandırıyoruz”;وَالْعَاقِبَةُ ve’l-‘akıbetü kelimesi “âkıbet, son”; لِلتَّقْوٰى li’t-takvâ sözcüğü ise “duyarlılık, takva sahipleri için(dir)” demektir.

Burada ibadetin önemi, devamlılığı, rızık endişesi taşımamak gerektiği ve akıbetin kimlere sunulacağı gibi konular gündeme getirilmektedir.

1.وَاْمُرْ اَهْلَكَ بِالصَّلٰوةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا “Ailene (destekçilerine) ibadeti (namazı) emret! Kendin de ona sabırla devam et!” Âyetin yorumuna geçmeden önce burada sözü edilen اَهْل ehl kelimesinden maksadın kimler olduğuna kısaca değinelim. اَهْل ehl kelimesini eğer kişinin “kendi ailesi” olarak kabul edersek, maksat Hz. Peygamber’in evindeki birinci dereceden yakınları olur. Buradan hareketle, her bireyin kendi aile fertlerine yönelik böyle bir yükümlülüğünün bulunduğu açık bir husustur.

Kıyâmet 75/33’te de ele alındığı üzere, ehl kelimesinin “inanç ailesi” manasına gelme ihtimali de vardır ve bu ihtimal daha yoğundur. Çünkü Hz. Peygamber sadece ev ahalisine değil, bütün ümmete yönelik bir davetin muhatabıdır. Meryem 19/55’te beyan edildiği gibi, Hz. İsmâil’in yaptığı gibi “salâtı ve zekâtı, yani ibadeti ve arınmayı inanç ailesine emrediyor” olmak, risaletin en önemli unsurudur. Dolayısıyla maksadın evrensel manada inanç ailesi olduğu görüşünü esas aldığımızı, ancak diğer görüşün de mümkün olduğunu belirtmekle yetinelim.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde iki emir vardır.

a) İlk emir وَاْمُرْ اَهْلَكَ بِالصَّلٰوةِ beyanı gereği “(inanç) ailesine salât”la ilgilidir. Âyetteki الصَّلٰوة es-salâh kelimesi ekâme, yukîmu, ekım gibi k-v-m kökünden herhangi bir kelime ile kullanılmadığı için öncelikle bilinen anlamda “namaz” manasına alınmayabilir. Bu durumda maksat Hz. Peygamber’in inanç ailesine namazı da içerecek şekilde genelde tevhid içerikli her bir eylemi emretmesi olarak yorumlanabilir. Ancak Tâhâ 20/130. âyetteki mesaj namaz vakitleriyle ilgili yorumlandığı için, buradaki maksadı da bu doğrultuda ele almak da yanlış olmaz.

b) Buradaki ikinci emir,وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا ifadesi gereği “onda yani namaz konusunda ısrarcı olmaya” dayalıdır. Öncesindeki emirden maksat eğer namaz ise hem namaz kılmak, hem de ona davete devam etmek emrediliyor demektir. S-b-r kökünden gelen ıstabera fiili “ısrarcı olmak, sebat göstermek, devamlı olmak” gibi anlamlar vermektedir. Bu nedenle, âyetteki emrin bir başka tebliğ türüne dair mesaj verdiği anlaşılmaktadır. İlk emir namazın kılınmasıyla ilgili söylemdir; ikincisi ise hem bu söylemi devam ettirmek hem de bilfiil namazı kılarak onun önemini insanlara kavratmaktır. Zira bir fiili yapmak, onu söylemekten çok daha etkili sonuçlar vermektedir.

“Ey iman edenler, neden yapmayacağınız şeyleri (başkalarına) söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz Allah katında en sevilmeyen şeydir”(37) âyetlerinde verilmek istenen mesaj da budur. Benzer bir başka uyarı da Bakara 2/44’tedir: “Kitabı okuyor olmanıza rağmen kendinizi unutup iyiliği başkalarına mı emrediyorsunuz? Siz hiç aklınızı kullanmıyor musunuz?”

İşte bu ve benzer âyetlerde de dikkat çekildiği üzere, bir farzın yerine getirilmesinde en etkili yöntem, onu söyledikten sonra o emri kişinin bizzat kendisinin uygulamasıdır. Yapılmayan bir şeyi söylemek inandırıcılıktan uzaktır. Yüce Allah hakikatin yaşanmasında ve bunu bir hayat tarzına dönüştürmede en önemli hususu ümmetin gündemine getirmektedir.

