Furkân Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 77 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde zikredilen “ayıran ölçü” anlamındaki الْفُرْقَان el-furkân kelimesinden alan Furkân sûresi, inişe göre 40, resmî sıralamada ise 25. sûredir.

Furkân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medine dönemi sûrelerinden olan Nûr sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Aslında Mekkî sûrelerle Medenî sûreler üslup ve içerik olarak birbirlerinden farklı olmalarına rağmen, resmî sıralamanın rastgele yapılmadığı, bu noktada vahyin belirleyici bir fonksiyon icra ettiği açık bir gerçektir. Buna göre, hem Nûr, hem de Furkân sûresinin ilk âyetlerinde vahye dikkat çekilme noktasında ortak bir içerik oluşturulmaktadır.

Mekkî sûrelerde hukukî ve toplumsal düzenle ilgili âyetler genelde bulunmadığı için, geri kalan konularda, mesela kâinat kitabına dikkat çeken Furkân 45-62. âyetleriyle Nûr 41-45. âyetleri birbiriyle uyum içerisindedir. Ayrıca Nûr 36-38. âyetleriyle Furkân 63-77. âyetlerinde Rahmân’ın yiğit kullarının özellikleri sıralanmakta, böylece her iki sûre konu birlikteliğine sahip bir içerik arz etmektedir.

Furkân sûresinin ilk âyetlerinde, tevhidle ilgili Allah tasavvuru ele alınmakta, O’nun ortaksız mutlak hükümranlığı gündeme getirilerek, her şeyi yaratan ve her şeye ölçü koyan kudretin O’na ait olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra ilahlar edinen müşriklerin tanrı tasavvuru da hatırlatılarak, onların nasıl derin bir yanılgı ve çelişkiler yumağı içerisinde oldukları bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kâfirlerin vahye karşı çıkışı ve peygamber algıları ele alınmakta, bir peygamberin nasıl özelliklerinin olması gerektiği konularındaki kanaatleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar hatırlatılmaktadır. Daha sonra müşriklerin Son Saat’i yalanlamaları ve buna karşılık kendileri için içinde ebedi kalacakları cehennemin hazırlandığı beyan edilmekte, bu arada cennetliklere de kısaca değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak çeşitli sorgulamalar gündeme getirilmekte, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıp onlara tapan müşriklerin ilahi huzurda mahcup edilecekleri beyan edilmektedir. Peygamberlerin çeşitli insani özellikleri hatırlatılarak müşriklerin peygamberlik ispatına dair son derece anlamsız istekleri gündeme getirilmekte ve içine düştükleri sapkınlık ve azgınlık hatırlatılmaktadır.

21. âyetten itibaren, inkârcı tipin mahşerde yaşayacağı çeşitli sıkıntılı süreçler ve dile getireceği pişmanlıklar beyan edilerek, “keşke, öğüt geldikten sonra beni ondan uzaklaştıran filancayı dost edinmeseydim” sözü aktarılmakta, şeytanın kişiyi yüzüstü bırakıcılığı ifade edilmektedir.

30. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in, “dünyadayken Kur’ân’ı yalnızlığa terk edenleri mahşerde şikâyeti” gündeme getirilmekte, böylece ümmetin vahiyle olan olumsuz ilişkisine dikkat çekilmektedir. Daha sonra inkârcıların düşmanlıklarına karşılık Yüce Allah’ın dost ve yardımcı olarak yeteceği ifade edilerek, vahyin topluca indirilmesi gerektiğini söyleyenlere karşı bunun bölümler halinde peyderpey indirilmesinin gerekçesi dile getirilmektedir.

35. âyetten itibaren, insanlık tarihinden Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Nûh, gibi peygamberler ve kavimleri ile Âd, Semûd, Ress ahalisi ve daha başka kavimlerden oluşan azgınların peygamberlere gönderilen ilahi öğretilere karşı çıkışlarından çeşitli örnekler verilmekte, onların tutumları ile yaşadıkları akıbetler dile getirilmekte, onların akıbetlerinden ibret almayanlar eleştirilmektedir.

41. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’le alay eden Mekkeli müşriklerin şu sözlerine yer verilmektedir: “(Müşrikler), ‘onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı’ (diyorlar).” Bunun sonrasında inkârcıların yaşayacağı feci akıbete değinilmekte, heva ve heveslerini ilah edinenler akılsız ve iradesiz canlılara benzetilmekte, hatta onlardan daha şaşkın olarak tanıtılmaktadırlar.

45. âyetten itibaren, kâinat kitabından “gölge, Güneş, gece, gündüz, rüzgar, yağmur gibi çeşitli başlıklar ele alınmakta, bu arada Kur’ân’ı anlatmanın büyük bir cihad olduğu beyan edilmektedir. 53. âyetten itibaren, yine mahlükat âleminden olmak üzere denzilerin birbirine karışmaması, insanın yaratılışı, insanın nankörlüğü, risâlet görevinin ücret değil ecir endeksli olduğu hatırlatılmakta, kainatın yaratılışı, müşriklerin ilahi buyruklara karşı olumsuz tavırları, Rahmân’a boyun eğmeyenlerin nefretleri gibi konulara yer verilmektedir.

63. âyetten itibaren başlayan son grup âyette ise, Rahmân’ın has kullarının çeşitli özellikleri sıralanmakta, en sonunda ise duası ve ibadeti olmayan kulların Yüce Allah’ın rızasının ve cennet ödülünün dışında kalacakları beyan edilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 56-62. âyetlerinde Hz. Peygamber’in duruşunu inşa etmekte, eşsiz ve erişilmez kudretini dile getirmekte, secdeye davet edilen müşriklerin karşı çıkışını hatırlatmakta, daha sonra kâinat kitabından çeşitli âyetler bağlamında gökteki burçları, Güneş’i, Ay’ı, gece ve gündüzün peş peşe gelişini öğüt olarak zikretmektedir.

a) Hz. Peygamber’in İnşa Edilişi

Yüce Allah sûrenin 56-58. âyetlerinde Hz. Peygamber’i inşa etmekte, risâletinin amacını, nasıl davranması gerektiğini ve kime güvenmesinin istendiğini şu şekilde dile getirmektedir:

“(Ey Peygamber!) Biz seni sadece müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. De ki: ‘Buna karşılık sizden, Rabbine giden bir yol tutmayı dileyen kimse(ler olmanız) dışında herhangi bir ücret istemiyorum.’ Ölümsüz diri olan (Allah)a güven ve O’nu hamd ile tesbih et. Kullarının günahlarını O’nun bilmesi yeter.”

ı. Hz. Peygamber’in Görevi

وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ اِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذ۪يرًا “Biz seni sadece müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik.”

Âyetteki وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ ve mâ arselnâke fiili “ve biz seni göndermedik”; اِلَّا مُبَشِّرًا illâ mübeşşiran kelimesi “müjdeci olmaktan başka bir şey için”;وَنَذ۪يرًا ve nezîran sözcüğü ise “ve uyarıcı olmanın (dışında bir şey için)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risâletle ilgili misyonu, yani görevlendiriliş gayesi gündeme getirilmektedir.

Hz. Peygamber’in bu özellikleriyle ilgili çeşitli âyetler vardır.(1) Sûrenin ilk âyet gruplarında da ifade ettiğimiz gibi, müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı tutumu son derece olumsuz ve düşmancaydı. Yüce Allah bu duruma çok üzülen Hz. Peygamber’i bir anlamda rahatlatmakta ve اِلَّا … مَا mâ … illâ edatlarını kullanarak vurgulu bir ifadeyle ona asıl görevini tekrar hatırlatmaktadır. Risâlette görev “müjdecilik” ve “uyarıcılık”tır. Tebliğe olumlu cevap verenler mahşerde cennetle müjdelenirken, olumsuz tavır içerisine girenler ise cehennemle tehdit edilmektedir.

Hz. Peygamber’in göreviyle ilgili bu âyette iki hususa değinilmektedir:

1. مُبَشِّر mübeşşir: Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevleri veya sıfatları bağlamında bu âyette “ilk” sırada onun “müjdeleyici” olduğunu beyan etmektedir. Bu görev genel manada tebşîr kelimesiyle mastar olarak dile getirilebileceği gibi, “müjdeci” manasında beşîr kelimesiyle de ifade edilmektedir. Bu sıfat, yine bütün peygamberlerde olduğu gibi Hz. Peygamber’de de elbette vardır ve “cenneti müjdeleyen” manasında çeşitli âyetlerde(2) kullanılmaktadır.

