A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, İsrailoğullarının nankörlüğünü beyan ettikten sonra, sûrenin 142-147. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın vahiy alması için Rabbimizin çağrısına cevabını, 40 gecelik Sinâ Dağı seyahatini ve ona yönelik çeşitli bildirimleri gündeme getirmektedir.

a) 40 Gecelik Eğitim

Yüce Allah, sûrenin 142-143. âyetlerinde Hz. Mûsâ’yı 40 gecelik eğitime tâbi tuttuğunu, Hz. Hârûn’u onları ıslah etmesi için yerine vekil bıraktığını beyan ettikten sonra, Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’ı görme isteğini ve ona verdiği “göremeyeceksin” cevabını şu şekilde hatırlatmaktadır: “Mûsâ, belirlediğimiz vakitte (Sînâ Dağı’na) gelip Rabbi ona (vahiy ile) konuşunca ‘Ey Rabbim! Bana (kendini) göster de seni göreyim!’ demişti. (Allah) ‘Sen beni asla göremeyeceksin. Fakat şu dağa bak; eğer yerinde durabilirse sen de beni görebilirsin’ buyurmuştu. Rabbi dağa tecelli edince onu paramparça etmiş, Mûsâ da baygın düşmüştü. Ayılınca şöyle demişti: Seni noksan sıfatlardan tenzih ederim; sana yöneldim ve ben, inananların öncüsüyüm.”

ı. Hz. Mûsâ’nın Hz. Hârûn’a Vekâleti

وَوٰعَدْنَا مُوسٰى ثَلٰث۪ينَ لَيْلَةً وَاَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ م۪يقَاتُ رَبِّه۪ٓ اَرْبَع۪ينَ لَيْلَةً وَقَالَ مُوسٰى لِاَخ۪يهِ هٰرُونَ اخْلُفْن۪ي ف۪ي قَوْم۪ي وَاَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَب۪يلَ الْمُفْسِد۪ينَ “(Vahyetmek üzere) Musa’ya otuz gece belirlemiş ve ona on (gece) daha ilave etmiştik; böylece Rabbinin belirlediği zaman kırk geceyi bulmuştu. Musa, kardeşi Harun’a şöyle demişti: Kavmimin arasında benim yerime geç; onları ıslah etmeye devam et; bozguncuların yoluna uyma!”

Âyetteki وَوٰعَدْنَا ve vâ‘adnâ fiili “ve sözleşmiştik, belirlemiştik”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ’ya, Musa ile”; ثَلٰث۪ينَ لَيْلَة selâsîne leyleten tamlaması “otuz gece”;وَاَتْمَمْنَاهَا ve etmemnâhâ ifadesi “ve onu tamamlamıştık”;بِعَشْرٍ bi ‘aşrin kelimesi “on (gece) ile”;فَتَمَّ fe temme fiili “tamam olmuştu”;م۪يقَاتُ رَبِّه۪ mîkâtü rabbihî tamlaması “Rabbin tarafından tayin edilmiş vakit”; اَرْبَع۪ينَ لَيْلَة erba‘îne leyleten tamlaması “kırk geceye”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”;لِاَخ۪يهِ li ehîhi ifadesi “onun kardeşine”; هٰرُونَ hârûne kelimesi “Hârûn’a”;اخْلُفْن۪ي uhlufnî emri “benim yerime geç”; ف۪ي قَوْم۪ي fî kavmî ifadesi “benim kavmimle ilgili”;وَاَصْلِحْ ve aslıh emri “ve ıslah et”; وَلَا تَتَّبِعْ ve lâ tettebi‘ emri “uyma, tabi olma”; سَب۪يل sebîle sözcüğü “(şunların) yoluna”; الْمُفْسِد۪ين el-müfsidîne kelimesi ise “bozgunculuk yapanların” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın vahiy almak üzere 40 günlük özel bir eğitim yolculuğu, kardeşine uyarıları ve Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’ı görme isteği ile sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. وَوٰعَدْنَا مُوسٰى ثَلٰث۪ينَ لَيْلَةً وَاَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ م۪يقَاتُ رَبِّه۪ٓ اَرْبَع۪ينَ لَيْلَةً “(Vahyetmek üzere) Musa’ya otuz gece belirlemiş ve ona on gece daha ilave etmiştik; böylece Rabbinin belirlediği zaman kırk geceyi bulmuştu.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya bilgi vermesi için onu Sinâ Dağı’na 30 gecelik bir süre için çağırtmış, daha sonra bunu 10 gece daha arttırmış ve toplam 40 gecelik bir süre belirlemişti.

Konunun ele alındığı Bakara 2/51’de şu bilgi yer almaktadır: “Mûsâ ile kırk gece için sözleşmiştik; sonra siz onun ardından buzağıyı (ilâh) edinmiştiniz de böylece kendinize zulmetmiştiniz.” İki âyet arasında zıtlık değil, birinde toplu bir ifade, diğerinde ise ayrıntılı bilgi söz konusu edilmektedir. Hâşâ Yüce Allah önce 30 gece belirleyip sonrasında ihtiyaç olunca 10 gece daha ilave etmiş değildi.

Âyette sözü edilen 30+10 gecenin 40 gece olarak gündüzleri de içerdiği bilinmektedir. Çünkü Hz. Mûsâ o süre zarfında gece ve gündüz orada bulunmuştu. Bu 30 günlük sürede önce onun dini duyarlılık elde edip donanımlı hale gelmesi ve dolayısıyla vahiy alabilmesi için rûhî bir hazırlık dönemi geçirdiği, bu bağlamda oruç tuttuğu, kalan 10 günde ise Tevrât’ın on emri olarak bilinen esasları aldığı ifade edilmektedir.(1)

Konuyla ilgili bir başka ihtimal ise Tâhâ sûresindeki anlatımdan anlaşılmaktadır. Tâhâ 20/83-84’te de geçtiği üzere, Hz. Mûsâ çağrıldığı gün gelmeden önce Sina Dağı’na çıkmış, ancak ardından kavminin saptığı haberini alınca geri dönmüş, sonrasında kalan 10 günü de tamamlayarak süreyi 40 güne tamamlamıştır.

2. وَقَالَ مُوسٰى لِاَخ۪يهِ هٰرُونَ اخْلُفْن۪ي ف۪ي قَوْم۪ي وَاَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَب۪يلَ الْمُفْسِد۪ينَ “Musa, kardeşi Harun’a şöyle demişti: Kavmimin arasında benim yerime geç; onları ıslah etmeye devam et; bozguncuların yoluna uyma!” Yüce Allah bu cümlede bir peygamber duyarlılığının nasıl olduğunu ortaya koymaktadır. Hz. Mûsâ Sina Dağı’na doğru yola çıkmadan önce kardeşi Hz. Hârûn’a tembihte bulunmuş, bir anlamda kavmini başsız ve sahipsiz bırakmamıştır.

