Duhân Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 59 âyetten oluşan, adını 10. âyette yer alan ve “duman” anlamındaki دُخَان dühân kelimesinden alan Dühân sûresi, inişe göre 84, resmî sıralamada ise 44. sûredir.

Dühân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Zuhruf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Zuhruf 1; Dühân 1); “vahyin indiriliş gayesi” (Zuhruf 3; Dühân 4-6); “Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı” (Zuhruf 81, 84-85; Dühân 7-8); “inkârcıların dünyevi sıkıntıların giderilmesi durumunda verdikleri sözlerden dönmeleri” (Zuhruf 49-50; Dühân 12-13); “Firavun’un muhataplarıyla ilişkisi, İsrailoğullarının durumu” (Zuhruf 51-54; Dühân 17-18, 30-33); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Zuhruf 71-75; Dühân 43-55) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Dühân sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, indiriliş amacı, Yüce Allah’ın mutlak kudreti ve bütün insanların Rabbi olduğu, inkârcıların azabın kaldırılması durumunda eski inkarcılıklarına ve alaycılıklarına geri döndükleri, buna karşılık Yüce Allah’ın çok güçlü bir şekilde kendilerinden intikam aldığı ifade edilmektedir.

17. âyetten itibaren, daha önceki nesiller içinde yaşamış olan Firavun’un kendisine gelen elçilere nasıl davrandığı, onların tekliflerini nasıl reddettiği, bunun sonrasında Yüce Allah’ın müminleri kurtarmak ve geride kalan azgınları cezalandırmak üzere denizde boğduğu, geride çok değerli şeyleri bıraktıkları hatırlatılmaktadır.

30. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın İsrailoğullarını Firavun’un şiddetli azabından koruduğu, sonrasında onların da tıpkı başka inkârcılar gibi âhiret hayatını inkâr ettikleri bildirilmekte, Tübba‘ halkının ve benzerlerinin de benzer sebeplerle helak edildiği özellikle hatırlatılmaktadır.

38. âyetten itibaren, kâinatın oyun olsun diye yaratılmadığı, her bir şeyin mutlak surette bir yaratılış amacının bulunduğu, fakat insanların çoğunun bunu bilmediği, mahşerde insanların birbirlerine hiçbir yararının bulunamayacağı, Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç kendilerine asla yardım edilmeyeceği haber verilmektedir.

43. âyetten itibaren, cehennemde azabın menüsü hakkında bilgi verilmekte, zakkum ağacından söz edilmekte, onların ateşin ortasına savrulacağı, oysa dünya hayatında itibarlı biri olduğunun kendilerine hatırlatılacağı ifade edilmektedir. Buna karşılık, muttakilere de çeşitli ödüller verileceği, orada hiçbir şekilde ölüm tatmayacakları, azaptan korunmuş olacakları beyan edilmektedir.

58. âyette Kur’ân’ın muhataplar gerçekleri hatırlasınlar diye Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırıldığı, bunu inkâr edenlerin feci akıbetinin gözetilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 51-59. âyetlerinde takva sahiplerine çeşitli nimetler vereceğini, orada başka bir ölüm tatmayacaklarını, Allah’ın büyük lütfu gereği azaptan korunmuş olacaklarını, vahyin kolaylaştırıldığını ve inkar edenlerin akıbetinin beklenmesi gerektiğini ifade etmektedir.

a) Muttakilerin Cennetteki Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 51-57. âyetlerinde müttakîlerin güvenilir bir makamda, bahçelerde ve pınarlarda olacaklarını, ince ipekten ve parlak atlastan giyerek karşılıklı oturacaklarını, bunun yanısıra onları güzel gözlü hûrilerle eşleştireceğini, orada, güven içinde canlarının çektiği her meyveyi isteyeceklerini müjdelemektedir.

Ardından, cennetin ebediliği hakkında şu beyana yer verilmektedir: “İlk (tattıkları) ölüm dışında, orada artık ölüm tatmayacaklar. “(Allah) onları cehennem azabından korumuş (olacak)tır. (Bütün bunlar) Rabbinden bir lütuf olarak (verilecektir). İşte büyük kurtuluş sadece budur.”

ı. Güvenilir Mekanlar, Bahçeler, Su Gözeleri, Elbiseler

اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي مَقَامٍ اَم۪ينٍ ف۪ي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ يَلْبَسُونَ مِنْ سُنْدُسٍ وَاِسْتَبْرَقٍ مُتَقَابِل۪ينَ “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar) ise güvenilir bir makamda, bahçelerde ve (su) kaynaklarında (olacaklar). Karşılıklı oturarak ince ipek ve parlak atlastan giyinecekler.”

