Ra‘d Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 43 âyetten oluşan, adını 13. âyette geçen “gök gürültüsü” anlamındaki الرَّعْد er-ra‘d kelimesinden alan Ra‘d sûresi, inişe göre 58, resmî sıralamada ise 13. sûredir.

Ra‘d sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûsuf sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamakta, vahye dikkat çeken mesajla devam etmektedir. Ra‘d sûresinin ilk âyetleri ve özellikle 13. âyette sözü edilen gök gürültüsü ile Yûsuf sûresinin 105. âyeti kâinat kitabıyla ilgili olması noktasında benzeşmektedir.

Ra‘d sûresi, vahye dikkat çekerek ve kâinat kitabından çeşitli âyetlerle başlamakta, kafirlerin diriltilmeyle ilgili inkârları hatırlatılarak devam etmektedir. Daha sonra Yüce Allah’ın sınırsız ilim sıfatı, meleklerin insanlarla ilgili durumu, Yüce Allah’ın sosyal hayata dair ebedi bir prensibi gündeme getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, kâinat kitabından bu defa şimşek, bulutlar, gök gürültüsü ve yıldırımlar söz konusu edilmekte, sonrasında putlara yalvarmanın ne kadar yanlış bir iş olduğu kendisine ulaşılmamış suyun ağza alınamaması örnekliğinde sunulmaktadır. Ayrıca göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah için secdeye kapandığı, putların Allah karşısındaki güçsüzlüğü ve çaresizliği ile hak-bâtıl karşıtlığı köpük ve asıl kaynak örnekliğinde beyan edilmektedir.

19-24. âyetler arasında, duyarlı müminlerin sosyal hayata dair çeşitli özelliklerinden söz edilmekte, ardından olumsuz insan tipine dair bir nitelik hatırlatılarak kafirlerle müminlerin kısa bir mukayesesi yapılmaktadır.

30. âyetten itibaren, yeniden vahye dikkat çekilmekte, müşriklerin Kur’ân’la ilgili yersiz beklenti ve istekleri reddedilmekte, sonrasında hak edenler için dünyada azap olduğu gibi âhirette daha ağır bir azabın söz konusu olacağı ve cennetliklere vaadedilen ödülün çeşitli yönleri haber verilmektedir.

36. âyetten itibaren, kitap ehlinin vahiy karşısındaki tutumu, peygamberlerin özellikleri, delil getirme işleminin tamamen Yüce Allah’ın kudretinde oluşu, O’nun çeşitli kudret örnekleri üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin son âyetinde ise ümmetin Hz. Peygamber’e karşı çok önemli bir görevi, yani onun peygamberliğine şahit olmasının yolu hakkında bilgi verilmekte ve bunun da Kur’ân’ı bilmekle mümkün olacağı beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli başlıklar sunmakta, inkârcıların nasıl bir inançta olduklarını ve neleri nasıl tercih ettiklerini gündeme getirmekte, mucize isteklerini redderek Hz. Peygamber’in görevini hatırlatmaktadır.

a) Vahiy ve Kâinat Kitabı

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde Kur’ân’ın gerçek olduğunu, ancak insanların çoğunun buna inanmadığını, gökleri bizim görebileceğimiz direkler olmadan yükselttiğini, Güneş’i ve Ay’ı belli bir sisteme kavuşturduğunu, yeryüzünün yapısını, içindeki ağırlıkları, her türden bitkler yetiştirdiğini, gece ve gündüzün birbirini kapladığını, yeryüzündeki kıtaları, bağ bahçe ve çeşitli ürünleri yarattığını beyan etmektedir. Elbette bütün bunlarda aklını çalıştırmak isteyenler için deliller bulunduğunu haber vermektedir.

ı. Vahyin Gerçekliği ve İnsanların Tutumu

الٓمٓرٰ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ “Elif. Lâm. Mîm. Râ. İşte şu(nlar), Kitabın ayetleridir. Sana Rabbinden indirilen gerçektir fakat insanların çoğu inanmazlar.”

Âyettekiالٓمٓرٰ elif lâm mîm râ harfleri “mukatta‘a (kesik okunan) harfler”; تِلْكَ tilke kelimesi “işte şu(nlar)”; اٰيَات âyâtü kelimesi “âyetler(dir)”; الْكِتَاب el-kitâbi sözcüğü “kitâbın”;وَالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ vellezî ünzile ifadesi “indirilen, indirilmiş olan şey”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”;مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “hak(tır), gerçek(tir)”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ eksera kelimesi “çoğu”; النَّاسِ en-nâsi sözcüğü “insanların”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “inanmazlar” demektir.

Burada dört mukatta‘a harfi ile vahyin kaynağı ve buna karşı çoğunluğun duyarsızlığı gündeme getirilmektedir.

1.الٓمٓرٰ “Elif. Lâm. Mîm. Râ.” Bu harfler Ra‘d sûresinin başında müstakil bir âyet değil, sûrenin ilk âyetinin bir parçasıdır. Çünkü bu harflerin bir âyet veya âyetin parçası ya da iki âyet sayılmasının herhangi bir kuralı ve ölçüsü yoktur. Nitekim iki harfli olan yâ sîn, tâ hâ ve hâ mîm; üç harfli elif lâm mîm, tâ sîn mîm; dört harfli elif lâm mîm sâd birer âyet iken, yine iki harfli tâ sîn, üç harfli elif lâm râ ve dört harfli olan elif lâm mîm râ harfleri bir âyet değil, ilk âyetin parçasıdır.

Bakara 2/1’de mukatta‘a harflerinin sayısı, kullanım gerekçeleri, muhtemel anlamları vb. noktalarda detaylı bilgiler vermiştik. Burada sadece elif, lâm, mîm, râ harflerinin birlikte muhtemel anlamları üzerinde duracağız.

a) Bu harfler İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göreانا الله أعلم و أري “Ben Allah’ım; en iyi ben bilirim, ben görürüm” şeklindeki cümlenin sembolleri olabilir.(1)

b) Bu harflere yemin edilerek bilginin önemi vurgulanıyor olabilir. Harflere, kelimelere, cümlelere, âyetlere, sûrelere ve nihayet bütünüyle vahye dikkat çekilerek bilginin önemi vurgulanıyor olabilir.

c) Bu harflerle muhataplara uyarı yapılıyor ve kendilerine meydan okunuyor da olabilir.

d) Bu harfler vahyin gelişini haber veriyor ve böylece muhatapların dikkatli olması gerektiği uyarılıyor da olabilir.

e) “Râzî’ye göre bu harflerle ilgili gerçek olan şudur: Yüce Allah’ın elif, lâm, mîm, râ ifadesi, bu surenin lakap ismidir. Lakap isimler ise, ad oldukları şeylerde herhangi bir mana ifade etmezler; aksine onlar birtakım işaretler yerine geçerler.(2)

f) Esasında bu harfler sûrede kısaca kendilerine değinilen peygamberlerin sembolü olabileceği gibi, onların kavimlerine tebliğ ettiği kitapları veya prensipleri de sembolize edebilir.

g) Bu harfler “Yüce Allah’ın melik ve rahmân oluşunu” ifade eden انا الله الملك الرحمن cümlesinin kısaltılmışıdır.(3)

Bu harflerin her biri Yüce Allah’ın bu harflerle başlayan isim ve sıfatlarını gösterebileceği gibi, Rabbimizin bu harflere yemin etmesi ve muhatapları uyarmayı da kast etmiş olması da muhtemeldir. Bu tahminlerin her biri doğru olabileceği gibi, hiçbiri de doğru olmayabilir. Maksat her ne olursa olsun, bunlardan herhangi biri mutlak doğru olarak dayatılamaz. Çünkü bunların gerçek manasını ve Rabbimizin gerçek maksadını elbette sadece O bilir.

Bizim yaptığımız ise bu harflerin muhtemel anlamlarını dile getirmektir. Esasında manası tükenmeyen bu harflerin “manası yoktur” veya “bunlar bilinemez” ya da “bunlar birer şifredir” gibi yaklaşımların aksine, eski âlimlerimizin görüşlerini ve bilebildiğimiz kadarıyla kanaatlerimizi dile getirmeye çalışıyoruz. Başkaları da başka görüşler ileri sürebilirler. Mühim olan nokta “tek doğru şudur” diye kestirip atmamaktır.

2. تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ “İşte şu(nlar), Kitabın ayetleridir. Sana Rabbinden indirilen gerçektir fakat insanların çoğu inanmazlar.” Bu cümlede birkaç husus üzerinde durmak istiyoruz:

a) Cümlenin başındaki تِلْكَ tilke kelimesi “bunlar” manasındaki hâülâi kelimesinden farklı olarak “şu(nlar)” şeklinde tercüme edilmelidir. Çünkü tilke kelimesi “şu” veya “o” manasındaki zâlike kelimesinin müennes yani dişil kalıbıdır.

Yüce Allah, mesajına konu edindiği bu harfleri, ilgili pasajı, bu sûreyi(4) ve elbette bütün prensiplerini el-kitâb’ın âyetleri olarak tanıtmaktadır. Harfler tek başına bir mana vermiyor gibi görünse de onların oluşturduğu kelimeler ve cümleler ilâhi mesajı ortaya koymaktadır. Böylece Yüce Allah maksadını önce Kur’ân, sonrasında ise bütün önceki ilâhi kitaplar olarak belirlemiş olmaktadır. Zaten bazı âlimlerimize göre buradaki el-kitâb kelimesinden maksat Tevrat ve İncîl’dir.(5) Bu yaklaşıma göre, âyetlerin mesajları evrensel olarak insanlık tarihini kapsamakta ve bütün ilâhi mesajların kaynak ve ruh birlikteliğini ortaya koymaktadır.

b) Âyetin وَالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ “Rabbinden sana indirilen haktır, gerçektir” kısmının benzeri ifadeler yine Ra‘d 13/19 ve Sebe’ 34/6’da geçmektedir. Yüce Allah bu cümlelerle vahyini sahiplenmekte, vahyin kaynağı noktasında ileri sürülen asılsız suçlamaları da bu vesileyle cevaplandırmaktadır. Genelde peygamberler tarihinde çeşitli suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir.

Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi kadîm peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(6) bütün peygamberlerin benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(7) Söz konusu iftiralar son vahiy olan Kur’ân ve Hz. Peygamber için “Bu, sadece uydurulmuş bir iftiradır”;(8) “Bu, eski bir uydurmadır”;(9) “Bu, aktarılan bir büyüdür”;(10) “Bu, bir beşer sözünden başka bir şey değildir”;(11) “Yoksa (Muhammed), Allah’a yalan iftira etmiştir mi diyorlar?”;(12) “Sen sadece bir iftiracısın”(13) şeklindeki cümlelerle dile getirilmişti.

Yüce Allah vahyin kaynağının kendi zatı olduğunu ve bütün insanlığa bu anlamda rehberlik ettiğini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Furkân 25/6 ve benzeri pek çok âyette verilen bilgilerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı aynı noktada buluşmaktadır. Vahyin kaynağı ve sahibi Yüce Allah’tır; bu nedenle de Hz. Peygamber’e Rabbinden indirilmiş olan bu vahiy gerçeğin ta kendisidir.

c) Tefsirimizin ilk cildinde Giriş kısmında da açıkladığımız üzere, Kur’ân’da حَقّ/ الْحَقّhakk/el-hakk kelimeleri 227 kez geçmekte, bunların bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır. Kur’ân, “gerçeği getiren ve gerçeği temsil eden” bir kitaptır.(14) Yûnus 10/32’de ifade edildiği üzere, “Hakk’tan öte geriye sapkınlık kalacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden temel değer olduğu açık bir gerçektir.

Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netlikte açıktır. Bir ismi de الْحَقّ el-hakk olan Yüce Allah, الْحَقّ el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikati bildirmeyi, gönderdiği ilâhî mesajlarla hayatı düzenlemenin önemini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır.

En‘âm 6/153’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte benim dosdoğru yolum budur; ona uyun; (sakın) başka yollara uymayın; (çünkü o yollar) sizi (Allah)’ın yolundan ayrı düşürür. (Allah) bunları size takvâ sahibi (yani duyarlı) olmanız için emretmiştir.” Demek ki Kur’ân’ın prensipleri dosdoğru yolu gösteren rehberdir. İsrâ’ 17/9’da sözü edilen “Kur’ân akvam oluşu, yani tek hakikat yoluna ulaştırıcılığı” ile Câsiye 45/29’da geçen “Kur’ân’ın gerçeği konuşması” ifadesi esasında bu hakikati göstermeyi amaçlamaktadır.

Vahyin الْحَقّ el-hakk diye isimlendirilmesi, hem vahyin adı olduğunu, hem el-hakk olan Yüce Allah’tan geldiğini, hem de içerik olarak hakkı getirdiğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’ın el-Hakk ismiyle aslında söylenmek istenen şudur: Hakka ve hakikate ulaşmanın tek yolu Kur’ân’dan geçmektedir; başka yollar birer çıkmaz sokaktır.

d) وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ “Fakat insanların çoğu inanmazlar.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönem ve çevre itibariyle Mekkelilerin çoğunluğunun iman etmediklerini beyan etmiş olmaktadır. Bu durumda âyette geçen النَّاس en-nâs kelimesini öncelikle Mekkeli müşrikler olarak yorumlayabiliriz. Ancak özellikle Yûsuf 12/103 ve 105. âyetlere bakıldığında bu ifadeyi bütün insanlar olarak anlamamızda herhangi bir sorun olmadığını da söyleyebiliriz.

Kur’ân’da inanç konularında geçen كَث۪ير kesîr ve اَكْثَر ekser kelimelerinin olumsuz içerikte yer aldığı görülmektedir. Yûsuf 12/103’te beyan edildiği üzere, “ne kadar istenirse istensin insanların çoğu inanmazlar.” Burada da müşrik muhatapların ve insanlığın çoğunun Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği ilâhi kitaba ve onun içerdiği risalet öğretilerine inanmamakta oldukları haber verilmektedir. Yûsuf 12/106’da da ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

ıı. Göklerin Direksiz Yapısı, Güneş ve Ay

اَللّٰهُ الَّذ۪ي رَفَعَ السَّمٰوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْر۪ي لِاَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْاَمْرَ يُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَآءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ “Allah gökleri görebileceğiniz direkler olmadan yükseltmiş, sonra arşa istiva etmiş, Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır. (Bunların) her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gitmektedir. (Allah) her işi yönetmekte, Rabbinizle karşılaşacağınıza kesin olarak inanmanız için ayetleri açıklamaktadır.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي رَفَعَ ellezî rafea ifadesi “yükseltendir, yükseltmiş olan(dır)”; السَّمٰوَات es-semâvâti sözcüğü “gökleri”; بِغَيْرِ عَمَدٍ bi ğayri ‘amedin ifadesi “direkler olmadan”;تَرَوْنَهَا teravnehâ fiili “onları görüyorsunuz, sizin kendilerini görebileceğiniz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اسْتَوٰى istevâ fiili “istivâ etti, hükmüne aldı, hükümran oldu, düzen verdi”;عَلَى الْعَرْشِ ‘ale’l-arşi kelimesi “Arş’a”; وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve boyun eğdirdi”; الشَّمْس eş-şems sözcüğü “Güneş’i”; وَالْقَمَرَ ve’l-kamera kelimesi “ve Ay’ı da”; كُلٌّ küllün kelimesi “hepsi”; يَجْر۪ي yecrî fiili “akar, gider, akmaktadır”;لِاَجَلٍ مُسَمًّى liecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş bir vakit için”; يُدَبِّرُ yüdebbiru fiili “düzenler”; الْاَمْر el-emra sözcüğü “işi”; يُفَصِّلُ yüfassılu fiili “açıklar”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki siz”; بِلِقَآءِ رَبِّكُمْ bilikâi rabbiküm tamlaması “sizin Rabbinize kavuşmaya”; تُوقِنُونَ tûkınûne fiili ise “kesin inanırsınız” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabına dair birtakım bilgilendirmeleri gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ الَّذ۪ي رَفَعَ السَّمٰوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا “Allah gökleri görebileceğiniz direkler olmadan yükseltmiştir.” Bir benzeri de Lokmân 31/10’da geçen bu cümlede Yüce Allah göklerin yaratılışıyla ilgili çok çarpıcı bir bilgi vermektedir. Genelde bu cümlenin tercümesi “Allah gökleri sizin de gördüğünüz üzere direksiz yükseltmiştir” şeklinde yapılmakta ve göklerin yaratılışında herhangi bir şekilde direk olmadığı beyan edilmektedir.

Bu konuda vaktiyle kaleme aldığımız bir makalede ele aldığımız konulardan biri olması itibariyle bu başlığı burada nakletmek istiyoruz.

“Kur’ân-ı Kerim’de tabiat kanunlarına işaret eden ayetlerden bir grubu da göklerin yaratılışlarıyla ilgili olanlardır. Bu tür kâinatın yapısına işaret eden ayetlerden bir bölümü Ra‘d suresinin ilk ayetleridir. Bu surenin ilk ayetinde Yüce Allah, vahiy yoluyla gönderdiği ayetlerinin yani sözlü ayetlerinin hak olduğunu ifadeden sonra ikinci ayetinde şu bilgileri vermiştir: “Allah O’dur ki, gökleri sizin görebileceğiniz direkler olmadan yükseltti. Sonra arşa istiva etti, güneşi ve ayı iradesine boyun eğdirdi: Her biri belli bir süre için akıp gitmektedir. İşi düzenler, ayetleri açıklar ki Rabbinizle karşılaşacağınıza kesin olarak inanasınız.”

“Bu ayet bir tabiat kanununa işaret etmektedir: Allah, gökleri bizim görebileceğimiz direkler olmadan yükseltmiştir. Demek ki gökleri birbirinden uzakta tutan, birbiri üstüne düşmekten koruyan bir kuvvet vardır ama biz bu kuvveti göremeyiz. Bu kuvvet, bizim görebileceğimiz bir madde değil, gözle görülmesi mümkün olmayan bir kanundur.”

“Gök cisimleri arasında bir itme gücü vardır. Her biri diğerini iter. Eğer bu cisimler arasındaki itme gücü sonsuz olsaydı, bunların birbirinden sonsuzca uzaklaşmaları gerekirdi. Oysa bunlar, birbirlerinden belli uzaklıkta bulunurlar. Öyle ise bunların birbirinden sonsuzca uzaklaşmalarını engelleyen bir karşı güç vardır. Bu güç de gök cisimleri arasındaki çekme gücüdür. Her cismin kendine özgü bir çekme gücü vardır. Yüce Allah: “Göğü tutuyor, yer üzerine düşmesini önlüyor. Ancak O’nun izniyle düşebilir”(15) ayetiyle de gök cisimleri arasındaki çekim gücüne işaret buyurmuştur.”(16)

Ayrıca Lokman 31/10’da da Yüce Allah’ın, gökleri, görebileceğimiz direkler olmadan yarattığı ifade edilmektedir. Müfessirlerimizin bazıları bu ayetlerde sözü edilen “göklerin direksiz yaratılması” konusunda farklı kanaatler ortaya koymuşlardır. Onlara göre bu ayetlerdeki “görmek” fiili, gökler anlamındaki semâvât kelimesinin bir sıfatıdır. Dolayısıyla ayetin anlamı “Allah, gökleri direksiz yarattı, nitekim siz de görüyorsunuz” şeklindedir.(17) Ayrıca bu görüş sahipleri, ayetteki terevnehâ cümlesindeki hâ zamirini Übeyy kıraatine göre terevnehû şeklinde okuyarak görüşlerine destek bulmaya çalışmışlardır.(18)

Zemahşerî’ye göre ayetteki terevnehâ cümlesindeki hâ zamiri semâvât’a gider. Bu durumda “direksiz” tabiri, göklerin herhangi bir yere dayanmadığını insanların da gördüğünü destekler durumdadır.”(19) Önemli rivâyet tefsirlerinden olan İbn Kesîr’e göre de ayette ifade edilen olay, göklerin direksiz yaratılmış oluşudur. Nitekim Hacc 22/65. ayette “Allah göğü, yerin üzerine düşmemesi için tutuyor” ifadesi de bunu desteklemektedir. Yani göklerin direksiz olarak yükseltildiği gerçeği, Cenâb-ı Hakk’ın kudretinin erişilmezliğinin bir ifadesidir.(20) Benzer ifadeler Vehbe Zuhaylî tarafından da dile getirilmiştir.(21)