2. لَا نَسْـَٔلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ “Senden rızık istemiyoruz; seni de biz rızıklandırıyoruz.” Yüce Allah emrettiği uygulamaları yerine getirenlerin dikkatini bu cümlede bir başka noktaya çekmektedir.

a) İbadetlerin Yüce Allah’a hiçbir yararı yoktur; yarar bunu yapan insanlara yöneliktir. Kullar ibadet edince Yüce Allah doymaz; çünkü o acıkmaz. Namaz insanları kötülüklerden ve çirkinliklerden engeller.(38) Zekât malın arınmasını ve artmasını sağlar.(39) Oruç insanı duyarlı yapar.(40) Kurban ise insanların hem Allah’a hem de diğer insanlara yakınlaşmasını sağlar. Bu noktada pek çok âyette bilgilendirmeler vardır. İki tanesini hatırlatarak yetinelim: “Kim bir iyilik yaparsa kendisi için yapmış olur”,(41) “Şükreden kendisi için şükretmiş olur”.(42)

Rabbimiz yorumladığımız âyetle ilişkili olarak Zâriyât 51/56-58’de şöyle buyurmaktadır: “Ben cinleri ve insanları sadece bana ibadet etsinler diye yarattım. Ben onlardan hiçbir rızık istemiyorum; beni doyurmalarını da istemiyorum. (Şunu iyi bilin): Çok güçlü ve sağlam kuvvet sahibi olan Allah her türden rızık verendir.”

Demek ki Yüce Allah kullarının ibadet etmelerini istediğinde maksadı kendisine yönelik fayda değildir. Aksine, kullarını(43) da diğer bütün mahlûkatını da rızıklandıran sadece O’dur.(44) Herkesi doyuran ve kendisi doyurulmaya muhtaç olmayan sadece O’dur.(45) İnsanlar O’nun rezzâk sıfatının sonucu olarak kendi maişetlerini temin edebiliyor, hayatlarını devam ettirebiliyorlar.

Yüce Allah elbette mahlûk gibi davranmaz. Normal hayatta birinden bir şeyler isteyenler genelde kendi menfaatlerine yönelik böyle isteklerde bulunurlar. Efendiler kölelere emir verince amaçları kendilerine hizmet ettirmek ve menfaat sağlanmasıdır. Hatta efendisine diyet borcu ödemek gibi duygular da ön plandadır.

Yüce Allah’ın sisteminde böyle şeyler elbette yoktur. O kullarına ihsan ve ikramı sınırsız yapmış, kulluk görevlerinin her birini yine insanların faydasına dönecek sonuçlara bağlamış, nihayet bu duyarlılıkla ölenleri ise mahşerde sınırsız cennet nimetleriyle ödüllendireceğini vaadetmiştir.

b) “Dünya hayatı için herhangi bir şey yapmaya gerek yok; çalışmanın da âlemi yok; namaz kılarsak rızkımız kendiliğinden gelir” türünden sözler bu âyetin verdiği mesajın sonuçları arasında olmamalıdır. Çünkü Yüce Allah’ın ibadet dediği faaliyetlerin içerisinde “helalinden rızık temin etmek” de vardır. Namaz kılmak nasıl bir ibadetse, çoluk çocuğunun maişeti için çalışmak da aynı şekilde ibadettir.

Hac esnasında ticaret yapılmasında herhangi bir sorumluluğun olmadığı beyan edilirken de aslında verilmek istenen mesaj budur.(46) Cuma namazı esnasında terk edilmesi emredilen alış verişin namaz sonrasında devam ettirilmesi de bir başka emirdir.(47) Dahası, “Ticaret ve alış verişin kendilerini Allah’ı anmaktan, namazlarını dosdoğru kılmaktan ve zekâtlarını vermekten alıkoymadığı yiğitler”(48) mealindeki âyet de meseleyi ortaya koymada son derece önemlidir.

