Zâriyât Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ilk âyette yer alan ve “esip savuranlar” anlamındaki الذَّارِيَات ez-zâriyât kelimesinden alan Zâriyât sûresi, inişe göre 87, resmî sıralamada ise 51. sûredir.

Zâriyât sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “yemin ifadelerine yer verilmesi” (Kâf 1; Zâriyât 1-4); “mahşere dikkat çekilmesi” (Kâf 11; Zâriyât 4-5); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (Kâf 31-35; Zâriyât 15-16); “çeşitli peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kâf 12-14; Zâriyât 21-28); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarının ele alınması” (Kâf 38; Zâriyât 47-49) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Zâriyât sûresi, çeşitli varlıklara yemin ifadesiyle başlamakta, mahşerin gerçekliğine dikkat çekilmekte, inkârcılar eleştirilmekte ve kınanmakta, takvâ sahiplerine çeşitli ödüller verileceği müjdelenmekte, onların dünya hayatındaki özelliklerinden bir kısmı hatırlatılmakta, mahşerde amel defterlerinin hakkı ve hakikati ortaya koycağı haber verilmektedir.

24. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Mûsâ, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve Hz. Nûh gibi bazı peygamberlerin kıssalarına kısa da olsa değinilmekte, göğün güçlü bir şekilde yaratılması ve genişletilmeye devam etmesi, kâinattaki her şeyin çiftler halinde var edilmesi, Yüce Allah’a ve O’nun belirlediği prensiplere koşulması gerektiği, geçmiş kavimlerin kendilerine gönderilen elçilerle alay etmeleri, bu nedenle azgınlıkla anıldıkları ifade edilmektedir.

54. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in risalet görevine dair bilinçlendirilmesi ve inşa edilmesi bağlamında inkârcılardan yüz çevirmesi gerektiği, görevinin gerçeği hatırlatmak olduğu ve bundan müminlerin yararlanacağı belirtilmektedir.

56. âyetten itibaren ise, cinlerin ve insanların sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk için yaratıldıkları, Allah’ın yarattıklarından hiçbir şey istemediği, rızkı verenin kendisi olduğu, gücünün erişilmezliği hatırlatılmakta, öncekilerin olduğu gibi sonraki zalimler için de günah payı olduğu, sonrasında kendilerine vaad edilen kıyamet-âhiret sürecini inkâr edenlerin büyük bir yanılgı içerisinde bulunduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-23. âyetlerinde muttakilerin cennetteki ödüllerine, dünyada yapmış oldukları çeşitli fedakarlıklara değinmekte, yeryüzünde, insanlarda ve gökte âyetlerin bulunduğunu, ayrıca insanlara vaad edilen azabın da oradan gelebileceğini beyan etmekte ve bu vaadin mutlak surette gerçek olduğunu yeminle dile getirmektedir.

a) Takva Sahiplerinin Ödülleri ve Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 15-19. âyetlerinde muttakilerin Rablerinin kendilerine verdiği nimetleri alarak cennetlerde ve pınar başlarında bulunacaklarını, onların bundan önce yani dünyada güzel davrandıklarını, geceleri pek az uyuduklarını, seher vakitlerinde de istiğfar ettiklerini bildirmekte, ayrıca mallarında sâil yani açıktan isteyen ve mahrûm yani isteyemeyen kişilere vermek için belli bir hak bulunduğunu ifade etmektedir.

ı. Takva Sahiplerine Verilecek Ödüller

اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ اٰخِذ۪ينَ مَآ اٰتٰيهُمْ رَبُّهُمْ اِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذٰلِكَ مُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar), Rablerinin kendilerine verdiği (nimetleri) alarak cennetlerde ve (su) kaynaklarında (olacaklar)dır. Şüphesiz ki onlar, bundan önce (dünyada) güzel davrananlardı.”

Buradaki اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ inne’l-muttakîne kelimesi “muhakkak ki takvalı, duyarlı olanlar”; ف۪ي جَنَّاتٍ fî cennâtin ifadesi “bahçelerde (olacaktır)”; وَعُيُونٍ ve ‘uyûnin sözcüğü “ve su gözelerinde”; اٰخِذ۪ينَ âhızîne kelimesi “alıcılar olarak”; مَآ اٰتٰيهُمْmâ âtâhum ifadesi “onlara, kendilerine verdiği şeyi”; رَبُّهُمْ rabbuhum tamlaması “onların Rabbinin”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; قَبْلَ ذٰلِكَ kable zâlike ifadesi “bundan önce”; مُحْسِن۪ينَ muhsinîne sözcüğü “iyilik edenler, güzel davrananlar” demektir.