Buradaki اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ inne’l-muttakîne ifadesi “muhakkak ki takva sahipleri, duyarlı olanlar”; ف۪ي مَقَامٍ اَم۪ينٍ fî makâmin emînin tamlaması “güvenilir makamda(dır)”; ف۪ي جَنَّاتٍ fî cennâtin ifadesi “cennetlerde, bahçelerde”; وَعُيُونٍ ve ‘uyûnin kelimesi “ve su gözelerinde”; يَلْبَسُونَ yelbesûne fiili “giyerler, giyecekler”;مِنْ سُنْدُسٍ min sündüsin kelimesi “ince ipekten”; وَاِسْتَبْرَقٍ ve istebrakın sözcüğü “ve kalın ipekten”; مُتَقَابِل۪ين mutakâbilîne kelimesi ise “karşılıklı oturanlar olarak” demektir.

Burada cennetliklere ödül bağlamında verilecek çeşitli nimetler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي مَقَامٍ اَم۪ينٍ “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar) ise güvenilir bir makamda (olacaklar)dır.” Yüce Allah inkarcıları ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbeti beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği sözü takvâ sahiplerine getirmekte ve onlara sunacağı birtakım nimetler hakkında bilgi vermektedir.

Bu çerçevede öncelikle muttakî denen ve sorumluluğunu bilip ona göre davranan duyarlı insanların güvenilir bir makamda olacaklarını müjdelemektedir. Cehennemin zincirler, halkalar ve alevli ortamı bağlamında alabildiğine tutsak(1) yapısına karşılık, cennetlikler orada güven içinde alabildiğine bir hürriyet içerisinde olacaklardır.(2)

2. ف۪ي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ “Bahçelerde ve pınarlarda.” Yüce Allah cennetliklerin güvenli bir konumda olmalarına ilave olarak, çeşitli bağ ve bahçelerde, su gözelerinin başlarında olacaklarını da müjdelemektedir. Bu bağlamda İnsân 76/5-6’da ebrâr denen iyilerin, karışımı kâfûr olan sudan içecekleri, ayrıca Yüce Allah’ın has kullarının içeceği şekilde su gözelerinden kendilerinin su fışkırtacağı bildirilmektedir.

Bu konuda Kamer 54/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Muttakîler ise bahçelerde ve ırmak(ların kenarların)da olacaklardır.” Bu ifadenin değişik içeriklerdeki benzerleri Hıcr 15/45, Zâriyât 51/15, Tûr 52/17, Kalem 68/34, Murselât 77/41 ve Nebe’ 78/31’de de geçmektedir. Yüce Allah takvâ sahibi duyarlı müminlerin durumunu kısaca ele almakta, suçlu inkârcıların aksine, bunların ödül bahçelerinde ve su gözelerinde bulunacaklarını bildirmektedir.

Bu âyetlerde sözü edilen muttakîler, bağlamı dikkate aldığımızda “şirk, küfür, inkâr gibi inançsızlık hastalıklarından ve bunların sebep olduğu çirkinliklerden korunanlar” manasına da alınabilir. Sonuçta muttakîler “duyarlı” insanlardır. Bu noktada bir taraftan Yüce Allah’a karşı sorumluluklarının idrakinde olmak, diğer taraftan da kötülüklerden uzak durmak muttakî/takvâ kavramının içerisinde zaten vardır. Bu kavram hakkında Bakara 2/2’de geniş bilgiler verdiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

3. يَلْبَسُونَ مِنْ سُنْدُسٍ وَاِسْتَبْرَقٍ مُتَقَابِل۪ينَ “Karşılıklı (oturanlar) olarak ince ipekten ve parlak atlastan giyecekler.” Yüce Allah cennetliklerin güvenilir bir makamda oluşlarıyla birlikte bağ ve bahçelerde oluşlarını, ayrıca su gözelerinin başlarında bulunacaklarını beyan ettikten sonra bu defa sözü onların giysilerine getirmektedir.

a)يَلْبَسُونَ مِنْ سُنْدُسٍ وَاِسْتَبْرَقٍ “İnce ipekten ve parlak atlastan giyecekler.” Konuyla ilgili olarak Kehf 18/31’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlara, altlarından ırmaklar akan ‘Adn cennetleri vardır. Onlar orada (Adn cennetlerinde) tahtlara/koltuklara kurularak orada altın bileziklerle süslenip bezenecekler; ince ve kalın ipekli kumaştan yeşil elbiseler giyecekler. Ne güzel karşılıktır o ve ne güzel kalma yeridir orası!”

