Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 99-110. âyetlerinde Son Saat ve Kıyamet hakkında bazı bilgiler vermekte, nankörlerin vahye ve tevhide karşı tutumlarını eleştirmekte, ziyanda olanlarla cennetlerle ödüllendirileceklerin özelliklerini sıralamakta, ilâhi mesajların sınırsızlığını ve Hz. Peygamber’in risalet görevi ile şirke karşı Müslümanca duruşunu ele almaktadır.

a) Kâfirlerin Mahşerdeki Durumu

Yüce Allah, sûrenin 99-101. âyetlerinde insanların dalgalanır bir halde olacağını, Sûr borusuna üfleneceğini, herkesi bir araya toplayacağını, kötüleri cehenneme sunacağını, onların dünya hayatında vahye karşı kör davrandıklarını ve karşılığında mahşerde cezaya çarptırılacaklarını bildirmektedir.

ı. Son Saat ve Mahşerdeki Toplanma

وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ ف۪ي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا “O gün (kıyamet gününde bakarsın ki) biz onları birbirine karışmış bir hâlde bırakmışızdır. Sûr’a da üflenecek, böylece onları tamamen bir araya getireceğiz.”

Âyettekiوَتَرَكْنَا ve teraknâ fiili “ve terk ettik, terk edeceğiz”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum kelimesi “onların bir kısmını”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; يَمُوجُ yemûcu fiili “karışır (halde)”; ف۪ي بَعْضٍ fî ba‘dın ifadesi “bir kısmına”;وَنُفِخَ ve nufiha edilgen fiili “ve üflendi, üflenmiş olacak”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri kelimesi “Sûr borusuna”; فَجَمَعْنَاهُمْ fe cema‘nâhum ifadesi “onları topladık, toplayacağız, bir araya getirmiş olacağız”; جَمْعًا cem‘an kelimesi ise “hepsini, tamamını” demektir.

Burada Ye’cûc ve Me’cûc başta olmak üzere bütün inkârcıların mahşerde karşılaşacakları feci akıbetten bir bölüm gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerde geçen fiillerin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi bir Kur’ân üslubudur ve olayların meydana gelmiş olduğunu değil, mutlak surette meydana geleceğini öğretmeyi amaçlamaktadır.

1. وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ ف۪ي بَعْضٍ “O gün (kıyamet gününde bakarsın ki) biz onları birbirine karışmış bir hâlde bırakmışızdır.” Âyette geçen يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “Son Saat veya Kıyâmet” manasına gelmektedir. Yüce Allah Zülkarneyn’in muhatap olduğu olumsuz insan tipleri özelinde bütün inkârcıları birbirine karışmış, birbirine çarpan dalgalar gibi bırakmış olacağını beyan etmektedir. Bağlam gereği burada sözü edilenler bozguncu ve azgın insan tipi Ye’cûc ve Me’cûc olsa da mesaj bütün inkârcılar için evrenseldir.

İsim hâli “dalga” manasındaki el-mevc/mevc olan kelimenin Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَمُوجُ yemûcu şeklindeki fiil kalıbı “dalga dalga şekilde birbirine çarpıp karışmak, dalgalanmak” manasına gelmekte, böylece Kıyâmet Günü inkârcıların durumu gözler önüne serilmektedir. Bu durum onların korku ve endişe içerisindeki çaresizliklerini sembolize etmektedir. Âyetin bu cümlesi her ne kadar Ye’cûc ve Me’cûc’ün yapılan seddi geçememesi şeklinde dünya hayatıyla ilişkilendirilmiş olsa da(1) maksat olumsuz insanların mahşerdeki çaresizliklerinin göz önüne serilmesidir.(2)

2. وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا “Sûr’a da üflenecek, böylece onları tamamen bir araya getireceğiz.” Âyetin bu kısmı, önceki cümledeki maksadın da mahşer şartlarında yaşanacaklar olduğunu ortaya koymaktadır. Sûr denilen boruya üflenecek(3) ve bütün insanlar bir araya getirilip toplanacaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Kehf 18/47. âyetinde de açıkladığımız üzere, Yüce Allah bütün insanları âhirette toplayacağını, hiç kimseyi bundan istisna kılmayacağını beyan etmektedir. Mahşerde yaşanacak yedi aşamanın ilki “diriltilme”, ikincisi ise “toplanma”dır. İşte bu âyette dikkat çekilen husus budur. İnsanlar dünyada yaptıklarının hesabını vermek üzere mahşerdeki yargılama için diriltilecek ve Yüce Allah’ın huzuruna teker teker çıkartılacaklardır.

Haşr ve cem‘ yani “toplanma” ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla âyetin bulunduğunu beyan etmekle yetinelim.(4) Bu konuda müstakil olarak “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adıyla bir eser kaleme aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. İsteyenler konuya dair açıklamalrımızı o eserimizden takip edebilir.(5)

ıı. Vahye Karşı Kör Davranışın Akıbeti

وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِر۪ينَ عَرْضًا اَلَّذ۪ينَ كَانَتْ اَعْيُنُهُمْ ف۪ي غِطَآءٍ عَنْ ذِكْر۪ي وَكَانُوا لَا يَسْتَط۪يعُونَ سَمْعًا “Gözleri beni anmaya kapalı olmuş ve (gerçeği) duymaya da dayanamayan kâfirleri o gün cehennemle yüz yüze getireceğiz.”

Buradaki وَعَرَضْنَا ve ‘aradnâ fiili “ve sunduk, sunmuş (olacağız)”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehenneme, cehennemle”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi “kâfirleri, inkarcıları”; عَرْضًا ‘ardan kelimesi “sunarak”;اَلَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “onlar (şöyle) kişilerdir ki”; كَانَتْ kânet fiili “(şöyle) idi”; اَعْيُنُهُمْ a‘yunuhum tamlaması “onların gözleri”;ف۪ي غِطَآءٍ fî ğıtâin ifadesi “bir örtüde, örtülü halde”; عَنْ ذِكْر۪ي ‘an zikrî ifadesi “benim zikrimden, benim vahyimden, beni hatırlamaktan”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; لَا يَسْتَط۪يعُونَ lâ yastetî‘ûne fiili “güç yetirememişlerdi, güçleri yetmemişlerdi, tahammül edememişlerdi, dayanamamışlardı”; سَمْعًا sem‘an ifadesi ise “(onu) işitmeye” demektir.

Burada kâfirlerin mahşerdeki sorgulama esnasında veya sonrasında cehennemin onlara sunulacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِر۪ينَ عَرْضًا “O gün kafirleri cehennemle yüz yüze getireceğiz.” Bu ifade “o gün kâfirlere cehennemi arz edeceğiz”, “o gün kâfirlerle cehennemi yüz yüze getireceğiz”, “o gün kâfirlerin karşısına cehennemi çıkaracağız” veya “o gün cehennemi kâfirlere öyle bir göstereceğiz ki” şeklinde de tercüme edilmektedir ki hepsinde maksat aynıdır. Yüce Allah mahşerde insanları yargılamak için yaratacaktır. Yargılanma sonrasında hak edenler ateşle yüzleştirilecektir; işte âyette dikkat çekilen husus budur. Özellikle vurgulanan nokta عَرَضْنَا ‘aradnâ fiiliyle birlikte عَرْض ‘ard kelimesinin kullanılmasıdır ki bu da kâfirlerin cehennemle buluşturulmasının tam ve dehşet verici olacağını gözler önüne sermektedir.