Burada muttakilerin mahşerdeki ödülleriyle ilgili birtakım bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الْمُتَّق۪ينَ ف۪ي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ اٰخِذ۪ينَ مَآ اٰتٰيهُمْ رَبُّهُمْ “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar), Rablerinin kendilerine verdiği (nimetleri) alarak cennetlerde ve (su) kaynaklarında (olacaklar)dır.” Yüce Allah inkarcıların mahşerdeki feci akıbetini beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki mesânîlik usülü gereği bu defa sözü takva sahiplerine getirmekte, onların mahşerdeki ödüllerinden söz etmektedir. Bu ifadenin değişlik içeriklerdeki benzerleri Hıcr 15/45, Dühân 44/51, Tûr 52/17-18, Kamer 54/54, Kalem 68/34, Murselât 77/41 ve Nebe’ 78/31’de de geçmektedir.

Yüce Allah hakikati yalanlayanların aksine, dünya hayatında muttaki olarak yaşayanlara mahşerde cennetler ve nimetler vereceğini müjdelemektedir. Konuyla ilgili olarak benzer bir mesaj ve örnek bir kullanım oluşturması bakımından Tûr 52/17-18’de şöyle buyrulmaktadır: “Muttakiler Rablerinin kendilerine verdikleriyle safa sürerek cennetlerde ve nimet içinde olacaklardır.”

Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ ve muttakî kavramı, sorumluluğunu bilip ona göre davranan, azaptan korunmaya çalışan, nihayet sorumlu ve duyarlı davranmayla ilgili bir kavramdır. Bağlam gereği buradaki muttaki kavramına hakikati yalanlayanların tersine, şirke, küfre ve Allah’a itaatsizliğe bulaşmayan duyarlı kişi manası verebiliriz. İşte bu yiğitler mahşerde cennetlerde ve nimetler içerisinde bulunacaklardır.

Muttakilerin ödülleri bağlamında Tûr 52/17’de “nimetler”den söz edilmesine karşılık, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunun yerine عُيُون ‘uyûn yani “su gözeleri” kelimesi kullanılmaktadır ki sonuç aynı kapıya çıkmakta, ödülün bir kısmını içermektedir.

Âyette yer alan اٰخِذ۪ين âhızîne kelimesi “alanlar olarak” manasına gelmekte ve cennetliklerin orada ödülle buluşturulmaları manasını içermektedir. Konuyla ilgili olarak Tûr 52/18’de geçen fâkihîne kelimesi cennetliklerin orada “huzurlu, mutluluk verici, zevkli, neşeli, refah ve sürur içinde, keyifli, sevinçli, hoşnut edici nimetler içinde” olacaklarını ortaya koyan bir anlam vermektedir. Nitekim benzer içeriklerde ve yine cennetliklerin oradaki nimetlerden yararlanmalarından söz eden Âl-i İmrân 3/170’te bu defa ferıhîne kelimesi kullanılmaktadır ki bu kelime de “mutlu ve huzurlu bir şekilde” manasına gelmektedir.

Nimetlerden yararlanma anlamının da kelimenin anlam boyutunda bulunduğunu belirtmeliyiz. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/15-16’da muttakilerin cennetlerde ve su gözelerinin başında Rablerinin onlara verdiği nimetleri almalarından söz edilmektedir ki burada kullanılan kelime اٰخِذ۪ين âhızîne sözcüğüdür.

Sözün özü şudur: Mahşerde cennete gidecek olan muttakiler orada Rablerinin kendilerine ihsan etmiş olacağı her çeşit nimeti huzur ve sürur içerisinde alıp yiyeceklerdir. Âyette geçen اٰتٰي âtâ fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, mahşer şartlarında gerçekleşecek olan vaatlerin mutlak surette yaşanacağını muhataplara kavratmaktır; bu bir Kur’ân üslubudur.

2. اِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذٰلِكَ مُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki onlar, bundan önce (dünyada) güzel davrananlardı.” Yüce Allah’ın cennetlerin ve içindeki nimetlerin aslında bir “sonuç” olduğunu, “sebeb”in ise dünya hayatında bu kişilerin muhsince davranmaları şeklinde gerçekleştiğini beyan etmektedir. Dünya bir anlamda “emek” yeridir; burada “emek” vermeyenlerin mahşerde “ekmek veya yemek” bulması söz konusu değildir.