Hz. Mûsâ, kavmini idare etmek için kardeşinden kendi yerine geçmesini istemiş, bu arada herhangi bir fesat durumunda ıslah için çaba sarf etmesini, toplumu bozmak isteyenlere uymamasını özellikle tembihlemişti. Bu kadar sıkı tembihte bulunmasının muhtemel sebebi, A‘râf 7/138. âyette dile getirildiği üzere, kavminin ondan put edinmesini teklifleri ve yoldan çıkma eğiliminde olduklarını görmesiydi.

Hz. Mûsâ’nın özel uyarısındaki ıslah uyarısı, kavminin olumsuz tutumunu ve meydana gelebilecek bir fesat algısını içermektedir. Kaldı ki âyetin sonundaki “fesatçıların yoluna uyma” ifadesi, o toplumda böyle bir fesatçı grubun olduğunu göstermektedir. Onlar bulundukları toplumun bozulmasını sağlayacak korkunç bir istekte bulunmuş, denizi geçerek kurtuluş sahiline ulaştırıldıktan sonra çok kötü bir sapma göstermişlerdi.

Böyle bir durumda “acaba Hz. Mûsâ neden onlardan ayrılıp Sinâ Dağı’na çıkmıştı?” diye bir soru akla gelmektedir. Kanaatimizce yaşanan onca olayın ardından böyle bir durumda önce peygamberin bir arınma ve donanımlı hale getirilme ihtiyacı vardır; ardından da hayatın düzenlenmesine dair vahyin prensiplerine ulaşmalıydı; bunun için Rabbimizin çağrısına icabet etmiş ve Sinâ Dağı’na çıkmıştı.

ıı. Yüce Allah’ın Görülemeyeceği

وَلَمَّا جَآءَ مُوسٰى لِم۪يقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ اَرِن۪يٓ اَنْظُرْ اِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرٰين۪ي وَلٰكِنِ انْظُرْ اِلَى الْجَبَلِ فَاِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرٰين۪ي فَلَمَّا تَجَلّٰى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسٰى صَعِقًا فَلَمَّآ اَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ اِلَيْكَ وَاَنَا۬ اَوَّلُ الْمُؤْمِن۪ينَ “Musa, belirlediğimiz zamanda (Sînâ Dağı’na) gelip Rabbi ona konuşunca ‘Rabbim! Bana (kendini) göster de seni göreyim!’ demişti. (Allah) ‘Sen beni asla göremeyeceksin. Fakat şu dağa bak; yerinde durabilirse sen de beni görebileceksin!’ demişti. Rabbi dağa tecelli edince onu paramparça etmişti; Musa da baygın düşmüştü. Ayılınca şöyle demişti: Sen yücesin; sana yöneldim ve ben inananların öncüsüyüm.”

Âyetteki وَلَمَّا جَآءَ ve lemmâ câe fiili “geldiğinde”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; لِم۪يقَاتِنَا li mîkâtinâ ifadesi “tayin ettiğimiz vakitte”; وَكَلَّمَهُ ve kellemehû ifadesi “ve ona konuşmuştu”; رَبُّهُ rabbuhû tamlaması “onun Rabbi”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (Musa şöyle) söylemişti”; رَبّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اَرِن۪ي erinî duası “bana (kendini) göster (de)”; اَنْظُرْ enzur fiili “bakayım”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;لَنْ تَرٰين۪ي len terânî ifadesi “sen beni asla ve asla göremeyeceksin”;وَلٰكِنِ ve lâkin edatı “ve ancak”; اَنْظُرْ unzur emri “bak”;اِلَى الْجَبَلِ ile’l-cebeli kelimesi “(şu) dağa”;فَاِنِ اسْتَقَرَّ fe inistekarra ifadesi “eğer sabit durursa”; مَكَانَهُ mekânehû ifadesi “onun yerinde”; فَسَوْفَ تَرٰين۪ي fe sevfe terânî ifadesi “beni göreceksin”; فَلَمَّا تَجَلّٰى fe lemmâ tecellâ ifadesi “tecelli edince”; رَبُّهُ rabbuhû tamlaması “onun Rabbi”; لِلْجَبَلِ li’l-cebeli ifadesi “dağa”;جَعَلَهُ ce‘alehû ifadesi “onu yapmıştı, kılmıştı”;دَكًّا dekken kelimesi “paramparça”;وَخَرَّ ve harra fiili “ve kapanmıştı, düşmüştü”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; صَعِقًا sa‘ıkan kelimesi “bayılarak”;فَلَمَّآ اَفَاقَ fe lemmâ efâka ifadesi “ayıldığında”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) demişti”; سُبْحَانَكَ sübhâneke kelimesi “seni tenzih ederim, eksikliklerden münezzeh tutarım”; تُبْتُ tübtü fiili “tevbe ettim, yöneldim”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ve ben”; اَوَّلُ الْمُؤْمِن۪ين evvelü’l-mü’minîne tamlaması ise “müminlerin öncüsü(yüm), ilki(yim)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’tan vahiy alışı, ardından Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’ı görme isteği ve bunun sonucunda yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا جَآءَ مُوسٰى لِم۪يقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ اَرِن۪يٓ اَنْظُرْ اِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرٰين۪ي وَلٰكِنِ انْظُرْ اِلَى الْجَبَلِ فَاِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرٰين۪ي “Musa, belirlediğimiz zamanda (Sînâ Dağı’na) gelip Rabbi ona konuşunca ‘Rabbim! Bana (kendini) göster de seni göreyim!’ demişti. (Allah) ‘Sen beni asla göremeyeceksin. Fakat şu dağa bak; yerinde durabilirse sen de beni görebileceksin!’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın belirlenen yere yani Sînâ Dağı’na geldiğini beyan etmekte ve ona konuştuğunu, yani kendisine vahyettiğini haber vermektedir. İşte bu cümle aslında “Hz. Mûsâ neden kavmini bırakıp Sînâ Dağı’na gitti?” sorusunun da cevabıdır.

Âyette yer alan وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ ifadesi bazıları tarafından “Rabbi onunla konuştu” şeklinde tercüme edilmektedir.(2) Bir benzeri de Nisâ’ 4/164’te geçen bu ifade “Allah’ın bir peygamberle konulması” değil, “Allah’ın peygambere konuşması”dır ki bu vahiy akışının gerçekleştirilmesidir. Buradaki olayda Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya perde arkasından veya vahiy olmadan konuştuğu iddiasının delili yoktur. Meryem 19/52’de de ifade edildiği gibi, Hz. Mûsâ’nın yakınlaştırılması mekân ve mesafe olarak değil de makam ve huzur olarak düşünülmelidir.

Hz. Mûsâ bu huzurdayken çok sıra dışı bir istekte bulunmuş ve رَبِّ اَرِن۪يٓ اَنْظُرْ اِلَيْكَ “Ey Rabbim, (zâtını) bana göster de sana bakayım” demişti. Yüce Allah’ın buna cevabı ise son derece netti ve bunun mümkün olmadığını لَنْ تَرٰين۪ي len terânî ifadesinde لَنْ len edatını kullanarak ifade etmişti. Çünkü bu edat bir şeyin ileride kesinlikle olamayacağı manasını vermektedir. Buna göre لَنْ تَرٰين۪ي len terânî cümlesi “Sen beni asla ve asla göremeyeceksin” manasına gelmektedir.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya bunun ne kadar imkânsız olduğunu göstermek için bir noktaya dikkat çekmişti. Bu bağlamda ona وَلٰكِنِ انْظُرْ اِلَى الْجَبَلِ فَاِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرٰين۪ي “Fakat sen şu dağa bak; eğer (ona tecelli ettiğimde dağ) yerinde durursa beni görebileceksin” buyurmuştu. Bu ifade aslında bir imkânsızı ortaya koymaktadır. Nitekim devam eden cümlede bunun mümkün olmadığı açıkça ifade edilmektedir.