Yüce Allah cennetliklerin oradaki giysilerine de değinmekte, bunların “yeşil giysiler” olacağını beyan etmektedir. Elbisenin malzemesi olarak iki kelimeye yer verilmektedir. Bu bağlamda سُنْدُسٍ sündüs kelimesi Kehf 18/31 ve İnsân 76/21’de de geçmekte ve “ince ipekli kumaş” manasına gelmektedir. Ayrıca Kehf 18/31, Rahmân 55/54 ve İnsân 76/21’de de geçen اِسْتَبْرَق istebrak kelimesi ise “kalın ipekli kumaş” anlamını vermektedir ki bu kelime Kur’ân’da dört kez(3) zikredilmektedir.

Âyette ele alınan konu, cennetliklerin giysilerinin güzelliğiyle ilgilidir. Sıra dışı elbiseler onların dünya hayatındaki fedakârlıklarının karşılığıdır. Dünyada en değerli varlıklarını Yüce Allah için infak edenler, bunun karşılığı olarak âhirette en değerli eşyalarla giydirileceklerdir.

İnsân 76/21’de “cennetliklerin takıları ve giysileri” hakkında geniş açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Mahşerde gümüş veya altın bilezikler ve inciler takınıp ipek giysilere sahip olmak için dünyada infak yapmak gerekmektedir. Dünya hayatında gizli ve aşikâr olarak infak yapanlar bunun karşılığını mahşerde gümüş veya altın bilezikler, inciler ve ipekler olarak alacaklardır.

b) مُتَقَابِل۪ينَ “Karşılıklı (oturacakları) bir şekilde.” Yüce Allah cennetliklerin orada karşılıklı olarak oturacaklarını beyan etmektedir. Âyetteki مُتَقَابِل۪ين mütekâbilîne kelimesi Kur’ân’da dört kez(4) geçmekte ve cennetliklerin oturup yaslandığı tahtlardaki durumu anlatmak üzere “karşılıklı olarak” manasını vermektedir. Maksat cennetteki tarifsiz ve sınırsız rahatı ve huzuru ifade etmektir.

Bu âyetlerden anlaşıldığına göre demek ki gerçek yatırım mahşere yönelik yapılandır. Burada biriktirilen altın, gümüş, inci vs. değerler aslında fânidirler, geçicidirler. Gerçek yatırım dünyada garibanlara yönelik olarak gerçekleştirilen infaktır. İnfak ettikleri şeyler âhiretin takılarına ve süslerine dönüşecektir. Dünyada Yüce Allah’ın rızası için verilenler âhirette ödül olarak fazlasıyla ve çok daha hayırlısıyla sahiplerine iade edilecektir.

ıı. Eşleştirilmeler ve İstedikleri Her Şey

كَذٰلِكَ وَزَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ ع۪ينٍ يَدْعُونَ ف۪يهَا بِكُلِّ فَاكِهَةٍ اٰمِن۪ينَ “İşte böyle! Biz onları, (güzel) gözlü hurilerle (de) eşleştirmiş (olacağ)ız. Orada, güven içinde (canlarının istediği) her meyveyi isteyeceklerdir.”

Buradaki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”;وَزَوَّجْنَاهُمْ ve zevvecnâhum fiili “ve onları eşleştirmiş (olacağız)”; بِحُورٍ ع۪ينٍ bihûrin ‘înin tamlaması “güzel, iri gözlü huri(ler)le”; يَدْعُونَ yed‘ûne fiili “isterler”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; بِكُلِّ فَاكِهَةٍ bikülli fâkihetin tamlaması “her bir meyve ile ilgili”; اٰمِن۪ين âminîne sözcüğü ise “güven içinde olanlar olarak” demektir.

Burada cennetliklere ödül bağlamında verilecek başka bazı nimetler gündeme getirilmektedir.

1.كَذٰلِكَ وَزَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ ع۪ينٍ “İşte böyle! Biz onları, (güzel) gözlü hurilerle (de) eşleştirmiş (olacağ)ız.” Yüce Allah durumun işte bu şekilde gerçekleşeceğini beyan etmekte, bu arada cennetlikleri güzel gözlü hurilerle eşleştireceğini müjdelemektedir. Bu ifadenin benzeri Tûr 52/20’de de geçmektedir.

Bu âyetlerde geçen زَوَّجْنَا zevvecnâ “eşleştirdik” fiilinin geçmiş zaman kalıbında oluşu bunun cennette mutlak surette gerçekleşeceğini göstermek içindir ki bu tür gelecekte yaşanacak olaylar için geçmiş zaman kalıbı kullanımı bir Kur’ân üslubudur.