Bu arada cennetlik olabilmek için en önemli gerekliliklerden birisinin de “işini düzgün yapmak” olduğu ifade edilmektedir. Çünkü burada geçen مُحْسِن۪ين muhsinîne kelimesi “işini güzel yapanlar”, “işini düzgün yapanlar”, dahası ihsân hadisinde de belirtildiği gibi “işini, ibadetini Allah’ı görüyormuş gibi yapanlardır. Onlar her ne kadar Allah’ı görmüyorlarsa da Allah onları görmektedir.”

“İhsân, Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir. Sen her ne kadar O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.”(1) Demek ki ihsân, “hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde yaşama bilincidir; hayatın merkezinde Yüce Allah’ın bulunduğunu bilmek ve O’na göre duyarlı yaşamak”tır. “Muhsinler” de görevini bu şekilde yapan kişiler manasında kullanılmaktadır.

ıı. Takva Sahiplerinin Özellikleri

كَانُوا قَل۪يلًا مِنَ الَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ وَبِالْاَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ وَف۪يٓ اَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّآئِلِ وَالْمَحْرُومِ “Geceleri az uyurlardı. Seher vakitlerinde de bağışlanma dilerler(di). Mallarında açıktan isteyen ve açıktan isteyemeyen kişiler için hak vardır.”

Buradaki كَانُوا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “azdı, az olmuştu”; مِنَ الَّيْلِ mine’l-leyli ifadesi “geceleyin, geceden”; مَا يَهْجَعُونَ mâ yehce‘ûne fiili “uyudukları zaman, süre”; وَبِالْاَسْحَارِ ve bi’l-eshâri ifadesi “ve seherlerde”; هُمْ hum zamiri “onlar”; يَسْتَغْفِرُونَ yestağfirûne fiili “bağışlanma dileğinde bulunurlar”;وَف۪يٓ اَمْوَالِهِمْ ve fî emvâlihim ifadesi “ve onların mallarında vardır”; حَقّ hakkun kelimesi “pay, hak”;لِلسَّآئِلِ li’s-sâili sözcüğü “açıktan isteyen(ler) için”; وَالْمَحْرُومِ ve’l-mahrûmi kelimesi ise “ve (maldan, servetten) yoksun olan(lar) için de” demektir.

Burada muttakilerin mahşerdeki ödülleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. كَانُوا قَل۪يلًا مِنَ الَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ “Geceleri az uyurlardı.” Yüce Allah takva sahiplerinin cennetlere gidebilmelerini sağlayan sebeplerden birisinin de “geceleri çok az uyumaları” olduğunu belirtmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَهْجَعُونَ yehce‘ûne fiili “uyumak” manasına gelmekte ve bu cümlede yer alan قَل۪يل kalîl “az” kelimesi gereği muttakilerin geceleyin az bir zaman uyuduklarını beyan etmektedir.

Bu âyet muhsin/muttakî, yani “duyarlı” müminlerin gecelerini tanıtmaktadır. Yüce Allah vahyin ilk âyetlerinde yani Müzzemmil 73/2-4’te müminlerin gecesini inşa etmek üzere gecenin yarısından çoğunu ayakta geçirmelerinin gerekliliğinden söz etmekte, Müzzemmil 73/20’de ise başta Hz. Peygamber olmak üzere bunu başardıklarını haber vermektedir. Ayrıca İnsân 76/26’da geceleyin secde ve uzun süreli tesbihler de emredilmektedir. Bu emirler doğrultusunda Âl-i İmrân 3/17’de sahurlarda bağışlanma dileğinde bulunan yiğitlerden söz edilmektedir.

Özetle söylemek gerekirse geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(2) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(3) istiğfarda bulunmak,(4) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(5) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak, infak etmek,(6) gecelerini secde ve kıyam hallerinde geçirmek(7) ve tesbihe devam etmek(8) çok önemli birer prensip ve görev olarak belirlenmiştir.

Konuyla ilgili olarak Secde 32/16’da verilen mesajı burada özellikle hatırlatmak istiyoruz: “Korkuyla ve umutla Rablerine yalvarmak üzere (ibadet ettikleri için), vücutları yataklardan uzak kalır ve kendilerine verdiğimiz rızıktan (Allah yolunda) infak ederler (harcarlar).”