2. نَذ۪ير nezîr: Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevleri veya sıfatları bağlamında bu âyette “ikinci” sırada onun “uyarıcı” olduğunu beyan etmektedir. Bu görev genel manada tenzîr kelimesiyle mastar olarak dile getirilebileceği gibi, “uyarıcı” manasında nezîr kelimesiyle de ifade edilmektedir. Bu sıfat, yine bütün peygamberlerde olduğu gibi Hz. Peygamber’de de elbette vardır ve “azapla/cehennemle uyaran” manasında çeşitli âyetlerde kullanılmaktadır.

Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında da kullanılan nezîr veya nüzür kelimeleri elbette öncelikle peygamberler için tercih edilen sözcüklerdendir. Bu nedenle isim olarak Kur’ân’da nezîr, nüzur ve münzir/münzirîne kalıplarında geçen bu kelimenin hem Hz. Peygamber(3) hem de diğer peygamberler(4) için kullanıldığını beyan etmeliyiz.

Bu kelimenin anlam dünyasına biraz daha yakından bakmak gerekmektedir.

- İnzâr, “uyarmak” anlamına alınırsa, âyetteki maksat, Hz. Peygamber’in kendisine gelen vahiyleri muhataplara iletmesidir. Bu, kelimenin asıl manasıdır ve bir anlamda tebliğ görevini ifade etmektedir.

- İnzâr veya nezîr kelimesi eğer “müjdeleyici” demek olan beşîr kelimesiyle birlikte kullanılırsa, müjdelemenin zıddına bu defa “azapla korkutmak, azaba uğratılmamak için muhatapları bilgilendirmek, ikaz etmek” anlamlarına gelir.

- İnzâr kelimesi özellikle bu âyetteki kullanımında “ilk bilgilendirme” anlamına alınırsa, Şu‘arâ’ 26/214’ün de desteğiyle bu defa mesaj, “(duyuruya yakın akrabadan) başlamak” şeklini alır. Bu âyetlerin vahyin ilk dönemiyle ilgili olduğu gerçeğinden hareketle, Hz. Peygamber’in risâlet ilkelerini tebliğe en yakınından başlaması gerektiği bu emrin hedefi olarak görülebilir. Yüce Allah, Hira’da sorularına cevap verdiği Hz. Peygamber’den bu bilgileri etrafına ulaştırmasını istemektedir. Çünkü vahyin hedefi, en yakınından başlayarak bütünüyle insanlığa yöneliktir.

Her dinin ilkeleri ilk muhatapları sayesinde diğer insanlara ulaştırılmıştır. Bu genel kural gereği, Hz. Peygamber’den de yakın akrabasını,(5) kavmini,(6) Mekke’yi ve çevresini,(7) ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(8) ulaşabildiği herkesi(9) ve nihayet bütün insanları(10) uyarması istenmiştir. Bu faaliyet, sonrakiler tarafından diğer yörelere ve nihayet bütün insanlığa ulaştırılmaya çalışılmıştır. Bu nedenle, biz de âyetteki emrin “ilk muhataplardan başlayacak şekilde tebliğ faaliyetinde bulunmak” anlamına geldiğini düşünmekteyiz.

- İnzâr kelimesinin bunların dışında, bir de “adamak” anlamı vardır. Nezr veya nüzûr kalıplarında bu kelime Kur’ân’da “adak, adaklar” anlamında da kullanılmaktadır.(11) İşte bu anlam, âyeti doğru anlayıp yorumlamada bizlere çok önemli ufuklar kazandırmaktadır.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’den kendisini bu göreve adamasını istemektedir. İnsanın bir işte arzu edilen başarıyı yakalaması için kendisini o göreve adaması gerekir. Görevi yapmak için onu yaşamak gerekir. Özellikle peygamberlik görevi adanmışlık gerektirir. Risâlet sıradan bir görev değildir; hayatı bütünüyle o görev uğrunda yaşamayı zorunlu kılan bir adanmışlık ve fedakârlık kurumudur.

Peygamberler, vahyin gözetiminde görevlerinde başarıyı üst düzeyde gerçekleştirmekle yükümlüydüler. İşte dini doğru anlayıp yaşamak şeklindeki bu başarıyı yakalamak müminlerden de istenmektedir. Din, uğruna adanmış insanlar ister. Vahyi kuşananlar veya kuşanmak isteyenler tıpkı peygamberler gibi kendilerini bu muazzez yola adamalıdırlar. Kendini adamayanlar aldanırlar. Âyetin günümüze mesajını bu noktada anlamak bizim için bir zorunluluktur.

ıı. Tebliğine Karşılık Beklentisi

قُلْ مَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ اِلَّا مَنْ شَآءَ اَنْ يَتَّخِذَ اِلٰى رَبِّه۪ سَب۪يلًا “De ki: Buna karşılık sizden, Rabbine (giden) bir yol tutmayı dileyen kimse(ler olmanız) dışında herhangi bir ücret istemiyorum.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَآ اَسْـَٔلُكُمْ mâ es’elüküm ifadesi “sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “buna karşılık (tebliğin karşılığında)”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin kelimesi “herhangi bir ücret”;اِلَّا مَنْ شَآءَ illâ men şâe ifadesi “dileyen kişinin dışında, sadece dileyen kişi olmanızı (istiyorum)”;اَنْ يَتَّخِذَ en yettehıze fiili “edinmesini”; اِلٰى رَبِّه۪ ilâ rabbihî tamlaması “onun Rabbine”;سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “bir yol, hakikat yolu(nu yol edinmesini)” demektir.

Burada tebliğine karşılık muhataplarından ne istemesi gerektiği Hz. Peygamber’e emretmektedir.

1.قُلْ مَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ “De ki: Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum.” Bütün peygamberlerde olduğu gibi, Hz. Peygamber de tebliğine karşılık muhataplarından herhangi bir ücret beklememekteydi. Onlardan ücret istemediği gibi, kendilerini ağır ekonomik bir borcun altına sokmuş da değildi.(12) Mekke döneminde muhataplardan herhangi bir ücret istememesi bir tarafa, Medine döneminde de kendine özel hiçbir şekilde zekat ve sadaka almamıştı. Çünkü risâlette ekonomik ilişkiler söz konusu değildir.

Yâsîn 36/21’de de beyan edildiği üzere, risâlette bütün peygamberlerin uyguladığı prensiplerden birisi “tebliğe karşı ücret beklememek”tir. Onlar tebliğlerinin karşılığını ücret eksenli değil, ecir eksenli yaparlar ve “ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan bekler”lerdi.

Bu konuda pek çok âyette açık ifadeler zikredilmektedir.(13) Çünkü peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına adamış kişilerdir. Onların karşıdakilerden istediği tek şey, Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir.

Bu önemli duyarlılığın bizlere hatırlatılmasının sebebi şudur: Biz de tebliğ görevlerinden maddî menfaat beklememeli, karşılığını fazlasıyla Rabbimizin ikrâm edeceğini bilmeli, ona göre davranmalıyız. Hiç kimse bir âyete fiyat biçemez ve hiç kimse de Yüce Allah’ın ihsanı kadar cömert olamaz. Öyleyse insanlar birbirlerine iyilik ederlerken onlardan maddî-dünyevî herhangi bir karşılık, hatta teşekkür dahi beklememelidirler. İnsân 76/9’da vurgulanan husus budur. Dahası, kard-ı hasen denen “güzel borç” kurumu(14) da “borcu Allah’a verip karşılığını O’ndan beklemek” şeklinde anlaşılmalıdır.

Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Çok çok ciddi mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı; ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir.

2. اِلَّا مَنْ شَآءَ اَنْ يَتَّخِذَ اِلٰى رَبِّه۪ سَب۪يلًا “Rabbine (giden) bir yol tutmayı dileyen kimse(ler olmanız) dışında.” Muhataplarından ücret veya dünyevî herhangi bir şey beklemeyen Hz. Peygamber, onlardan sadece bir şey beklemekteydi ki o da “Allah’a giden yolu tutan kişi”ler olmalarıydı. Allah’a giden yolu tutmak, Şûrâ 42/23’te de beyan edildiği gibi, “yakınlıkta meveddet”tir; yani “Yüce Allah’ı ve O’na yakın olmayı sevmek”tir.

Bu cümlede mutlak surette görülmesi gereken diğer bir nokta ise, Rabbe giden yolu bulmanın veya onu yol edinmenin insan iradesine nispet edilmesidir. Yüce Allah insana akıl ve irade vermiş, kitap göndermiş, peygamber görevlendirmiştir. Bunun karşılığında insanın bu değerleri kullanarak Allah’a giden yolu tutması ondan istenmektedir.