Yüce Allah’ın görülmesi hakkında detaylı bilgileri Kıyâmet 75/22-23’te vereceğiz. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz: Hz. Mûsâ örnekliğinde dile getirilen bu husus hakkında insanların çeşitli görüşler geliştirdikleri bilinmektedir. Mesele Yüce Allah’ın görülüp görülemeyeceğidir. Burada geçen لَنْ تَرٰين۪ي len terânî ifadesi Yüce Allah’ı görmenin mümkün olmadığını” göstermektedir. Her ne kadar bazıları âyetteki لَنْ len edatını görmezlikten gelerek bunun dünya hayatı için söz konusu olduğunu söylese de ehli tarafından bilinir ki لَنْ len edatı “bir şeyin gelecekte kesinlikle meydana gelmeyeceğini” ifade etmektedir. Buradan hareketle konunun başka taraflara çekilmemesi gerektiği açıktır.

Kaldı ki En‘âm 6/103’te gözlerin O’nu idrak edemeyeceği, O’nun gözleri idrak edebileceği bildirilerek aynı aynı mesaj verilmiş olmaktadır. Kıyâmet 75/23’te ise cennete henüz girmeden önce müjdeyi bekleyen yüzlerin Rablerinden gelecek müjdeyi bekler vaziyette O’na nazır oldukları ifade edilmektedir.

Hz. Mûsâ, Yüce Allah’ı görmek için O’na nazar etmek isteyince, Yüce Allah onun kendisini göremeyeceğini belirtip dağa bakmasını emretmiş, eğer dağ yerinde durabilirse O’nu görebileceğini beyan etmişti. Yüce Allah dağa tecelli edince de bu defa Hz. Mûsâ düşüp bayılmıştı; dolayısıyla Yüce Allah’ı görmeyi başaramamıştı. Bu âyette de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın görülebilmesi için, önce O’nun “kendisini göstermesi” gerekir. Çünkü âyette اَرِن۪ي erinî “bana kendini göster” isteği söz konusu edilmektedir. Bu istek, görme arzusunun öncesinde yer almaktadır. Yüce Allah’ın dünyada veya âhirette kendisini göstereceğine dair herhangi bir delil bulunmadığı için Yüce Allah’ın görülmesinin söz konusu olmadığını beyanla yetinelim.

2. فَلَمَّا تَجَلّٰى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسٰى صَعِقًا “Rabbi dağa tecelli edince onu paramparça etmişti; Musa da baygın düşmüştü.” Bu cümlede Yüce Allah’ın dağa tecelli ettiği, dağın toza toprağa dönüşüp paramparça olduğu ve Hz. Mûsâ’nın olaydan ne kadar derin etkilendiği beyan edilmektedir.

a) Bir kez de Leyl 92/2’de geçen تَجَلّٰى tecellâ fiili “zuhur etmek, ortaya çıkmak, görünmek” demektir. Yüce Allah’ın dağa tecellisi, zatının orada görülmesi olamaz; sadece kudretinin veya nurunun bir bölümünün yansıması söz konusudur diyebiliriz.(3) Bu dağın Sinâ olmadığı da açıktır; çünkü Hz. Mûsâ zaten oradayken başka bir dağa bakması kendisine emredilmişti. Buna göre müfessirlerimiz bu dağın Zebîr Dağı, Medyen’de Erriny adında büyük bir dağ veya tecelli sonucu yok olmuş başka bir dağ olduğunu ifade etmişlerdir.(4) Âyette dağın adı verilmediği için, bu konudaki yaklaşımların doğruluk derecesi üzerinde durmaya gerek görmüyoruz.

b) Âyette geçen دَكّ dekk kelimesi, Son Saat’in dehşetinin anlatıldığı Kehf 18/98, Hâkka 69/14 ve Fecr 89/21’de geçtiği gibi “paramparça olmak, yerle bir seviyeye gelmek, düzlemek, un ufak olmak, hurdahaş bir hale gelmek” gibi anlamlar vermektedir.(5)

Haşr 59/21’de de dile getirildiği üzere, eğer bu Kur’ân bir dağa indirilseydi Yüce Allah’a duyduğu derin saygı nedeniyle boyun büküp paramparça olacaktı. Tam da buna benzer bir şekilde Hz. Mûsâ’nın baktığı ve Yüce Allah’ın kudretinin veya bir kısım nurunun tecelli ettiği dağ paramparça olmuştu. Buradan anlaşılıyor ki dağ yerinde duramamış ve darmaduman bir şekilde yerle bir edilmişti. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlelerinde de geçtiği üzere, eğer dağ yerinde durabilseydi Hz. Mûsâ da Yüce Allah’ı görebilecekti. Ancak bu gerçekleşmemiş ve dolayısıyla Yüce Allah’ı görmenin imkânsız olduğu bir deneyle ispatlanmış oldu.

c) Zümer 39/68’de fiil olarak sa‘ıka şeklinde geçen صَعِق sa‘ık kelimesi İmâm Mukâtil’in iddia ettiği gibi “ölmek” değil,(6) “düşüp bayılmak, baygın düşmek, bayılıp yere yığılmak” gibi anlamlar vermektedir. Çünkü bir sonraki cümlede Hz. Mûsâ’nın “ölümden sonra diriltilmesinden” değil, “bayılmasından sonra kendine gelmesinden” söz edilmektedir. Bu arada cümlenin başında zikredilen خَرَّ harra fiili de Kur’ân’da beş kez(7) geçmekte ve “düşmek” manasına gelmektedir.

Yüce Allah’ın kudreti veya nuru dağa tecelli edince önce dağ un ufak olup paramparça bir hal almış, ardından da Hz. Mûsâ düşüp bayılmıştı. Rabbimizin zatını görmenin ne kadar imkânsız olduğu buradan da anlaşılmakta, tecellisini görmeye dayanamayan gözlerin Yüce Allah’ın zatını görmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığı gün gibi ortaya çıkmaktadır.