İşte bütün bu âyetlerle uyumlu bir mesaj içerecek şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geceleyin sürekli değil, az uyuyanlardan söz edilmektedir. Çünkü vahiy uyku getiren değil, uyku kaçıran bir mesajdır ve muhatabının uyanık olmasını ondan istemektedir. Geceleri sürekli uyuyanlar yarınlara hükmedemezler. Uyku da elbette bir ihtiyaçtır; ancak onu kontrollü bir şekilde yerine getirmek gerekir.

Bunun için hep geceleri uyumak değil, gündüz belli vakitlerde kısa aralıklarla yaşanan uykular kişiye bu ihtiyacını gidermede ve gecelerini değerlendirmede büyük katkı sağlayacaktır. Müzzemmil 73/6’da da belirtildiği gibi, gecenin inşası çok daha etkili ve kalıcıdır. Nihayet gecesini vahiy ile inşa edenler gündüzlerini de ihya etmiş olurlar. Çünkü onlar geceleyin elde ettikleri duyarlılığı gündüz yaşayacakları meşguliyetlere taşıyacaklardır.

Nebî (as)’ın Muâz b. Cebel’e şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Sana hayrın kapılarını göstereyim mi? Oruç kalkandır; sadaka hataları örter; bir de gecenin ortasında kulun ayağa kalkması.” Bunu söyledikten sonra Hz. Peygamber işte bu âyeti okumuştur.(9)

2. وَبِالْاَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ “Seher vakitlerinde de bağışlanma dilerler(di).” Yüce Allah muttaki muhsinlerin cennetleri hak etmek için dünya hayatlarında geceleyin çok az uyuduklarını ifade ettikten sonra bu defa geceleyin kalkınca neler yaptıkları bağlamında “seherlerde istiğfar ettiklerini” haber vemektedir. Önceki âyette de ifade ettiğimiz gibi Âl-i İmrân 3/17, Secde 32/16 ve İnsân 76/26’da geceleyin insanların istiğfar, tesbih ve secde hallerinde bulundukları beyan edilmektedir.

3. وَف۪يٓ اَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّآئِلِ وَالْمَحْرُومِ “Mallarında açıktan isteyen ve açıktan isteyemeyen kişiler için hak vardır.” Yüce Allah cennetlere gidebilecek muttakilerin bir başka özelliğinin ise “dünyada garibanlara yönelik infakları” olduğunu haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Me‘âric 70/24-25’te şöyle buyrulmaktadır: “Mallarında sâil (açıktan isteyene) ve mahrûm (isteyemeyen kişilere vermek) için bilinen bir hak vardır.”

Kişinin sahip olduğu mal ona emanet olarak verilmiş ve bir bölümünün fakirlere, yoksullara ve muhtaçlara infak edilmesi emredilmiştir. Cimrilik denen ahlâksızlığın tedavisi cömertliktir, yani malını Allah yolunda infak etmektir.

a) Yüce Allah burada müminlere bir servet ahlâkı öğretmekte, mala ait olmayı değil, mala sahip olmayı onlara öğütlemektedir. Mala ait olanlar malının kölesi olacaktır; sonuçta hiçbir kölenin kendi efendisini azad edemeyeceği de herkesin bildiği bir gerçektir. İnfak ile nifak aynı kökten kelimelerdir. Durumu müsait olmasına rağmen infaka yanaşmayanlar, nifakın kucağına düşeceklerini bilmelidirler. Bu nedenledir ki infak nifakın panzehiridir ve infak bir paylaşım ve farkındalık öğretisidir.

Sahip olunan malların veya servetin aslında bir emanet vesilesi olduğunu ve onda başkalarının da hakkının bulunduğunu bilmek çok önemli bir duyarlılıktır. Kendisi muhtaç olmasına rağmen daha çok muhtaç olanları görebilmek ise bu duyarlılığın zirvesidir ki buna da “îsâr” denmektedir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen حَقّ hakk kelimesi Me‘âric 70/25’te حَقٌّ مَعْلُومٌ hakkun ma‘lûmun “bilinen pay, hak” tamlaması şeklinde açıklanmakta, böylece zengin Müslümanların mallarında belirli bir miktarın fakirlerin hakkı olduğu ortaya konulmaktadır.

Bilinen miktar demek, muhtaçların ihtiyacını karşılayacak miktar demektir. Bunun alt sınırıyla yetinmek doğru bir davranış olamaz. Konuyla ilgili yani zenginlerin mallarında fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6/141, Tevbe 9/103, İsrâ’ 17/26, Rûm 30/38, Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24’te çeşitli bilgiler verilmektedir.