ııı. Yüce Allah’a Tevekkül Etmesi Gerekliliği

وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذ۪ي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِه۪ وَكَفٰى بِه۪ بِذُنُوبِ عِبَادِه۪ خَب۪يرًا “Ölümsüz diri olan (Allah)a güven ve O’nu hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)! Kullarının günahlarını bilen olarak O yeter.”

Âyetteki وَتَوَكَّلْ ve tevekkel emri “ve tevekkül et, güven duy”;عَلَى الْحَيِّ ‘ale’l-hayyi sözcüğü “sağ olana, diri olana”; الَّذ۪ي لَا يَمُوتُ ellezî lâ yemûtü ifadesi “ölmeyecek olan”; وَسَبِّحْ ve sebbıh emri “ve tesbih et”; بِحَمْدِه bihamdihî kelimesi “O’nu överek”;وَكَفٰى بِه۪ ve kefâ bihî ifadesi “ve O (Allah) yeter”;بِذُنُوبِ عِبَادِه۪ bi zünûbi ‘ıbâdihî tamlaması “kullarının günahını”; خَب۪يرًا habîran kelimesi ise “haberdar olarak, bilen olarak” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in inşa edilmesi devam etmekte ve ölümsüz diri olan Yüce Allah’a güvenmesi ile kulların her bir günahını Yüce Allah’ın bildiği haber verilmektedir.

1.وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذ۪ي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِه۪ “Ölümsüz diri olan (Allah)a güven ve O’nu hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)!” Bu cümlede Hz. Peygamber’e moral verilmekte, fani şeylere değil, ölümsüz diriye güvenmesi ve O’nu tesbih etmesi emredilmektedir.

Ölümsüz diri, tek ve hep gerçek diri olan, gerçek dirilik sadece kendisine nispet edilebilecek olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Yüce Allah, hayy ve kayyûm oluşuyla(15) mahlukatın yegane güven kaynağıdır. Ma‘bûd olmak, güven vermeyi gerektirir ki, zaten el-mü’min olan, yani güven veren zat da Yüce Allah’tır. Müminler ve güvenmek durumunda olan herkes sadece Allah’a güvenmelidir;(16) çünkü başka güven kapısı yoktur. Bu emirde dolaylı olarak müşrikler kınanmakta ve ölümlü varlıklara güvendikleri için yanıldıkları ifade edilmiş olmaktadır.

a) Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet(17) vardır. Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(18) Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir. Bu âyette verilmek istenen mesajı “(Bu nedenle), O’nun himayesine sığın, sadece O’nu vekîl tut; sadece O’na güven” şeklinde anlamak durumundayız.

Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir.

Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(19) her şeye vekîl olan O’dur;(20) O en güzel vekildir.(21)

b) Güven kaynağı sadece Yüce Allah’tır; öyleyse “sadece O’na güvenmek” gerekir.(22) “Allah vekîldir; vekîl olarak Allah yeter” anlamında Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.(23) Zira Allah’a güvenenlere Allah yeter.(24) Zaten gerçek müminler de böyle uygulamışlardır.(25) Başka varlıklara güvenilmemesi veya onlara güvenin bir anlam ifade etmediği, hatta Hz. Peygamber’in insanlara vekîl olmadığı yönünde de pek çok âyet vardır.(26)

Konuyla ilgili bütün söylenenleri özetleyecek cümle ise Zümer 39/36’daki şu ifadedir: “Allah kuluna yetmez mi? Seni O’ndan başkasıyla korkutuyorlar. Allah kimi şaşırtırsa artık onu yola getirecek kimse yoktur.” Mü’min 40/44’te de geçtiği üzere, gerekeni yaptıktan sonra “işi Allah’a bırakmak”, yani meseleleri O’na havale etmek insanı rahatlatan en önemli unsurlardan birisidir. Zaten tevekkül denen şey, elden geleni yaptıktan sonra sonuçla ilgilenmeyip “Allah’a güvenmek” demektir.

“Rablerini hamd ile tesbih etmek” ifadesi çeşitli âyetlerde geçmektedir.(27) Bakara 2/30’da da açıkladığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir.

Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(28) Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır.

Burada sözü edilen güven, aynı zamanda hamd ederek Yüce Allah’ı tesbihi de beraberinde getirmelidir. Kainattaki bütün yaratılmışlar Yüce Allah’ı tesbihe kodlandıkları için,(29) iradesiz müslümanlar dediğimiz varlıklardan ayrı olarak, iradeli müslümanlar da aynı tesbihe davet edilmektedir. Kâinattaki kozmik ilâhî koroya katılmak ve bu muhteşem harmoniye karşı çatlak ses çıkarmamak gerekir. Bu gerçekten hareketle, bu görev Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlığa tekrar hatırlatılmaktadır.

2. وَكَفٰى بِه۪ بِذُنُوبِ عِبَادِه۪ خَب۪يرًا “Kullarının günahlarını bilen olarak O yeter.” Bu cümle Yüce Allah’ın, kullarının her bir günahından haberdar olduğunu, kullarının her halini en iyi O’nun bildiğini göstermektedir. Daha önce ele aldığımız Furkân 25/31’de de belirttiğimiz üzere, âyetteki كَفٰى بِه۪ kefâ bihî ifadesi كَفَى اللّٰهُ kefellâhu demektir ve “Allah yeter” manasına gelmektedir. Bu ifade, “İlim sana güzellik olarak yeter”, veya “edeb sana servet olarak yeter” ifadelerinde olduğu gibi, mübalağa içerir.

Söylenmek istenen şudur: “Kulların neler yaptığını bilmede Allah yeterlidir; O, başkalarına muhtaç değildir. Allah senin yanında olduğu müddetçe başkalarına muhtaç olmazsın. Eğer Allah’ın emrine muhalefete kalkışırsanız, hakettiğiniz cezayı almanız için O’nun ilmi yeter.”(30)

Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(31) “velî, dost”,(32) “yardımcı”,(33) “çok iyi bilen”,(34) “her şeye şahit olan”,(35) “her şeye vekil”,(36) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(37) “yardımcı ve hidayet edici”,(38) “en güçlü, en izzetli”(39) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Yüce Allah’ın mümin kullarına yeteceğiyle ilili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir; bilendir.” Demek ki Yüce Allah hakikat düşmanlarının her türlü hile ve desiselerine karşılık hak eden mümin kullarına yardımcı olarak yeteceği, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiği ve işittiği haber verilmekte ve müjdelenmektedir.

Yüce Allah’ın kuluna yeteceğiyle ilgili gayet açık bir başka ifade ise Zümer 39/36’da şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kuluna kâfi değil midir? Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah, kimi saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak biri yoktur.” İşte bu harika âyetlerin harika mesajlarına rağmen hâlâ daha başkalarından yardım ummak, başkalarını Yüce Allah ile aralarına yerleştirmek Yüce Allah’a yeterince güvenmemekten ve O’nu kendilerinden uzakta hissetmekten başka bir şey değildir.

Yüce Allah vardır ve mesele yoktur. O’na güvenip ilkeleri doğrultusunda yaşayanlara da O yetecektir; çünkü güçlü olup alt edilemeyen yegane kudret sadece ve sadece O’na aittir. Hıcr 15/95. âyette de verilmek istenen mesaj budur. Başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminleri bilmelidiriler ki Yüce Allah onların yanındadır; onların koruyucusudur ve onlara yetecektir; başka kurtarıcı ve yardımcılar aramak beyhudedir, vesselâm.

Gökte ve yerde hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.(40) Gaybı ve şehadet alemini bilen zat sadece Yüce Allah’tır. Gizli ve aşikâr, gündüz ve gece söylenen her bir sözü O bilir.(41) Ağızlardan çıkan her sözü kaydeden melek görevliler vardır.(42) Bakışlardaki gizlilikleri ve gönüllerin sakladıklarını da Allah bilir.(43) Açığa vurulan şeyler de gönüllerde gizlenenler de hesaba konu edinileceklerdir.(44) Sayıları kaç kişi olursa olsun, başbaşa kalanların beraberinde daima Yüce Allah vardır.(45) Nihayet herkes dünyada yaptığı hayır ve şer türü ne varsa onu mahşerde karşısında görecektir.(46)

Ayrıca bu tür günahların karşılığını Yüce Allah’ın vereceği, yanlışlıkların yapanın yanına kâr kalmayacağı bir tehdit ve tedbir ifadesi olarak muhataplara bildirilmektedir. Bu arada Hz. Peygamber’in aleyhinde onun bildiklerinden çok daha fazlasının söylendiği veya planlandığı da dolaylı olarak bu ifadeden anlaşılmaktadır.

b) Kainat Kitabından Âyetler ve Müşriklerin Tutumu

Yüce Allah sûrenin 59-62. âyetlerinde kudretini ortaya koyan örnekler bağlamında şöyle buyurmaktadır: “Gökleri, yeri ve ikisinin arasındaki şeyleri altı günde (altı devirde, aşamada, dönemde) yaratan O’dur. İşte her şeyi bilen Rahmân’dan isteyeceğini iste!”