3. فَلَمَّآ اَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ اِلَيْكَ وَاَنَا۬ اَوَّلُ الْمُؤْمِن۪ينَ “Ayılınca şöyle demişti: Sen yücesin; sana yöneldim ve ben inananların öncüsüyüm.” Âyette üç nokta üzerinde durulmaktadır.

a) فَلَمَّآ اَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ “Ayılınca şöyle demişti: Sen yücesin.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçenاَفَاقَ efâka fiili “ifâkat bulmak, ayılmak, kendine gelmek” demektir. Hz. Mûsâ baygınlıktan kurtulup kendine geldiğinde Yüce Allah’ı tesbih etmiş, O’nun her türlü eksiklikten münezzeh olduğunu itiraf etmiştir. Burada sözü edilen tenzihin muhtemel nedeni, Yüce Allah’ı gözlerle görmenin imkânsızlığını vurgulamak ve Yüce Allah’ın izin vermediği bir istekte bulunmasıdır.

b) تُبْتُ اِلَيْكَ “Sana yöneldim.” Hz. Mûsâ’nın dile getirdiği ikinci husus Yüce Allah’a tevbesidir. Tevbe, bir hatadan dolayı derin pişmanlık duyup onun tersini uygulama kararlılığı ve yönelişidir. Acaba Hz. Mûsâ dünyadayken Yüce Allah’ı görme isteğini neden dile getirmişti? Bu çok önemli sorunun cevabı muhtemelen İsrailoğullarının kendisinden bu noktadaki istekleri olabilir. Onlara Bakara 2/55’te belirtildiği gibi “Allah’ı açıkça görmedikleri sürece inanmayacaklarını ifade etmiş, bunun sonucunda göre göre yıldırım sağanağına tutulmuşlardı.” Benzer bir ifade de Nisâ’ 4/153’te de geçmektedir.

Her biri esasında ulu’l-‘azm olan peygamberlerden birisi olan Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’ın görülemeyeceğini bilmemesi mümkün olamaz. Anlaşılan o ki bunun ne kadar imkânsız olduğunu bu tür isteklerde bulunan muhataplarına göstermek için böyle bir istekte bulunmuş, ancak faturasını da ağır bir şekilde ödemişti. Çünkü böyle bir şeyin mümkün olmadığını herkesten önce onun bilmesi gerekirdi. Bu eksiklik nedeniyle Yüce Allah’ı tesbih etmiş ve hatasından dolayı tevbe ettiğini beyan etmiştir. Bir daha gerçekleşmesi muhal/imkânsız olan şeyleri istememeye karar vermiştir.

c) وَاَنَا۬ اَوَّلُ الْمُؤْمِن۪ينَ “Ben inananların öncüsüyüm.” Bu ifadenin benzeri En‘âm 6/14 ve 163’te Hz. Peygamber’in “müslümanların ilki olmakla emrolunması” şeklinde zikredilmektedir. Burada sözü edilen şey, Hz. Mûsâ’nın, kendi yaşadığı dönemindeki müminlerin ilki olduğudur. O zaten mümin olmasına rağmen, bir kez daha “müminlerin ilki benim” sözünün nedeni “Yüce Allah’ın gözle görülemeyeceğine ilk inanan veya doğru olmayan isteklerde bulunmamak gerektiğini ilk bilip buna inanan benim” demek istemesi olabilir. Dahası, bunun kendi yaşadığı dönem itibariyle İsrailoğulları içerisinde müminlerin ilki olma ihtimali de elbette vardır.(8) Ancak konuya insanlık tarihi açısından bakıldığında Hz. Mûsâ’dan önce de müminlerin olduğunda şüphe yoktur.

b) İlâhî Görevlendirme

Yüce Allah, sûrenin 144-145. âyetlerinde Hz. Mûsâ’yı peygamber olarak seçtiğini, vahye sarılmasının zorunluluğunu, şükredenlerden olması emrini, levhalarda her şeyi yazdığını, onlara sımsıkı yapışması gerektiğini, yoldan çıkanların nasıl bir yere gideceklerini kendilerine göstereceğini bildirmektedir.

ı. Hz. Mûsâ’ya Yönelik Bildirimler

قَالَ يَا مُوسٰىٓ اِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالَات۪ي وَبِكَلَام۪ي فَخُذْ مَآ اٰتَيْتُكَ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “(Allah) ‘Ey Musa! Ben mesajlarımla ve hitabım sayesinde seni insanlar üzerine seçkin kıldım. Sana verdiklerimi al (onlara sımsıkı sarıl) ve şükredenlerden ol!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Mûsâ”; اِنِّي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اصْطَفَيْتُكَ ıstafeytüke fiili “seni seçtim”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi kelimesi “insanlara”;بِرِسَالَات۪ي birisâlâtî tamlaması “benim mesajlarımla, risalet öğretilerimle”; وَبِكَلَام۪ي ve bikelâmî ifadesi “ve benim kelamımla, hitabımla”;فَخُذْ fe huz emri “al”; مَآ اٰتَيْتُكَ mâ âteytüke ifadesi “sana verdiğim şeyi”;وَكُنْ ve kün emri “ve (şöyle) ol”; مِنَ الشَّاكِر۪ينَ mine’ş-şâkirîne kelimesi ise “şükredenlerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya yönelik hitabı ve yaptığı birtakım uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَا مُوسٰىٓ اِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالَات۪ي وَبِكَلَام۪ي “(Allah) ‘Ey Musa! Ben mesajlarımla ve hitabım sayesinde seni insanlar üzerine seçkin kıldım.’ demişti.” Rabbimizin bu ifadesi Hz. Mûsâ’ya risalet öğretileri ve hitabı sayesinde onu peygamber kıldığının bir göstergesidir. Bunu hatırlatmasının sebebi Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’ı göremeyince üzülmemesi gerektiğini, çünkü ona verdiği peygamberlik ve gerçekleştirdiği hitabın çok daha önemli olduğunu teselli cümleleriyle belirtmek istemesidir. Söylenmek istenen şudur: “Sen sana verilen nimetlerle ve büyük görevle meşgul ol; onlara sımsıkı sarıl ve onlar nedeniyle şükret!”

Hz. Mûsâ’nın “insanlar üzerine seçilmesi”, onlar için peygamber kılınmasıdır. Hacc 22/75 ve Sâd 38/47’de de belirtildiği gibi, peygamber olarak seçilip görevlendirilmede kullanılan kelimelerden birisi اصْطَفَي ıstafâ fiilidir. Hz. Mûsâ tıpkı diğer peygamberler gibi seçilmiş olmasına rağmen, burada iki hususa özellikle dikkat çekilmektedir. Bunlardan biri risalet öğretileri, diğeri de Allah’ın ona yönelik kelamı, yanı hitabıdır. İki ayrıcalığın hatırlatılma sebebi, Hz. Mûsâ’nın onore edilmesi ve tesellisidir.

Burada dikkat çeken başka bir nokta daha vardır ki, o da Hz. Mûsâ’nın risalet öğretilerinin sanıldığı gibi belli bir insan grubuna değil, “bütün insanlara” yönelik olarak şekillendirilmiş olmasıdır. Bu konuyu Âl-i İmrân 3/4’te etraflı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

2. فَخُذْ مَآ اٰتَيْتُكَ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “Sana verdiklerimi al (onlara sımsıkı sarıl) ve şükredenlerden ol! (demişti).” Yüce Allah âyetin bu bölümünde Hz. Mûsâ’ya kendisini görememesi nedeniyle üzülmemesi gerektiğini, ona bahşettiği son derece önemli risalet ve hitap nimetlerine sıkıca sarılmasını emretmektedir. Demek ki peygamberlere verilen ilahi mesajlara herkesin sarılması gerektiği açıkça ifade edilmektedir.