Zekâtın yüzde iki buçuk oluşu nasıl ki menkul-gayrı menkul, tarım ürünleri, madenler ve büyük küçük hayvanlarda farklılık gösteriyorsa, Müslüman zenginlerin mallarındaki “bilinen hak, pay” ifadesi de ihtiyaca göre değişkenlik arz edebilir. Burada önemli olan husus, mallarımızda garibanların hakkının bulunduğunu unutmamamız, oranı şartlara göre her yıl belirlememiz ve gereken infakı yapmamızdır.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/19’da geçen الْسَّآئِلِ es-sâil kelimesi “açıktan isteyebilen”, الْمَحْرُومِ el-mahrûm kelimesi ise “(maldan ve servetten) yoksun olan(lar), utandığı için isteyemeyen(ler)” demektir. Bu iki kelime Bakara 2/273’te biraz daha açıklanmaktadır. Orada sözü edilen “fakirler”, kendilerini Allah yoluna vakfettikleri için kendi ihtiyaçlarını karşılamaktan aciz kalan kişilerdir.

İstemekten çekindikleri için durumlarını bilmeyenler onları zengin zannederler. Onlar birtakım özelliklerinden tanınırlar; insanlardan arsızca istemezler. İşte bu özellikteki kişileri bulup onlara destek olmak musallî olmanın ikinci özelliğidir.

Garibanların gelip istemesini beklemektense, onları gidip bulmak ve infakı onları rencide etmeyecek şekilde gerçekleştirmek çok önemli bir duyarlılıktır. İnsân 76/8-9’da da ifade edildiği gibi, bizim Kitabımızda yoksulu, yetimi ve esiri kendi yediğinden yedirmek ve sonunda onlardan hiçbir karşılık, hatta teşekkür dahi beklememek vardır. Çünkü onları Allah rızası için besleyenler iyiliklerinin karşılığını çok daha fazlasıyla Yüce Allah’tan alacaklardır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vurgulanan husus budur. Empati kurmak, yani kendisini başkasının yerine koyabilmek Hz. Peygamber’in Müslümanlardan istediği ve beklediği önemli bir meziyettir: “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de istemediği sürece iman etmiş olamaz.”(10)

b) Kainat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 20-23. âyetlerinde kesin olarak inananlar için yeryüzünde de kendi nefislerinde de âyetler bulunduğunu, bunu görmeleri gerektiğini, gökte de insanların rızkının ve kendilerine vaad edilen azap sebeplerinin bulunduğunu ifade ederek gerçekleri ifade bağlamında şu beyan yer vermektedir: “Göğün ve yerin Rabbine yemin olsun ki bu (vaad), sizin konuşmanız gibi gerçektir.”

ı. Yeryüzünde, İnsanlarda Ve Gökyüzünde Âyetler

وَفِي الْاَرْضِ اٰيَاتٌ لِلْمُوقِن۪ينَ وَف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ اَفَلَا تُبْصِرُونَ وَفِي السَّمَآءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ “Kesin olarak inananlar için yerde de deliller vardır, kendinizde de. Görmüyor musunuz? Gökte de rızkınız ve size vadedilenler vardır.”

Buradaki وَفِي الْاَرْضِ ve fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde de vardır”; اٰيَات âyâtün kelimesi “deliller”; لِلْمُوقِن۪ين li’l-mûkınîne ifadesi “kesin olarak inananlar için”;وَف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ ve fî enfüsiküm ifadesi “ve sizin nefislerinizde, kendinizde de vardır”; اَفَلَا تُبْصِرُونَ efelâ tubsırûne ifadesi “görmüyor musunuz”; وَفِي السَّمَآءِ ve fi’s-semâi ifadesi “gökte de vardır”; رِزْقُكُمْ rizkuküm tamlaması “sizin rızkınız”; وَمَا تُوعَدُونَ ve mâ tû‘adûne ifadesi ise “ve size vaad edilmekte olan şeyler” demektir.

Burada yeryüzünde, insanların kendilerinde âyetler bulunduğu, rızıkların gökte olduğu ve vaad edilen azabın da oradan gelebileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَفِي الْاَرْضِ اٰيَاتٌ لِلْمُوقِن۪ينَ وَف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ اَفَلَا تُبْصِرُونَ “Kesin olarak inananlar için yerde de deliller vardır, kendinizde de. Görmüyor musunuz?” Yüce Allah kendi varlığına, birliğine ve kudretine dair yeryüzünde de insanların bizzat kendilerinde de çeşitli âyetler bulunduğunu haber vermekte ve bunların görülmesi gerektiğini bildirmektedir. Bu tür âyetlerin bulunuşuyla ilgili kapsayıcı mesaj içeren âyetler bağlamında Yûsuf 12/105, Neml 27/93 ve Fussılet 41/53’teki bilgilerin mutlak sûrette hatırlanması gerekmektedir.