Kur’ân’da dört kez(5) geçen حُور hûr kelimesi “beyaz olmak, beyazlaşmak” anlamındaki haver/ahver kökünden türetilmiş bir sıfat olan havrânın çoğuludur. Türkçe’de tekili için kullanılan “hûrî” kelimesi bu kalıpta Arapça’da yoktur. Bu sözcük, “gözünün beyazı çok beyaz, siyahı da çok siyah olanlar veya kalpleri, nefisleri ve gözleri güzel olanlara” denilir.(6) Araplar, çölde yaşayan kadınların aksine şehir hanımlarının ten beyazlığını ifade etmek için havâriyyât kelimesini kullanırlar. Dilciler “hûri” için “beyaz tenli, gözünün beyazı saf, siyahı koyu ve yuvarlak, göz kapakları ince ve nazik” tasvirini yapmışlardır. Bir anlayışa göre “hûri” ceylan gözlü, yani gözünün tamamı siyah olan demektir ki böylesine insanlarda rastlanmaz(7). Kur’ân’da dört kez(8) geçen ve üç ayette(9) hûr kelimesiyle birlikte zikredilen ع۪ين ‘în kelimesi ise “güzel, iri ve kara gözlü” demektir.(10) Bu kelime Rahmân 55/72. âyette ise “çadırlarda iskân edilmiş” anlamındaki maksûrât kelimesiyle beraber yer almaktadır.

Sâffât 37/48, Sâd 38/52 ve Rahmân 55/56. ayetlerde hûr kelimesi kullanılmamasına rağmen “güzel bakışlarını eşlerinden ayırmayan kadınlar” anlamındaki kāsırâtü’t-tarfi ifadesiyle birlikte Rahmân 55/70. âyette “iyi huylu güzel kadınlar” anlamında hayrâtün hisânun ifadesinin hurileri nitelendirdiği genellikle kabul edilmektedir. Ayrıca “huriler”, Nebe’ 78/33’te “göğüsleri yeni oluşmuş yaşıt kızlar” anlamındaki kevâibe etrâben şeklinde açıklanmaktadır ki bu yorum ayetlerin bağlamına açıkça ters olduğu için doğru kabul edilmemelidir. Vâkı‘a 56/37’de “eşlerine düşkün iffetli yaşıt kızlar” anlamında ‘uruben etrâben nitelemesiyle de ifade edilmiştir. Bakara 2/25, Âl-i İmrân 3/15 ve Nisâ 4/57’te geçen “tertemiz eşler” anlamındaki ezvâcun mutahharatün ifadesiyle de hûrilerin kastedildiği belirtilmiştir.(11)

Vâkı‘a 56/23’te hûriler, yüksek değerinden ötürü saklanan ve bir anlamda kıskanılan inciye benzetilirken Sâffât 37/49’da gün yüzü görmemiş ve el değmemiş taze yumurtaya, bir anlayışa göre sedefinden çıkarılmamış beyaz inciye(12), Rahmân 55/58’de de yakut ile mercana benzetilmiştir. Ayrıca Vâkı‘a 56/36’da hûrilerin bâkire oldukları yani başkaları için ödül olmadıkları ve Rahmân 55/56, 74’te cennetteki eşlerinden önce kendilerine hiçbir insanın ve hiçbir cinnin dokunmadığı belirtilmektedir.

Duhân 44/54. ayette زَوَّجْنَا zevvecnâ fiilinden sonra bâ/bi cer harfinin gelişi bu tezvîc denen eşleştirmenin “nikahlamak” veya bilinen anlamıyla cinsel içerikli “evlendirmek” değil de “birbirine yaklaştırmak”, “tek olanı bir başkasıyla çift yapmak” manasına geldiği bazı müfessirlerimiz tarafından dile getirilmektedir. Esasında söz konusu fiilinin bilinen anlamda “nikahlamak, evlendirmek” manasındaki kullanımından söz eden Ahzâb 33/37’de bâ/bi cer harfinin kullanılmadığı gözden kaçırılmamalıdır.(13)

Cennetteki eşleştirmeler dünyadaki gibi cinsel içerikli değildir; çünkü aynı ödüller erkeklere de kadınlara da verilecektir. Anlaşılan o ki orada cennetliklere sadece ve sadece kendilerine tahsis edilen eşler verilecek, ancak bu bir evlendirme gibi olmayacak, Hicr 15/47’de de beyan edildiği gibi “cennet kardeşliği” şeklinde gerçekleşecektir.

Ayrıca Zuhruf 43/67’de muttakiler dışında kalanların birbirlerine düşman olacakları belirtilirken de muttakilerin kardeş olacakları mesajı verilmek istenmektedir. Vâkı‘a 56/7’de de ifade edildiği gibi, orada eşler ve eşleştirmeler olacaktır. Ancak bu aynı ödülü hak edenler için kullanılan bir ifade olarak kadın ve erkek bütün cennetlikleri içerecek şekilde anlaşılmak durumundadır.