İbn Cevzî de iki görüşten ilkinin, yani göklerin direksiz oluşu görüşünün daha doğru olduğunu belirtmiş,(22) Merâğî ise tek görüş olarak “direksiz yaratılma” görüşünü benimseyerek vermiştir.(23) Muhyiddîn Dervîş hâ zamirinin her iki kelimeye de gidebileceğini belirtmiştir.(24)

Taberî, göklerin direksiz yaratıldığı görüşünü benimsemiş, İbn Abbas’tan da şu bilgiyi nakletmiştir: “Yani göklerin altında yaslanacakları direkler olmadığı gibi, üstlerinde de tutunup asılacakları herhangi bir şey yoktur.”(25)

Tabâtabâî ise ayette göklerin direksiz yaratıldığı görüşü doğrultusunda izahlar yaptıktan sonra, terevnehâ cümlesinin irabını yaparken bu cümlenin ‘amed “direkler” kelimesinin sıfatı olduğunu belirtmiştir.(26)

Diğer bazı müfessirler ise ayetteki terevnehâ cümlesini “direkler” anlamındaki ‘amed kelimesinin bir sıfatı olarak kabul etmektedirler. Bu konuda İbn Abbas ve Mücahid; “Göklerin belki de direkleri vardır, ancak sizler göremiyorsunuz” tefsirini yaparlarken, İkrime’ye göre ayetin anlamı; “Siz o (gök)leri direksiz görüyorsunuz, hâlbuki onların direkleri vardır” şeklindedir. Ayrıca yine İbn Abbas’tan nakledilen başka bir rivayete göre de ayetin anlamı; “O göklerin, sizin göremeyeceğiniz direkleri vardır” şeklindedir.(27)

Zemahşerî, terevnehâ cümlesinin irabını yaparken bu cümlenin ya irabının olmadığını ya da ‘amed kelimesinin sıfatı olarak mecrûr durumunda olduğunu belirtmiş, bu ihtimale göre de ayetin manasının, “Allah, gökleri sizin görebileceğiniz direkler olmadan yarattı” şeklinde olduğunu ifade etmiş, sonuçta göklerin direklerinin bulunduğunu, ancak bunların görülemeyeceğini söylemiştir.(28)

Müfessir Kâsimî’ye göre bu ayetlerdeki terevnehâ cümlesinin hâ zamiri, ya semâvât veya ‘amed kelimelerine gider. ‘Amed kelimesine gitmesi durumunda göklerin görünmeyen direklere sahip olduğu anlaşılır ve Kâsimî’nin ifadesine göre selef (geçmiş) âlimlerden çoğu bu kanaattedir.(29)

Tefsirde önemli isimlerden İbn Abbas, Mücâhid, Hasan el-Basrî, Katâde ve diğerlerine göre terevnehâ cümlesi ‘amed “direkler”le ilgilidir. Dolayısıyla göklerin direkleri vardır, ancak görünmezler.(30) Müfessir Kurtubî de bu konuda iki görüşün bulunduğunu ifadeden sonra, göklerin direksiz yaratıldığı fakat bu direklerin görünmediği görüşünün desteği olarak, aradaki direklerin “Yüce Allah’ın gökleri ve yeri tuttuğu kudreti” olabileceği ve “bu kudretin de bizim tarafımızdan görülemeyeceği” yorumunu yapmıştır.(31)

Fahreddin Râzî, bu konudaki iki görüşü vermiş, göklerin direkli oluşunu insanların göremeyeceği, ama Allah’ın yakuttan yarattığı bir dağ olan Kaf Dağı’na dayalı olmaya bağlayanların bu görüşünün son derece basit ve değersiz olduğunu belirttikten sonra, kendisine ait olan şu görüşün en güzel yorum olduğunu ifadeyle şunları söylemiştir:

“Direk, kendisine dayanılan şeydir. Biz, o gök cisimlerinin yüksek boşlukta Allah’ın kudretiyle durduğunu delillendirmiştik. Bu durumda da göklerin direkleri, Allah’ın kudreti olmaktadır. Sonuç olarak denilir ki; Allah göğü görebileceğiniz direkler olmadan yükseltti, yani onların gerçekte direkleri var, ancak o direkler, Allah’ın kudreti, koruması, ifadesi ve onları yüksek hava boşluğunda tutmasıdır. İnsanlar bu idareyi göremez, o tutmanın nasıl olduğunu da bilemezler.”(32)

Müfessir Cevherî, söz konusu ayetlerdeki terevnehâ (görebildiğiniz) cümlesini, ‘amed “direkler” kelimesinin sıfatı olarak kabul etmiş, dolayısıyla göklerin, bizim görebileceğimiz direkler olmadan yükseltildiği görüşünü kabul etmiştir.(33)

Bize göre de bu son yorum daha isabetlidir. Çünkü eğer ayet böyle anlaşılırsa hem Arapça gramer kurallarına göre “zamir en yakın merciine (ait olabileceği yere) gider” kuralına uyulmuş olur; hem de bu ayetlerin, göklerin yaratılışındaki inceliklere işaret etmiş olduğu gerçeği anlatılmış olur.

Bu gerçeğe işaret eden ayetlerden birisi de Rahman 55/7. ayettir: “O (Allah), göğü yükseltmiş ve mizan(denge)ı koymuştur.” Bu ayette Yüce Allah, göğü yükselttiğini ve gök cisimleri arasına mizanı yani, muvazeneyi, denge kanununu koyduğunu bildiriyor. Allah, gökte ve yerde denge kurmuştur. Gök cisimleri bir ölçü ve denge ile bir uyum içinde durmaktadır.(34)

Sözün özü şudur: Yüce Allah gökleri görebileceğimiz direkler olmadan yükseltip yaratmıştır. Diğer yaklaşıma göre, göklerin direksiz yaratılmış olması mucizevî bir mahiyet arz ediyor görünse de bizim tercih ettiğimiz manaya göre Yüce Allah’ın kâinat kitabına yerleştirdiği kanunları anlamaya çalışmanın önünü açacak yaklaşımlar çok daha önemli sonuçlar vermeye müsaittir. “Direksiz gökler kabulü” de neticede doğrudur; ancak “görünmeyen direkler yaklaşımı” tabiat kitabına yazılan âyetlerin keşfine vesile olacağı için çok daha isabetli ve doğrudur.

2. ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ “Sonra arşa istiva etmiş, Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır.” Âyetin bu cümlesinde iki noktaya dikkat çekilmektedir.

a) ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ “Sonra arşa istivâ etmiştir.” A‘râf 7/54’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah’ın “Arş’a istivası” benzer şekillerde Kur’ân’da yedi yerde(35) geçmekte ve Yüce Allah’ın “Arş’ı yönetmede mutlak hükümranlık makamına kurulmasını” veya “hükümran olarak Arş’ı yaratmasını”(36) veya “hükmü altına almasını”(37) ifade etmektedir.

“Düzenlemek” anlamındaki sevvâ fiiliyle aynı kökten gelmesi nedeniyle, burada sözü edilen اسْتَوٰى istivâ eyleminin kâinattaki bütün düzenin sağlanması manasına gelmesi de mümkündür. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen عَلَى اسْتَوٰى istevâ ‘alâ ifadesi, Yüce Allah’ın Arş’a kurulduğunu, ona hükümran olduğunu ifade etse gerektir. Bu kullanım aslında hakikatini bizim bilemeyeceğimiz konulardan biridir ve bunun ne olduğunu sadece Allah’ın bileceğini idrak ve itiraf etmemiz gerekir.

b) وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ “Güneş’i ve Ay’ı (emrine) boyun eğdirmiştir.” Yüce Allah gökleri bizim görebileceğimiz direkler olmadan yükseltip Arş’ı da hükümranlığına aldığını beyan ettikten sonra, Güneş’i ve Ay’ı da emrine boyun eğdirdiğini ifade etmektedir.

Fâtır 35/13’te de zikredildiği üzere, bu bağlamda bazı âyetlerde mutlak anlamda bir boyun eğdirilişten,(38) bir kısmında mahlûkatın insanoğlunun emrine amade kılınışından,(39) bir bölümünde ise dağların, kuşların ve rüzgârların Hz. Dâvûd’un emrine verilişinden(40) söz edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesinde de Fâtır 35/13’teki gibi bir örnekleme yapılarak Güneş ve Ay zikredilmektedir.

Rahmân 55/5’te de geçtiği üzere, Kur’ân’da sıklıkla ve özellikle Güneş ve Ay’ın hatırlatılmasının çok önemli sebepleri vardır. Buna göre bu iki cismin “yılların sayısını ve hesabını öğretmede” merkezi değer oldukları ifade edilmektedir.(41) Şems sûresinin ilk iki âyetinde Güneş ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, Müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir.

Güneş’in hareketleri Müslüman’ın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir. Zekât, ramazan, hacc, kurban gibi ibadetlerin ve kıtâl (savaş), zıhâr (eşinin sırtını annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamaların zamanı ise, Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde ay takvimi esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir.

3. كُلٌّ يَجْر۪ي لِاَجَلٍ مُسَمًّى “(Bunların) her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gitmektedir.” Bu cümleye benzer başka ifadeler de Kur’ân’da yer almaktadır.(42)

Fâtır 35/13’te de belirtildiği üzere, âyetteki كُلّ küll kelimesi, öncelikle “gökler (uzay, dünya, yıldızlar, gezegenler), Güneş ve Ay” olmak üzere, burada sayılan veya sayılmayan bütün gök cisimlerini ve mahlûkatı içermektedir. Yüce Allah, kendisinin kurduğu bu kozmik sistemin sonsuz olmadığını, onu belirlediği bir süreye kadar devam edecek şekilde programladığını belirtmektedir. Yâsîn 36/38’de Güneş’in istikrarının sona erme yerinin ve zamanının “arşın altı veya kıyamet günü” olduğu Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayetlerde beyan edilmektedir.(43)

Enbiyâ’ 21/33 ve Yâsîn 36/40’ta belirtildiği gibi, gece, gündüz, Güneş, Ay vs. bütün yıldız ve gezegenler kendileri için belirlenmiş bir yörüngede hareket etmekte ve varlıklarını sürdürmektedirler. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ise bu sistemin sonsuz olmadığı, mahlûkatın bir sonunun olduğu özellikle gösterilmektedir. Mahlûkatın belirlenmiş süresinden kasıt “güneşin dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi”,(44) “göğün yarılması”,(45) “semanın derlenip toparlanması”,(46) “ay tutulup güneşin ve ayın bir araya getirilmesi”,(47) “göğün gül gibi kırmızı bir renge bürünmesi”(48) gibi Son Saat’e ve Kıyâmet Günü’ne kadarki dönemdir.