Yeryüzünde ve insanların bizatihi kendilerinde bulunan sayısız delillerden dersler almasından söz edilenlerle ilgili olarak âyette يُوقِنُونَ yûkınûne fiili kullanılmaktadır. Buradan hareketle, îkân, “Yüce Allah’ın inanılmasını emrettiği her şeye şeksiz, şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde inanmak” demektir.

Secde 32/24’te de geçtiği üzere, hakikat önderlerinin ve Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(11) Bu duyarlı insanların dersler ve ibretler alacağı haber verilen bu konuda inkarcıların da gerçekleri görmeleri gerektiği, “görmez misiniz” ifadesiyle dile getirilmiş olmaktadır.

Konunun “gökler”, “yeryüzü”, “insanların yaratılışı” ve “bitkiler”le ilişkisini ortaya koyması bakımından Câsiye 45/3-5’te şöyle buyrulmaktadır:

“Muhakkak ki göklerde ve yerde inananlar için nice âyetler vardır. Sizin yaratılışınızda ve (Allah’ın yeryüzünde) yaydığı canlılarda, kesin olarak inanan bir toplum için deliller (ibretler, işaretler) vardır. Gecenin ve gündüzün değişmesinde, Allah’ın gökten indirmiş olduğu rızıkta (yağmurda) ve ölümünden sonra yeri onunla diriltmesinde, rüzgârları (değişik yönlerden) çevirmesinde (estirmesinde) akleden toplum için nice deliller vardır.”

Yüce Allah göklerin ve yeryüzünün yaratılışında iman etmek isteyenler veya iman etmiş olanlar için nice deliller bulunduğunu ifade etmektedir. Mahlukatta Yüce Allah’ın varlığına ve kudretine dair deliller bulunduğunun söylenme sebebi bütün bunların imkanlar ölçüsünde incelenmesi gerektiğine dolaylı olarak gönderme yapılmış olmasıdır.

a) Yûnus 10/6 ve Câsiye 45/3-5’te bu konuda gerekli açıklamaları yapmıştık. Ancak konunun önemi nedeniyle bazı bilgileri burada yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Yüce Allah bu âyette göklerde ve yeryüzünde yarattığı her ne varsa hepsinde iman edenler için çeşitli deliller ve ibretler olduğunu beyan etmektedir. Burada geçen اٰيَات âyât kelimesi “deliller, ibretler, dersler” manasına gelmektedir.

b) ‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerde “Kâinat Kitabını Okumanın Önemi” başlığında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah kâinat kitabının incelenmesi gerektiğini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir.

Kur’ân’daki beyanlara bakıldığında Yüce Allah’ın üç kitabının bulunduğunu söyleyebiliriz: İlki, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, indirilen veya öğretilen kitap” da denilir. İkincisi, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “kâinata yazılmış veya gözlemlenen kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir.

Üçüncü kitap ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. “İnsan kitabı”nın âyetleri arasında onun bedensel yapısı, ruhsal donanımı, yaşadığı olaylar ve ders alınacak kıssalar vs. sayılabilir. Bu üç kitabın da sahibi Yüce Allah’tır ve insanlardan bu üç kitapla O’na yönelip hakkı bulmaları istenmektedir.

c) Kur’ân’da pek çok âyette kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak görülmelidir.(12) Kur’ân’da elbette daha pek çok örneği bulunan kâinat ve insan kitaplarıyla ilgilenme konusunda yaşanan sorunlar, üç kitabı doğru anlayamamaktan ve onları hayatın merkezine almamaktan kaynaklanmaktadır.