Kehf sûresinin 48. âyetinde ele aldığımız üzere, insanlar öldükten sonra âhiret duruşması için diriltilecekler, toplanacaklar ve Yüce Allah’a sunulma gerçekleştirilecektir. Hakk’a sunulma çerçevesinde “Yüce Allah’a arz edilme”,(6) “O’na reddolunma”,(7) “Allah’a rucû‘ “dönme veya döndürülme”,(8) “O’na sevk olunma”(9) ve “O’nun huzurunda durdurulma”(10) işlemlerinin gerçekleştirileceği Kur’ân’da bildirilmektedir.(11) İşte bu son aşamada yaşanacaklardan birisi “kâfirlerin cehenneme sevkedilmesi”dir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı böyle anlaşılabileceği gibi, cehennemin yargılama esnasında kâfirlerin görüş alanına getirilmesi de maksat olarak görülebilir. Onlar yargılanırken bile cehennemi görerek bir başka azabı yaşamış olacaklardır. Her iki durumda da kâfirlere korkunç bir azabın yapılacağı ortaya çıkmaktadır. Âhireti ve elbette orada yaşanacak cehennem azabını inkâr edenler bunun karşılığını orada cehennemin kendilerine sunulmasıyla alacaklardır.

2. اَلَّذ۪ينَ كَانَتْ اَعْيُنُهُمْ ف۪ي غِطَآءٍ عَنْ ذِكْر۪ي وَكَانُوا لَا يَسْتَط۪يعُونَ سَمْعًا “Gözleri beni anmaya kapalı olmuş ve (gerçeği) duymaya da dayanamayan (kâfirleri).” Yüce Allah cehennemi sunacağı kafirlerin dünya hayatındaki tutum ve davranışlarını ele almaktadır.

Buna göre inkârcılar dünya hayatında gözlerini Yüce Allah’ın zikrinden perdelemişlerdi. Âyette geçen ذِكْر۪ي zikrî tamlaması bir taraftan “Allah’ı anmak” manasına gelirken, diğer taraftan da “Allah’ın hatırlatması” anlamında vahyi ifade etmektedir. Bu durumda Tâhâ 20/124-127. âyetlerde dile getirilen husus devreye girmektedir. İlgili âyetler mealen şöyledir: “Kim de beni anmaktan (benim öğüdümden yani Kur’ân’dan) yüz çevirirse şüphesiz onun sıkıntılı bir hayatı olacak ve biz onu, kıyamet günü (sorgulanmaya) kör olarak sevkedeceğiz. (Bu kişi), ‘EyRabbim! Dünyada görürken şimdi beni niçin kör olarak (diriltip sorguya) sürdün?’ diyecektir. (Cevaben Yüce Allah) şöyle buyuracaktır: İşte böyle. Çünkü sana âyetlerimiz gelmişti de sen onları unutmuştun (hiç dikkate bile almamıştın). Bugün aynı şekilde sen de unutuluyorsun! Haddi aşanları ve Rabbinin âyetlerine inanmamış olanları işte böyle cezalandırırız. Ahiret azabı, elbette daha şiddetli ve daha kalıcıdır.” Burada dikkat çekilen zikir hakkında şu kısa değerlendirmeyi yapmak istiyoruz:

Âyetteki ذِكْر۪ي zikrî tamlaması “benim zikrim, benim hatırlatmam” anlamına gelmektedir. Buna göre maksat “Allah’tan gelen hidâyet rehberliği”dir; yani O’nun gönderdiği prensiplerdir, vahiydir ve nihayet Kur’ân’dır. ذِكْر۪ي zikrî ifadesinin açılımı olan zikrullâh tamlaması hem “Allah’ı hatırlamak”, hem de “Allah’ın kulunu hatırlaması” şeklinde anlaşılabilir.

Allah’ın zikrinden yüz çevirenler bir taraftan Allah’ın vahyinden yüz çevirmiş oldukları gibi, diğer taraftan da Allah’ın kendilerini anmasından yüz çevirmiş olmaktadırlar. Oysa Ra‘d 13/28’de de beyan edildiği üzere, kalpler sadece ve sadece zikrullâh ile yani Allah’ı hatırlamakla huzur bulur. Esasında bu durum Yüce Allah’ın fıtrata yazdığı prensiplerle de buluşmak, onları hatırlamak anlamında son derece duyarlılık oluşturan bir hassasiyettir.

Hakikati görmemek için dünya hayatında gözlerine perde çekenler sadece bunu yapmakla yetinmemişler, gerçeği dinlemeye bile tahammül edememişlerdi. Dünyada vahyi dinlemeye ve onu yaşamaya tahammül edemeyenler mahşerde ateş azabına dayanmak zorunda kalacaklardır. Aklını çalıştırmayıp gözleriyle hakkı görmeyen ve kulaklarıyla işitmeyenlerin cehennemlik olacağı A‘râf 7/179’da açıkça ifade edilmektedir. Dünyada gözlerini vahye kapatanlar mahşerde ateşle haşrolacaklardır. Dahası, dünyada vahiyden uzak yaşayanlar, onu unutanlar mahşerde azapta unutulacaklardır.

b) İnkârcıların Dünyadaki Duyarsızlıkları

Yüce Allah, sûrenin 102-106. âyetlerinde önceki âyetlerin devamı niteliğinde kâfirlerin Allah’ın dışında dostlar edinmesinin yanlışlığını hatırlatmakta, cehennemde ağırlanacaklarını bildirmekte, davranış olarak en ziyanda olanların güzel davrandıklarını sanmalarına rağmen dünyadayken çalışmalarını yok edenler olduğunu haber vermektedir. Bunların Yüce Allah’ın âyetlerini de mahşerde hesap vermeyi de inkâr ettikleri, amellerinin silinip gideceği, kendileri için terazi kurulmayacağı veya onlara hiçbir şekilde değer verilmeyeceği, küfürlerinin ve alaycılıklarının karşılığının cehennem olacağı bildirilmektedir.

ı. Yüce Allah’tan Başka Dostlar Edinmeleri

اَفَحَسِبَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنْ يَتَّخِذُوا عِبَاد۪ي مِنْ دُون۪يٓ اَوْلِيَآءَ اِنَّآ اَعْتَدْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِر۪ينَ نُزُلًا “Kâfir olanlar, benim peşim sıra kullarımı dostlar edineceklerini mi sandılar! Biz cehennemi kâfirlere bir konak olarak hazırladık.”

Âyetteki اَفَحَسِبَ efehasibe sorusu “zannetti(ler) mi, (şöyle) mi zannettiler”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişiler, kâfir olanlar”;اَنْ يَتَّخِذُوا en yettehızû ifadesi “edinmelerini, edinebileceklerini”; عِبَاد۪ي ‘ıbâdî tamlaması “benim kullarımı”; مِنْ دُون۪ي min dûnî ifadesi “benim peşim sıra, benden başka”; اَوْلِيَآء evliyâe kelimesi “dostlar”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili “hazırladık, hazırlayacağız”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehennemi”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi “kâfirler, inkarcılar için”; نُزُلًا nüzülen kelimesi ise “ikram (!) yeri olarak, ağırlama olarak” demektir.