“İlâhi yasalar eşyayı ölçü ve kurala bağlar. Anlamsız ve amaçsız olan hiçbir şeyin ölçü ve kuralı olmaz. Şu halde ölçü ve kuralı reddetmek, anlam ve amaçlı yaratılışı reddetmektir. İlk iki âyet arasında kopmaz bir bağ vardır. İslam Allah’ın kâinatı yönettiği sistemin adıdır. Kâinatın yasalarını kim koymuşsa hayatın yasalarını da O koyar. Vahiy işte o yasaları beyan için inmiştir.”(49)

4. يُدَبِّرُ الْاَمْرَ يُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَآءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ “(Allah) her işi yönetmekte, Rabbinizle karşılaşacağınıza kesin olarak inanmanız için ayetleri açıklamaktadır.” Yüce Allah’ın bütün işleri idare edişiyle ilgili olarak Yûnus 10/3, 31, Secde 32/3’te de benzer ifadeler vardır. Yüce Allah yarattığı her bir şeyle irtibatını devam ettirerek bütün işleri kendisinin yönetmekte olduğunu ortaya koymaktadır. Tabir caizse iğneden ipliğe, zerreden kürreye ne varsa hepsi Rabbimizin kontrolündedir ve her bir şey varlığını O’nun müdahalesiyle sürdürmektedir.

Yüce Allah gökten yere bütün işleri idare ettiği gibi âyetlerini de açıklamaktadır. Bu âyetler hem vahyine konu edindiği okunan âyetlerdir; hem de kâinata yazdığı kanunlardır. Her iki âyetini açıklama gayesini ise “muhatapların Rablerine kavuşmaya kesin olarak inanmalarını sağlamak”tır. Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğidir.(50)

Rabbimize kavuşacağımıza kesin ve gönülden iman edişimizin hatırlatılma sebebi, tüm kâinatı yaratıp çekip çeviren ve bütün işlerle ilgilenip doğrudan hayata müdahil olan kudretin insanları mahşerde yeniden diriltmeye de gücünün yeteceğini bildirmesidir. Sûrenin indirildiği dönem düşünüldüğünde Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümünün diriltilmeye inanmadığı, bu nedenle kâinatın yaratılışının ardından diriltilmeye değinildiği anlaşılmaktadır. Bunca kâinatı yaratıp idare eden güç elbette insanları mahşerde yaratmaya da kâdirdir. Yâsin 36/81, Mü’min 40/57 ve Vâkı‘a 56/61 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur.

ııı. Yeryüzü ve Bitkilerin Çifterli Yaratılışı

وَهُوَ الَّذ۪ي مَدَّ الْاَرْضَ وَجَعَلَ ف۪يهَا رَوَاسِيَ وَاَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ ف۪يهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Yeri döşeyen, onda ağırlıklar ve ırmaklar yaratan, orada bütün meyvelerden çifter çifter var eden O’dur. Geceyi de gündüzün üzerine O örtüyor. Şüphesiz ki bunlarda düşünen bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي مَدَّ ellezî medde ifadesi “döşemiş, yaymış olan(dır), döşeyen(dir)”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yapmış, kılmış (olandır)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; رَوَاسِيَ revâsiye sözcüğü “ağırlıklar, dağlar”;وَاَنْهَارًا ve enhâran kelimesi “ve nehirler”;وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ ve min külli’s-semerâti tamlaması “ve her türlü meyveden de”; زَوْجَيْنِ zevceyni sözcüğü “iki çift, çifter”; اثْنَيْنِ isneyni kelimesi “ikişer”; يُغْشِي yuğşî fiili “kaplar”; الَّيْل el-leyle sözcüğü “geceyi”; النَّهَار en-nehâra kelimesi “gündüze”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”;لَاٰيَاتٍ leâyâtin sözcüğü “elbette deliller, ibretler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiili ise “düşünmektedirler, düşünen, tefekkür etmekte olan (toplum için)” demektir.

Burada yeryüzünün şekillendirilmesi ve gece-gündüz ilişkisi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri de Kâf 50/6’da söz konusudur. Yüce Allah, gökyüzü, Arş’a istiva, Güneş’in ve Ay’ın emrine boyun eğdirilmesi, her birinin belirlenmiş bir süreye kadar harekete devam etmesi, her işi kendisinin idare etmesi ifadelerinden sonra, bu defa konuyu “yakın”a getirmekte ve yeryüzüyle de alakalı bazı özellikleri hatırlatmaktadır.

1. وَهُوَ الَّذ۪ي مَدَّ الْاَرْضَ وَجَعَلَ ف۪يهَا رَوَاسِيَ وَاَنْهَارًا “Yeri döşeyen, onda ağırlıklar ve ırmaklar yaratan O’dur.” Yüce Allah yeryüzünü yayıp döşemesiyle ilgili olarak burada مَدَّ medde fiilini kullanmaktadır. Aynı konunun işlendiği benzer âyetlerde de aynı kökten gelen مَدَدْنَا medednâ fiili yer almaktadır.

a) Âyette geçen مَدَّ medde fiili “genişletmek, yaymak, uzatmak, döşemek” gibi anlamlar vermektedir. Hıcr 15/19 ve Kâf 50/6’da yeryüzünün uzatılıp genişletildiği ve içerisine ağırlıklar yerleştirildiği beyan edilmekte, Fussılet 41/9-10’da ise yeryüzünün dört evrede yaratılıp düzenlenmesi bağlamında, orada ağırlıkların yerleştirildiği, bereketler verildiği, besinlerinin yeryüzünün sakinlerine sunulduğu ifade edilmektedir. Demek ki yeryüzünün yapısı, medde fiilinin “bolca vermek” şeklindeki anlamı gereği bolca nimetler içerecek şekilde düzenlenmiş ve üzerinde yaşayan canlıların hizmetine sunulmuştur.

Bu ifade, bir önceki âyette yer alan “göğün görülebilir direkler olmadan yükseltilmesi”nin devamı mahiyetindedir. Göğün görülebilir direkler olmadan yükseltilmesine karşılık, yeryüzü de uzatılıp genişletilmiş, çeşitli nesnelerle adeta bir döşek gibi hazırlanmıştır.

b) وَجَعَلَ ف۪يهَا رَوَاسِيَ وَاَنْهَارًا “Orada ağırlıklar ve nehirler yarattı.” Bu cümlenin mesajına benzer bir ifade Murselât 77/27’de şu şekildedir: “Oraya (yeryüzüne) sabit, çakılı ve sarsılmayan ağırlıklar koyduk ve size tatlı sular içirdik.” Yüce Allah yeryüzünün içiyle ve üstüyle ilgili bilgiler vererek, merkezdeki ağırlıkları ve içinden çıkıp beslenen ırmakları gündeme getirmektedir. Irmakların arzın içinden çıktığının en güzel delili bu âyette geçen ve “içinde” manasına gelen ف۪يهَا fîhâ ifadesidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin verdiği mesaj hakkında Kâf 50/6 ve Murselât 77/27’de de çeşitli açıklamalar yapacağız. Burada kısaca şunu hatırlatmakla yetinelim: Âyetteki fîhâ ifadesi revâsî denilen “ağırlıklar”ın yeryüzünün üzerine değil de, içerisine yerleştirilenler olduğunu göstermektedir. Buna göre revâsî kelimesinin -genelde kabul edildiği üzere- fiziksel anlamda “dağlar” değil de, “ağırlıklar” şeklinde anlaşılması daha doğru olsa gerektir.

Nâzi‘ât 79/32’de de yer aldığı üzere, dağların yeryüzüne yerleştirilmesinden söz edildiğinde fiil olarak ersâ, “dağlar” manası için de el-cibâl kelimesi tercih edilmiştir. Her iki kullanımın birtakım farklı mesajlar içermesi gerektiği fikrinden hareketle, biz جَعَلَ ce’ale fiilinin ersâ fiilinden farklı bir işlem için kullanılmış olduğunu düşünmekteyiz. Bu nedenle, maksadın yeryüzünde dağların yaratılmasının değil, yerin içerisinde çekirdek tabakasına ağırlıkların yerleştirilmesi olduğu kanaatindeyiz.

Fussılet 41/10’da yeryüzünün fevkinden, yani üzerinden de revâsî denilen ağırlıkların yerleştirildiği beyan edilmektedir. Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde şunu söyleyebiliriz: Yüce Allah yeryüzünün üzerinde, özellikle kutup bölgelerinde veya atmosfer tabakaları bağlamında çekim kuvvetlerini yarattığı gibi, çekirdek kısmının içine de ağır metaller yerleştirmiştir. Böylece üstten yerleştirilen baskılar sayesinde yeryüzünün dengede olması ve üzerindeki nesnelerin savrulması engellenmekte, içine yerleştirilen ağır metaller sayesinde de yerçekimi kanunu sistemleştirilmiş olmaktadır.

2. وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ ف۪يهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ “Orada bütün meyvelerden çifter çifter var etmiştir. Geceyi de gündüzün üzerine O örtüyor. Şüphesiz ki bunlarda düşünen bir toplum için dersler vardır.” Bu ifadede iki konu gündeme getirilmektedir.

a) وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ ف۪يهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ “Orada bütün meyvelerden çifter çifter var etmiştir.” Bu cümlenin bir benzeri de Kâf 50/6’da şu mealdedir: “Orada her tür çiftten güzel (bitkiler) yetiştirdik.” Söz konusu âyette “sevimli, güzel çift” manasında بَه۪يج زَوْج zevc-i behîc tamlaması kullanılmışken, burada “ikili çiftler, çifter çifter” manasındaki زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ zevceyni isneyni ifadesi tercih edilmiştir. Demek ki, Yüce Allah yeryüzünde gözleri ve gönülleri huzurlu kılan her çeşitten çok güzel çiftler yaratmış, onları adeta yeryüzünün süsü olarak var etmiştir.