2. وَفِي السَّمَآءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ “Gökte de rızkınız ve size vadedilenler vardır.” Yüce Allah insanların rızkının “su, yağmur” şeklinde gökte olduğunu beyan etmekte, bu arada özellikle inkar edenlere vaad edilen felaket, helak ve azabın da gökten geldiğini bildirmektedir. Eski kavimlerin helakinde rüzgar, kasırga vs. şeylerin yukarıdan gelmiş olması mevcut inkarcı mahatapların da sonra geleceklerin de aynı şekilde helak edilme sebeplerinin gökten geleceği ifade edilmektedir.

a)وَفِي السَّمَآءِ رِزْقُكُمْ “Gökte de rızkınız vardır.” Mü’min 40/13’te de belirttimiz üzere, Yüce Allah kudretinin anlaşılması ve başka varlıklara tapınılmaması için konuyu gökten yağmur indirmesiyle ilişkilendirmektedir. Mü’min 40/13’te sözü edilen rızıktan kasıt elbette ve öncelikle bildiğimiz manada kendisiyle hayatın sürdürüldüğü “su, yağmur” nimetidir. Bu vesileyle maksadı yağmurlar, bulutlar şeklinde anlamakta herhangi bir sorun yoktur. Dahası rızıkların yüceler âleminde taksim edilişi de burada akla gelebilir.

Ancak âyette sözü edilen rızkın manevi olabilmesi ihtimali de vardır. Bu durumda âyette mecazi bir anlatımın olduğu kabul edilerek, Yüce Allah’ın insanların ruhlarının beslenmesi için onlara manevi hayat vesilesi demek olan vahyi indirmekte olduğu bildiriliyor da olabilir.

Bu bakış açısıyla düşünüldüğünde, dini öğretilerde âyet ve delillerin konumu bedenlere göre rızıkların konumu gibidir. O halde âyetler dini öğretilerin, rızıklar da bedenlerin hayatiyeti için vazgeçilmez önemdedir. Bu ikisi gerçekleştiğinde nimet verme işinin en mükemmel şekilde meydana geldiği anlaşılmış olur.(13)

b) وَمَا تُوعَدُونَ “Size vaadedilen (şeyler vardır).” Âyetin bu bölümünü iyilikler, rızıklar, ödüller vs şeklinde izah edenler olmuşsa da bu yorumlar devam eden bağlama uygun görünmemektedir. Çünkü devam eden âyet grubunda helak edilen kavimler ve helak ediliş biçimleri dile getirilmektedir.

Ancak âyetin ilk kısmına, hatta bu âyetten önceki bölüme bakılınca da konuyu iyilik ve nimetlerin ihsan edilmesi şeklinde anlamanın önünde hiçbir engel de yoktur. Demek ki bu ifade hayır ve şer, ödül ve ceza, cennet ve cehennem vs. ile ilgili her ne karar söz konusu olacaksa bu karar yüceler âlemine, yani Yüce Allah’a aittir.(14)

Buradaki maksadı cennetin göklerde, hatta yedinci kat gökte olduğu kabulü savunulabilir değildir.(15) Çünkü Âl-i İmrân 3/133’te cennetin gökler ve yer kadar geniş bir alanı kapladığı ifade edilmektedir. Dahası cennetin henüz yaratılmadığı gerçeği karşısında da bu türden iddialar geçerli görülemez.

ıı. Vahyin Mutlak Gerçekliği

فَوَرَبِّ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ اِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ مَآ اَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ “Göğün ve yerin Rabbine yemin olsun: Bu (vadedilen gün) konuşmanız gibi gerçektir.”

Âyetteki فَوَرَبِّ السَّمَآءِ fe ve rabbi’s-semâ’i yemini “göğün Rabbine yemin olsun”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (Rabbine yemin olsun ki)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”;لَحَقّ lehakkun kelimesi “elbette gerçek(tir)”; مِثْلَ مَآ اَنَّكُمْ misle mâ enneküm ifadesi “muhakkak ki sizin (şöyle) olduğunuz gibi”; تَنْطِقُونَ tantıkûne fiili ise “konuşmaktasınız, konuşmakta olduğunuz gibi” demektir.

Burada göğün ve yeryüzünün Rabbine yemin edilere vahyin hakikatleri konuştuğuyla ilgili pekiştirilmiş bir ifade gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah kendisine yemin etmekte ve verdiği bilgilerin tıpkı insanların konuşması nasıl gerçekse o şekilde gerçek olduğunu beyan etmektedir. Âyette geçen اِنَّهُ innehû ifadesindeki hû zamirinin daha önce yorumladığımız Zâriyât 51/12. âyette dile getirildiği üzere müşriklerin inkâr ve alay ettiği Son Saat ve kıyamet-âhiret sürecine ait olduğu, ödül ve ceza, cennet ve cehennem vs olduğu söylenebilir.