İnfak, sadaka, zekât, fitre, fidye, keffâret gibi ekonomik ibadetlerin yerine getirilmesi için kişinin mal ve servet sahibi olması gerekmektedir. Buradan bakınca tembellik yaparak yatanların savunacakları hiçbir şeyleri yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ibadetlerin rızık endişesine kurban edilmemesi gereği üzerinde durulmaktadır.

İnsanlar dürüstçe ellerinden geleni yapar, kulluk bilinciyle Allah’a yönelik görevlerini yerine getirirlerse, Yüce Allah onları sıkıntıya terk etmeyecektir. İmkânlarını ve ihsanını geniş bir şekilde onların önüne serecek, zor gördükleri şeyleri kolaylaştırıp sonuçta ilâhî rızayı kazanmalarının önünü daha da açacaktır.

3. وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوٰى “(Mutlu) son, takvâlı (duyarlı) olanlar içindir.” Buradaki takvâ kelimesini Kasas 28/83’teki kullanımın deliliyle muttakîler şeklinde yorumlayabiliriz. Buna göre anlam, “Güzel son, muttakîlerin olacaktır” şeklini almaktadır.

Bakara 2/2’de de açıkladığımız üzere, takvâ “duyarlılık ve sorumluluk bilinci”dir. Demek ki, güzel bir sonla, yani cennetle karşılaşmak için dünyada duyarlı davranmak, görev ve sorumluluğunun gereklerini yerine getirmek zorunludur. Demek ki ödül elde etmek için ödevleri yapmak gerekmektedir. “Emek sarf etmeden ekmek gelmemektedir.” Sözünü ettiğimiz ödevler Rabbimizin vahiy ile bize bildirdiği bütün görevlerdir; emek ise onları hakkıyla yerine getireceğimiz bütün fedakârlıklarımızdır. Rabbimiz bizi de bu fedakâr kulları arasına ilhak eylesin.

c) Mucize İstekleri ve Sonuç

Yüce Allah, sûrenin 133-135. âyetlerinde müşriklerin mucize isteklerini dile getirmekte, öncekilerin sahifelerindeki bilginin onlara yetmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Ardından, peygamber göndermeden önce bir azap ile helak edilselerdi bu defa da “bize bir elçi gönderseydin bu alçaltıcı duruma düşmeden önce âyetlerine tâbî olurduk” demiş olacakları hatırlatılmaktadır.

Son âyette ise bir tehdit yer almakta, herkesin beklemekte olduğu, akıbetin nasıl olacağının ve kimin doğru kimin eğri yolda olduğunun yakında ortaya çıkacağı şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Herkes beklemektedir: Öyle ise siz de bekleyin! Yakında düzgün yolda olanların ve hidayete erenlerin kimler olduğunu bileceksiniz.”

ı. Vahyin Belirleyiciliği

وَقَالُوا لَوْلَا يَاْت۪ينَا بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّه۪ اَوَلَمْ تَاْتِهِمْ بَيِّنَةُ مَا فِي الصُّحُفِ الْاُولٰى “(Kâfirler) ‘(Muhammed) bize Rabbinden bir ayet (mucize) getirseydi ya!’ dediler. Önceki sahifelerin (kitapların) açıklaması onlara gelmedi mi?”

Âyettekiوَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki”;لَوْلَا يَاْت۪ينَا levlâ ye’tînâ ifadesi “bize getirseydi ya”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “bir âyet, herhangi bir delil”;مِنْ رَبِّه۪ min rabbihi tamlaması “onun Rabbinden”; اَوَلَمْ تَاْتِهِمْ evelem te’tihim sorusu “onlara gelmedi mi”; بَيِّنَةُ beyyinetü sözcüğü “delili, açıklaması”; مَا فِي الصُّحُفِ الْاُولٰى mâ fi’s-suhufi’l-ûlâ tamlaması ise “önceki sahifelerdeki şeylerin” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin muzice istekleri ve kendilerine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah konuyu tekrar müşriklere getirmekte, müşriklerin kıssalardan ibret almamalarına ilave olarak, Hz. Peygamber’e sözlü saldırılarda bulunduklarını beyan ederek, onlara karşı sabırlı olmasını emretmişti ki işte Hz. Peygamber’i bunaltan isteklerinden birisi de bu türden sözleriydi.