2. يَدْعُونَ ف۪يهَا بِكُلِّ فَاكِهَةٍ اٰمِن۪ينَ “Orada, güven içinde (canlarının istediği) her meyveyi isteyeceklerdir.” Yüce Allah cennetliklerin oradaki nimetlerden, her türlü meyveden dilediklerini güven içerisinde isteyebileceklerini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/57’de geniş açıklamalar yapmıştık. Burada önemine binaen şu hususları hatırlatmakta yarar görmekteyiz: Kur’ân’da 11 kez(14) geçen فَاكِهَة fâkiheh kelimesi “meyve”, “taze yemiş”, “her tür meyve” anlamına gelmekte, Râzî’nin de dediği gibi yenen her bir nimetin tazeliğini ve lezzetli oluşunu ifade etmektedir. Âyette فَاكِهَة fâkiheh kelimesinin seçilmesinin muhtemel bir nedeni, dünyadaki fedâkârlıklarının “meyve”sini mahşerde alacaklarını beyan olabilir.

Cennetin menüsü sadece meyvelerden oluşmamakta, arzu ettikleri her ne varsa kendilerine ikram edileceği beyan edilmektedir. Zuhruf 43/71’de “canların çektiği ve gözlerin görmekten hoşlanıp zevk alacağı her şey”in cennette bulunacağı ifade edilmektedir. Nahl 16/31’de de cennetliklere “orada istedikleri her şeyin verileceği” müjdelenmektedir.

Muhammed 47/15’te “zamanla bozulmayan saf su ırmakları”, “tadı değişmeyen süt ırmakları”, “içenlere lezzet veren meşrubat ırmakları” ve “saf süzme bal ırmakları” zikredildikten sonra, “her türden meyve ve sınırsız bağış” da ödüller arasında yer almaktadır. Rahmân 55-46-78, Vâkı‘a 56/12-40, İnsân 76/5-22 gibi pek çok âyette ise “çok daha ayrıntılı bir cennet menüsü” verilmektedir.

Cennet nimetleri burada zikrettiğimiz âyetlerdekilerden ibaret değildir. Meselenin ne kadar muhteşem bir gizem içerdiğini belirtmek üzere Secde 32/17’de şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir can kendisi için (cennette) ne tür gözaydınlıklarının gizlendiğini bilemez.” İşte bu âyet, cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır.

Daha önce yorumladığımız Şûrâ 42/22 ve Zuhruf 43/71’de de belirttiğimiz üzere, cennet nimetleri konusunda Hz. Peygamber’den bize gelen çok önemli bilgiler vardır. Konuyu özetleyecek mahiyette olan bir örneği hatırlatmakla yetinmek istiyoruz:

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette cennet nimetleri hakkında Peygamberimiz (as)’ın مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ beyanı gereği, orada “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlanmış olacağı”nı ifade edilmektedir.(15)

Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu büyük nimetten mahrum bırakmasın.

Örneklerini daha da artırabileceğimiz bu tür ifadeler cennetliklerin orada diledikleri her şeyi bulacaklarını açıkça göstermektedir. Dünya hayatında Yüce Allah’ın dilediği gibi yaşayanlar bunun karşılığını mahşerde diledikleri ödüllerle buluşma şeklinde göreceklerdir. Bu durum birbirine benzer ifadelerle şöyle de beyan edilmektedir: “Vaktiyle yapmış olduğunuz fedâkârlıklara karşılık olarak afiyetle yiyiniz, içiniz.”(16)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet, aktardığımız bir rivayet cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır.

ııı. Ölümsüzlük Ödülü ve Azaptan Kurtulmaları

لَا يَذُوقُونَ ف۪يهَا الْمَوْتَ اِلَّا الْمَوْتَةَ الْاُو۫لٰى وَوَقٰيهُمْ عَذَابَ الْجَح۪يمِ فَضْلًا مِنْ رَبِّكَ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “İlk (tattıkları) ölüm dışında, orada artık ölüm tatmayacaklar. (Allah) onları, Rabbinden bir lütuf olarak cehennem azabından korumuş (olacak)tır. Asıl büyük kurtuluş işte budur.”

Buradaki لَا يَذُوقُونَ lâ yezûkûne fiili “tatmayacaklar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; الْمَوْت el-mevte kelimesi “ölüm, ölümü”;اِلَّا الْمَوْتَةَ الْاُو۫لٰى ille’l-mevtete’l-ûlâ istisnası “ilk ölüm hariç”; وَوَقٰيهُمْ ve vekâhum fiili “ve onları korumuş (olacaktır)”; عَذَابَ الْجَح۪يمِ ‘azâbe’l-cahîmi tamlaması “cehennem azabından”; فَضْلًا fadlen kelimesi “bir lütuf, bir ihsan olarak”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; ذٰلِكَ هُوَ zâlike huve ifadesi “işte bu”; الْفَوْزُ el-fevzü kelimesi “başarı(dır)”; الْعَظ۪يمُ el-‘azîmu sıfatı ise “büyük” demektir.