Burada kâfirlerin derin bir yanılgısı ve mahşerdeki karşılıkları gündeme getirilmektedir.

1.اَفَحَسِبَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنْ يَتَّخِذُوا عِبَاد۪ي مِنْ دُون۪يٓ اَوْلِيَآءَ “Kâfir olanlar, benim peşim sıra kullarımı dostlar edineceklerini mi sandılar!” Yüce Allah dünya hayatında kendisinden başka veya O’nun yanı sıra, peşi sıra olacak şekilde kullarını ilah edinen putperestlere seslenmekte ve dost zannettiklerinin âhirette kendilerine dostluk yapamayacağını haber vermektedir. Yüce Allah’ın burada sözünü ettiği kullar esasında insanoğlunun şirk unsuru olarak edindiği her şeydir.

Necm 53/21. âyetinde ele alacağımız üzere, Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı.(12) Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, yine vahyin indirildiği dönemde ve o coğrafyada cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Yüce Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır. Dahası bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(13) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(14) hatta Yahûdî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(15)

Yüce Allah kendisine rağmen hiç kimsenin dost edinilmemesi gerektiğini bu şekilde beyan ederek, putperestlik noktasında ortaya konulan bu tür kabullerin ilgili şahıslara ne dünyada ne de mahşerde hiçbir şekilde yardım edemeyecekleri, onların başına gelecek azap konusunda kendilerini sahiplenemeyeceklerini de ifade etmiş olmaktadır. Yüce Allah’ın dışında her kim neyi veya kimi Allah’a karşı veya O’na rağmen ilah ya da dost edinirse bilmelidir ki göklerde ve yerde kim varsa Allah’ın huzuruna O’nun kulu olarak geleceklerdir.(16)

Konuyla ilgili olması bakımından şu âyetlerin de hatırlanması gerekmektedir: “Allah, cehennemlikleri ve kendisi dışında taptıklarını topladığı gün, ‘Şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdılar (yoldan saptılar)?’ diye sorunca, onlar da şöyle cevap verecektir: Seni tenzih ederiz. Seni bırakıp da başka dostlar edinmek bize yaraşmazdı. Fakat sen onlara ve atalarına bol nimet verince zikri unuttular ve helâki hak eden bir kavim oldular.”(17)

Burada sözü edilenler “kendilerine tapınılan akıllı varlıklar” anlamında “insanları, cinleri veya melekleri” içermektedir. Konu bağlamı Mekkeli müşriklerle ilgili olduğu için, maksadın “Allah’ın kızları kabul ettikleri melekler” olma fikri daha doğru gözükmekte, nitekim Sebe’ 34/40-41’deki ifadeler de bunu desteklemektedir. Meleklerin sembollüğünde yaptıkları ve kendilerine dişi/kız ismi verdikleri putlar onlar için melekleri temsil ediyordu ve kendilerini Allah’a yaklaştıracaklarını zannediyorlardı. Bu zan Kur’ân’da çeşitli âyetlerde reddedilmektedir.

2. اِنَّآ اَعْتَدْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِر۪ينَ نُزُلًا “Biz cehennemi kâfirlere bir konak olarak hazırladık.” Yüce Allah âyetin bu kısmında cehennemi kâfirler için bir konaklama, konukevi olarak hazırladığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(18) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(19) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(20) edilgen (meçhul) fiillerinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir ki gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Daha sonra Kehf 18/107. âyette ele alacağımız üzere, buradaki نُزُل nüzül kelimesi aslında “ikram, ağırlama” gibi anlamlar verse de bağlam ve muhataplar gereği burada eleştirel ve kınayıcı, hatta alay edici bir mana söz konusudur. Yüce Allah kendisinden başka dostlar edinenlerin bu tercihlerinin kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını, çünkü böyleleri için ağır bir ateş azabı hazırladığını haber vermektedir. Kur’ân’da geçen “kâfirlere elem verici bir azabı müjdele”(21) manasındaki âyetlerde nasılki cehennemliklerle alay ediliyorsa, burada da نُزُل nüzül kelimesi kullanılarak aynı şekilde kendileriyle alay edilmektedir.

Ayrıca önemine binaen bir hususu da yeniden hatırlatalım: Bu ve benzer âyetlerde Son Saat, kıyamet ve mahşerle ilgili âyetlerde geçen geçmiş zaman kalıpları olayın olup bittiğini değil, mutlak sûrette meydana geleceğini muhataplara öğretmeyi amaçlamaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Kâfirlere bir konaklama yeri olarak cehennemi hazırlayacağız.”

ıı. En Çok Ziyanda Olanlar

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْاَخْسَر۪ينَ اَعْمَالًا اَلَّذ۪ينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا “De ki: (Yaptıkları) işler bakımından en çok kaybedenleri size bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları hâlde dünya hayatında çabaları boşa giden kişilerdir.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; هَلْ نُنَبِّئُكُمْ hel nünebbiuküm sorusu “size haber verelim mi”;بِالْاَخْسَر۪ينَ bi’l-ahserîne kelimesi “en çok ziyanda olanları, en çok kaybedenleri”;اَعْمَالًا a‘mâlen sözcüğü “ameller bakımından”; اَلَّذ۪ينَ ضَلَّ ellezîne dalle ifadesi “boşa gitmiş kişiler, boşa gidenler”; سَعْيُهُمْ sa‘yuhum tamlaması “onların çalışması, çabası”;فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında, yakın hayatta”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; يَحْسَبُونَ yahsebûne fiili “sanıyorlar(dı)”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; يُحْسِنُونَ yuhsinûne fiili “güzel yapıyorlar”; صُنْعًا sun‘an kelimesi ise “yapıp ettiklerini, iş bakımından” demektir.

Burada amelleri en çok ziyanda olanların kimler olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْاَخْسَر۪ينَ اَعْمَالًا “De ki: (Yaptıkları) işler bakımından en çok kaybedenleri size bildirelim mi?” Yüce Allah çok önemli bir hususa daha temas etmekte ve Hz. Peygamber’den bunu duyurmasını istemektedir. Buna göre Rabbimiz insanların davranış olarak en çok ziyana uğrayanlarının kimler olduğunu muhataplara haber vereceğini bildirmektedir.

Âyetteki هَلْ hel edatı soru edatı olsa da Saff 61/10’da da olduğu gibi bu ve benzer âyetlerde olumlu mana vermektedir. “Haber verelim mi” demek “haber vereceğim” demektir. Amelleri bakımından en çok ziyanda olanların kimler olduğuyla ilgili olarak Hûd 11/13-22, Hacc 22/11, Nûr 24/39 ve Zümer 39/15’te de çok önemli bilgiler verildiğini belirtmekte yarar görmekteyiz.

2. اَلَّذ۪ينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا “(Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları hâlde dünya hayatında çabaları boşa giden kişilerdir.” Bu ifadenin ilk cümlesini “dünya hayatındaki çalışmaları sapkınlık olanlar, çalışmaları sapmaya dayalı olanlar, henüz dünyadayken hidayet üzere değil, sapkın işler yapanlar”(22) şeklinde de anlayabiliriz. Esasında bu kişilerin yaptığı faaliyetler henüz dünyadayken bile kayıp sayılmış, kendilerine yararı dokunmamış olduğu için, buradaki kayıp mahşere de yansımış olacaktır. Zaten bir sonraki âyette de bu hususa temas edilmektedir.