1.وَقَالُوا لَوْلَا يَاْت۪ينَا بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّه۪ “(Kâfirler) ‘(Muhammed) bize Rabbinden bir ayet (mucize) getirseydi ya!’ dediler” Bu cümle “Bize Rabbinden bir mucize getirmeli değil miydi?” şeklinde de anlaşılabilir. Müşriklerin Hz. Peygamber’den çeşitli isteklerde bulundukları ve eğer mucize gelirse inanacaklarına dair yemin ettikleri haber verilmektedir.(49) Enbiyâ’ 21/5’te de “Önceki peygamberlere verilen gibi bize de bir delil (mucize) getirsin” şeklindeki istekleri dile getirilmişti. Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/124 ve Kasas 28/48’de de bilgiler vardır. Ancak bu ifadelerinde yalancı oldukları da çeşitli âyetlerde ortaya konulmuştu.(50)

Bu konuyu En‘âm 6/7 ve Yûnus 10/20 gibi âyetlerde geniş bir şekilde ele almıştık. Ayrıca Furkân 25/7-8’de de bu mesele hakkında detay denebilecek bilgiler vermeye çalışacağız. Şu kadarını söyleyelim ki, müşrikler peygamberlik için kendilerince birtakım şartlar ileri sürmüşlerdi. Peygamberler kendiliklerinden mucize gösteremezler.

Mucize kullara değil, Yüce Allah’a nispet edilmelidir. Yüce Allah bu ümmete mucize göndermeme gerekçesini “öncekilerin yalanlaması” olarak belirlemiştir.(51) Dolayısıyla Hz. Peygamber’den mucize beklentisi yanlış bir istekti ve haliyle de cevapsız bırakılmıştır.

2. اَوَلَمْ تَاْتِهِمْ بَيِّنَةُ مَا فِي الصُّحُفِ الْاُولٰى “Önceki sahifelerin (kitapların) açıklaması onlara gelmedi mi?” Bu cümlede müşriklere cevap verilmekte ve önceki vahiyler adres gösterilmektedir. Demek ki önceki vahiylerde peygamberliğin ilkeleri ortaya konulmuştu. Hz. Peygamber ümmî olduğu için o kitapları bilmemesine rağmen, benzer hakikatleri söylemesi, doğru olduğunun bir delilidir. Kaldı ki o kitaplarda Hz. Peygamber’in geleceğini haber veren, hatta adını bile içeren bilgilerin varlığı kendilerine hatırlatılmaktadır.(52)

Tâhâ sûresinin 128. âyetinde öncekilerin helak sebeplerinden dersler çıkarmaları gerektiği üzerinde durulmuştu. Onlar mucize istediklerinde mucize gelip de inanmadıkları için helak edilmişlerdi. Sonrasında ise müşrikler de aynı akıbeti isteyerek korkunç bir hata yapmışlardı.

Mucize konusunun net bir şekilde özetlendiği ‘Ankebût 29/50-51. âyetleri özellikle hatırlatmak istiyoruz:

“Dediler ki: Ona Rabbinden âyetler (mucizeler) indirilmeli değil miydi? De ki: Âyetler (mucizeler) sadece ve sadece Allah’ın yanındadır. Ben ancak apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunup aktarılmakta olan bu Kitâb’ı sana indirmiş olmamız onlara yetmedi mi? Muhakkak ki bunda inanan bir toplum için merhamet vesileleri ve gerçeği hatırlatmalar vardır.” Yüce Allah bu iki âyette meseleyi ortaya koymuş, onların bu tür isteklerinin yersiz olduğunu, Kur’ân’ın mucize olarak herkese yetmesi gerektiğini ortaya koymuş olmaktadır.

Yüce Allah, müşriklerin mucize beklentilerine şu şekilde de cevap vermektedir: “Onlara melekler inse de ölüler kendilerine konuşsa da istedikleri her şey önlerine toplansa da yine de inanmazlar.”(53) En‘âm 6/7’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana kâğıt üzerine yazılmış bir kitap indirseydik de onlar elleriyle onu tutmuş olsalardı, yine de inkâr ediciler ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir’ derlerdi.”