Ardından, müşriklerin nankörlüğü gündeme getirilmekte ve “Onlara, ‘Rahmân’a secde edin!’ denildiği zaman, ‘Rahmân da neymiş! Bize emrettiğine boyun mu eğecekmişiz!’ demişler ve bu istek onların nefretini arttırmıştı” ifadelerine yer verilmektedir.

Daha sonra, bütün bu anlatılanların gerekçesini beyan bağlamında kainat-insan, insan-zikir-şükür bağlamında şu bilgiler zikredilmektedir:

“Gökte burçlar var eden, orada bir kandil (ışık kaynağı, Güneş) ve aydınlatan bir Ay yerleştiren (Allah), yüceler yücesidir. Gerçeği hatırlamak, yani şükretmek isteyen(ler) için gece ile gündüzü birbiri ardınca getiren de O’dur.”

ı. Kâinatın Yaratılışı

اَلَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ اَلرَّحْمٰنُ فَسْـَٔلْ بِه۪ خَب۪يرًا “Gökleri, yeri ve ikisinin arasındaki şeyleri altı günde (dönemde) yaratandır. Sonra da arşa istiva etmiştir. (O) Rahmân(dır)! Haberdar olan O’ndan sor (dile)!”

Âyetteki اَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratmış olan(dır), yaratandır”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْض ve’l-arda kelimeleri “ve yeryüzünü, yeri”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehümâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakileri de”; ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ fî sitteti eyyâmin ifadesi “altı günde, altı evrede, altı dönemde”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; اسْتَوٰى istevâ fiili “hükümran olmuştur, emrine almıştır, düzene koymuştur”; عَلَى الْعَرْشِ ‘ale’l-‘arşi ifadesi “Arşı, tahtı, makamı”;اَلرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “merhametin kaynağı(dır), Allah(tır)”;فَسْـَٔلْ بِه۪ fes’el bihî emri “O’ndan sor”; خَب۪يرًا habîran kelimesi ise “haberdar olandan, bilenden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinatı yaratma süresinden ve Arş’la ilgili durumundan söz edilmekte, sonuçta her şeyin O’ndan istenebileceği gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ “Gökleri, yeri ve ikisinin arasındaki şeyleri altı günde (dönemde) yaratandır.” Bu cümle, önceki âyette zikredilen Yüce Allah’ın “ölmeyen diri” veya “her şeyden haberdar oluşu”nun bir sıfatıdır.

“Göklerin ve yeryüzünün altı günde/evrede yaratılması”, “göklerin önce ve yeryüzünün daha sonra yaratılışı” ve “Yüce Allah’ın arşa istivâ edişi” hakkında A‘râf 7/54’te geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Gökler, yeryüzü ve ikisi arasındakiler “altı gün”de yaratılmıştır. Kur’ân’da “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin ‘altı gün’de yaratıldığı”na dair âyetler vardır.(47) Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesi “altı müddet, altı süre” demektir.(48) Bunun her bir günü Dahhâk’in de belirttiği gibi bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılamaktadır.(49) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir.

Demek ki bu ayetlerdeki اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir. Çünkü ilgili âyetlerde geçen اَيَّام eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan önceki döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önce kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

سِتَّةِ اَيَّام sittet-i eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Kâinatın yaratılış sistemi hakkında Fussilet 41/9-12’deki bilgiler bunun delilidir. İlgili âyetler mealen şu şekildedir:

“De ki: Gerçekten siz, yeri iki günde yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz? O, âlemlerin Rabbidir. O, yeryüzüne sabit ağırlıklar yerleştirdi. Orada bereketler yarattı ve orada tam dört günde isteyenler için fark gözetmeden gıdalar takdir etti. Sonra duman halinde olan göğe yöneldi. Ona ve yerküreye, ‘İster istemez gelin!’ dedi. İkisi de, ‘İsteyerek geldik’ dediler. Böylece o (gök)leri iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetti. Biz, yakın semâyı kandillerle donattık, bozulmaktan da koruduk. İşte bu, azîz, alîm Allah’ın takdiridir.”

Yüce Allah, bu âyetlerde yeryüzünü iki günde yarattığını, bu arada orada ağırlıklar ve çeşitli bereketler var etmesinin toplam “dört gün” oluşturduğunu beyan etmektedir. Ardından duman halindeki göğe yöneldiğini ve onu da yedi gök halinde “iki gün”de yarattığını bildirmektedir.

Ayrıca literatürümüzde, فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnü diye bilinen yaratılış olayı,(50) كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُfe yekûnü şeklinde “hemen olup bitmek” gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesi “olup bitme”yi değil, “olmanın ve oluşumun hemen başladığı”nı göstermektedir.

Sistemin bir süreç halinde yaratılmasının sebebine gelince, Yüce Allah’ın dilemesi ve hikmeti gereğince böyle olmuştur, diyebiliriz. Cehennemin işleticilerinin 19 melek oluşu, Arş’ı taşıyan meleklerin 8 tane oluşu, ayların 12 oluşu, göklerin ve yerin 7 oluşu, namazların 5 vakit oluşu, Ramazan orucunun bir ay oluşu, keffaretin iki ay oluşu gibi daha nice konular vardır ki bunların sebebi bizce bilinmemektedir.(51)

Bu sayıların hakikat manada karşılığını ve Rabbimizin ordularının sayısını O’ndan başkası bilemez.(52) Hâsıl-ı kelâm şunu söyleyelim: Sünnetullah böyle tecelli etmiştir, onlara ifade edildikleri şekilde iman ederiz, vesselâm.

2. ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ“Sonra da Arş’a istivâ etmiş (onu hükmü altına almış, makamına kurulmuş)tur.” Âyetin bu bölümü hakkında bazı açıklamalar yapmalıyız.

a) A‘râf 7/54’te de ele aldığımız üzere, Yüce Allah’ın Arş’a istivası Kur’ân’da yedi yerde(53) geçmekte ve Yüce Allah’ın “Arş’ı yönetmede mutlak hükümranlık makamına kurulmasını” veya “hükümran olarak Arş’ı yaratmasını”(54) veya “hükmü altına almasını, onu düzenlemesini” ifade etmektedir.

“Düzenlemek” anlamındaki sevvâ fiiliyle aynı kökten gelmesi nedeniyle, burada sözü edilen اسْتَوٰى istivâ eyleminin kâinattaki bütün düzenin sağlanması manasına gelmesi de elbette mümkündür.

اسْتَوٰى istevâ fiilinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında farklı anlamlar verdiği görülmektedir. Bu fiil اسْتَوٰى istevâ şeklinde cer harfi olmadan kullanılmışsa “doğrulmak”,(55) اِلٰى ilâ cer harfiyle “yönelmek”(56) ve عَلَى ‘alâ cer harfiyle de “kurulmak”, “oturmak”, “emri altına almak”, “hükmü altına almak”(57) anlamlarına gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de zikredilmekte olan عَلَى اسْتَوٰى istevâ ‘alâ ifadesi, Yüce Allah’ın Arş’a kurulduğunu, ona hükümran olduğunu ifade etse gerektir. Bu ifade aslında tam hakikatini bizim bilemeyeceğimiz konulardan biridir ve hakikatini sadece Yüce Allah’ın bileceğini idrak ve itiraf etmemiz gerekir.