Bu emir aynı zamanda Âl-i İmrân 3/103 ve Zuhruf 43/43’teki ı‘tısâm emriyle aynı manayı vermektedir. I‘tısâm, vahye sıkıca sarılmak, masum ve tertemiz duygularla onu sahiplenip hayatın esası haline getirmektir. Hz. Mûsâ’ya da diğer peygamberlere de ve elbette son peygamber Hz. Muhammed’e de, onun ümmeti olan bütün insanlığa da aynı emir verilmektedir. Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(9)

Yüce Allah’ın verdiğine sıkıca sarılmak, kendisine emredilen hususları aynıyla yerine getirmek demektir. Bu çerçevede bütün emirlere sarılmak ve bütün yasaklardan kaçınmaktır. “Şükredenlerden olmak” ifadesi ise kendisine verilen ayrıcalıklı nimetler nedeniyledir. Bu emir Hz. Mûsâ’nın şahsında bütün zamanların insanlarına yönelik evrensel bir buyruk olarak kabul edilip öyle anlaşılmalıdır.

ıı. Levhalarda Yazılanlara Sıkıca Sahip Çıkmak

وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْاَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْص۪يلًا لِكُلِّ شَيْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَاْمُرْ قَوْمَكَ يَاْخُذُوا بِاَحْسَنِهَا سَاُر۪يكُمْ دَارَ الْفَاسِق۪ينَ “Her şeyle ilgili öğüt ve her şeyin açıklamasını levhalarda onun için (Musa için) yazmış ve ‘Onlara kuvvetle sarıl; kavmine de en güzel olanlarını almalarını emret!’ (demiştik). Yakında size, yoldan çıkmışların yurdunu göstereceğim.”

Âyettekiوَكَتَبْنَا ve ketebnâ fiili “ve yazmıştık”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; فِي الْاَلْوَاحِ fi’l-elvâhı kelimesi “levhalarda”; مِنْ كُلِّ شَيْءٍ min külli şey’in tamlaması “her şeyden, her şeyle ilgili olarak”; مَوْعِظَة mev‘ızaten sözcüğü “öğüt, nasihat olarak”; وَتَفْص۪يلًا ve tafsîlen kelimesi “ve açıklama olarak”; لِكُلِّ شَيْءٍ li külli şey’in ifadesi “her şey için”; فَخُذْهَا fe huzhâ emri “ve onu al, ona sarıl”; بِقُوَّةٍ bikuvvetin kelimesi “güçle, kuvvetle”;وَاْمُرْ ve’mur emri “ve emret”; قَوْمَكَ kavmeke tamlaması “senin kavmine”; يَاْخُذُوا ye’huzû ifadesi “alsınlar”; بِاَحْسَنِهَا bi ahsenihâ ifadesi “onun daha güzeliyle, en güzel şekilde”;سَاُر۪يكُمْ seurîküm ifadesi “size yakında göstereceğim”; دَارَ الْفَاسِق۪ينَ dâra’l-fâsikîne tamlaması ise “yoldan çıkmışların yurdunu” demektir.

Burada önceki âyetteki emir biraz daha açıklanmakta, levhalara yazılan prensiplerin maksadı ortaya konulmakta, yoldan çıkanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْاَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْص۪يلًا لِكُلِّ شَيْءٍ “Her şeyle ilgili öğüt ve her şeyin açıklamasını levhalarda onun için (Musa için) yazmıştık.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın risalet öğretilerini levhalara yazdırdığını beyan etmekte ve onların her şeyle ilgili açıklamalar ve öğütler içerdiğini belirtmektedir.

Burada sözü edilen levhaların mahiyeti, sayısı, boyutları vs. ile ilgili olarak âlimlerimizin farklı kanaatleri vardır. Levhalara yazılma işleminin nasıl olduğuyla ilgili olarak Cebrâîl (as)’ın bunları zikri yazdığı kalemle yazdığı ve mürekkebini nur nehrinden aldığı beyan edilmektedir.(10) Kur’ân’da bu konuda herhangi bir bilgi verilmediği için detaya gerek görmüyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Âyetin başındaki كَتَبْنَا ketebnâ fiili levhalara prensipler “yazmak” anlamına gelebilir. Bu durumda yazma işlemi bir anlamda Yüce Allah’ın bunu meleklere yazdırması olarak kabul edilebilir. Zaten fiilin çoğul kalıpta getirilmesinin muhtemel sebebi de bu olsa gerektir. Bir başka ihtimal de konunun yazılması veya yazdırılmasından ziyade, belirlenen ilkelerin aslında hüküm olarak şekillendirilmesidir. Bilindiği üzere, ketebe, kütibe gibi kullanımlar Kur’ân’da “farz kılmak, farz kılınmak” manasına gelmektedir.(11) Burada da aynı durumun olmasında herhangi bir sakınca söz konusu değildir.

En‘âm 6/154’te de geçtiği üzere, “Her şeyle ilgili öğüt ve açıklama” ifadesi elbette bir peygamberin ve ümmetinin hayatında kendilerine gerekli olan “dini ve ahlaki ilkeler, helaller, haramlar, güzel şeyler ve çirkin şeyler” şeklinde anlaşılıp öyle yorumlanmalıdır.(12) Başka türlü yaklaşımlar gerçeği yansıtmaktan uzaktır. “Her şey” ifadesi gerekli olan her şeydir. Ümmetin veya peygamberin yaşamayacağı veya bilmesinin hiçbir faydasının bulunmadığı şeyleri bu çerçevede maksadın içerisinde görmeye gerek yoktur. Aksi takdirde “içinde her şey var” denen bir kitapta aranan her bir şeyin bulunamaması sonucunda kitaba ve mesaja duyulan güven zedelenmektedir.

Bakara 2/31’de de geçtiği gibi, bu durum Hz. Âdem’e bütün isimlerin öğretilmesi meselesinde de görülmektedir. Orada da maksat meleklerin bilemediği bir şeylerin yaratılması ve onların ne olduğunu bilememeleri nedeniyle Yüce Allah’ın bilgisine ve kararına boyun eğmeleri, teslimiyet göstermeleridir. Yoksa kâinatın sonuna kadar mevcut ve mahlûk her ne varsa onların tamamının isimlerinin öğretilmesinin faydası olmasa gerektir.

2. فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَاْمُرْ قَوْمَكَ يَاْخُذُوا بِاَحْسَنِهَا “Onlara kuvvetle sarıl; kavmine de en güzel olanlarını almalarını emret!” Burada iki emir yer almaktadır:

a) فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ “Bu (prensiplere) kuvvetle sarıl!” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya hitap etmekte ve ilahi prensipleri sahiplenmesini, onlara sıkıca yapışmasını emretmektedir. Meryem 19/12’de beyan edildiği gibi benzer bir içerikte olmak üzere Hz. Yahyâ’ya da aynı mesaj verilmiştir. Bu durum, bir peygamberin tebliğ ettiği risalet öğretilerine önce kendisinin iman edip onları uygulamasının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu noktada aynı tutum Bakara 2/285’te Hz. Peygamber için de söz konusu edilmekte, “Rabbinden kendisine indirilenlere önce rasûlün (Hz. Muhammed’in), sonra da müminlerin iman ettiği” beyan edilmektedir.

b) وَاْمُرْ قَوْمَكَ يَاْخُذُوا بِاَحْسَنِهَا “Kavmine de en güzel olanlarını almasını (bu hükümlere en güzel şekilde uymalarını) emret!” Bu emir, “Kavmine de emret; en güzelini alsınlar” şeklinde de yorumlanmaktadır. Bu durumda levhalarda yazılanların hepsinin güzel olduğu, ancak bir kısmının diğerlerinden daha güzel olduğu beyan edilmiş olur. Meselâ affetmek kısastan, sabretmek intikam almaktan, farz ve vacipler mubahlardan daha güzeldir.(13) Bu yaklaşımın Kur’ân’dan delilleri de vardır.(14) Bu nedenle, ilgili yaklaşımı bir ihtimal olarak vermekle beraber, yorumumuzu mealde tercih ettiğimiz doğrultuda şekillendireceğiz.

İlahi ilkeler sadece peygamberleri inşa için değil, toplumu ihya için gönderilmişlerdir. Hz. Mûsâ’nın kavmine emretmesi istenen husus, ilahi prensiplere sadakatle sarılmaları gerektiğidir. Vahyin ahz edilmesi, onu alıp içselleştirmek, sahiplenmek, benimsemek gibi bir samimiyet eylemi olarak sunulmaktadır. Vahyin en güzel şekilde benimsenmesi onu hayatın merkezine almayı zorunlu kılmakta, sıradan bir ilişkinin değil, gönül seferberliğinin muhataplardan istendiğini göstermektedir.

Hz. Peygamber ve ümmetinin hakikatlere sıkıca sarılması ve onları sahiplenmesi gerektiğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/103 ve Zuhruf 43/43-44’te açık buyruklar yer almaktadır. Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(15) İşte ilahi prensiplerin ruh birlikteliği bu örnekte bir kez daha ortaya konulmaktadır.

3. سَاُر۪يكُمْ دَارَ الْفَاسِق۪ينَ “Yakında size, yoldan çıkmışların yurdunu göstereceğim.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde hem bir müjde hem de bir tehdit olarak İsrailoğullarına hitap etmekte, yoldan çıkanların yurtlarının nasıl korkunç bir hale getirildiğini kendilerine göstereceğini haber vermektedir. Meselenin müjde boyutu azgın insanların yurtlarına müminlerin vâris kılınacağının müminlere bildirilmesidir. Tehdit boyutu ise azgınlığı tercih edenler olursa onların da aynı felaketi yaşayacaklarının beyan edilmesidir. Buna göre, konu sadece dünya ile ilgili ve sınırlı bırakılmamaktadır; aynı zamanda vakti geldiğinde mahşerdeki azap durakları gündeme getirilmiş olmaktadır.(16)

c) Mesajlardan Uzak Tutulanlar

Yüce Allah, sûrenin 146-147. âyetlerinde İsrailoğullarıyla ilgili tanıtıcı bilgiler vermeye devam etmekte, onların kibirlerini, imansızlıklarını, hak yolu değil, bâtıl yolu tercihlerini, âyetlerini yalanlayıp gafleti benimsediklerini beyan etmektedir. Ayrıca bu kişilerin âhireti de inkâr etmeleri nedeniyle yaptıklarının silinip gittiği haber verilmektedir.

ı. Âyetleri Yalanlamanın Sonuçları

سَاَصْرِفُ عَنْ اٰيَاتِيَ الَّذ۪ينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَّق وَاِنْ يَرَوْا كُلَّ اٰيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا وَاِنْ يَرَوْا سَب۪يلَ الرُّشْدِ لَا يَتَّخِذُوهُ سَب۪يلًا وَاِنْ يَرَوْا سَب۪يلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَب۪يلًا ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِل۪ينَ “Yeryüzünde kibirlenenleri delillerimden uzaklaştıracağım. (Çünkü) onlar, her bir delili görseler de onlara iman etmezler. Doğru yolu görseler onu yol edinmezler. (Fakat) azgınlık yolunu görürlerse yol olarak onu benimserler. Bu durum, onların ayetlerimizi yalanlamaları ve onlardan habersizmiş gibi davranmalarından kaynaklanmaktadır.”

Âyettekiسَاَصْرِفُ seasrifu fiili “uzaklaştıracağım”; عَنْ اٰيَاتِيَ ‘an âyâtiye ifadesi “benim âyetlerimden”; الَّذ۪ينَ يَتَكَبَّرُونَ ellezîne yetekebberûne ifadesi “büyüklenen kişileri”;فِي الْاَرْض fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde, ülkede”;بِغَيْرِ الْحَّق biğayri’l-hakkı tamlaması “haksız yere”; وَاِنْ يَرَوْا ve in yerav fiili “eğer görürlerse, görseler”; كُلَّ اٰيَةٍ külle âyetin tamlaması “her bir âyeti”; لَا يُؤْمِنُوا lâ yü’minû fiili “inanmazlar”; بِهَا bihâ ifadesi “onlara”;وَاِنْ يَرَوْا ve in yerav fiili “ve eğer görürlerse, görseler”; سَب۪يلَ الرُّشْدِ sebîle’r-ruşdi tamlaması “kurtuluş yolunu”;لَا يَتَّخِذُوهُ lâ yettehızûhu ifadesi “onu edinmezler”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi “yol”;وَاِنْ يَرَوْا ve in yerav fiili “ve eğer görürlerse, görseler”; سَب۪يلَ الْغَيِّ sebîle’l-ğayyi tamlaması “azgınlık yolunu”;يَتَّخِذُوهُ yettehızûhu ifadesi “onu edinirler”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi “yol”; ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ zâlike bi ennehum ifadesi “çünkü onlar, bunun sebebi şudur”; كَذَّبُوا kezzebû fiili “yalanlamışlardı”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”;وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler, olmuşlardı”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan”; غَافِل۪ين ğâfilîne kelimesi ise “gafil olanlar, habersizmiş gibi davrananlar” demektir.

Burada vahye karşı olumsuz bir tavır içerisinde olanlara Yüce Allah’ın nasıl bir muamele göstereceği gündeme getirilmektedir.

Esasında önceki âyetin sonunda “fâsıkların yurdu”ndan söz edilmişti; burada da onların neler yaptığı açıklanmaktadır. Sûrenin bu iki âyetinin İsrailoğullarıyla değil de bu son ümmetle ilişkili olduğu da ifade edilmektedir.(17) Esasında âyetlerde isim ve yer belirtilmemesinden hareketle mesajın evrensel olduğunu zaten söylemekteyiz. Dolayısıyla hitaplar İsrailoğullarının kıssasının içinde geçse de mesajın evrensel olduğunda hiçbir şüphemiz yoktur.