Yüce Allah amelleri bakımından en çok ziyana uğrayanların dünya hayatında yaptıkları boşa gidenler olduğunu beyan etmektedir. Yapılan işler eğer imanlı olarak yapılıyorsa bunlar hayırdır ve amel defterine sevap olarak kaydedilmektedirler. İmanlı olarak yapılmayan işler her ne olursa olsun sevap olarak değer ifade etmezler.

İnkârcıların dünyada yapıp ettiği her ne iyilik varsa onları dünyada giderip bitirdikleri Ahkâf 46/20’de haber verilmekte, onların inkârcılıklarının sonucunda Yüce Allah’ın onların amellerini silip götürdüğü ise Muhammed 47/1’de beyan edilmekte, mahşer için yatırım yapmayanların orada karşılarında herhangi bir iyilik bulamayacakları ifade edilmiş olmaktadır. Kehf 18/105. âyette de dile getirildiği üzere, kendileri için terazi kurulmamasının sebebi de tartılacak hiçbir şeylerinin kalmamasıdır.

Nûh 71/24’te geçtiği gibi, Hz. Nûh’un duasında yer alan “onların dalâlini arttır” ifadesindeki dalâl kelimesi de “başarıya ulaşmamak, şaşmak” anlamlarında benzer bir içerik arz etmektedir. Dahası Âl-i İmrân 3/85’te “İslâm’dan başka din edinenlerden bunun kabul edilmeyeceği” ifade edilmekte, Nûr 24/39’da ise “kâfirlerinin amellerinin çöldeki serap gibi olduğu” beyan edilmektedir.

Bu noktada belki de en çok dikkat çeken hususlardan birisi de, gittiği yolun yanlış olduğunu fark edememek, yaptığı yanlışları güzel işler olarak sanmaktır. Zira âyetin sonundaki “İyi işler yaptıklarını sanırlar” ifadesi bu sıkıntılı durumu göstermektedir. A‘râf 7/30, Kehf 18/104, Zuhruf 43/37 ve Mücâdele 58/18’de de benzerleri bulunan bu ifade, insanoğlunun yanılgı noktalarının en tehlikelisini oluşturmaktadır. Çünkü insan bir şeyin yanlış olduğunu fark ederse artık bile bile onun peşine gitmemeyi daha çok isteyip başarabilir; ancak her şeye rağmen inkârda ısrar edenlerin bulunacağı da gözden uzak tutulmamalıdır.

Yanlış yolda olanların büyük çoğunluğu, bu âyetlerde de dile getirildiği gibi gittiği yolun yanlış olduğunu bilmeyen, hatta doğru yolda olduğunu sananlardır. Bu yüzden, insan için en önemli hareket noktaları, inanmadan önce neye inanacağını bilmesi ve onu araştırmasıdır. Duyduğu her şeye hemen inanmaması ve haberin doğruluğunu araştırmasıdır.

Şüphe denen şey, doğruya en çok benzeyen yanlıştır. İşte şeytanlar da tam bu noktada devreye girmekte ve insanları aldatmayı kolayca başarmaktadır. Bu sıkıntılı ve korkunç akıbetten kurtulmanın yolu Yüce Allah’ın vahyine sarılmak ve onu en iyi anlayıp uygulayan Hz. Peygamber’in izini takip etmektir.

ııı. Mahşerde Kendilerine Değer Verilmeyecek Kişiler

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَآئِه۪ فَحَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فَلَا نُق۪يمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَزْنًا “İşte onlar, Rablerinin ayetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden işleri boşa giden kişilerdir ki biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü (terazi) tutmayacağız.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler(di), inkâr edenler(dir)”;بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ biâyâti rabbihim tamlaması “onların Rabbinin âyetlerini”; وَلِقَآئِه۪ ve likâihî tamlaması “ve O’na kavuşmayı da”;فَحَبِطَتْ fe habitat fiili “ve silindi, boşa gitti, boşa gitmiş olacaktır”; اَعْمَالُهُمْ a‘mâluhum tamlaması “onların amelleri”;فَلَا نُق۪يمُ fe lâ nukîmu fiili “biz kurmayacağız, kurmayız”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyâmet günü”; وَزْنًا veznen kelimesi ise “ölçü, tartı, değer” demektir.

Burada kâfirlerin inkâr durumu ve mahşerde karşılaşacakları fecı akıbet gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَآئِه۪ فَحَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ “İşte onlar, Rablerinin ayetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden işleri boşa giden kişilerdir.” Yüce Allah önceki âyette yaptıklarını güzel sanan ancak dünya hayatındaki amelleri boşa gidenlerin Rablerinin âyetlerini inkâr ettiklerini ve O’na kavuşmayı yani O’nun huzurunda hesap vermeyi reddettiklerini ifade ettikten sonra, bu kişilerin bütün amellerinin de mahşerde silinmiş olacağını haber vermektedir.

Yüce Allah, âyetlerini ve O’nunla karşılaşmayı, yani O’na hesap vermeyi inkâr edenlerin amellerinin silinip yok olacağını ifade etmekle imansız yapılan hiçbir işin sonuca etki sağlamayacağını öğretmeyi amaçlamaktadır. Bir insan inkârcıysa artık onun davranışlarının olumlu bir anlamı olamaz. Çünkü inanmadığı bir kudretten olumlu karşılık beklemek akılkârı değildir. Bu durum kayıt yaptırmadığı okuldan diploma almak isteyenin haline benzer.

Yüce Allah’ın bütün emir ve yasaklarını inkâr edenler aslında O’nun huzurunda hesap vereceğine de inanmayanlardır. Yüce Allah’a ulaşmanın yeri âhiret olduğu için müfessirlerimiz de bu meseleyi böyle yorumlamışlardır.(23) Bu konuda A‘râf 7/147. âyet gayet açıktır ve bu tür âyetleri onun ışığında anlamak gerekmektedir. İşte bu gibilerin bütün amelleri silinmiş olacaktır. Kur’ân’da bu noktada pek çok âyet vardır.(24)

“Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir. Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(25) yanında “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(26) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(27) ve “hesabı kabul etmemek”(28) de vardır. Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(29) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar.

Yüce Allah kafirlerin ve müşriklerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(30) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca habita,(31) habitat,(32) tahbeta(33) ve yahbeta(34) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

2. فَلَا نُق۪يمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَزْنًا “Biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü (terazi) tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).” Bu cümlede inkâr ettikleri için amelleri silinip giden kâfirler için terazi kurulmayacağı beyan edilmekte, bir anlamda onların feci durumu gözler önüne serilmektedir. Bu cümeleye iki farklı açıdan bakılabilir:

a) A‘râf 7/8 ve Rahmân 55/39’da da beyan edildiği üzere, her insan mahşerde yargılanacak,(35) A‘râf 7/8 ve Enbiyâ’ 21/47’de de vurgulandığı gibi, âhirette mîzân kurulacak, ameller tartılacaktır. Mahşerde mutlak adalet sağlanacak ve herkese hak ettiği tastamam verilecektir;(36) yargısız infaz yapılmayacaktır.