Yüce Allah’ın, mahiyetini bizim bilemediğimiz “Arş’a istivası” Allah için mecazdır. Bu ifade bütün mahlûkat üzerindeki iktidarını sembolize eder. İmâm Mâlik’in dediği gibi, “istivâ bilinmektedir; ancak keyfiyeti meçhuldür. Allah için bunun nasıllığını sormak ise bidattir.”(58) “Arş’a istiva”nın “Rabb sıfatı”na nispeti bu hükümranlığın mahlûkatı korumayla ve sahiplenmeyle ilgili olması nedeniyledir. “Arş’a istivâ”, Yüce Allah’ın Arş’ı hükmü altına aldığını ya da yönetim makamına kurulduğunu beyan etmektedir. Rabbimiz göklerin ve yeryüzünün yaratıcısı olduğu gibi Arş’ın da sahibidir.(59)

b) Âyetteki الْعَرْش el-‘arş/‘arş kelimesi, Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanı anlamında 21 yerde(60) geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere, Yüce Allah ile ilgili bir kavram olduğunda kavramın hakikat anlamını elbette bilemeyiz. Ancak insanlarla ilgili bir kavram olarak “arş” kelimesi Hz. Yûsuf’un(61) ve Seba Melikesi Belkıs’ın(62) yönetimini ifade bağlamında “taht” veya “hüküm/iktidar makamı”(63) manasına gelmektedir. Burûc 85/15’te ‘arş/el-‘arş kavramı hakkında bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

3. اَلرَّحْمٰنُ فَسْـَٔلْ بِه۪ خَب۪يرًا“(O) Rahmân(dır)! Haberdar olan O’ndan sor (dile)!” Âyette Yüce Allah’ın اَلرَّحْمٰن er-rahmân sıfatının zikredilme sebebi, Furkân 25/45. âyetten itibaren ele alınan kâinat kitabının çeşitli âyetlerindeki muhteşem yapının O’nun merhametinin tecellisi olduğunu ortaya koymaktır. Bütün yaratıklar O’nun rahmet ve merhametinden istifade ediyor, varlıklarını ancak O’nun sayesinde sürdürüyorlar. İşte sözü edilen bütün bu inceliklerin detayını sorup öğrenmek isteyenler yine ve sadece O’ndan sorup öğrenebilirler.

Bu cümledeki اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi cümledeki konumu itibariyle değişik şekillerde anlaşılabilir:

a) اَلرَّحْمٰنُ er-rahmân kelimesi, اَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka diye başlayan önceki cümlenin “haberi” olabilir. Buna göre tercüme, “(Gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri altı günde yaratan) Rahmân’dır; O’nu bilene sor” şeklini alır.

b) اَلرَّحْمٰنُ er-rahmân kelimesi, önceki âyetteki الْحَيّ el-hayy kelimesinin “sıfatı” da olabilir. Buna göre tercüme, “(Ölümsüz diri olan) Rahmân’a güven; O’nu bilene sor” şeklinde olur.

c) اَلرَّحْمٰنُ er-rahmân kelimesi, önceki cümledeki اسْتَوٰى istevâ fiilinin “faili” olarak da kabul edilebilir. Buna göre tercüme şöyle olur: “(Arş üzerine istiva eden) Rahmân’dır; O’nu bilene sor.”

d) اَلرَّحْمٰنُ er-rahmân kelimesi, kendisinden sonra gelen فَسْـَٔلْ بِه۪ خَب۪يرًا fes’el bihî habîra ifadesinin “mübtedası” da olabilir.(64) Buna göre tercüme şöyle olur: “Bunu işte o Rahmân’a sor” veya “(Her ne sorup isteyeceksen) o Rahmân’dan sorup iste!”

Bu ihtimallerin hepsi doğrudur. Zaten Kur’ân metinlerindeki secavendlerde hem âyetin başında, hem de الْعَرْش el-‘arş kelimesinde üç nokta konulmasının sebebi bu anlam çeşitliliğine işaret olarak konulmaktadır.

Bu cümlede yer alan بِه bihî ifadesindeki hû zamiri de رَحْمٰن rahmân kelimesini ifade etmektedir. Âyette “sorup istemek” manası söz konusu olduğu için, buradaki bâ/bi cer harfi ya zâid kabul edilmeli ya da ‘an “-den, -dan” yani “O’ndan” manasına alınmalıdır.

ıı. Müşriklerin Alaycılığı

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمٰنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمٰنُ اَنَسْجُدُ لِمَا تَاْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا “Onlara ‘Rahmân için secde edin!’ dendiği zaman, ‘Rahmân da neymiş! Bize emrettiğin şey için boyun mu eğecekmişiz!’ demişler ve bu istek onların nefretini artırmıştı.”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) dendiği zaman”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; اسْجُدُوا üscüdû emri “secde edin”; لِلرَّحْمٰنِ li’r-rahmâni ifadesi “Rahmân için, Rahmân’a”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; وَمَا الرَّحْمٰنُ ve me’r-rahmânu sorusu “Rahmân da neymiş”; اَنَسْجُدُ enescüdü sorusu “secde mi edeceğiz, boyun mu bükeceğiz, secde eder miyiz”; لِمَا تَاْمُرُنَا limâ te’murunâ ifadesi “bize emrettiğin şeye”; وَزَادَهُمْ ve zâdehum fiili “ve onları arttırmıştı”; نُفُورًا nüfûran kelimesi ise “nefret bakımından” demektir.

Burada secde emrine karşı müşriklerin takındığı olumsuz ve alaycı tavır gündeme getirmektedir.

1.وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمٰنِ “Onlara, ‘Rahmân için secde edin (O’nun huzurunda eğilin; O’nun ihsanına karşılık boyun eğin)!’ denildiği zaman.” Âyetteki secde emri, “boyun eğmek” demektir. Bazı âlimlerimize göre, bu emir “yardım etmek”, “boyun eğmek” ve “Allah’ı birlemek” demektir.(65)

Burada sözü edilenler, Furkân sûresinin 55. âyetinde dile getirilen ve “Allah’ın peşi sıra kendilerine yararı da zararı da olmayacak varlıklara tapan Mekkeli müşrikler”dir; ancak mesaj sadece onlara yönelik olmaktan ibaret değildir. Rahmet ve merhametiyle kâinatı ve dolayısıyla insanlığı kuşatan “Yüce Allah’a secde edin; yani şirki terk edip O’nun birliğine inanın; ilâhî prensiplerden oluşan vahyine boyun eğin” denildiğinde, buna olumsuz karşılık vermişlerdi. Müşriklerin dün yaptığını bugün de aynı yolu takip edenler devam ettirmektedirler.

2. قَالُوا وَمَا الرَّحْمٰنُ اَنَسْجُدُ لِمَا تَاْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا“Rahmân da neymiş! Bize emrettiğin şey için boyun mu eğecekmişiz!’ demişler ve bu istek onların nefretini arttırmıştı.” Müşrikler, Yüce Allah’a secdeyi içeren emre bu şekilde alaycı bir cevap vermişler, Rahmân’ı bilmediklerini veya o isimle alay ettiklerini göstermişlerdi.

a) قَالُوا وَمَا الرَّحْمٰنُ “Rahmân da neymiş, dediler.” Müşrikler bu soruyu sorarlarken kullandıkları مَا mâ edatıyla aslında Firavun gibi(66) veya ondan daha saygısız bir söz söylemiş oldular. Çünkü Firavun, bir hitabında Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a Yüce Allah için “Rabbiniz de kimmiş!”(67) sorusunu sorarken men edatını kullanmış, “akıllı ve iradeli varlık” manasını kast etmişti.

Müşrikler ise mâ edatını kullanarak, herhangi bir “akıl ve irade” gönderisi öncelemeyen bir edatı kullarak bizce çok saygısız bir tavır takınmış oldular. Benzer bir saygısız tavır yani mâ edatı kullanarak yine Firavun tarafından başka bir hitabında Şu‘arâ’ 26/23’te de dile getirilmektedir.

Onların “Rahmân da neymiş!” sözlerinin cevabını bizzat Yüce Allah vermektedir. Esasında başta Furkân sûresinde ele alınan kâinatın yaratılışı olmak üzere, peygamberler tarihinden oluşan risâlet kurumu ve gönderilen ilâhî mesajlar hep Yüce Allah’ın Rahmân oluşunun sonuçlarıdır.

Mekkeli müşriklerin Rahmân ismine karşı olumsuz tavırları, Hudeybiye barış antlaşmasında da görülmüştü. Antlaşmanın başına “Rahmân Rahîm Allah’ın adıyla” şeklinde Besmele yerine, “bunu biz bilmiyor, tanımıyoruz” diyerek bismikellâhümme yazılmasını istemişlerdir.

Bu arada mutlak surette hatırlatılması gereken bir noktaya değinmek istiyoruz. Yâsîn 36/15’te şu bilgi zikredilmektedir: “(Şehir halkı elçilere), ‘Siz de bizim gibi insandan başka bir şey değilsiniz. Rahmân, (size bizden farklı) herhangi bir şey indirmemiştir; sadece yalan söylüyorsunuz’ demişlerdi.” Burada sözü edilen kişiler eski kavimlere ait bir söylemin sahipleri olduğu için yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilenler Mekkeli müşriklerdir. İki âyet grubunda anlatılanlar farklı kişiler olduğu için ifadeler arasında herhangi bir çelişki söz konusu değildir.

Ra‘d 13/30’da bu konuya dair bilgiler vardır: Hz. Peygamber, Rahmân’a karşı bir küfür içerisinde olan ve müşriklerden oluşan bir topluluğa vahyin aktarılması için gönderilmiştir. Demek ki vahyin inzâli Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin sonucudur.