1. سَاَصْرِفُ عَنْ اٰيَاتِيَ الَّذ۪ينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقّ “Yeryüzünde kibirlenenleri delillerimden uzaklaştıracağım.” Burada sözü edilen اٰيَاتِي âyâtî ifadesi “ilâhî mesajlar” anlamına gelebileceği gibi, “ödüller, şeref, itibar” manasına da gelebilir; hatta maksat “kâinat kitabının âyetleri” de olabilir. Bu arada الْاَرْض el-ard kelimesinden maksat, elbette bütün arz, yeryüzü değil, vahye muhatap insanların yaşadığı ülkeler veya bölgelerdir.

“Âyetlerden uzak tutulmak” esasından bir “sebep” değil, aksine “sonuç”tur. Burada sözü edilecek kişiler âyetlerden uzak tutuldukları için ülkede büyüklük taslamış değillerdi. Haksız yere böbürlendikleri ve vahye kendileri mesafeli davrandıkları için Yüce Allah da onların tercihine imkan vermiş, kararlarını onaylamıştır. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer alan “kalb mühürlenmesi” ifadelerinde de aynı durum söz konusudur. İnsanlar küfürde veya azgınlıkta karar kıldıkları için Allah da onların kalbini mühürlemiştir.(18) Burada da durum aynıdır. İsrailoğulları içinde âyetlere karşı kibir gösterenler, dolayısıyla böbürlenen kişiler Yüce Allah tarafından âyetlerden uzak tutulmuşlardı.

Bu ve benzer âyetlerde geçen meseleleri “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde görmezsek mesajı yanlış anlamış oluruz. Konuyla ilgili bütün âyetleri Saff 61/5 ışığında anlamalıyız: “Onlar eğrilince Allah da kalplerini eğriltmiştir.” Hidayet, insan tercihinin sonucunda Yüce Allah’ın yaratmasıyle elde edildiği gibi, dalalet de iradenin onaylanmasıdır, başka bir şey değildir. Meseleye böyle bakmazsak, Yüce Allah’ın mesaj göndermesinin ve insanları hak yola çağırmasının bir anlamı kalmaz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kibirlilerin böbürlenmesi “sebep”; Yüce Allah’ın âyetlerinden uzak tutulmaları ise “sonuç”tur.

“Uzak tutulmak”, âyetlerin vaadettiği huzur ve refahı tadamamak, vahyin müjdelediği şan ve şereften mahrum kalmaktır. İnşirâh 94/4’te beyan edildiği gibi, vahiy ile insanların şerefi artacaktır; çünkü Enbiyâ’ 21/10, Sâd 38/1 ve Zuhruf 43/43 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, vahiy insanlar için bir onur, şeref, haysiyettir. Ona sarılmak adeta hayata ve cennete tutunmaktır.

Bu nedenle, Yüce Allah’ın okunan âyetlerinden uzak duranlar O’nun vaadettiği ödüllerden de cennetten de elbette uzak kalacaklardır. Zira Allah’ın kitabına ve âyetlerine vâris olmayanlar O’nun cennetine de vâris olamayacaklardır. Çünkü bu tipler âyetlere karşı kibir içerisine girenlerdir. Buradaki اٰيَات âyât kelimesine “sahibini işaret eden şeyler” manasını verince, maksadın cennet ödülleri olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. İşte bu nankörler kibirlerinin karşılığında cennetten mahrum kalacaklardır.

Buradaki maksadı, Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik bir vaadi olarak da düşünebiliriz. Zira A‘râf 7/129. âyette de açıkladığımız üzere, Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın aracılığıyla İsrailoğullarının düşmanlarını helak edeceğini ve yerlerine kendilerini geçireceğini vaadetmişti. İşte Râzî’nin de naklettiği gibi, “âyetlerden uzak tutulmak” bu vaadin tekrarlanması olarak yorumlanabilir. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah kendi âyetlerinin topluma ulaştırılması noktasında düşmanlarının müminlere engel olamayacağını müjdelemektedir.

Fâsık insanlar âyetlere karşı böbürlenenler oldukları için, onların nasıl bir tavır içerisinde bulundukları hakkında şu bilgiler verilmektedir:

2. وَاِنْ يَرَوْا كُلَّ اٰيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا وَاِنْ يَرَوْا سَب۪يلَ الرُّشْدِ لَا يَتَّخِذُوهُ سَب۪يلًا وَاِنْ يَرَوْا سَب۪يلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَب۪يلًا “(Çünkü) onlar, her bir delili görseler de onlara iman etmezler. Doğru yolu görseler onu yol edinmezler. (Fakat) azgınlık yolunu görürlerse yol olarak onu benimserler.” Yüce Allah bu cümlelerde fâsık ve kibirli diye tanıttığı kişilerin üç özelliğini daha sıramaktadır.

a) وَاِنْ يَرَوْا كُلَّ اٰيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا “(Çünkü) onlar her bir âyeti (delili) görseler de onlara iman etmezler.” En‘âm 6/7, 25’te de geçtiği gibi bu tipler Yüce Allah’ın varlığına, birliğine ve mutlak hükümranlığına dair gördükleri hiçbir âyete, yani delile itibar etmez, onlara iman etmezler. Burada sözü edilen âyet, hem ilahi bildirimlerin yer aldığı vahiy cümleleridir; hem kâinat kitabının birer âyetidir; hem de inanılmaması durumunda sonu felaketle şekillenecek mucize türünden delillerdir. İşte bütün inkârcıların özelliğini özetler mahiyette Yüce Allah onların iman etmeme kararlılıklarını gündeme getirmektedir ki bu konuda çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir.(19)

Bu konuyu En‘âm 6/7’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Sadece bir âyetin mealini hatırlatmakla yetinelim. Kamer 54/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Bir âyet (delil) görseler bile hemen yüz çevirirler ve ‘Bu da alışılagelen bir büyü!’ derler.”

b) وَاِنْ يَرَوْا سَب۪يلَ الرُّشْدِ لَا يَتَّخِذُوهُ سَب۪يلًا “Doğru yolu görseler onu yol edinmezler.” Nankör inkârcıların en belirgin özelliklerinden birisi hakikat yolunu görmeleri durumuda ona itibar etmeyip onu yol edinmemeleridir. Burada sözü edilen سَب۪يلَ الرُّشْد sebîle’r-ruşdi tamlaması, benzerleri Mü’min 40/29 ve 37’de de geçtiği gibi “hidayet yolu, hak yol, olgunluk ve doğruluk yolu, akl-ı selimin yolu” manalarına gelmektedir. الرُّشْد er-rüşd kelimesi Nisâ’ 4/6’da olduğu üzere yetimlerle ilgili “erişkinlik yaşını”, bir anlamda kendine yeterliliği, istikameti, doğruluğu ve kurtuluşu ifade etmektedir. İşte fasık ve kibirli kişiler Yüce Allah’ın âyetlerine iman etmedikleri gibi o âyetlerin sunduğu hakikat yolunu da kendilerine yol edinmezler. Doğru yolu yol edinmemek, İslâm’ı din edinmemek diye de yorumlanabilir;(20) böylece mesaj güne taşınmış olur.

c)وَاِنْ يَرَوْا سَب۪يلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَب۪يلًا “(Fakat) azgınlık yolunu görürlerse yol olarak onu benimserler.” Fasıkların diğer bir özelliği ise سَب۪يلَ الْغَيّ sebîle’l-ğayyi denen “küfür, eğrilik, sapıklık ve azgınlık yolunu” kendilerine yol edinmeleridir. İşte bu yolu tercih, helaki tercihtir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet çerçevesinde bu yanlış yolu tutanların İsrailoğulları olduğunu söylemeliyiz. Ancak mesajın verensel olduğu gerçeğinden hareketle, böyle bir tercihte bulunan herkesin kastedildiğini söylemek durumundayız.