Burada cennetliklere verilecek ebedilik ödülü ile başka bir ölüm tatmayacakları müjdesi gündeme getirilmektedir.

1.لَا يَذُوقُونَ ف۪يهَا الْمَوْتَ اِلَّا الْمَوْتَةَ الْاُو۫لٰى “İlk (tattıkları) ölüm dışında, orada artık ölüm tatmayacaklar.” Yüce Allah cennetlikler için en büyük ödüllerden birisinin de onların orada dünyadaki ilk ölümlerinden başka bir ölüm tatmayacak oluşlarını zikretmektedir. Bakara 2/28 ve Mü’min 40/11’de geçen “iki ölüm” olayındaki ilk ölümü, insanoğlunun ruhunun henüz bedeniyle buluşmadan önce topraktaki cansız aşaması olarak kabul ettiğimizde insanların “tek ölüm” yaşayacakları gerçeğiyle buluşmuş oluruz. Bu durumda, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cennetliklerin cennet var olduğu sürece orada ebedi olarak kalacakları ifade edilmiş olmaktadır.

Mahşer ve orada yaşanacaklar bağlamında cennet ve cehennemin durumuyla ilgili geniş bilgileri çeşitli âyetlerin tefsirinde vermeye çalıştığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2.وَوَقٰيهُمْ عَذَابَ الْجَح۪يمِ “(Allah) onları cehennem azabından korumuş (olacak)tır.” Yüce Allah cennetlikleri katından bir lutuf ve ihsan olarak cehennem azabından korumuş olacağını da bir başka ödül olarak zikretmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yüce Allah İnsân 76/11’de şöyle buyurmaktadır: “İşte bu yüzden, Allah onları o günün şiddetinden korumuş olacaktır; (yüzlerine) parlaklık, (gönüllerine de) sevinç verecektir.” Burada geçen وَقٰيvekâ fiilinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilme nedeni, bu işin mutlak surette gerçekleşecek olması sebebiyledir. Gelecekte gerçekleşmesi kesin olacak olaylar için geçmiş zaman kalıbı kullanılması Kur’ân’ın bir üslubudur; bu âyetteki kullanım da bunun bir örneğidir.

Yüce Allah’ın insanları koruması, Enbiyâ’ 21/103 ve Neml 27/89’da belirtildiği gibi öncelikli olarak onları korktuklarından emin kılmasıyla ilgilidir. Duyarlı insanlar, dünya hayatında iken âhirette yaşanacaklarla ilgili derin bir korku yaşadıkları için, onlara âhirette verilecek en anlamlı ödüllerden birisi “korktuklarından emin kılınmaları”dır. Bu konuda gerekli açıklamalarımızı iligli âyetlerde yapmıştık; ayrıca İnsân 76/11’de de bilgi vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

3. ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ فَضْلًا مِنْ رَبِّكَ “(Bütün bunlar) Rabbinden bir lütuf olarak (verilecektir). İşte büyük kurtuluş sadece budur.” Yüce Allah cennetliklere ihsan edeceğini müjdelediği bütün bu ödülleri kendi katından bir lutuf olarak vereceğini bildirmektedir. İşte bu akıbete mazhar olabilmek en büyük bahtiyarlıktır; muhteşem bir başarı, kurtuluş ve zaferdir.

b) Vahiy ve İnkarcı Muhataplar

Yüce Allah, sûrenin 58-59. âyetlerinde gerçekleri hatırlasınlar ve öğüt alsınlar diye Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırdığını, ancak bundan yararlanmak istemeyenlerin akıbetini gözlemesini, zaten onların da bunu beklediklerini ifade etmektedir.

ı. Vahyin Kolaylaştırılmış Oluşu

فَاِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “Biz onu (Kur’an’ı gerçeği) hatırlasınlar diye senin diline kolaylaştırdık.”

Âyetteki فَاِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ fe innemâ yessernâ fiili “şüphe yok ki biz onu kolaylaştırdık”;بِلِسَانِكَ bi lisânike ifadesi “senin diline”; لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ le‘alellehum yetezekkerûne ifadesi ise “(gerçeği) hatırlarsınlar diye, umulur ki (gerçeği) hatırlarlar” demektir.

Burada vahyin yani Kur’ân’ın gerçekler hatırlansın diye kolaylaştırıldığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Dühân sûresinin ikinci âyetinde dile getirdiği “apaçık kitaba yemin olsun” ifadesine uygun olarak, bu ayette de vahyini kolaylaştırdığını vurgulu bir ifade ile dile getirmekte, bu amaçla cümleyi اِنَّمَا innemâ edatıyla başlatmaktadır.