Yaratıcı olarak Yüce Allah’a inandıkları bilinen müşriklerin رَحْمٰن rahmân sıfatıyla ilgili neden sorun yaşadıkları da böylece anlaşılmaktadır. Onlar yaratıcının hayata karışmasını ve peygamber göndermesini istememekteydiler. Enbiyâ’ 21/36’da da Hz. Peygamberle alay edenlerin Rahmân’ın öğüdüne, yani gerçeği hatırlatan vahyine karşı kâfirce bir tavır içerisine girdikleri beyan edilmektedir.

“Rahmân da neymiş!” sorusunun çok daha detaylı cevabı, Furkân sûresinin peşinden 41. sırada indirilen ve adını da bu kelimeden alan Rahmân sûresinde verilmektedir. Diyebiliriz ki bütünüyle Rahmân sûresi bu sorunun cevabını oluşturmaktadır.

b) اَنَسْجُدُ لِمَا تَاْمُرُنَا “Bize emrettiğin şey için boyun mu eğecekmişiz! (demişlerdi).” Bu ifade müşriklerin Rahmân’a, dolayısıyla onun emir ve yasaklarına itibar etmeyip boyun eğmeyeceklerini alaycı bir soruyla cevapladıklarını göstermektedir. تَاْمُرُ te’muru fiili ye’muru şeklinde de okunmuştur; böylece “senin emrettiğin” değil, “O’nun emrettiği” manası elde edilir.

Her iki durumda da, maksat onların Yüce Allah’ın emrine boyun eğmeme kararlılıklarını ortaya koymaktır. Emredenin Hz. Peygamber olması doğru değildir; çünkü Mekke’de onun müşriklere emretme konumunda olmadığı herkesin malumudur. Öyleyse emreden Yüce Allah’tır; Hz. Peygamber ise bu emri aktarmaktadır.

c) وَزَادَهُمْ نُفُورًا “Bu istek onların nefretini arttırmıştı.” Secde emrine boyun eğmeleri beklenen bu müşrikler, secde emriyle alay ederek aslında nefretlerinin ne noktada olduğunu ortaya koymuş oldular. Âyetin sonunda yer alan نُفُور nufûr kelimesi Kur’ân’da beş kez(68) geçmekte ve “nefret” manası vermektedir.

Rivayetlerde geçtiği üzere, buradaki secde emrini duyduklarında başta Hz. Peygamber olmak üzere, Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali gibi sahâbîler mescitte secdeye kapanmışlardı. Onları gören müşrikler bu durumdan rahatsız olmuşlar, kendileriyle alay etmişler ve mescitte bir kenara çekilmişlerdi. İşte müminlerin bu secdesi onların nefretini arttırmış oldu.(69)

Müşrikler tarafından dikkate ve itibara alınmayan buradaki emrin gereğini yerine getirmek üzere bu tür âyetler okunduğunda teberruken “tilâvet secdesi” yapmak bir duyarlılıktır. Ancak unutulmamalıdır ki, âyette sözü edilen secde emri fiziksel bir hareketten öte, ilâhî prensipleri kabul edip tek Allah inancına sahip olarak O’nun prensiplerini gönülden kabul etmek ve onlara boyun eğmektir. Bu duyarlılığı kimlerin göstereceğini ifade etmek manasında Furkân 25/63-77. âyetlerde “Rahmân’ın has kulları”nın çeşitli özellikleri sayılmaktadır.

Burada bir teknik konuya dair bilgi vermek istiyoruz: Bilindiği üzere, Kur’ân metinlerinde konu bitimlerini işaret etmek üzere âyet sonlarına konulan “secavendler” vardır ki bunlardan birisi de ta‘şîr yani “onlu âyet gruplarını belirlemek” anlamına gelen ‘ayn harfidir.

Furkân sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz 60. âyetinin sonuna konulan bu secavendin hatalı olduğu kanaatindeyiz. Çünkü 45. âyetten itibaren başlayan “kainat kitabı”yla ilgili ana konu bütünülüğü 60 değil, 62. âyette sona ermektedir. Bu nedenle buraya konulan ‘ayn secavendinin 62. âyetin sonuna konulması gerektiğini, çünkü o ayetten yani 63. âyetten itibaren surenin sonuna kadar yeni bir konunun ele alındığı görülmektedir.

ııı. Nimet-İbret İlişkisi

تَبَارَكَ الَّذ۪ي جَعَلَ فِي السَّمَآءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ ف۪يهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُن۪يرًا وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يَذَّكَّرَ اَوْ اَرَادَ شُكُورًا “Gökte burçlar var eden, orada bir kandil (Güneş) ve aydınlatan bir Ay yaratan (Allah) yüceler yücesidir. (Gerçeği) hatırlamak isteyen veya şükretmek isteyen için gece ile gündüzü birbirinin peşine getiren de O’dur.”

Buradaki تَبَارَكَ tebârake fiili “ne yücedir, kutludur, yüceler yücesidir”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “kılan, yaratmış olan, yapan”; فِي السَّمَآءِ fi’s-semâi kelimesi “gökte”;بُرُوجًا burûcen sözcüğü “burçlar”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yapmıştır, yaratmıştır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; سِرَاجًا sirâcen kelimesi “kandil, Güneş”; وَقَمَرًا ve kameran sözcüğü “ve Ay”;مُن۪يرًا münîran kelimesi “aydınlatan”; وَهُوَ ve huve zamiri “yine O’dur”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “kılandır, yapandır, yaratmış olandır”; الَّيْل el-leyle sözcüğü “geceyi”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra kelimesi “ve gündüzü”; خِلْفَة hılfeten sözcüğü “art arda”;لِمَنْ اَرَادَ limen erâde ifadesi “isteyen kişi için”; اَنْ يَذَّكَّرَ en yezzekkera fiili “(gerçeği) hatırlamak”; اَوْ اَرَادَ ev erâde ifadesi “yani, veya isteyen (kişi için)”; شُكُورًا şükûran kelimesi ise “şükreden olmak” demektir.

Burada gökte yıldızlar, Güneş ve Ay’ın yaratıcısının Yüce Allah olduğu ve gece, gündüz gibi değerlerin yaratılış gayesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu iki âyette konuyu yeniden kâinat kitabının âyetlerine getirmekte, böylece Furkân 25/45. âyetle başlattığı pasajla konu birlikteliğini devam ettirmektedir.

1.تَبَارَكَ الَّذ۪ي جَعَلَ فِي السَّمَآءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ ف۪يهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُن۪يرًا “Gökte burçlar var eden, orada bir kandil (Güneş) ve aydınlatan bir Ay yaratan (Allah) yüceler yücesidir.” Bu âyetle ilgili olarak bazı açıklamalar yapmak durumundayız:

a) تَبَارَكَ tebârake fiili, yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân sûresinin ilk âyetinde detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, “hayrın çokluğu ve fazla oluşu”,(70) “yüce ve ulu olmak”(71) gibi anlamlara gelmekte ve Kur’ân’da 9 yerde(72) geçmektedir. تَبَارَكَ tebârake fiiline, “yüceler yücesidir”, “ne yücedir!”, “ne cömerttir!”, “şanı ne yücedir!”, “bereket kaynağıdır”, “cömertler cömertidir” ve “kutludur” gibi anlamlar verilebilir. تَبَارَكَ tebârake fiili diğer pek çok âyette olduğu gibi, burada da Yüce Allah’ın kâinat kitabına dair bir eylemini ve yaratmasını ifade eden bir içerikte yer almaktadır.

b) الَّذ۪ي جَعَلَ فِي السَّمَآءِ بُرُوجًا “Gökte burçlar (takımyıldızları) var eden O’dur.” Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, buradaki es-semâ’ kelimesi, “yükseklik” anlamında uzay boşluğunu ve muhtemelen bütün yıldız ve gezegenleri, hatta takımyıldızlarını içermektedir.

B-r-c kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da fiil olarak “açılıp saçılmak, kendini göstermek”,(73) isim olarak burûc şeklinde çoğul kalıpta “köşkler” anlamında kullanılmaktadır.(74) Yorumunu yaptığımız Furkân 25/61’de, ayrıca Hıcr 15/16 ve Burûc 85/1’de geçen الْبُرُوجِ/بُرُوج el-burûc/burûc kelimeleri “burçlar, yıldızlar” anlamında kullanılmaktadır. Bu üç ortak kullanımdan hareketle, göklerin burç sahibi olmasının, görünen yıldızlara sahip olması anlamına geldiği görüşü diğerlerine göre daha öndedir.