Yüce Allah Bakara 2/256’da doğruluğun sapıklıktan ayrıldığını beyan ederken الرُّشْد er-ruşd ve الْغَيّ el-ğayy kelimelerini kullanmış, bu iki kelimenin birbirinin zıddı anlamlar verdiğini ortaya koymuştur. Kişi eğer er-ruşd denen doğru ve istikametli yolu tercih ederse sonu cennet olacaktır. Ancak bunun tersine الْغَيّ el-ğayy denen sapkınlık ve küfür yolunu tercih ederse bu defa onun gideceği yer ise bir adı ğayy olan cehennemdir. Bu cehenneme gidecek kişilerin Allah’tan yanalığı ve ibadeti terk edip şehvetlerine uyanlar olduğu Meryem 19/59’da haber verilmektedir.

Demek ki الْغَيّ el-ğayy denen sapkınlık yolunu yol edinenler Allah’tan yana olmayıp tâğût’u benimseyenlerdir. Bunun tersini düşünürsek, Bakara 2/256’da belirtildiği gibi tâğût’u reddedip Allah’a iman edip O’na güvenenler ise kopmayacak en sağlam kulpa, yani kurtuluş ipine sıkıca yapışmış olacaklardır.

3.ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِل۪ينَ “Bu durum, onların ayetlerimizi yalanlamaları ve onlardan habersizmiş gibi davranmalarından kaynaklanmaktadır.” Yüce Allah’ın âyetlerinden uzak tutulacağı beyan edilen kişiler, âyetlere iman etmedikleri gibi, hak yolunu değil, sapkınlık yolunu tercih etmişlerdi. İşte bunların bâtıl yolu takip etmelerinin sebebi iki cümle olarak belirlenmektedir: “Allah’ın bütün âyetlerini yalanlamaları” ve “onlara karşı gafil davranmış olmaları.”

“Âyetlerden gafil olmak” aslında onları ciddiye ve dikkate almamak, ilgisiz davranmak, bir anlamda onları umursamamak demektir. Hidayet rehberliğini vahiyde aramayanların varıp duracağı nokta gafletten başka bir şey değildir. Neyin hayır neyin şer, neyin hak neyin bâtıl olduğunu doğru anlamanın yolu, hakkı ve hayrı yaratanın kelamına müracaat etmekten geçer. İşte İsrailoğulları ve onların yolundan gidenler bu korkunç hatayı işleyenlerdir. Gafil oldukları şeyler onların bilip görmedikleri veya habersiz oldukları şeyler değil, aksine görmezlikten gelip yok hükmünde kabul ettikleri, sonuçta terk ettikleri ilahi bildirimler, ilkeler, prensipler ve mesajlardır. Vahye sırtını dönenler gaflet bataklığına saplananlardır.

ıı. Mahşere İnanmayanların Akıbeti

وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَلِقَآءِ الْاٰخِرَةِ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ هَلْ يُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “(Oysa) ayetlerimizi ve ahiretle karşılaşmayı yalanlayanların yaptıkları boşa gitmiştir. Onlara, yaptıklarından başka karşılık verilir mi!”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا vellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanlar, yalanlayanlar; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”;وَلِقَآءِ ve likâi kelimesi “ve karşılaşmayı”; الْاٰخِرَة el-âhırati sözcüğü “âhirette, âhiretin”; حَبِطَتْ habitat fiili “boşa çıktı, silindi”;اَعْمَالُهُمْ a‘mâlühum tamlaması “onların amelleri, onların işleri”; هَلْ يُجْزَوْنَ hel yüczevne edilgen fiili “karşılık verilir mi”; اِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ illâ mâ kânû ya‘melûne istisnası “yaptıkları şeylerden başkası” demektir.

Burada Yüce Allah’ın evrensel bir mesajı yer almakta, inkârcılık yapanların akıbetinin felaket olacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَلِقَآءِ الْاٰخِرَةِ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ “(Oysa) ayetlerimizi ve ahiretle karşılaşmayı yalanlayanların yaptıkları boşa gitmiştir.” Kıssanın içinde yer alması bakımından söyleyecek olursak, burada maksat İsrailoğullardır. Onlar daha önce A‘râf 7/133. âyette sıraladığımız delilleri yalanlamışlar, onlara karşı kibir göstermişler ve mücrim olmayı tercih etmişlerdi. İşte bu kişilerin yaptığının ne olduğu bu âyette bir daha gündeme getirilmektedir. İsrailoğulları kendilerine sunulmuş olan hem ilahi prensipler anlamında âyetleri hem de mucize anlamındaki bütün delilleri yalanlamışlardı. Sadece bununla da kalmamış, âhirette Yüce Allah’ın huzuruna çıkarılacaklarını da inkâr etmişlerdi.

İster İsrailoğulları olsun, isterse bütün zamanların inkârcıları olsun, sonuç değişmemekte ve ilahi yasa onlarla ilgili şu evrensel bilgiyi içermektedir: Yüce Allah’ın âyetlerini ve âhiretteki karşılaşmayı yalanlayanların dünyada yaptıkları her ne tür iyilik varsa hepsi silinmiş olacaktır. Çünkü bir davranışın iyilik yani sâlih amel olarak isimlendirilmesi için onun imanlı olarak yapılması gerekir. İman okuluna kayıt yaptırmayanlar oradan mezun olup diploma alamazlar. Başka yerlerden aldıkları puanlar onların iman okulundan mezun olmalarına katkı sağlayamaz. Tam da bunun gibi, iman esaslarını yalanlayanların iyilik sandıkları davranışlar silinip gidecek, hâk ile yeksân olacaktır.

Yüce Allah kafirlerin ve müşriklerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(21) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca habita,(22) habitat,(23) tahbeta(24) ve yahbeta(25) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi konuyla ilgili âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

2. هَلْ يُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlara, yaptıklarından başka karşılık verilir mi!” Bu hükmü ezelde takdir edilmiş bir kader gibi sananların veya savunanların hata ettikleri de âyetin son cümlesinde beyan edilmektedir. Yüce Allah böylesi kişilerin sadece ve sadece dünyada kendi yaptıklarının karşılığını görecekleri haber verilmektedir. Âyette yer alan هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatları cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve inkârcıların amellerinin silinmesinin sebebi, Yüce Allah’ın âyetlerini ve âhiretteki buluşmayı yalanlamaları olarak berlirlenmektedir. Yüce Allah kimseye hak etmediği olumsuz bir muameleyi yapmaz. Söylenmek istenen şudur: Hiç kimse yaptığı yanlışın faturasını Allah’a kesemez vesselâm. Kur’ân’da bu anlamda onlarca âyet vardır.(26)