Benzer şekilde Hıcr 15/14-15’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır’ derler.” İşte konuyla ilgili ilâhi mesaj bu âyetlerde yer almakta, müşriklerin amacının inanmak değil, sadece bir imkansız üzerinden Hz. Peygamber’i mahçup ve mağlup etmeyi başarmaktı.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin beklediği türden değil, sünnetüllâh gereği peygamber gönderme ve görevlendirme sistemini devam ettirmiş, bunun bir gereği olarak da Hz. Muhammed’i son peygamber olarak seçmiştir.

ıı. Müşriklerin Yalanı

وَلَوْ اَنَّآ اَهْلَكْنَاهُمْ بِعَذَابٍ مِنْ قَبْلِه۪ لَقَالُوا رَبَّنَا لَوْلَآ اَرْسَلْتَ اِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ اٰيَاتِكَ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَذِلَّ وَنَخْزٰى “Biz (vahiy göndermeden) önce onları bir azapla helak etseydik, ‘Rabbimiz! Bize bir elçi göndermen gerekmez miydi ki aşağılık duruma düşmeden ve perişan (rezil) olmadan önce ayetlerine uysaydık.’ derlerdi.”

Âyettekiوَلَوْ اَنَّآ ve lev ennâ ifadesi “eğer biz muhakkak ki (şöyle) olsaydık”; اَهْلَكْنَاهُمْ ehleknâhum ifadesi “onları helâk etseydik”; بِعَذَابٍ bi‘azâbin kelimesi “bir azapla”;مِنْ قَبْلِه۪ min kablihî ifadesi “ondan önce”;لَقَالُوا lekâlû fiili “elbette (şöyle) derlerdi”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”;لَوْلَآ اَرْسَلْتَ levlâ erselte ifadesi “keşke gönderseydin”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; رَسُولًا rasûlen sözcüğü “herhangi bir elçi, rasul”;فَنَتَّبِعَ fe nettebi‘a fiili “uyardık, tâbi olurduk”;اٰيَاتِكَ âyâtike tamlaması “senin âyetlerine”; مِنْ قَبْلِ اَنْ نَذِلَّ min kabli en nezille fiili “zelil, aşağılık olmadan önce”; وَنَخْزٰى ve nahzâ fiili ise “ve rüsvaylığa düşme(den önce)” demektir.

Burada müşriklerin bir başka yalanı deşifre edilmekte, “eğer bize bir peygamber gönderseydin âyetlerine tabi olurduk” sözleri gündeme getirilmektedir.

Mekkeli müşrikler eğer iddia ettikleri gibi bir durum olsaydı bu sözü elbette mahşer şartlarında dile getirmiş olacaklardı.(54) Tabii ki bunu dünya hayatlarında söylemiş olmalarının anlamı da imkânı da olmazdı.

Kur’ân’da müşriklerin veya inkârcıların bu ve buna benzer bahaneleri olmaması için risalet görevinin peygamberlere verildiğine dair başka örnekler de vardır. Meselâ Nisâ’ 4/165’te şöyle buyrulmaktadır: “(Yerine göre) müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın! Allah izzet ve hikmet sahibidir.”

Benzer şekilde Mâide 5/19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Ey kitap ehli! (Kıyamette) ‘Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi’ dersiniz diye peygamberlerin fetreti sırasında (gerçekleri) açıklamakta olan Rasûlümüz size geldi. İşte size mutlak surette müjdeleyici ve uyarıcı gelmiştir. Allah her şeye gücü yetendir.”

Konuyla ilgili çarpıcı mesaj içeren bir başka âyet grubu ise En‘âm 6/155-157’de şöyledir: “İşte bu (Kur’ân da), bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. Ona uyun ve duyarlı olun ki size merhamet edilsin. ‘Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (Yahudilere ve Hıristiyanlara) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik’ dersiniz diye (Kur’ân’ı indirdik). Yahut ‘el-Kitâb (ilahi mesaj) bize indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik). İşte muhakkak size de Rabbinizden açık bir delil, hidâyet ve rahmet gelmiştir. Allah’ın âyetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir ki! Âyetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.”

Benzer bir mesaja sahip âyetlerden birisi de Kasas 28/47’dir: “Kendi yaptıklarından dolayı başlarına bir sıkıntı geldiğinde ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).”