الْبُرُوجِ/بُرُوج el-burûc/burûc kelimesi, الْبُرجِ el-burc kelimesinin çoğuludur ve “yıldızlar, gezegenler”, “köşkler”, “kum ve yağmur”, “Güneş ve Ay’ın menzilleri”, “gezegenlerin konaklama yerleri”, “atlar” ve “güzel yaratıklar” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.(75) Elmalılı, bunların “görünen şey” anlamından hareketle “gökteki yıldızlar” veya “yıldız kümeleri” ya da “12 burç (Zodyak)” olduğunu beyan etmektedir.(76)

c) وَجَعَلَ ف۪يهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُن۪يرًا “Orada bir kandil (ışık kaynağı, Güneş) ve aydınlatan bir Ay yaratan da O’dur.” ف۪يهَا fîhâ ifadesindeki hâ zamiri السَّمَاء es-semâ’ kelimesine giderse “kandil ve Ay’ın gökte yaratıldığı” manası çıkar. Ancak zamiri بُرُوج burûc kelimesine götürmek de mümkündür(77) ki, bu durumda “kandilin ve Ay’ın yıldız kümelerinde, yani takımyıldızlarının içinde yaratıldığı anlaşılmış olur. Her iki ihtimal de doğrudur; ancak ilki daha çok kabul görmüştür.

d) Yüce Allah kâinat kitabını aydınlatmak için nice yıldızlar yaratmış ve her birisini büyük bir planın parçaları haline getirmiştir. Rabbimiz “kâinat kitabının çeşitli âyetlerini” aydınlatan “yıldızlar” olarak, diğerlerini ise aydınlanan ve aydınlandıktan sonra ışığını yansıtan “gezegenler” şeklinde yaratmıştır. Hiçbir şey boşuna değildir; her birinin bir anlamı ve amacı vardır.

Gözle görebildiğimiz veya göremediğimiz yıldızlar ve gezegenler büyük bir ilâhî planın parçası olarak her biri bir görev icra etsin de insanoğlunun bir yaratılış amacı olmasın; bu akla ziyan bir kabuldür. Cansız âlemin bir ışığı olsun da insanlığın olmasın; bu da başka bir aldanıştır.

İşte ilâhî kitaplar kâinattaki yıldızlar gibidir ve aydınlatıcı bir misyonun sahibi kılınmışlardır. Peygamberler de birer gezegen mesabesinde o ilâhî ışıkla önce kendileri aydınlanmış, ardından onu ümmetlerine yansıtmaya çalışmışlardır. Şimdilerde Kur’ân, bütün insanları aydınlatan bir kandil/kitap olarak önümüzde durmaktadır.

مُن۪ير münîr kelimesi Kur’ân’da genelde “vahyin bir özelliği” olarak sunulmaktadır. İşte vahyin getirdiği prensiplerin uygulanabilir olduğunu göstermek için Hz. Peygamber’in hayatı bizlere örnek olarak sunulmuştur. Kâinat kitabının aydınlığına uygun olarak bizler de vahyin aydınlığıyla aydınlanmaya çalışmalıyız.

- Güneş ve Ay’ın Durumu

Öncelikle genel bir bilgi olarak ifade edelim ki Kur’ân’da الشَّمْس eş-şems kelimesi eliflâm takısı ile 32 kez geçmektedir;(78) sadece bir âyette eliflâmsız olarak nekra şeklinde kullanılmaktadır.(79) Aynı şekilde الْقَمَر el-kamer kelimesi de eliflâm takısı ile 26 kez(80) geçmektedir; sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette eliflâmsız olarak nekra şeklinde kullanılmaktadır.

ı. Âyetteki سِرَاج sirâc kelimesi “kandil” manasına gelmektedir. Bu kelime Nûh 71/16’dan hareketle “Güneş” olarak kabul edilmelidir. Çünkü orada سِرَاج sirâc kelimesi الشَّمْس eş-şems kelimesinin bir özelliği olarak yer almaktadır. Yûnus 10/5’teki kullanımdan hareketle de, bu kelimeye “Güneş” manası verilebilir.

Çünkü orada الشَّمْس eş-şems kelimesi “ışık ve ısı kaynağı” anlamında dıyâ’ kelimesiyle kullanılmakta, الْقَمَر el-kamer kelimesi ise “ışık, aydınlık, yansıtıcı” anlamında nûr sözcüğüyle gelmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki سِرَاج sirâc kelimesinin “Güneş” manasına geldiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Âyetteki سِرَاج sirâc kelimesini bazı âlimlerimiz süruc çeklinde çoğul olarak okumuşlardır(81) ki bu durumda uzayda çok fazla sayıda güneşlerin ve ışık kaynağı yıldızların yaratılmış olduğunu söyleyemek mümkün olur. İşte Müslüman ya da bütün bilim insanlarına ufuk kazandıracak muhteşem bir konu ve araştırma başlığı daha. Uzay ve içindeki gök cisimleri de birer âyettir ve muhataplardan incelenip tanınmalarını beklemektedir.

ıı. Gökte veya takımyıldızlarının içinde yaratılan diğer bir gök cismi de قَمَر kamer olan “ay”dır. “Ay”ın مُن۪ير münîr sıfatıyla gelmesi, Yûnus 10/5’teki nûr kelimesiyle birlikte anlaşılmalıdır. Orada nûr kelimesine “ışık, ışık yansıtıcısı” diyerek, buradaki maksadı da anlamış olmaktayız.

Bu durumda “Ay”ın مُن۪ير münîr olması “ışık yansıtması” manasına gelmektedir. Bu arada münîr/el-münîr kelimesi çeşitli âyetlerde “aydınlatan değer” anlamında el-kitâb/kitâb, yani “vahiy”(82) ve “Hz. Peygamber’in bir sıfatı”(83) olarak da kullanılmaktadır. “Ay”ın üç günlük haline hilâl, diğer günlerdekine ise قَمَر kamer denilir.

Bazı âyetlerde “Güneş”in ve “Ay”ın ortak işlevi olarak husbân oluşlarından söz edilmektedir. Bu kelime, En‘âm 6/96 ve Rahmân 55/5‘te “zamanı tayin etme vesilesi” veya “bir hesapla, bir düzenle varlığını sürdüren” anlamına gelmektedir. Her iki âyette hem Güneş hem de Ay geçmekte, ikisinin varlık nedeni bir hesap tayinine vesile olmaları ve bir düzenin parçası olarak varlıklarını devam ettirmeleridir.

Hesap tayini anlamında onların varlığı Müslümanların günlük ve yıllık ibadetleri için zaman tayininde çok önemlidir. Namaz vakitleri ve orucun başlama ve bitiş saatleri için “Güneş”in; oruç, hac, kurban, bayram, zekât ve keffaret gibi ibadetler için de “Ay”ın önemi bilinmektedir. Modern bilimin imkânlarının henüz bulunmadığı dönemlerde bu ihtiyacın çok daha ileri düzeyde olduğunda şüphe yoktur.

Yûnus 10/5’te Güneş ve Ay’ın bir yaratılış amacının bulunduğu beyan edilmektedir. Bu bağlamda gerekçe “yılların sayısını ve hesabını bilmek” şeklinde belirlenmektedir. Aynı âyette söz konusu gerekçe zikredildikten sonra, bütün mahlukatın bir anlam ve amaç için yaratıldığı açıkça ortaya konulmaktadır. Bir anlamda yaratılışın anlam ve amaç üzere gerçekleştirildiği beyan edilmekte,(84) mahlûkatın yaratılışında bâtıllığın ve anlamsızlığın bulunmadığı ortaya konulmaktadır.(85) Dahası, Yüce Allah âyetin sonunda gerçeği bilmek isteyenler için kâinat âyetlerini işte böylece açıkladığını ifade etmektedir.

2. وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يَذَّكَّرَ اَوْ اَرَادَ شُكُورًا“(Gerçeği) hatırlamak isteyen veya şükretmek isteyen için gece ile gündüzü birbirinin peşine getiren de O’dur.” İbret almak isteyenler için gece ve gündüzün peşpeşe gelmesi bir başka âyettir.

a)وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً “Gece ile gündüzü birbiri ardınca getiren de O’dur.” Burada geçen خِلْفَة hılfeh kelimesi “birbiri ardınca gelmek” manasında yorumlandığı gibi, “birbirinin zıddı” manasında da yorumlanmaktadır. Bu durumda gece ve gündüzün ışık olarak birbirinin zıddı olduğu anlamı kast edilmiş olur.(86)

Ayrıca bu ifadede Yüce Allah’ın insanlara bir imkân ve fırsat verdiği de belirtilmektedir. Buna göre, gündüz görevlerini yapamayanlara geceleyin, gece görevlerini yapmayanlara da gündüzleri fırsat tanınmaktadır.(87) Nitekim bir gece vakti Kur’ân kıraat edemeyen Hz. Ömer’e Resülüllah (as), “Ey Hattâb’ın oğlu, andolsun ki Allah senin hakkında bir âyet indirdi” buyurdu ve bu âyeti okuyup, “geceleyin kaçırdığın nafile ibadetleri gündüzde, gündüz yapamadıklarını gecede yapabilirsin” dedi.(88)

Benzer şekilde bir gün bir adam Hz. Ömer’e gelip, “Gece namazını kaçırdım” deyince Hz. Ömer ona, “gece kaçırdığın namazı gündüz kıl” demiş ve bu âyeti okumuştur.(89) Burada meselenin nafile ibadetlerle ilgili olduğu, farz ibadetlere uyarlanamayacağı da anlaşılmaktadır.