Konuyla ilgili olarak Zâriyât 51/5. âyette “Size vaad edilen şey doğrudur” buyrulduğu için burada işte o beyana yeniden gönderme yapılmış olmaktadır. Benzer şekilde Zâriyât 51/6. âyette geçen “Din (hesap) gerçektir” beyanına da gönderme yapılıyor olabilir. Hatta Zâriyât 51/14 ve 18. âyetlerde dile getirilen hususlar da dile getirilebilir.

2. İnsanların konuşması ne kadar gerçekse vahyin verdiği bilgiler de en az o kadar gerçektir. İnkârcılar kendi sözlerini nasıl doğru ve hakikat olarak görüyorsa Yüce Allah’ın verdiği bilgiler de en az o kadar doğrudur ve gerçektir.

İnsanlar birbirlerinin sözlerine itibar ediyorlarsa Yüce Allah’ın sözüne çok daha fazla itibar etmelidirler. Göğün ve yerin Rabbine yemin her türlü yemini içine alacak kadar kapsamı geniş bir yemindir ve aklı başında olan herkesin bu yemine dikkat edip verilen mesajı benimsemeleri gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân, 2; Îmân, 38; Müslim, İmân, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, Îmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164.
• 2 - Müzzemmil 73/4. 3 - Âl-i İmrân 3/113. 4 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 5 - Zümer 39/9. 6 - Secde 32/16. 7 - Furkân 25/64. 8 - Tûr 52/49; İnsân 76/26.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Furkân 25/64 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 9 - Tirmizî, K. İmân, 8.
• 10 - Buhârî, İman, 7; Müslim, İman, 71, 72; Tirmizî, Kıyâme, 59; Nesâî, İman, 19, 33; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Dârimî, Rıkâk, 29; Ahmed b. Hanbel, III, 176, 207, 251, 272, 275, 289, IV, 233, 336.
• 11 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 12 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190-191; En‘âm 6/95-99; A‘râf 7/54, 185; Yûnus 10/5-6; Yûsuf 12/105; Ra‘d 13/2-4; Hıcr 15/16-22; Nahl 16/4-16; Enbiyâ 21/30-32; Hacc 22/5, 63-65; Mü’minûn 23/12-22; Nûr 24/41-45; Furkân 25/45-54, 59-62; Kasas 28/71-73; Rûm 30/8, 20-27; Lokmân 31/10-11, 27-32; Fâtır 35/9-13, 27-29, 41; Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83; Sâd 38/27-29; Mü’min 40/67; Fussılet 41/9-12, 53; Şûrâ 42/29, 32-33; Zuhruf 43/10-13; Câsiye 45/3-5, 12-13; Ahkâf 46/3-4; Kâf 50/6-10; Zâriyât 51/20-22, 47-49; Rahmân 55/5-8; Vâkı‘a 56/57-74; Hadîd 57/4-6, 20; Mülk 67/3-5, 15, 21-24; Nûh 71/15-17; Nebe’ 78/12-16; Nâzi‘ât 79/27-33; ‘Abese 80/24-32; Târık 86/5-7, 11-12; Ğâşiye 88/17-20.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/99 A‘râf 7/54 A‘râf 7/185 Yûnus 10/6 Yûsuf 12/105 Ra‘d 13/4 Hicr 15/22 Nahl 16/16 Enbiyâ 21/32 Hacc 22/5 Hacc 22/65 Mü'minûn 23/22 Nûr 24/45 Furkân 25/54 Furkân 25/62 Kasas 28/73 Rûm 30/8 Rûm 30/27 Lokmân 31/11 Lokmân 31/32 Fâtır 35/13 Fâtır 35/29 Fâtır 35/41 Yâsîn 36/44 Yâsîn 36/73 Yâsîn 36/83 Sâd 38/29 Mü'min 40/67 Fussilet 41/12 Fussilet 41/53 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/33 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Ahkâf 46/4 Kâf 50/10 Zâriyât 51/22 Zâriyât 51/49 Rahmân 55/8 Vâkı‘a 56/74 Hadîd 57/6 Hadîd 57/20 Mülk 67/5 Mülk 67/15 Mülk 67/24 Nûh 71/17 Nebe' 78/16 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Târık 86/7 Târık 86/12 Ğâşiye 88/20
• 13 - Râzî, age., XXVIII, 208. 14 - Semerkandî, age., III, 343; Taberî, age., XXVI, 205-206; Zemahşerî, age., IV, 391.
• 15 - Semerkandî, age., III, 343; Taberî, age., XXVI, 206; Zemahşerî, age., IV, 391.