Mekkeli müşriklerin ne kadar yalan söyledikleri işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle ile ortaya konulmakta, tıpkı En‘âm 6/7, 111 ve Hıcr 15/14-15’te de beyan edildiği gibi her istedikleri yerine getirilmiş olsaydı bile inanmayacakları beyan edilmektedir. “Eğer bir peygamber gönderseydin” sözü yalanlarının ilk cümlesidir. Peygamber gönderilmiş olmasına rağmen, bunu söyleyenlerin aslında başka artniyetlerinin bulunduğu açıktır. Mucize istekleri bir tarafa, her birinin kendine özel vahiyler beklemesi,(55) aslında Hz. Peygamber’i değil, kendilerini peygamber olarak görmek istediklerinin belgesidir.

Yüce Allah İsrâ’ 17/15’te “elçi göndermeden hiç kimseye azap etmeyeceğini” beyan etmekte, başka bazı âyetlerde de helakine dair prensiplerini ortaya koymaktadır.(56) Bu kurallara dayanarak elbette peygamber göndermeden bir helakten söz edilemez. Ancak müşriklerin bunu bir bahane olarak dile getirme şansları da yoktur; çünkü kendilerine peygamber gelmiş, hakikatler açık bir şekilde onlara iletilmiş, karşılaşacakları akıbetten de haberdar edilmişlerdi.

Yüce Allah onların hem dünyadaki durumlarını hem de mahşerdeki pozisyonlarını “alçaklık ve rezillik” olarak beyan etmektedir. Demek ki inanmayanlar dünyada manevî açıdan bir rüsvaylık içerisinde olacakları gibi mahşerde de rezil edici bir azaba atılmış olacaklardır.

ııı. Akıbetin Beklenişi ve Doğrunun Tescili

قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ اَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِيِّ وَمَنِ اهْتَدٰى “De ki: Herkes beklemektedir; siz de bekleyin! İleride düzgün yolda olan halkı ve doğru yola ulaşanların kimler olduğunu bileceksiniz!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; كُلٌّ küllün ifadesi “herkes”; مُتَرَبِّص müterabbisun kelimesi “bekleyen(dir), bekleyici(dir)”; فَتَرَبَّصُوا fe terabbisû emri “siz de bekleyin”; فَسَتَعْلَمُونَ fe set‘alemûne fiili “ilerde bileceksiniz”;مَنْ اَصْحَابُ men ashâbu sorusu “sahipleri kimlermiş”; الصِّرَاطِ السَّوِيِّ es-sırâtı’s-seviyyi tamlaması “düzgün yolun”; وَمَنِ اهْتَدٰى ve menihtedâ ifadesi ise “ve kimin hidâyette, doğru bir istikamette olduğunu” demektir.

Sûrenin son âyetinde bir bekleyişten söz edilmekte, akıbetin nasıl olacağının yakında ortaya çıkacağı gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا “De ki: Herkes beklemektedir; siz de bekleyin!” Âyetin bu cümlesi her ne kadar herkesle ilgili olarak yorumlanmaya müsait olsa da, bağlam gereği muhataplar öncelikle müşriklerdir ve âyet bir tehdit içermektedir. Bu ifadenin bir benzeri de Tûr 52/30-31’de geçmektedir.

Orada Hz. Peygamber’e çeşitli hakaretler yapıp iftira atanlara ve “Zamanın felaketlerine çarpılmasını gözetliyoruz” diyenlere hitap edilmekte, ardından Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendilerine şunu demesini emretmektedir: “Gözetleyin; ben de sizinle beraber gözetleyenlerdenim.” Benzer bir ifade Hûd 11/122’de de söz konusudur.

2. فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ اَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِيِّ وَمَنِ اهْتَدٰى “İleride düzgün yolda olan halkı ve doğru yola ulaşanların kimler olduğunu bileceksiniz!” Bu cümledeki سَتَعْلَمُونَ seta‘lemûne fiilinin başındaki sîn harfi gelecek zaman manası vermektedir. Bu nedenle, fiilin muhtemel manası “yakında, zamanı gelince, er ya da geç” şeklinde anlaşılmalıdır.