Vahyin Hz. Peygamber’in diline, yani apaçık Arapça lisanına kolaylaştırılmış olduğu gerçeği aynı ifadelerle Meryem 19/97’de de dile getirilmektedir. Bu arada Kamer 54/17, 22, 32, 40’ta ve Müzzemmil 73/20’de Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı ve kolay olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın kelâm sıfatı olan vahiy elbette insan idrakini aşan bir hakikate sahiptir. Bilgisini hiç kimsenin kuşatamayacağı Yüce Allah’ın kelâm sıfatını mahlûkatın anlayabilmesi elbette kolaylaştırılmış olması şartına bağlıdır. Konuyla ilgili bütün ayetlerde bu kolaylaştırma işlemini Yüce Allah’ın gerçekleştirdiği beyan edilmektedir.

Dühân sûresi özelinde düşündüğümüzde, vahyin Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırılması bu sûrede anlatılan bazı kıssaların kolayca anlaşılabilmesi ve inkarcılara yönelik verilen çeşitli bilgilerin kavranabilmesi gerekçesine bağlanabilir. Yabancı dilde anlatılan kıssalardan ibret alınamayacağı gibi, dili anlaşılamayan prensiplerin de hiç kimseye faydası olmayacaktır. Tevhid, şirk, risalet, ahiret gibi en önemli konuların işlendiği Dühân sûresi özelinde “vahyin kolaylaştırılmış olması”nın belirtilmesi son derece anlaşılabilir bir durum arz etmektedir.

“Kolaylaştırılmış vahiy” ifadesi elbette sadece Kur’ân için söz konusu değildir. İbrâhîm 14/4’te beyan edildiği gibi, peygamberler kendi kavimlerinin diliyle gönderilmiştir ki mesajları onlara açıklasınlar. Bu ayette maksat “mesajı açıklamak” diye belirlenmiş; “vahyin kolaylaştırılması” hakikati yorumunu yapmakta olduğumuz ayette ise “gerçeği hatırlamak” şeklinde bir sebebe bağlanmıştır.

Âyetin sonunda yer alan يَتَذَكَّرُونَ yetezekkerûne fiili “(gerçeği) hatırlamak” demektir ki maksat anlatılanlar doğrultusunda muhatapların öğüt ve ibret almasını sağlamaktır. Gerçeklerin hatırlanmasından maksadın içeriğinde elbette Yüce Allah’ın insanların fıtratına yerleştirdiği hakikatlar da yer almaktadır ki Kur’ân’ın isimleri arasında zikr, zikrâ ve tezkirah kelimelerinin bulunma gerekçesi de bu olsa gerektir. Vahiy insanı fıtratıyla ve gerçeklerle buluşturan tek gerçekliktir.

ıı. Akıbetin Gözetlenmesi

فَارْتَقِبْ اِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ “Sen (durumu bekleyip) gözetle; şüphesiz ki onlar da gözetlemektedir.”

Âyettekiفَارْتَقِبْ fartekıb emri “gözet, bekle, bak”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar da”; مُرْتَقِبُون murtekıbûne kelimesi ise “gözetenler(dir), beklemektelerdir” demektir.

Burada inkarcıları nasıl korkunç bir akıbetin beklediği dolaylı olarak gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkarcı muhatapların, vahye, Hz. Peygamer’e ve risalete olan çarpık bakışlarını dile getirdikten, olumsuz insan tipiyle olumlu insanların mahşerde yaşayacakları akıbetleri dile getirdikten sonra, Hz. Peygamber’e moral vermektedir. İnkarcıların akıbetlerinin son derece çetin şartlar içereceğini beyan ederek, artık onların bu sonlarını beklemesini, nihayetinde onların da bu şekilde beklenti içerisinde olduklarını haber vermektedir.

Konuyla iligli olarak Hûd 11/122’de de açıkladığımız üzere âyette şöyle buyrulmaktadır: “Bekleyin (bakalım); muhakkak ki biz de (sizinle beraber) bekleyenleriz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek Yûnus 10/102’de de geçtiği gibi inkârda ve şirkte ısrarcılık yapan ve önceki kavimler gibi sadece ve sadece helak günlerini bekleyen müşriklere beklemeleri gerektiğini, zira beraberindeki müminlerle birlikte kendisinin de beklemekte olduğunu söylemesini emretmektedir.

Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/158, A‘râf 7/71, Yûnus 10/20 ve 102’de de geçmekte, Hz. Peygamber’in müşrik muhataplarına hitaplarında yer almaktadır. Sözü edilen meydan okumada inkârcıların akıbetiyle ilgili tehdit içerikli bir mesaj bulunmaktadır. Hz. Peygamber inkârcı kavmine hitap ederken “Siz artık Yüce Allah’ın dünyada veya âhirette başınıza ne belalar getireceğini bekleyin; başınıza nelerin geleceğini, nasıl bir azap ve gazapla helak edileceğinizi bekleyin; ben de bu durumu bekleyenlerdenim; artık bakıp göreceğiz” demiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerinde maksadı şöyle de anlayabiliriz: Siz ey inkârcı müşrikler, şeytanın size vaad ettiği ve süslü gösterdiği şeyleri bekleyip durun; biz de Rabbimizin bize vaad ettiği sizinle savaşı ve size karşı bize yapacağı yardımları beklemekteyiz.(17)

Konuyla ilgili benzer bir ifade de Tûr 52/31’de şu şekilde yer almaktadır: “De ki: Bekleyin! Ben de sizinle beraber bekleyenlerdenim.” Yüce Allah, müşriklerin bu alaycı ve umursamaz tavrını eleştirmekte ve Hz. Peygamber’in onlara tepki vermemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Rabbimiz ona emrederek şöyle demesini kendisinden istemektedir: “Siz beni zamanın felaketlerinin yok etmesini bekliyorsunuz. Öyleyse bekleyin bakalım; ben de sizinle birlikte sizin başınıza gelecek felaketleri beklemekteyim.” Bu ifade Kalem 68/5-6’da geçen “Kimin cinlenmiş olduğunu yakında sen de göreceksin; onlar da görecekler” beyanına benzemektedir.

Tevbe 9/52 ve 98’de inkârcıların beklediği türden belalar ifadesi, Tevbe 9/24’teki azap beklentisi, ayrıca Tâhâ 20/135’teki tehdit ifadelerinde de terabbesa, terabbesû, el-muterabbisîne gibi kelimeler kullanılmaktadır. Bütün bunlar Yüce Allah’ın dikkat çektiği çok önemli bir hakikati gündeme getirmektedir ki o da ilahi prensiplere karşı gelenlerin başına belaların geleceğidir.

Burada geçen فَارْتَقِبْ fartekıb emriyle aynı mesajı içeren kelimeler, Hûd 11/93, Dühân 44/10 ve Kamer 54/27’de de “gözetlemek” manasına zikredilmekte ve her birinde olumsuz içerikte yer almaktadır. Yüce Allah inanmamakta ısrar eden ve hem risaletle hem de vahiy ile alay edip eğlenen inkârcıların feci bir akıbet yaşayacağını işte bu şekilde dile getirmektedir.

Dipnotlar

• 1 - İnsân 76/4. 2 - İnsân 76/12.
  • İnsân 76/4 İnsân 76/12
• 3 - Kehf 18/31; Dühân 44/53; Rahmân 55/54; İnsân 76/21.
  • Kehf 18/31 Duhân 44/53 Rahmân 55/54 İnsân 76/21
• 4 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Dühân 44/53; Vâkı‘a 56/16.
  • Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Duhân 44/53 Vâkı‘a 56/16
• 5 - Dühân 44/54; Tûr 54/20; Rahmân 55/72; Vâkı‘a 56/22. 6 - Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, XXVII, 159. 7 - İbn Manzûr, Lisânü’l-ʿArab, “ḥvr” md.; Kāmus Tercümesi, “ḥvr” md. 8 - Sâffât 37/48; Dühân 44/54; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/22. 9 - Dühân 44/54; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/22. 10 - Semerkandî, Bahru’l-‘Ulûm, III, 352; Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVII, 253.
  • Duhân 44/54 Kamer 54/20 Rahmân 55/72 Vâkı‘a 56/22 Sâffât 37/48 Duhân 44/54 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/22 Duhân 44/54 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/22
• 11 - Huri kelimesiyle ilgili farklı ve geniş değerlendirmeler için bkz. Bekir Topaloğlu, “Huri” mad., DİA, İstanbul, 1998, XVIII, ss. 387-390.
• 12 - İbn Kesîr, Tefsîr, II, 452; Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, IV, 382-383. 13 - Râzî, age., XXVII, 253.
• 14 - Yâsîn 36/57; Sâd 38/51; Dühân 44/55; Tûr 52/22; Rahmân 55/11, 52, 68; Vâkı‘a 56/20, 32; ‘Abese 80/31.
  • Yâsîn 36/57 Sâd 38/51 Duhân 44/55 Tûr 52/22 Rahmân 55/11 Rahmân 55/52 Rahmân 55/68 Vâkı‘a 56/20 Vâkı‘a 56/32 ‘Abese 80/31
• 15 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, Cenneh ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39. 16 - Tûr 52/19; Hâkka 69/24.
  • Tûr 52/19 Hâkka 69/24
• 17 - Taberî, age., XII, 148.