Ancak bazıları var ki onlar için teraziye gerek olmayacaktır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ikinci manasına göre bu konuya işaret edilmiş olmaktadır. Kasas 28/78 ve Rahmân 55/39-41’de de bu duruma değinilmekte, bazı suçlular için soru sorulmasına bile gerek kalmayacaktır; çünkü onların durumu yüzlerine yansıyacak ve yüzlerinden tanınacaklardır.

Rahmân 55/33’te yer aldığı şekliyle, Yüce Allah’ın kudretine ve sistemine karşı bir başkaldırı içerisine girip adeta Allah’a meydan okuyanlar, O’nun mülkünden başka yerler arayıp oralara doğru bir kaçış girişiminde bulunanlar başta olmak üzere, Allah’ın âyetlerini ve âhireti inkâr edenlerin bütün amelleri silinmiş olacaktır. Böylece kıyâmette onlar için teraziye gerek kalmayacaktır.(37)

Bu insanlar zor ölecekleri gibi,(38) diriltilirken de irkilerek ve derin pişmanlıklar içerisinde haşredileceklerdir.(39) Ardından amel defterleri kendilerine sol arka taraflarından verilecek,(40) kendileri suçluluklarını bilip görecekler,(41) dahası bu durumları simalarından okunacaktır.(42)

b) Burada sözü edilen mesaj, bu tür kişiler için terazı kurulmaması anlamına gelebileceği gibi, onların amellerine de kendilerine de hiçbir değer verilmeyeceğiyle ilişkili olarak da anlaşılabilir.(43) Bu durumda maksat, nankör kişilerin mahşerde hiçbir değeri temsil edemeyeceklerini ve manevi anlamda hiçbir ağırlıklarının bulunmayacağını zihinlere kazımaktır. Her iki yorumda da sonuç aynı kapıya çıkmakta, kâfirlerin mahşerde karşılaşacağı akıbetin korkunç olacağı vurgulanmaktadır.

ıv. İnkârın ve Alaycılığın Karşılığı

ذٰلِكَ جَزَآؤُ۬هُمْ جَهَنَّمُ بِمَا كَفَرُوا وَاتَّخَذُوٓا اٰيَات۪ي وَرُسُل۪ي هُزُوًا “İşte, inkâr ettikleri için, (ayrıca) ayetlerimle ve elçilerimle alay ettikleri için onların cezası cehennemdir.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “o, işte”; جَزَآؤُ۬هُمْ cezâuhum tamlaması “onların karşılığı”; جَهَنَّم cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”;بِمَا كَفَرُوا bimâ keferû fiili “kâfir olmalarının karşılığında, inkâr etmiş olmaları sebebiyle”; وَاتَّخَذُوا vettehazû fiili “ve edinmiş olmaları (nedeniyle)”;اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim âyetlerimi”;وَرُسُل۪ي ve rusülî tamlaması “ve benim elçilerimi, resüllerimi”; هُزُوًا hüzüven kelimesi ise “alay konusu” demektir.

Burada cehennemliklerin bu cezayı hak etmelerinin sebepleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah âyetlerini ve hesap vermek üzere mahşerde kendisiyle buluşmayı inkâr edenlerin hak ettikleri karşılığın cehennem olduğunu beyan etmektedir. Önceki fiillere veya kabullere ilave olarak, burada benzer hususlar başka ifadelerle dikkate sunulmakta, bu bağlamda onların inkârcılıkta ısrar ettikleri, Allah’ın âyetlerini ve peygamberlerini alay konusu edindikleri ifade edilmektedir.

Bu konuda daha önce yorumladığımız Kehf 18/56. âyette şu bilgiler yer almaktadır: “Biz peygamberleri, sadece müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak göndeririz. Kâfir olanlar ise, bâtıla dayanarak hakkı ortadan kaldırmak için bâtıl yolla mücadele verirler. Onlar âyetlerimizi ve uyarıldıkları şeyleri alaya almışlardı.”

Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen hususların merkezi noktası inkârcıların sadece inkârlarıyla kalmayıp bunu alaycılığa dönüştürmeleridir. Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edenler aynı zamanda uyarıldıkları her ne varsa onları da inkâr etmektelerdi. Bu nedenle, inkârlarının merkezi noktasında peygamberlerle de alay yer almaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hatırlatılan hususlardan birisi de bu olmuştur.

Âyette dikkat çekilen mesajlardan bir diğeri de mahşerdeki cezaların karşılıksız olmadığı, yaşanacakların insanların kendi tercihlerinin sonuçları olduğudur. Yüce Allah hiç kimseye hak etmediği şekilde azap etmez; zira Kehf 18/49. âyette de vurgulandığı gibi, Yüce Allah hiç kimseye zulmetmeyecekir. Yâsîn 36/54 ve daha pek çok âyette de insanların dünyada yaptıklarının karşılıklarının mahşerde kendilerine verileceği beyan edilmektedir. İnsanlar inkâr ettikten sonra peşinden alaycılık gelmektedir. Alay edenlerle alay edileceğini unutanlar bu feci akıbeti yaşamaktan kurtulamayacaklardır.

c) İman Edenlerin Ödülü ve Tevhid Vurgusu

Yüce Allah, sûrenin 107-110. âyetlerinde iman edip salih amel işleyenlere Firdevs cennetleri vereceğini, onların oradan ayrılmak istemeyeceklerini beyan ettikten sonra, deniz ve bir o kadarı daha da olsa Allah’ın mesajlarının yazmakla bitmeyeceğini ifade etmektedir.

Son âyette ise Hz. Peygamber’in de diğer insanlar gibi bir beşer olduğu, ancak kendisine Allah’tan başka hiçbir ilah olmadığının vahyedildiği bildirilmektedir. Son mesaj olarak da şu uyarıya yer verilmektedir: “Artık her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa iyi iş yapsın ve Rabbine ibadette hiç kimseyi (hiçbir şeyi) ortak koşmasın!”

ı. İman ve Sâlih Amelin Karşılığı: Firdevs Cennetleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا خَالِد۪ينَ ف۪يهَا لَا يَبْغُونَ عَنْهَا حِوَلًا “İman edip iyi işler yapanlara gelince, onlar için makam olarak Firdevs cennetleri vardır. Orada ebedî kalacaklardır. Oradan hiç ayrılmak istemezler.”

Buradakiاِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman etmiş kiiler, iman edenler”;وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlediler, işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “ve sâlih ameller, iyi işler”;كَانَتْ kânet fiili “olur, olacaktır, vardır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ cennâtu’l-firdevsi tamlaması “Firdevs cennetleri”; نُزُلًا nüzülen kelimesi “ikram olarak”;خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لَا يَبْغُونَ lâ yebğûne fiili “istemezler”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “oradan”; حِوَلًا hıvelen sözcüğü ise “ayrılmak” demektir.

Burada Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliği gereği iman edenlere mahşerde verilecek ödüller gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلًا “ İman edip iyi işler yapanlara gelince, onlar için makam olarak Firdevs cennetleri vardır.” Yüce Allah kâfirlerin aksine iman edip sâlih ameller işleyenlere ağırlanma yeri olarak Firdevs cennetleri vereceğini müjdelemektedir. Kurtuluş için geçerli olan husus “iman ve sâlih amel birlikteliği”dir. Dünya hayatında bunu başaranlara âhirette cennetin hasbahçeleri, en yüce ve görkemli cennetler bahşedilecektir.