Zâriyât 51/49’da beyan edildiği gibi, her şeyden çiftler yaratılmıştır. Ayrıca Yâsîn 36/35’te geçtiği üzere topraktan, insanlardan ve henüz insanoğlunun bilemediği varlıklardan oluşan bütün çiftleri de Yüce Allah yaratmıştır. Yaratılan bütün çiftler elbette O’nun eseridir ve bütün bunlar çok da güzeldir.

Âyette sözü edilen “iki çift” ifadesi evrendeki bütün mahlükatı içerecek şekilde “tatlı-ekşi, sıcak-soğuk, beyaz-siyah, büyük-küçük” gibi farklılıklar bağlamında anlaşılabileceği gibi(51) bunun ürünlerin yaratılmasındaki “pozitif ve negatif” veya “erkek ve dişi” hücreler olma ihtimali de yüksektir. Zira Hıcr 15/22’de rüzgârların aşılayıcı oluşundan söz edilmesiyle de dikkat çekilen husus bu olsa gerektir. Rüzgârlar erkek ve dişi hücrelerin birbiriyle buluşması için son derece önemli bir işlev görürler. Adına “sporla üreme” denilen olay işte budur.

b) يُغْشِي الَّيْلَ النَّهَارَ “Geceyi de gündüzün üzerine O örtüyor.” Bu ifadenin bir benzeri de A‘râf 7/54’tedir. Konuyla ilgili gerekli açıklamaları orada yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatalım: Yüce Allah göklerin şekillendirilmesinin ardından yeryüzünü de düzenlediğini, orada çifterli ürünler var ettiğini beyan etmiş, sonrasında ise gece-gündüz ilişkisine değinerek hayata her an müdahil olduğunu göstermiştir. Gece ile gündüzün birbirini takip eden ilişkisi olmasaydı yeryüzünde canlı hayat devam edemeyeceği gibi, bitkiler âleminin de varlık kazanması mümkün olmazdı.

3. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Şüphesiz ki bunlarda düşünen bir toplum için dersler vardır.” Buna benzer ifadeler âyeh veya âyât kalıplarında çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(52) Yüce Allah sûrenin bu ilk âyetlerinde dile getirdiği hususları tefekkür için bir vesile olarak sunduğunu beyan etmektedir.

Hacc 22/5’te dile getirildiği gibi, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yöneltilen en önemli karşı delil, kâinat kitabından sunulan bu tür bilgilerdir. Gözünün önünde sayısızca gerçekleşen bu değişim ve dönüşümler, aklını kullanmak isteyenler için çok önemli dersler ve ibretler içermektedir. Makro ve mikro âlemdeki bu değişim ve dönüşümler, mevcut sistemin de bir gün değişeceğini ve yerini yeni bir sisteme terk edeceğini göstermektedir.

Söylemek istediğimiz şudur: Yüce Allah göklerin ve ebetteki gök cisimlerinin yaratılışı ile yeryüzünün ve içindeki yapının şekillendirilmesinden söz ederken, hem makro âlemde hem mikro âlemde, hem uzak âlemde, hem yakın âlemde yarattığı şeylerle ilgili üç temel bilgi vermekte ve muhatapların bu noktalarda kâinat kitabını iyice gözlemlemelerini kendilerinden istemektedir. Bu sayede bir taraftan kâinatı tanıtmayı amaçlamakta, diğer taraftan da âhirete inanmayan müşriklere ve kâfirlere bunun mutlak surette gerçekleşeceğini çeşitli örneklerle göstermektedir.

ıv. Kıtalar ve Çeşit Çeşit Ürünler

وَفِي الْاَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ اَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخ۪يلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقٰى بِمَآءٍ وَاحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلٰى بَعْضٍ فِي الْاُكُلِ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Yeryüzünde birbirine komşu kıtalar, üzüm bağları, ekinler, bir kökten ve çeşitli köklerden dallanmış (çatallı ve çatalsız) hurma ağaçları vardır. Bunların hepsi bir su ile sulanır. Yemişlerinde onların bir kısmını bir kısmına farklı kılarız. İşte bunlarda, akıl eden bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki وَفِي الْاَرْضِ ve fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzünde vardır”; قِطَع kıta‘un kelimesi “kıtalar”; مُتَجَاوِرَات mütecâvirâtün sözcüğü “birbirine yakın, komşu”; وَجَنَّاتٌ ve cennâtün kelimesi “ve bahçeler”; مِنْ اَعْنَابٍ min a‘nâbin sözcüğü “üzüm bağlarından”; وَزَرْعٌ ve zer‘un kelimesi “ve tarım ürünü”; وَنَخ۪يلٌ ve nahîlün sözcüğü “ve hurma”; صِنْوَانٌ sınvânun kelimesi “çatallı”; وَغَيْرُ صِنْوَان ve ğayru sınvânin ifadesi “ve çatalsız”; يُسْقٰى yüskâ edilgen fiili “sulanmaktadır”;بِمَآءٍ وَاحِدٍ bimâin vâhıdin tamlaması “aynı su ile, aynı yağmur ile”; وَنُفَضِّلُ ve nufeddılü fiili “ve üstün kılarız, farklı yaparız”; بَعْضَهَا ba‘dahâ tamlaması “onun bir kısmını”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına”; فِي الْاُكُلِ fi’l-üküli ifadesi “yemekte, gıdada, tatta, lezzette”;اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin sözcüğü “deliller, ibretler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْقِلُونَ ya‘kılûne fiili ise “akletmektedirler, akleden (bir topluluk için)” demektir.

Burada önceki âyetteki mesajın devamı niteliğinde yeryüzü ve üzerindeki bitkiler ve ürün çeşitliliği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzerleri bağlamında En‘âm 6/99, 141; Nahl 16/10-11, 13; Fâtır 35/27 ve Zümer 39/21’i de hatırlamak gerekmektedir.

1. وَفِي الْاَرْضِ قِطَعٌ مُتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ اَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخ۪يلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقٰى بِمَآءٍ وَاحِدٍ “Yeryüzünde birbirine komşu kıtalar, üzüm bağları, ekinler, bir kökten ve çeşitli köklerden dallanmış (çatallı ve çatalsız) hurma ağaçları vardır. Bunların hepsi bir su ile sulanır. Yemişlerinde onların bir kısmını bir kısmına farklı kılarız. İşte bunlarda, akıl eden bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah yeryüzünde birbirine yakın kıtalar yarattığını, üzüm bağları, tarım (tahıl) tarlaları, çatallı ve çatalsız hurmalıklar var ettiğini, bütün bunların farklılıklarına rağmen hepsinin tek bir kaynak ile sulandığını beyan etmektedir.

Âyetteki مُتَجَاوِرَات mütecâvirât kelimesi bir taraftan kıtaların yakınlığını ifade ederken, diğer taraftan kıtaların toprak, bitki örtüsü, doğal zenginlik ve renk konularında birbirinden farklı olduğu manasını da içermektedir.(53) Nitekim devam eden cümlelerde üzüm bağları, tahıl tarlaları, çatallı ve çatalsız köklerden gelen hurmalıkların zikredilmesi bu farklılıkların birer göstergesidir. Burada hurmalarla ilişkilendirilen صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ ifadesi “bir kökten ve çeşitli köklerden dallanmış”, yani “çatallı ve çatalsız” demektir.

Cümlenin sonundaki “Bir suyla sulanması” ifadesi ilâhi kudretin bir başka delilidir. Kesretteki vahdetin en güzel örneklerinden birisi de budur. Aynı su, hatta aynı toprak, aynı Güneş, aynı hava ancak birbirinden farklı sayısız toprak ürünü Yüce Allah’ın erişilmez gücünün bir göstergesi olarak sunulmaktadır. Nahl 16/8, Ra‘d 13/3, Yâsîn 36/36 ve Zâriyât 51/49’da da beyan edildiği gibi, Yüce Allah bitkilerden, insanlardan ve henüz insanların bilemediği şeylerden çiftler yaratmaya devam etmekte, kudretini göstermekte, insanların bu büyük güç karşısında acziyetlerini itiraf edip O’nun mutlak kudretine boyun bükmelerini istemektedir.

2. وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلٰى بَعْضٍ فِي الْاُكُلِ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Yemişlerinde onların bir kısmını bir kısmına farklı kılarız. İşte bunlarda, akıl eden bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah aynı toprak ve aynı suyla beslenmesine rağmen, toprak ürünlerinin lezzet, tat, renk, boyut, vitamin vs. hususlarda birbirinden farklı olduğunu beyan etmektedir.

Yemişlerin birbirinden tafdîli birbirlerinden “üstün” olduklarını değil, farklı olduklarını göstermektedir. Zira meyvelerin veya toprak ürünlerinin biri diğerinden daha üstün, daha faziletli ya da daha hayırlı olmazlar. Onlar Yüce Allah’ın yarattığı özellikler noktasından birbirinden farklıdır; farklı oldukları noktalarda da birbirinden üstün olarak tanıtılabilirler. Farklılık üstünlük olsa da mahiyet ve yaratılış olarak biri diğerinden daha faziletli filan olmazlar.

Yüce Allah ele aldığı bu konuda aklını çalıştırmak isteyenler için nice nice deliller bulunduğunu beyan etmektedir. Ölü topraktan ürün çıkartılması bir anlamda bu hayatın tek olmadığını, bir sonraki mahşer hayatının da kaçınılmaz olduğunu göstermektedir. Nitekim bir sonraki âyette Mekkeli müşriklerin öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edip onunla alay etmeleri de bu yaklaşımın doğru olduğunun bir delilidir.

b) Kâfirlerin Olumsuz Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 5-7. âyetlerinde kafirlerin öldükten sonra diriltilmeyle ilgili inkârlarına şaşmak gerektiğini, mahşerde boyunlarında halkalar bulunacağını ve ateşe atılacaklarını şu şekilde haber vermektedir: “Eğer (kâfirlerin seni yalanlamalarına) şaşıyorsan, asıl şaşılacak şey, onların ‘Biz toprak olduğumuz zaman yeni bir yaratılışta mı olacağız?’ demeleridir. İşte onlar, Rablerini inkâr edenlerdir; işte onlar (kıyamet gününde) boyunlarında halkalar bulunanlardır. Onlar ateş ehlidir. Onlar orada ebedî kalacaklardır!”