Hakikati anlamanın zamanıyla ilgili olarak bunun “cihâd emri ve İslâm devleti”yle ilgili olarak ölmeden önce gerçekleşme ihtimali olduğu gibi, ölümü gözetleme şeklinde olması da muhtemeldir. Çünkü müşrikler Hz. Peygamber’in ölmesini bekliyorlardı; Hz. Peygamber de onlara azap geleceğini beyan ediyordu. Bu durumda söylenmek istenen şudur: “Ey Mekkeli müşrikler, siz Muhammed (as)’ın ölümünü gözlüyorsunuz; o da size azap geleceğini bekliyor. Hepiniz bekleyin! Yakında azap gelince kimin doğru ve adaletli bir yolda olup hidayet üzere olduğunu anlayacaksınız.”(57)

Ölüm sonrasında hakikatin ortaya çıkma yeri de elbette mahşer günü olacaktır. O zaman Yüce Allah’ın haklıya ikramları görülecek ve onların dosdoğru yolun yolcuları olduğu ve hidâyet üzere yaşadıkları ortaya çıkmış olacaktır. Diğerleri de alçaltıcı ve rüsvay edici azabın, yani perişanlığın içerisinde bulunacaklardır. A‘râf 7/44’te beyan edilen şu konuşma işte tam da bu cümleyi açıklamaktadır: “Cennet ehli ateş halkına şöyle seslenecektir: Rabbimizin bize vaadettiğini biz gerçek olarak bulduk; siz de rabbinizin size vadettiğini gerçek olarak buldunuz mu? (Onlar da) ‘Evet’ cevabını vereceklerdir.”

Rabbimizden bizi ve kardeşlerimizi mahcup etmemesini niyaz ediyoruz.