Bir kez de Mü’minûn 23/11’de geçen الْفِرْدَوْسِ el-firdevs kelimesinin Rumca’dan Arapça’ya geçtiği ve “has bahçe” manasına geldiği rivayet edilmektedir.(44) Firdevs cennetlerinin cennetlerin en yükseği olduğu, Muhammed 47/15’te sözü edilen ırmakların oradan çıktığı, Yüce Allah’tan bu cennetlerin istenmesi gerektiği gibi konularda Hz. Peygamber’den nakledilen rivayetler vardır.(45) Bu arada âyetin sonundaki نُزُل nüzül kelimesi “alay” manasında yer aldığı Kehf 18/102. âyettekinin aksine “ağırlanma, ödülle buluşturulma yeri, ikram” manasında bir “müjde” ifadesidir.

N-z-l kökünden kelimeler Kur’ân’da 293 yerde geçmekte; نُزُل nüzül kalıbında bazı âyetlerde cennetteki nimetlendirmeler için “ağırlama, ikram”;(46) daha önce değindiğimiz Kehf 18/102. âyette olduğu gibi bazılarında ise cehennemdeki azap için alay içerikli “ağırlama” veya “konaklama”(47) anlamına gelmektedir. Bu arada Yûsuf 12/59’daki الْمُنْزِل۪ين el-münzilîne kelimesi de bu anlamla uyumlu olacak şekilde “ikram edenler, ağırlayanlar, misafirperverlik yapanlar” manasına gelmektedir. Benzer bir anlam ikinci bir yorum olarak Mü’minûn 23/29’da da görülebilir.

2. خَالِد۪ينَ ف۪يهَا لَا يَبْغُونَ عَنْهَا حِوَلًا “Orada ebedî kalacaklardır. Oradan hiç ayrılmak istemezler.” Kur’ân’da cennet ve cehennemin süresiyle ilgili bazen sadece خَالِد۪ين hâlidîne kelimesi, bazen de ebed kelimesiyle birlikte kullanım vardır ki her iki durumda da maksat cennetin de cehennemin de ebedi olduğunu beyandır.

Yüce Allah cennetliklerin orada ebedi kalacağını ve oradan asla ve asla ayrılmak istemeyeceklerini müjdelemektedir ki bu durum cennetteki huzurun tarif edilemezliğinin ve nimetlerin sürekli yenilenip onları bekleme arzusunun bir göstergesidir. Esasında Ra‘d 13/35, Secde 32/17 ve Vâkı‘a 56/33 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur.

Oradan ayrılmak demek, nimetlerin etkinliğini kaybetmesi manasına geleceği için böyle bir durum kesinlikle söz konusu olmayacaktır.(48) Zaten Kur’ân’da sadece bu âyette geçen cümlenin sonundaki حِوَل hıvel kelimesi “ayrılmak” manasına gelmekte, bu doğrultuda cennetliklerin bunun gerçekleşmesini kesinlikle istemeyecekleri anlatılmak istenmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Kudretinin ve Bilgisinin Sonsuzluğu

قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِكَلِمَاتِ رَبّ۪ي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ اَنْ تَنْفَدَ كَلِمَاتُ رَبّ۪ي وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِه۪ مَدَدًا “De ki: Rabbimin sözleri(ni yazmak) için deniz mürekkep olsa ve bir o kadar da ilave getirsek, Rabbimin sözleri bitmeden önce deniz tükenirdi.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;لَوْ كَانَ lev kâne fiili “eğer olsaydı”; الْبَحْر el-bahru kelimesi “deniz”;مِدَادًا midâden sözcüğü “mürekkep”; لِكَلِمَاتِ رَبّ۪ي likelimâti rabbî tamlaması “benim Rabbimin kelimeleri(ni yazmak) için”; لَنَفِدَ lenefide fiili “mutlaka biterdi”; الْبَحْرُ el-bahru kelimesi “deniz”;قَبْلَ اَنْ تَنْفَدَ kable en tenfede ifadesi “bitmeden önce”; كَلِمَاتُ رَبّ۪ي kelimâtü rabbî tamlaması “benim Rabbimin kelimeleri”;وَلَوْ جِئْنَا ve lev ci’nâ ifadesi “ve eğer getirseydik bile”; بِمِثْلِه۪ bi mislihî ifadesi “onun gibi, onun kadar, o denizin benzerini”; مَدَدًا mededen kelimesi ise “ilave olarak, destek mürekkep olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretinin ve ilminin sınırsızlığı gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin şöyle bir olay üzerine indirildiği rivayet edilmektedir: “Yahudiler, ‘Muhammed hikmet verilene çok hayır verildiğini’(49) söylüyor; sonra da ‘Size ilimden çok azı verilmiştir’(50) diyor. Çok hayırla az ilim nasıl birleşir ki!” İşte bu söz üzerine bu âyet indirilmiştir.(51) Rivayette Yahudilerden söz edilmesi bunun güvenilirliğini zedeler; çünkü bu sûre Mekkîdir ve Mekke’de Hz. Peygamber’i bu anlamda rahatsız edenler arasında Yahudiler yoktur. Ancak şahıslar farklı olarak böyle bir olayın gerçekleşmiş olması mümkündür. Bizim için asıl önemli olan nokta, âyetin verdiği mesajdır; nüzül sebebine takılıp kalmak doğru değildir; zaten âyetin mesajı da son derece açıktır.

Âyette geçen كَلِمَات رَبّ۪ي kelimâtü rabbî “Rabbimin kelimeleri” tamlamasından maksat, elbette elimizdeki Kur’ân kelimeleri değildir. Bu durumda Kur’ân’ın bir kısmının eksik olduğu gibi bir izlenim söz konusu olabilir. Kanaatimizce “kelimeler”den kasıt Yüce Allah’ın bilgisi ve kudreti noktasındaki eşsizliği ve erişilmezliğidir. Bakara 2/255’te belirtildiği gibi, hiçbir bilgi ve kudret O’nu kuşatmaya yetmez. Dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretiyle yarattığı şeyleri yazmaya kalkmanın bir anlamı yoktur; çünkü yazmakla onların sonu getirilemez.

Bu âyetin bir benzeri de Lokmân 31/27’de şu şekildedir: “Şâyet yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz katılarak (mürekkep olsa) yine Allah’ın sözleri (yazmakla) tükenmez. Şüphe yok ki Allah mutlak galip ve hikmet sahibidir.” Bu âyetten de destek alarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “bir denizin ve bir o kadar daha denizin mürekkep olması” ifadesi aslında çokluk manası vermek içindir. Yani bir, iki, yedi veya sekizden fazla sayıda denizin mürekkep olması halinde Yüce Allah’ın kelimelerinin biteceğini söylemek kesinlikle doğru değildir. Çünkü âyetten maksat Yüce Allah’ın kelimelerinin bitmeyeceğini beyandır.