Ardından, önceki örneklere rağmen kötülük ve azabı acele istediklerini, oysa insanların zulümlerine rağmen kendisinin mağfiret sahibi olduğunu, ancak azabının da şiddetli olduğunu beyan etmektedir. Daha sonra kafirlerin mucize isteklerine cevap vermekte, ancak peygamberin görevinin sadece ve sadece uyarıcılık olduğunu bildirmektedir.

ı. İnkar ve Küfrün Sonu

وَاِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ ءَاِذَا كُنَّا تُرَابًا ءَاِنَّا لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَاُو۬لٰٓئِكَ الْاَغْلَالُ ف۪يٓ اَعْنَاقِهِمْ وَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “(Kâfirlerin seni yalanlamalarına) şaşıyorsan, asıl şaşılacak şey, onların ‘Biz toprak olduğumuz zaman yeni bir yaratılışta mı olacağız!’ demeleridir. İşte onlar, Rablerini inkâr edenlerdir; işte onlar (kıyamet gününde) boyunlarında halkalar bulunanlardır. İşte onlar ateş halkıdır. Onlar orada ebedî kalacaklardır!”

Âyettekiوَاِنْ تَعْجَبْ ve in ta‘ceb fiili “ve eğer şaşacaksan”; فَعَجَبٌ fe ‘acebun kelimesi “şaşkınlıktır (şudur)”; قَوْلُهُمْ kavlühum tamlaması “onların (şu) sözleri”;ءَاِذَا كُنَّا eiza künnâ sorusu “biz mi (şöyle) olduğumuz zaman”; تُرَابًا türâben kelimesi “toprak”;ءَاِنَّا einnâ sorusu “biz (şöyle) mi”; لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ lefî halkın cedîdin sorusu “yeni bir yaratık şeklinde mi (diriltileceğiz)”; اُو۬لٰٓئِك ülâike kelimesi “onlar”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlar(dır), inkâr edenler(dir)”; بِرَبِّهِمْ birabbihim ifadesi “onların kendi Rabbini”;وَاُو۬لٰٓئِكَ ve ülâike kelimesi “yine onlar”; الْاَغْلَال el-ağlâlü kelimesi “halkalar, tasmalar”; ۪ف۪يٓ اَعْنَاقِهِمْfî a‘nâkıhim ifadesi “onların boyunlarında(dır)”;وَاُو۬لٰٓئِكَ ve ülâike kelimesi “ve yine onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “cehennem halkıdır, cehennemlikler(dir)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcılar(dır)” demektir.

Burada kâfirlerin diriltilmeyle ilgili sözleri ve bunun sonucunda yaşayacakları akıbet gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ ءَاِذَا كُنَّا تُرَابًا ءَاِنَّا لَف۪ي خَلْقٍ جَد۪يدٍ “(Kâfirlerin seni yalanlamalarına) şaşıyorsan, asıl şaşılacak şey, onların ‘Biz toprak olduğumuz zaman yeni bir yaratılışta mı olacağız!’ demeleridir.” Yüce Allah kâfirlerin bazı noktalardaki şaşkınlıklarını bizlere hatırlatmaktadır. Bu noktada içlerinden peygamber çıkarılmasına,(54) vahye(55) ve Yüce Allah’ın kudretine(56) şaştıkları beyan edilmektedir.

Kâf 50/3 ve 15’te mahşerde yeni bir yaratılışla diriltilmeyi inkâr konusunu detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek, onların mutlak anlamda kendisini reddetmelerinin değil, toprak olduktan sonra yeni bir yaratılışla diriltilmelerinin şaşılacak bir şey olduğunu hatırlatmaktadır.

İsrâ’ 17/49, 98’de “kemik ve ufalanmış toprak”, Yâsîn 36/78 ve Nâzi‘ât 79/11’de “çürümüş kemikler”, Ra‘d 13/5, Mü’minûn 23/35, 82, Neml 27/67, Sâffât 37/16, 53, Kâf 50/3 ve Vâkı‘a 56/47’de “toprak”, “toprak ve kemik” gibi ifadeler kullanılan bu konuda Sebe’ 34/7’de bu anlamların hepsini içerecek şekilde “çürüyüp paramparça olmak” beyanı geçmektedir. Bütün inkarcıların bu konudaki maksatları öldükten sonra diriltilmenin imkansız olduğunu ortaya koymak istemeleridir.

Sûrenin ilk kısmından itibaren ele aldığı “göklerin görülebilir direkler olmadan yaratılması”, “Arş’a istivası”, “Güneş’in ve Ay’ın emre amade kılınması”, “yeryüzünün döşenmesi”, “içine ağırlıklar ve ırmaklar konulması”, “her üründen çifterli yaratılması”, “birbirine yakın kıtaların, üzüm bağlarının, tarım ürünlerinin, çatallı çatalsız hurmalıkların var edilmesi”, “aynı kaynaktan sulanmalarına rağmen bunca çeşitliliğin yaratılması” gibi her biri olağanüstü olan bunca hakikati düşünmeyen aklın öldükten sonra diriltilmeye inanmaması gerçekten şaşılacak bir çarpıklıktır.(57)

Rabbimiz Hz. Peygamber’e hitaben Yüce Allah’ın bunca kudret göstergelerine rağmen, o müşriklerin hâlâ puta tapmasına şaşmasını değil, asıl olarak diriltilmeye inanmamalarına şaşması gerektiğini vurgulamaktadır. Mü’min 40/57’de de belirtildiği gibi, bunca büyük sistemlerin yaratılması çok daha büyük ve zor olmasına rağmen, insanların mahşerde diriltilmesi son derece kolaydır. İşte müşriklerin bu inkârı asıl şaşılacak şeydir, vesselâm.

Müşriklerin inkârlarının sebebi ve bunun akıbeti ise devam eden cümlelerle ele alınmaktadır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ “İşte onlar, Rablerini inkâr edenlerdir.” Yüce Allah inkârcıların durumu hakkında “ilk özellik” olarak Rablerine karşı fıtratlarındaki imanlarını örtmelerini dile getirmektedir. Küfr, bir şeyin üzerini “örtmek” manasına geldiği için, burada sözü edilen küfür inkârcıların fıtratlarını örtmeleri olarak yorumlanmalıdır. Şems 91/8 ve Hucürât 49/7’da verilen bilgiler onların fıtratlarına ilham edilen takvâyı ve kalplerde imanın süslendiği gerçeğini örttüğünün açık göstergesidir.

Bilindiği kadarıyla Mekkeli müşrikler aslında Yüce Allah’a inanmalarına rağmen burada inkârcı olarak tanıtıldıkları önemli bir konudur. Âyette böyle bir konunun gündeme getirilmesinin muhtemel sebebi, Yüce Allah’ın yaratma, idare etme ve yeniden diriltmeye dair kudretini kabul etmemenin bizzat O’nu reddetmek manasına alınmasıdır. Rabbimizin bir sıfatını inkâr O’nu bütünüyle inkâr olarak kabul edilmektedir. Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de imanın parçalanmayıp bütüncül olması gerektiğiyle ilgili bilgi de bu noktada hatırlanmalıdır.

Âyetteki كَفَرُوا keferû fiiline “nankörlük yapmak” manası verilince bu defa maksat inandıkları Allah’ın hayata ve ölüm sonrasına dair verdiği bilgilere itibar etmemeleri söz konusu ediliyor demektir. Her iki yaklaşım da doğrudur; ancak biz ilkini tercih ederek yorumlamaya çalıştık.

3. وَاُو۬لٰٓئِكَ الْاَغْلَالُ ف۪يٓ اَعْنَاقِهِمْ “İşte onlar (kıyamet gününde) boyunlarında halkalar bulunanlardır.” Yüce Allah inkârcıların inkâr sebepleri bağlamında “ikinci özellik” olarak boyunlarındaki halkaları, bir anlamda tasmaları zikretmektedir.

Yâsîn 36/8’de zikredildiği üzere “boyunlardaki halkalar” ifadesini iki türlü yorumlayabiliriz. İlki bu tasmaların dünya hayatı için bir mecaz oluşudur. A‘râf 7/157’de de geçtiği gibi, bu tür halkalar inkârcıların kendilerini şartlandırmaları, öyle bir psikolojiye sahip olmalarıdır. Bu durumda söz konusu şartlanmışlık inkârcıların inkârlarının ikinci sebebi olarak görülebilir.

Eğer halkaları mahşerle ilgili görürsek, bu durumda maksat hakikat anlamında “demir halkalar, tasmalar” şeklinde azabın bir parçası olarak görülebilir.(58) Mü’min 40/71, Hâkka 69/32 ve İnsân 75/4’te de yer aldığı gibi, bu tür ifadeler bir tehdit unsuru olarak sunuluyor demektir.(59) Âyetin sonundaki ifadeler de bu yaklaşımın delili olarak görülebilir.

4. وَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İşte onlar ateş halkıdır. Onlar orada ebedî kalacaklardır!” Yüce Allah inkârcılığın mahşerdeki sonucunu işte bu cümlede vermekte ve böylelerinin cehennemlik olduklarını ve orada ebedî olarak kalacaklarını beyan etmektedir.

ıı. Azapta Acelecilik ve Yüce Allah’ın Uygulaması

وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلَاتُ وَاِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلٰى ظُلْمِهِمْ وَاِنَّ رَبَّكَ لَشَد۪يدُ الْعِقَابِ “(Müşrikler) senden, iyilikten önce kötülüğü acele istiyorlar. (Oysa) onlardan önce nice örnekler geçmiştir. Şüphesiz ki haksızlıklarına rağmen Rabbin insanlar için bağışlama sahibidir. Şüphesiz ki Rabbinin azabı da çok şiddetlidir.”

Âyetteki وَيَسْتَعْجِلُونَكَ ve yesta‘cilûneke fiili “ve seninle ilgili, senden acele istiyorlar”; بِالسَّيِّئَةِ bi’s-seyyieti kelimesi “kötülüğü, kötülükle ilgili”; قَبْلَ الْحَسَنَةِ kable’l-haseneti ifadesi “iyilikten önce”; وَقَدْ خَلَتْ ve kad halet fiili “elbett geçmişti”; مِنْ قَبْلِهِم min kablihim ifadesi “onlardan önce”; الْمَثُلَات el-mesülâtü sözcüğü “örnekler”; وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; لَذُو مَغْفِرَةٍ lezû mağfiratin ifadesi “bağışlama sahibi(dir)”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanları, insanlar için”; عَلٰى ظُلْمِهِمْ ‘alâ zulmihim ifadesi “onların haksızlıklarına rağmen”;وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke ifadesi “ve yine muhakkak ki senin Rabbin”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâb tamlaması ise “azab şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada müşriklerin acele azap istekleri ve buna karşılık Yüce Allah’ın iki sıfatından söz edilmektedir.

1. وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ وَقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلَاتُ “(Müşrikler) senden, iyilikten önce kötülüğü acele istiyorlar. (Oysa) onlardan önce nice örnekler geçmiştir.” Yüce Allah müşriklerin daha önce yaşanmış pek çok örneğe rağmen, Hz. Peygamber’den aceleyle azap istediklerini haber vererek onların alaycılıklarını dile getirmektedir. Benzer isteklerde bulunduklarını çeşitli âyetlerden öğrenmekteyiz.(60) Enfâl 8/32’de “Ey Allah’ım! Eğer bu senin katından gelen bir gerçek ise üzerimize gökten taş yağdır veya bize elem verici bir azap getir” dedikleri de haber verilmektedir. Yüce Allah onların bu isteklerini yersiz bularak benzer şekilde davranan önceki nesillerden pek çok örneğin yaşandığını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçenالْمَثُلَات el-mesülât kelimesi “misaller, örnekler” demektir. Bu kelimenin tekili olan müsleh sözcüğü “ukubet, ceza, cezalandırılan kişide iz bırakan şey, bedende kalan çirkin bir iz, utanç verici ve hiç gitmeyen iz” gibi manalara gelmektedir. Başka bazı âlimlerimiz ise bunun misl kelimesinden geldiğini ve “benzer, örnek” manası verdiğini belirtmişlerdir.(61)

Yüce Allah, müşriklerin bu yersiz isteklerine karşılık olarak Yûnus 10/11, Nahl 16/61 ve Fâtır 35/45’te eğer acele istediklerine veya yaptıkları yanlışlıklara hemen karşılık verilseydi aralarında hükmün verilip hak ettikleri azaba çarptırılmış olacaklarını bildirmektedir. Esasında müşriklerin istediği acele azabın Hz. Peygamber’in yanında veya kontrolünde bulunmadığı En‘âm 6/57-58’de beyan edilmektedir. Müşriklerin inkâr ve alaycılıklarından adeta bıkan Hz. Peygamber’in onlarla ilgili acele bir azap isteğinde bulunmaması gerektiği kendisine emredilmektedir.(62) Nihayet ateş azabıyla karşılaşacakları gün kendilerine “İşte şimdi acele istediğiniz şey” denileceği beyan edilmektedir.(63)

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلٰى ظُلْمِهِمْ “Şüphesiz ki haksızlıklarına rağmen Rabbin insanlar için bağışlama sahibidir.” Yüce Allah onların çeşitli zulümler işlemelerine rağmen, istedikleri türden azabı aceleyle vermeyerek kendilerine acıdığını, belki bağışlanmayı hak edecek bir tutum değişikliği içerisine girebileceklerini belirtmek istemektedir. İnsanların zulümlerinden kasıt, inanmamakla öncelikle kendilerine yaptıkları haksızlıktır.

İnançta tevhid adalettir; şirk ve inkâr ise zulümdür. İşte inkârcılar inanmayarak kendilerine zulmetmiş oluyorlar. Buna rağmen kendileri için tevbe kapısı açık bırakılmaktadır. Rabbimiz eğer bu inkârcılar vazgeçip imanı tercih ederlerse onları bağışlayabileceğini âyette hatırlatmaktadır. Kur’ân’da 28 kez(64) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(65)

Kâfirlere acele azap edilmemesinin bir sebebi, kendilerine tevbe edebilecek bir zaman tanınması olabilir. Bu durumda inkârcı kişi bir süre sonra tevbe edebilir, sonuçta Allah’ın mağfiretine mazhar olabilir. İnsanlar bugün veya burada inanmasalar da yarın veya başka bir yerde inanabilirler. Bu nedenle, onlara zaman tanınması gerektiği ilâhi bir prensiptir. Bu konuyu Târık 86/17’de geniş bir şekilde alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

3. وَاِنَّ رَبَّكَ لَشَد۪يدُ الْعِقَابِ “Şüphesiz ki Rabbinin azabı da çok şiddetlidir.” Bu cümleye benzer ifadeler Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ve benzer içeriklerde yer almaktadır.(66) Kendilerine zaman tanınmasına ve çeşitli fırsatlar verilmesine rağmen, şerden vazgeçmeyip inkârda ısrarcılık yaparlarsa bu defa da Yüce Allah’ın azabının son derece şiddetli olduğu kendilerine ve bütün insanlara hatırlatılmaktadır.

ııı. Delil Beklentisi ve Risaletin Ana Amacı

وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ اِنَّمَآ اَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ “Kâfir olanlar diyorlar ki: ‘Ona Rabbinden bir ayet (mucize) indirilseydi ya!’ (Oysa) sen sadece bir uyarıcısın; her toplumun da bir rehberi vardır.”

Âyettekiوَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve (şöyle) der, diyor”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişiler, kafir olanlar”; لَوْلَآ اُنْزِلَ levlâ ünzile ifadesi “indirilseydi ya”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اٰيَة âyetün kelimesi “bir delil, ayet”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; اِنَّمَآ اَنْتَ innemâ ente zamiri “sen sadece ve sadece (şusun)”; مُنْذِر münzirun kelimesi “uyarıcı(sın)”;وَلِكُلِّ قَوْمٍ ve likülli kavmin tamlaması “ve her kavim için vardır”; هَاد hâdin sözcüğü ise “hidayete çağıran” demektir.

Burada kafirlerin âyet/delil isteği ve onlara verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ “Kâfir olanlar diyorlar ki: Ona Rabbinden bir ayet (mucize) indirilseydi ya!” Müşriklerin mucize beklentisi konusunu En‘âm 6/8’de ele almıştık. Ayrıca Furkân 25/4-5 ve Müddessir 74/52’de bu konuyu geniş bir şekilde ele alacağımız için, burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kafirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(67) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi, “melek”, Hûd 11/12’de ise “bir hazine” indirilmesi yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı ve imkansız istekleri dile getirilmektedir.

A‘râf 7/203’te de beyan edildiği gibi, bu isteğin cevabını bizzat Yüce Allah şu şekilde vermekte veya verdirmektedir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir (istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa, bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım).” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9, Necm 53/3-4 gibi pek çok âyette Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bu hakikate tâbi olduğu, onun herhangi bir uydurmasının söz konusu olmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Bu durumda Hz. Peygamber’den herhangi bir delil getirmesini istemelerinin hiçbir anlamının olmadığı, çünkü onun vahye tâbi olmaktan başka bir durumunun bulunmadığı ortaya konulmaktadır. Yûnus 10/20, Ra‘d 13/7, 27 ve ‘Ankebût 29/50-51’de de vurgulanan husus budur.

Yüce Allah kafirlerin Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili delil isteğinde bulunduklarını beyan etmektedir. Yeni delil aramanın bir anlamının bulunmadığı, ‘Ankebût 29/50-51’de belirtildiği gibi “Kur’ân’ın bu konuda yeterli olduğu” hatırlatılmaktadır. Âyetler mealen şu şekildedir: “Ona Rabbinden (başkaca) deliller (mucizeler) indirilmeli değil miydi? derler. De ki: Deliller (mucizeler) ancak Allah’ın katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunup aktarılmakta olan Kitab’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahmet ve ibret vardır.” Bu âyette sıra dışı delil olaak Kur’ân’ın yeterli olduğu, başka arayışların anlamsız olduğu bildirilmektedir.

Yûnus 10/15-16’da da belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’den vahyi değiştirmesi veya başka bir Kur’ân getirmesi istediğinde bunu yapmasının mümkün olmadığı şu şekilde beyan edilmektedir: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okumazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?” İşte gerek mucize istekleri, gerekse vahiy ile ilgili ortaya konulan talepler bu âyette ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in böyle bir şeyi yapmasının imkansız olduğu beyan edilmektedir.

Bu noktada verilen bir başka cevap ise İsrâ’ 17/59’da şöyledir: “Bizi, deliller (mucizeler) göndermekten alıkoyan tek şey, öncekilerin onları yalanlamış olmasıdır. Nitekim Semûd kavmine de aydınlatıcı ve ibretlerle dolu bir delil (mucize) olmak üzere bir dişi deve vermiştik. Onlar ise, (bu deveyi boğazladıkları için) zalim oldular. Oysa biz, âyetleri ancak korkutmak için göndeririz.” Âyette de belirtildiği gibi, öncekilerin yalanlamış olması yeni deliller ve mucizeler gönderilmemesinin bir başka nedeni olarak beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise kafirlerin delil isteklerinin cevabı şu şekilde verilmektedir:

2. اِنَّمَآ اَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ “(Oysa) sen sadece bir uyarıcısın; her toplumun da bir rehberi vardır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in göreviyle ilgili olarak sadece ve sadece bir uyarcı olduğunu beyan etmektedir. Cümlenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı bu anlamı veren vurgu edatıdır.

a) اِنَّمَآ اَنْتَ مُنْذِرٌ “Sen sadece bir uyarıcısın.” Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında kullanılan nezîr veya nüzür kelimeleri peygamberler için tercih edilen sözcüklerdendir. Bu nedenle, isim olarak Kur’ân’da nezîr, nüzur ve münzir/münzirîne kalıplarında geçen bu kelimenin Hz. Peygamber(68) ve diğer peygamberler(69) için kullanıldığını beyan etmeliyiz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مُنْذِر münzir kelimesinin “tebliğ edici, uyarıcı ve korkutucu” anlamlarının yanında bir de “kendini görevine adayan kişi” manası vardır. Demek ki peygamberlik bir adanmışlık kurumudur ve peygamber kendilerini görevlerine adayan kişilerdir.

b) وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ “Her toplumun bir rehberi vardır.” Âyetin bu cümlesi ise Yüce Allah’ın insanlığı davetçisiz bırakmadığının delillerinden biridir. Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vermekte,(70) peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmektedir. Her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da beyan edilmektedir. Risâlet öğretilerine ulaşamayan, bir anlamda vahyî bilgilerden haberdar olamayanlara azap edilmeyeceği ise bir başka gerçektir.(71)