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/176; Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Şu‘arâ’ 26/103, 121, 139, 158, 174, 190; Kâf 50/37. 2 - Semerkandî, age., II, 434; Taberî, age., XVI, 231.
  • A‘râf 7/176 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Kâf 50/37
• 3 - Yûnus 10/100. 4 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Yûsuf 12/109; Nahl 16/36; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Yûnus 10/100 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Yûsuf 12/109 Nahl 16/36 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 5 - Enfâl 8/68; Yûnus 10/19; Hûd 11/110; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14. 6 - Nahl 16/61; Fâtır 35/45.
  • Enfâl 8/68 Yûnus 10/19 Hûd 11/110 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Nahl 16/61 Fâtır 35/45
• 7 - Hûd 11/40; Mü’minûn 23/27. 8 - Enbiyâ’ 21/101; Sâffât 37/171.
  • Hûd 11/40 Mü'minûn 23/27 Enbiyâ 21/101 Sâffât 37/171
• 9 - A‘râf 7/183; Kalem 68/45.
  • A‘râf 7/183 Kalem 68/45
• 10 - Âl-i İmrân 3/178. 11 - A‘râf 7/182; Kalem 68/44.
  • Âl-i İmrân 3/178 A‘râf 7/182 Kalem 68/44
• 12 - Bakara 2/30; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44, 52; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Secde 32/15; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Şûrâ 42/5; Kâf 50/39; Tûr 52/48; Nasr 110/3.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 İsrâ 17/52 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Secde 32/15 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Şûrâ 42/5 Kâf 50/39 Tûr 52/48 Nasr 110/3
• 13 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not. 14 - Ahzâb 33/42. 15 - İnsân 76/26. 16 - Semerkandî, age., II, 434; Taberî, age., XVI, 233. 17 - Zemahşerî, age., III, 93.
  • Ahzâb 33/42 İnsân 76/26
• 18 - Taberî, age., XVI, 233; Râzî, age., XXII, 133-134. 19 - Âl-i İmrân 333/113; Tâhâ 20/130; Zümer 39/9.
  • Ahzâb 33/113 Tâhâ 20/130 Zümer 39/9
• 20 - Semerkandî, age., II, 434; Taberî, age., XVI, 233; Zemahşerî, age., III, 94; Râzî, age., XXII, 134. 21 - Râzî, age., XXII, 134. 22 - Taberî, age., XVI, 233.
• 23 - Mâide 5/119; Tevbe 9/100; Mücâdele 58/22; Beyyine 98/8. 24 - Semerkandî, age., II, 434-435; Taberî, age., XVI, 234-235; Zemahşerî, age., III, 94; Râzî, age., XXII, 134.
  • Mâide 5/119 Tevbe 9/100 Mücâdele 58/22 Beyyine 98/8
• 25 - Râzî, age., XXII, 136.
• 26 - Bakara 2/126, 196, 236; Nisâ’ 4/24; En‘âm 6/128; Tevbe 9/69; Yûnus 10/98; Hûd 11/3, 48, 65; İbrâhîm 14/30; Hıcr 15/3, 88; Nahl 16/55; Tâhâ 20/131; Enbiyâ’ 21/44; Furkân 25/18; Şu‘arâ’ 26/205, 207; Kasas 28/61; ‘Ankebût 29/66; Rûm 30/34; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16, 28, 49; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Zuhruf 43/29; Ahkâf 46/20; Muhammed 47/12; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46. 27 - Şu‘arâ’ 26/207; Ahzâb 33/16. 28 - Bakara 2/36, 240; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Ra‘d 13/26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 29 - Bakara 2/236, 241. 30 - Nisâ’ 4/102; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17; Nûr 24/29. 31 - Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, m-t-‘a maddesi.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/196 Bakara 2/236 Nisâ 4/24 En‘âm 6/128 Tevbe 9/69 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Hûd 11/48 Hûd 11/65 İbrâhîm 14/30 Hicr 15/3 Hicr 15/88 Nahl 16/55 Tâhâ 20/131 Enbiyâ 21/44 Furkân 25/18 Şu‘arâ 26/205 Şu‘arâ 26/207 Kasas 28/61 ‘Ankebût 29/66 Rûm 30/34 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Ahzâb 33/28 Ahzâb 33/49 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Zuhruf 43/29 Ahkâf 46/20 Muhammed 47/12 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46 Şu‘arâ 26/207 Ahzâb 33/16 Bakara 2/36 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Bakara 2/236 Bakara 2/241 Nisâ 4/102 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Nûr 24/29
• 32 - Nisâ’ 4/77. 33 - Lokmân 31/33; Fâtır 35/5. 34 - Örnek âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/14-15; Kehf 18/46; Hadîd 57/20.
  • Nisâ 4/77 Lokmân 31/33 Fâtır 35/5 Âl-i İmrân 3/15 Kehf 18/46 Hadîd 57/20
• 35 - Zemahşerî, age., III, 95. 36 - Semerkandî, age., II, 435; Taberî, age., XVI, 235; Zemahşerî, age., III, 96.
• 37 - Saff 61/2-3.
  • Saff 61/3
• 38 - ‘Ankebût 29/45. 39 - Tevbe 9/103; Rûm 30/39. 40 - Bakara 2/183. 41 - Bakara 2/271, 272, 285; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15. 42 - Lokmân 31/12.
  • ‘Ankebût 29/45 Tevbe 9/103 Rûm 30/39 Bakara 2/183 Bakara 2/271 Bakara 2/272 Bakara 2/285 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Lokmân 31/12
• 43 - En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/31. 44 - Hûd 11/6. 45 - En‘âm 6/14.
  • En‘âm 6/151 İsrâ 17/31 Hûd 11/6 En‘âm 6/14
• 46 - Bakara 2/198. 47 - Cum‘a 62/9-10. 48 - Nûr 24/37.
  • Bakara 2/198 Cum‘a 62/10 Nûr 24/37
• 49 - En‘âm 6/109. 50 - En‘âm 6/7, 111; Hıcr 15/14-15.
  • En‘âm 6/109 En‘âm 6/7 En‘âm 6/111 Hicr 15/15
• 51 - İsrâ’ 17/59. 52 - Muhammed 47/29; Saff 61/6.
  • İsrâ 17/59 Muhammed 47/29 Saff 61/6
• 53 - En‘âm 6/111.
  • En‘âm 6/111
• 54 - Taberî, age., XVI, 237.
• 55 - Müddessir 74/52.
  • Müddessir 74/52
• 56 - En‘âm 6/31; Enfâl 8/33; Hûd 11/117; Hıcr 15/4; Şu‘arâ’ 26/208-209.
  • En‘âm 6/31 Enfâl 8/33 Hûd 11/117 Hicr 15/4 Şu‘arâ 26/209
• 57 - Semerkandî, age., II, 436.