Bu âyeti bağlam gereği önceki âyetle de ilişkilendirebiliriz. Buna göre önceki âyette iman edip salih amel işleyenlere Firdevs cennetlerinin verileceği ve onların oradan ayrılmak istemeyecekleri beyan edilmektedir. Buna bağlı olarak, mahşerde cennet nimetlerinin sınırsız olacağı, Yüce Allah’ın ikram ve ihsanının bitip tükenen cinsten olmayacağı, Secde 32/17’deki gibi sürprizlerin söz konusu edileceği bildirilmiş de olabilir.

ııı. Tevhîd ve Sâlih Amel Birlikteliği

قُلْ اِنَّمَآ اَنَا۬ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحٰىٓ اِلَيَّ اَنَّمَآ اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّه۪ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّه۪ٓ اَحَدًا “De ki: ‘Ben yalnızca sizin gibi bir insanım. Bana ‘ilahınızın tek bir ilah olduğu’ vahyolunuyor.’ Artık kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa iyi işler yapsın ve Rabbine ibadette kimseyi ortak koşmasın!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;اِنَّمَآ اَنَا۬ innemâ ene ifadesi “ben de sadece ve sadece (şuyum)”; بَشَرٌ beşerun kelimesi “bir insan(ım), bir beşer(im)”; مِثْلُكُمْ mislüküm tamlaması “sizin gibi”; يُوحٰى yûhâ edilgen fiili “(şu) vahyediliyor, vahyedilmektedir”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”;اَنَّمَآ اِلٰهُكُمْ ennemâ ilâhüküm ifadesi “elbette ve elbette sizin ilâhınız”;اِلٰهٌ وَاحِدٌ ilâhun vâhıdün tamlaması “tek bir ilâh(tır)”;فَمَنْ كَانَ fe men kâne ifadesi “her kim (şöyle) olursa”; يَرْجُوا yarcû fiili “umar(sa), inanır(sa)”;لِقَآءَ رَبِّه۪ likâe rabbihî tamlaması “kendi Rabbine kavuşmayı”;فَلْيَعْمَلْ fe’lya‘mel emri “yapsın, işlesin”; عَمَلًا صَالِحًا ‘amelen sâlıhan tamlaması “iyi ve yararlı iş”;وَلَا يُشْرِكْ ve lâ yüşrik emri “ve ortak koşmasın”;بِعِبَادَةِ رَبِّه۪ bi ‘ıbâdeti rabbihî tamlaması “Rabbine ibadette”; اَحَدًا ehaden sözcüğü ise “hiç kimseyi, hiçbir şeyi” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in konumu ve tevhidin esası gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنَّمَآ اَنَا۬ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحٰىٓ اِلَيَّ اَنَّمَآ اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “De ki: Ben yalnızca sizin gibi bir insanım. Bana ‘ilahınızın tek bir ilah olduğu’ vahyolunuyor.” Bu ifade bir kez de Fussılet 41/6’da yer almaktadır. Yüce Allah sûrenin sonunda Hz. Peygamber’in durumunu beyan etmek üzere onun da diğer insanlar gibi bir beşer olduğunu söylemesini kendisine emretmektedir. Peygamberlere yönelik bir küçümseme ve alaycılık olarak onların beşer oldukları belirtilse de,(52) neticede elbette onlar da birer insandır. Çünkü yeryüzünün sakinleri insanlar olduğu için peygamber olarak da insan peygamberler görevlendirilmiştir.(53)

Onların alaycılıklarına karşılık peygamberlerin ve Hz. Peygamber’in bir beşer olduğu başka bazı âyetlerde de dile getirilmektedir.(54) Onların beşer oluşu ölümlü oluşlarını gösterirken,(55) misyonları ise ölümsüz gerçekler olarak insanlığa sunulmuştur. Şimdilerde ümmet Hz. Peygamber’in bu misyonunu çağlar ötesine taşımakla yükümlüdür; zira fert olarak risalet kurumu Hz. Muhammed ile sona ermiştir. Ancak mesajın insanlığa ulaştırılması anlamında toplumsal risalet devam etmektedir.

Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı gereği Hz. Peygamber muhataplarına onlar gibi bir beşer olduğunu vurgulu bir şekilde beyan etmiş, ancak kendisine çok önemli bir hususiyet verilerek vahye muhatap kılındığını ifade etmiştir. Vahye muhataplıkta en önemli esas Yüce Allah’ın tek ilah olduğunu(56) yani tevhidi bütün insanlığa bildirmesi yine vurgulu bir ifadeyle اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak dile getirilmiştir.

2. فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّه۪ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّه۪ٓ اَحَدًا “Artık kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa iyi işler yapsın ve Rabbine ibadette kimseyi ortak koşmasın!” Âyetin bu bölümünde “Rabbiyle karşılaşmayı ummak”tan söz edilmektedir. Kehf 18/105. âyette de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah’la karşılaşmak, aslında O’na kavuşmayı dilemek ve O’nun huzurunda hesap vermeye inanmaktır ki bu gerçeklik mahşerde yaşanacaktır. İfadenin bu şekilde anlaşılması gerektiği A‘râf 7/147’de açıkça ortaya konulmaktadır.

a) فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا “Salih amel işlesin (iyi bir iş yapsın)!” Yüce Allah tevhidin devamlılığını ve müminlerin bu iman üzere istikametini sağlamaları için iki hususa dikkat çekmektedir. Bunlardan ilki “salih amel işlemek”tir. İnancı iman yapan değer veya imanı koruyabilecek unsur “salih ameller”dir.

Yüce Allah’ın huzurunda hesap vereceğine inanan kişinin ilk yapacağı şey, iyi, faydalı, hem kişiyi hem de başkalarını ilgilendiren ıslah edici faaliyetlerde bulunmaktır. Salih amellerle desteklenmeyen bir inanç iman adını almayacağı gibi, imanlı yapılmayan faaliyetlere de salih amel denemez. İşte Yüce Allah sûrenin sonunda bu çok önemli noktaya dikkat çekmekte, bunun müslümanların gündemine gelmesini istemektedir.

b) وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّه۪ٓ اَحَدًا “Rabbine ibadette hiç kimseyi (hiçbir şeyi) ortak koşmasın!” Bu emir tevhidin olmazsa olmaz esasıdır. Yüce Allah’ın huzurunda hesap vereceğine inanan kişi bir taraftan salih ameller işlemeye devam etmeli, diğer taraftan da Allah’a yönelik ibadetlerinde hiçbir şeyi O’na aracı ve ortak yapmamalıdır.

Yüce Allah pek çok âyette belirlediği ilkelerin “ilk” sırasında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak “tevhide dikkat çekmekte” ve “tekliğini zedeleyeceği için hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini” beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(57) yer alma sebebi de budur. Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır.

Bu âyetin Cundeb b. Züheyr hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Buna göre, bu şahız bir gün Nebî (as)’a gelip “Ben amellerimi Allah rızası için yapıyorum ama onları yaparken birileri beni görürse bu da hoşuma gidiyor” deyince, Hz. Peygamber “Allah kendisinde şirk bulunan amelleri kabul etmeze buyurmuştur.(58) Bir başka rivayette Hz. Peygamber’in aynı şahsa “Senin için iki ecir vardır; birisi gizlinin, diğeri de açık olanın ücretidir” demiştir.(59)

Lokmân 31/13’te şirkin büyük bir zulüm olduğu beyan edilmektedir. Bunun sebebi, inançta tevhidin adalet oluşu, şirkin ise zulüm oluşudur. Adalet bir işi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir. Bu nedenle şirk tevhidin baş düşmanıdır ve müslümanın hayatında hiçbir şekilde yer almamalıdır.