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre yorumunu yapmakta olduğumuz Ra‘d 13/7’de, ayrıca En‘âm 6/42, Yûnus 10/47, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/6 gibi âyetlerde “Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı” bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(72)

Her peygamberin olduğu gibi(73) Hz. Muhammed’in risalet alanı da önce yakın akrabasını,(74) ardından kavmini,(75) mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(76) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(77) ulaşabildiği herkesi(78) ve sonuçta bütün insanları(79) uyarması şeklinde belirlenmektedir. Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir.(80) Dolayısıyla Şu‘arâ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîn “yakın akraba” ve Yâsîn 36/6’daki kavm kelimesine takılarak, Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XIII, 91. 2 - Râzî, age., XIV, 14-15.
• 3 - Râzî, age., XVIII, 230.
• 4 - Zemahşerî, age., II, 278. 5 - Taberî, age., XIII, 92.
• 6 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 7 - Yâsîn 36/15. 8 - Sebe’ 34/43. 9 - Ahkâf 46/11. 10 - Müddessir 74/24. 11 - Müddessir 74/25. 12 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Secde 32/3; Şûrâ 42/24. 13 - Nahl 16/101.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Müddessir 74/24 Müddessir 74/25 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Secde 32/3 Şûrâ 42/24 Nahl 16/101
• 14 - Hakk, el-Hakk kelimesinin “hak, hakikat, gerçek” anlamında Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı örnek âyetler için bk. Nisâ’ 4/122, 151; En‘âm 6/5, 62, 73; A‘râf 7/44; Enfâl 8/4, 74; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 31, 53, 103; Yûsuf 12/100; Ra‘d 13/1; Hıcr 15/85; Nahl 16/38; Kehf 18/17, 98; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/71; Rûm 30/47; Lokmân 31/9; Sâffât 37/37; Zuhruf 43/30; ...
  • Nisâ 4/122 Nisâ 4/151 En‘âm 6/5 En‘âm 6/62 En‘âm 6/73 A‘râf 7/44 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/31 Yûnus 10/53 Yûnus 10/103 Yûsuf 12/100 Ra‘d 13/1 Hicr 15/85 Nahl 16/38 Kehf 18/17 Kehf 18/98 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/71 Rûm 30/47 Lokmân 31/9 Sâffât 37/37 Zuhruf 43/30
• 15 - Hacc 22/65. 16 - Ateş, Tefsîr, IV, 452.
  • Hacc 22/65
• 17 - Taberî, age., XXI, 65. 18 - Zemahşerî, age., II, 492. 19 - Zemahşerî, age., III, 477. 20 - İbnKesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, II, 499. 21 - Zuhaylî, et-Tefsîru’l-Münîr, XIII, 103.
• 22 - İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, IV, 231. 23 - Merâğî, Tefsîr, V, 63. 24 - Dervîş, Muhyiddîn, İ‘râbu’l-Kur’ân ve Beyânuh, Beyrut, 1996, V, 83. 25 - Tabresî, Ebû Ali Fadlİbn Hasan, Mecme‘u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrut, 1994, VI, 7. 26 - Tabatabâî, el-Mîzân, XI, 315-317. 27 - Taberî, age., XXI, 65.
• 28 - Zemahşerî, age., III, 477. 29 - Kâsimî, Mehâsinu’t-Te’vîl, IX, 3639. 30 - İbnKesîr, age., II, 499. 31 - Kurtubî, el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, IX, 184.
• 32 - Râzî, age., XVIII, 232-233.
• 33 - Cevherî, Tantavî, el-Cevâhir fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm el-Müştemil ‘alâ ‘Acâib-i Bedâi‘i’l-Mükevvenâti ve Ğarâibi’l-Âyâti’l-Bâhirât, Mısır, 1931, VII, 80. 34 - Bu makale “Kur’an’ın Tabiat İlimlerine Bakışı” adında Kur’an Mesajı, İlmi Araştırmalar Dergisi, İstanbul, 1999, Sayı, 16, 17, 18, ss. 149-168’de yayınlanan yazının genişletilmiş şeklidir.
• 35 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Furkân 25/59; Secde 32/4; Hadîd 57/4. 36 - Râzî, age., XXIV, 104. 37 - Taberî, age., XIII, 94.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Ra‘d 13/2 Tâhâ 20/5 Furkân 25/59 Secde 32/4 Hadîd 57/4
• 38 - Bakara 2/164; A‘râf 7/54; Ra‘d 13/2; Nahl 16/12, 14; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 39 - İbrâhim 14/32, 33; Nahl 16/12; Hacc 22/36, 37, 65; Lokmân 31/20; Zuhruf 43/13; Câsiye 45/12, 13. 40 - Enbiyâ’ 21/79; Sâd 38/18, 36. 41 - Yûnus 10/5.
  • Bakara 2/164 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/2 Nahl 16/12 Nahl 16/14 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 İbrâhîm 14/32 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 Hacc 22/36 Hacc 22/37 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/12 Câsiye 45/13 Enbiyâ 21/79 Sâd 38/18 Sâd 38/36 Yûnus 10/5
• 42 - Ra‘d 13/2; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 43 - Buhârî, Tevhîd, 23; Müslim, İman, 251; Zemahşerî, age., IV, 16; Râzî, age., XXVI, 72.
  • Ra‘d 13/2 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5
• 44 - Tekvîr 81/1-2. 45 - İnfitâr 82/1; İnşikâk 84/1. 46 - Enbiyâ’ 21/104. 47 - Kıyâmet 75/8-9. 48 - Rahmân 55/37. 49 - İslâmoğlu, age., s. 457’de 4. not.
  • Tekvîr 81/2 İnfitâr 82/1 İnşikâk 84/1 Enbiyâ 21/104 Kıyâmet 75/9 Rahmân 55/37
• 50 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3, 82; Lokmân 31/4; Secde 32/24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Neml 27/82 Lokmân 31/4 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 51 - Zemahşerî, age., II, 279.
• 52 - Nahl 16/11, 69; Rûm 30/21; Zümer 39/42; Câsiye 45/13.
  • Nahl 16/11 Nahl 16/69 Rûm 30/21 Zümer 39/42 Câsiye 45/13
• 53 - Taberî, age., XIII, 97-98; Zemahşerî, age., II, 279.
• 54 - A‘râf 7/63, 69; Yûnus 10/2; Sâd 38/4-5; Kâf 50/2. 55 - Necm 53/59. 56 - Hûd 11/73.
  • A‘râf 7/63 A‘râf 7/69 Yûnus 10/2 Sâd 38/5 Kâf 50/2 Necm 53/59 Hûd 11/73
• 57 - Zemahşerî, age., II, 279.
• 58 - Taberî, age., XIII, 104. 59 - Zemaheşerî, age., II, 280.
• 60 - Yûnus 10/50; Hacc 22/47; Şu‘arâ’ 26/204; Neml 27/46; ‘Ankebût 29/53, 54; Sâffât 37/176; Sâd 38/16; Şûrâ 42/18.
  • Yûnus 10/50 Hacc 22/47 Şu‘arâ 26/204 Neml 27/46 ‘Ankebût 29/53 ‘Ankebût 29/54 Sâffât 37/176 Sâd 38/16 Şûrâ 42/18
• 61 - Taberî, age., XIII, 105; Zemahşerî, age., II, 280. 62 - Meryem 19/83; Ahkâf 46/35. 63 - Yûnus 10/51; Zâriyât 51/14.
  • Meryem 19/83 Ahkâf 46/35 Yûnus 10/51 Zâriyât 51/14
• 64 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 65 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56
• 66 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 67 - En‘âm 6/37; Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • En‘âm 6/37 Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 68 - Bakara 2/119; A‘râf 7/184, 188; Hûd 11/2, 12; Hıcr 15/49, 89; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/1, 56; ‘Ankebût 29/50; Secde 32/3; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28, 44; Fâtır 35/23, 24, 37, 42; Sâd 38/4, 65, 70; Fussılet 41/4; Zuhruf 43/23; Ahkâf 46/9; Feth 48/8; Kâf 50/2; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/8, 9, 26; Nâzi‘ât 79/45. 69 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; Mâide 5/19; En‘âm 6/48; Hûd 11/25; Ra‘d 13/7; Kehf 18/56; Furkân 25/51; Şu‘arâ’ 26/115, 194, 208; Neml 27/92; Kasas 28/46; Sebe’ 34/34, 46; Fâtır 35/24; Sâffât 37/72; Dühân 44/3; Ahkâf 46/21, 29; Kamer 54/23, 33, 41; Nûh 71/2. 70 - Hacc 22/75. 71 - İsrâ’ 17/15.
  • Bakara 2/119 A‘râf 7/184 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 Hûd 11/12 Hicr 15/49 Hicr 15/89 İsrâ 17/105 Furkân 25/1 Furkân 25/56 ‘Ankebût 29/50 Secde 32/3 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Sebe' 34/44 Fâtır 35/23 Fâtır 35/24 Fâtır 35/37 Fâtır 35/42 Sâd 38/4 Sâd 38/65 Sâd 38/70 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/23 Ahkâf 46/9 Fetih 48/8 Kâf 50/2 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/8 Mülk 67/9 Mülk 67/26 Nâzi‘ât 79/45 Bakara 2/213 Nisâ 4/165 Mâide 5/19 En‘âm 6/48 Hûd 11/25 Ra‘d 13/7 Kehf 18/56 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/115 Şu‘arâ 26/194 Şu‘arâ 26/208 Neml 27/92 Kasas 28/46 Sebe' 34/34 Sebe' 34/46 Fâtır 35/24 Sâffât 37/72 Duhân 44/3 Ahkâf 46/21 Ahkâf 46/29 Kamer 54/23 Kamer 54/33 Kamer 54/41 Nûh 71/2 Hacc 22/75 İsrâ 17/15
• 72 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 73 - Âl-i İmrân 3/3-4; Meryem 19/21. 74 - Şu‘arâ 26/214. 75 - Yâsîn 36/6. 76 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 77 - Cum‘a 62/2-3. 78 - En‘âm 6/19. 79 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28. 80 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Âl-i İmrân 3/4 Meryem 19/21 Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28 Enbiyâ 21/107