Cinn 72/18’de “Bütün secdegahlar Allah’ındır; bu nedenle Allah’la beraber hiç kimseye yalvarmayın” buyrularak şirkin tehlikesine vurgu yapılamaktadır. Unutulmamalıdır ki bütün peygamberler müşrik muhataplarla uğraşmış ve şirkin imandan ayrılması mücadelesini vermişlerdir. İnançta ve uygulamada şirkten kurtulmak imanın vazgeçilmez ilkesidir, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 382; Zemahşerî, age., II, 719; Râzî, age., XXI, 172. 2 - Taberî, age., XVI, 28.
• 3 - Benzer mesajlar için bkz. En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 4 - Âl-i İmran 3/12; Nisâ 4/87, 140, 172; Mâide 5/109; En‘âm 6/12, 22, 51, 72, 128; Yûnus 10/28, 45; Hûd 11/103; Hicr 15/25; İsrâ 17/97; Meryem 19/65, 85-86; Tâhâ 20/59, 124-125; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17; Neml 27/83; Sebe’ 34/26, 40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Şûrâ 42/7, 15; Câsiye 45/26; Teğâbün 64/9; Mülk 67/24; Murselât 77/38;… 5 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Âl-i İmrân 3/12 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 Nisâ 4/172 Mâide 5/109 En‘âm 6/12 En‘âm 6/22 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hûd 11/103 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Meryem 19/65 Meryem 19/86 Tâhâ 20/59 Tâhâ 20/125 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Neml 27/83 Sebe' 34/26 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Şûrâ 42/7 Şûrâ 42/15 Câsiye 45/26 Teğâbun 64/9 Mülk 67/24 Mürselât 77/38
• 6 - Hûd 11/18. Kehf 18/47-48, 100. Şûrâ 42/45. Hâkka 69/18. 7 - En‘âm 6/62. Tevbe 9/94, 105, 106. Yûnus 10/30. Cum‘a 62/8. 8 - Bakara 2/28. Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/12, 60, 108, 164; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/4, 123; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; ‘Alak 96/8. 9 - Neml 27/83; Kıyâmet 75/30. 10 - En‘âm 6/30. 11 - Geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Hûd 11/18 Kehf 18/47 Şûrâ 42/45 Hâkka 69/18 En‘âm 6/62 Tevbe 9/94 Yûnus 10/30 Cum‘a 62/8 Bakara 2/28 Mâide 5/48 En‘âm 6/12 En‘âm 6/12 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/123 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 ‘Alak 96/8 Neml 27/83 Kıyâmet 75/30 En‘âm 6/30
• 12 - Nisâ’ 4/171; Nahl 16/57; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/90-92; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/19; Necm 53/21; Cinn 72/3. 13 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 14 - Tevbe 9/30. 15 - Mâide 5/18.
  • Nisâ 4/171 Nahl 16/57 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 16 - Meryem 19/93. 17 - Furkân 25/17-18.
  • Meryem 19/93 Furkân 25/18
• 18 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 19 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 20 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21. 21 - Âl-i İmrân 3/21; Nisâ’ 4/138; Tevbe 9/3, 34; Lokmân 31/7; Câsiye 45/8; İnşikâk 84/24.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21 Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/138 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Lokmân 31/7 Câsiye 45/8 İnşikâk 84/24
• 22 - Taberî, age., II, 34.
• 23 - Semerkandî, age., II, 383. 24 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/5, 53; En‘âm 6/88; Tevbe 9/17, 69; Hûd 11/16; Kehf 18/105; Ahzâb 33/19; Muhammed 47/9, 28, 32. 25 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 26 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 27 - Furkân 25/40. 28 - Nebe’ 78/27. 29 - Necm 53/24; Müddessir 74/53.
  • Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/5 Mâide 5/53 En‘âm 6/88 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Hûd 11/16 Kehf 18/105 Ahzâb 33/19 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Muhammed 47/32 En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 30 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 31 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 32 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 33 - Hucürât 49/2. 34 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 35 - Hıcr 15/92; Sâffât 37/24; Tekâsür 102/8. 36 - Bu konuda geniş açıklamalar için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 573-578. 37 - Kehf 18/105.
  • Hicr 15/92 Sâffât 37/24 Tekâsür 102/8 Kehf 18/105
• 38 - En‘âm 6/39; Enfâl 8/50; Muhammed 47/27. 39 - Yâsîn 36/52. 40 - Vâkı‘a 56/41; Hâkka 69/25-27; İnşikâk 84/10; Beled 90/19. 41 - İsrâ’ 17/14; Kehf 18/49; Kıyâmet 75/14. 42 - Rahmân 55/39-41. 43 - Râzî, age., XXI, 174.
  • En‘âm 6/39 Enfâl 8/50 Muhammed 47/27 Yâsîn 36/52 Vâkı‘a 56/41 Hâkka 69/27 İnşikâk 84/10 Beled 90/19 İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Kıyâmet 75/14 Rahmân 55/41
• 44 - Semerkandî, age., II, 383; Taberî, age., XVI, 36; Râzî, age., XXI, 175. 45 - Ahmed b. Hanbel, II, 335, 339.
• 46 - Âl-i ‘Imrân 3/198; Kehf 18/107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32. 47 - Kehf 18/102; Vâkı‘a 56/56, 93.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32 Kehf 18/102 Vâkı‘a 56/56 Vâkı‘a 56/93
• 48 - Semerkandî, age., II, 383.
• 49 - Bakara 2/269. 50 - İsrâ’ 17/85. 51 - Semerkandî, age., II, 384.
  • Bakara 2/269 İsrâ 17/85
• 52 - Hûd 11/27; İbrâhim 14/10; Enbiyâ’ 21/3; Mü’minûn 23/24, 33, 34, 47; Şu‘arâ’ 26/154, 186; Yâsîn 36/15; Kamer 54/24; Teğâbun 64/6. 53 - İsrâ’ 17/95. 54 - İbrâhim 14/11; Fussılet 41/6. 55 - Enbiyâ’ 21/34; Zümer 39/30.
  • Hûd 11/27 İbrâhîm 14/10 Enbiyâ 21/3 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Mü'minûn 23/34 Mü'minûn 23/47 Şu‘arâ 26/154 Şu‘arâ 26/186 Yâsîn 36/15 Kamer 54/24 Teğâbun 64/6 İsrâ 17/95 İbrâhîm 14/11 Fussilet 41/6 Enbiyâ 21/34 Zümer 39/30
• 56 - Bakara 2/163; Nahl 16/22; Kehf 18/110; Tâhâ 20/98; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/34; ‘Ankebût 29/46; Sâffât 37/4; Fussılet 41/6.
  • Bakara 2/163 Nahl 16/22 Kehf 18/110 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 ‘Ankebût 29/46 Sâffât 37/4 Fussilet 41/6
• 57 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1. 58 - Zemahşerî, age., II, 721. Benzer rivayetler için de bk. Ahmed b. Hanbel, V, 5. Semerkandî, age., II, 384; Taberî, age., XVI, 40. 59 - Tirmizî, Zühd, 49.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1