Yâsîn 36/40’ta da yer aldığı üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar bu yasalara göre varlıklarını devam ettirmektedirler.

Gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler. Gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar.(90) Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.(91)

Kasas 28/71-73’te de beyan edildiği üzere, gecenin veya gündüzün kıyamet gününe kadar sürekli olması durumunda insanlara hiç kimsenin ışık getirmeyeceği, dinlenebilecekleri gece yaratamayacakları bildirilmekte, dolayısıyla gece ve gündüzün hayat için vazgeçilmez iki değer olduğu vurgulanmaktadır.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit gece iken Güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de, bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır.

Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

b) لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يَذَّكَّرَ اَوْ اَرَادَ شُكُورًا “(Gerçeği) hatırlamak isteyen(ler), yani şükretmek isteyen(ler) için.” Bu cümlede Furkân 25/45-62. âyet grubunda yer alan kâinat kitabından sunulan bütün nimetlerin yaratılma gerekçesi yer almaktadır.

Gece ve gündüzün birbirinin ardı sıra gelmesinin ne kadar önemli bir ibret konusu olduğu dile getirilmektedir. Sürekli gece olsa veya hep gündüz olsa hayatın devamı imkânsız bir hal alırdı. Gece ve gündüzün var edilişinin insan hayatı için bir hikmeti mutlak surette vardır.(92) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu gerçeğe işaret edilmekte ve gerçeğin farkına varılıp, bunun sonucunda şükür için çalışılması gerektiği gündeme getirilmiş olmaktadır.

Bakara 2/164 ve Câsiye 45/2-4’te kâinat kitabından çeşitli âyetlerin hatırlatılma sebebi, “aklını çalıştırmak isteyenler için ibretler ve dersler içermesi” şeklinde beyan edilmektedir.

Âl-i İmrân 3/190’ta da benzer âyetlerin zikredilme sebebi, “ülü’l-elbâb denen ‘öz akıl, sağduyu sahiplerinden olmak’, yani konunun kabuğuyla değil, özüyle ilgilenenlere ibretler ve dersler sunmak” diye ifade edilmektedir.

Bu durum, Kâf 50/6-11’de “basiretle inceleme yapmak” ve “Allah’a yönelen her kalbin gerçeği hatırlaması” olarak belirlenmektedir. Benzer ifadeler Rûm 30/20-27’de, ancak çok daha farklı konu başlıkları halinde verilmektedir.

Âyette يَذَّكَّرَ yezzekkera fiili ile شُكُور şükûr kelimesinin arasındaki اَوْ ev edatının “veya” anlamında bir seçenek değil, “yani” manasında açıklama olması daha doğrudur. Çünkü pek çok örnekte olduğu gibi, burada da “zikir” ve “şükür” kavramları birbirinin alternatifi değildir; aksine âyetteki “şükür” kavramı “zikr”in açıklaması durumundadır.

Zikretmek, yani gerçeği hatırlamak isteyenler, aslında şükretmek isteyenlerdir. Söz konusu edata veya manası verilmesi de elbette yanlış değildir; ancak bizim tercihimiz tercümede de verdiğimiz üzere ilkinden yanadır.

Bütün bu gerçeklerin ardından, Yüce Allah’ın gönderdiği buyruklara kimlerin duyarlılık göstereceğini ifade etmek manasında 63-77. âyetlerde “Rahmân’ın has kulları”nın çeşitli özellikleri sayılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Furkân 25/56; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28; Feth 48/8.
  • Furkân 25/56 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Fetih 48/8
• 2 - Bakara 2/119; Mâide 5/19; A‘râf 7/188; Hûd 11/2; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/56; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28; Fâtır 35/24; Feth 48/8.
  • Bakara 2/119 Mâide 5/19 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 İsrâ 17/105 Furkân 25/56 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Fâtır 35/24 Fetih 48/8
• 3 - Bakara 2/119; A‘râf 7/184, 188; Hûd 11/2, 12; Hıcr 15/49, 89; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/1, 56; ‘Ankebût 29/50; Secde 32/3; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28, 44; Fâtır 35/23, 24, 37, 42; Sâd 38/4, 65, 70; Fussılet 41/4; Zuhruf 43/23; Ahkâf 46/9; Feth 48/8; Kâf 50/2; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/8, 9, 26; Nâzi‘ât 79/45. 4 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; Mâide 5/19; En‘âm 6/48; Hûd 11/25; Ra‘d 13/7; Kehf 18/56; Furkân 25/51; Şu‘arâ’ 26/115, 194, 208; Neml 27/92; Kasas 28/46; Sebe’ 34/34, 46; Fâtır 35/24; Sâffât 37/72; Dühân 44/3; Ahkâf 46/21, 29; Kamer 54/23, 33, 41; Nûh 71/2.
  • Bakara 2/119 A‘râf 7/184 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 Hûd 11/12 Hicr 15/49 Hicr 15/89 İsrâ 17/105 Furkân 25/1 Furkân 25/56 ‘Ankebût 29/50 Secde 32/3 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Sebe' 34/44 Fâtır 35/23 Fâtır 35/24 Fâtır 35/37 Fâtır 35/42 Sâd 38/4 Sâd 38/65 Sâd 38/70 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/23 Ahkâf 46/9 Fetih 48/8 Kâf 50/2 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/8 Mülk 67/9 Mülk 67/26 Nâzi‘ât 79/45 Bakara 2/213 Nisâ 4/165 Mâide 5/19 En‘âm 6/48 Hûd 11/25 Ra‘d 13/7 Kehf 18/56 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/115 Şu‘arâ 26/194 Şu‘arâ 26/208 Neml 27/92 Kasas 28/46 Sebe' 34/34 Sebe' 34/46 Fâtır 35/24 Sâffât 37/72 Duhân 44/3 Ahkâf 46/21 Ahkâf 46/29 Kamer 54/23 Kamer 54/33 Kamer 54/41 Nûh 71/2
• 5 - Şu‘arâ 26/214. 6 - Yâsîn 36/6. 7 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 8 - Cum‘a 62/2-3. 9 - En‘âm 6/19. 10 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Enbiyâ’ 21/107; Sebe’ 34/28.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Enbiyâ 21/107 Sebe' 34/28
• 11 - Bakara 2/270; Hacc 22/29; İnsân 76/7.
  • Bakara 2/270 Hacc 22/29 İnsân 76/7
• 12 - Tûr 52/40; Kalem 68/46.
  • Tûr 52/40 Kalem 68/46
• 13 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23. 14 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 15 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Tâhâ 20/111. 16 - İbrâhim 14/11-12.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Tâhâ 20/111 İbrâhîm 14/12
• 17 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 18 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 19 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 20 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 21 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 22 - Âl-i ‘Imrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; Enfâl 8/61; Tevbe 9/51; Yûnus 10/84; Hûd 11/123; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 23 - Âl-i ‘Imrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62. 24 - Enfâl 8/49; Talâk 65/3. 25 - Enfâl 8/2; Nahl 16/42, 99; ‘Ankebût 29/59; Şûrâ 42/36. 26 - Nisâ’ 4/81; En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/2, 54, 68, 86; Furkân 25/43; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Yûnus 10/84 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62 Enfâl 8/49 Talâk 65/3 Enfâl 8/2 Nahl 16/42 Nahl 16/99 ‘Ankebût 29/59 Şûrâ 42/36 Nisâ 4/81 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/2 İsrâ 17/54 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86 Furkân 25/43 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6
• 27 - Bakara 2/30; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44, 52; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Secde 32/15; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Şûrâ 42/5; Kâf 50/39; Tûr 52/48; Nasr 110/3. 28 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not. 29 - İsrâ’ 17/44.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 İsrâ 17/52 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Secde 32/15 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Şûrâ 42/5 Kâf 50/39 Tûr 52/48 Nasr 110/3 İsrâ 17/44
• 30 - Râzî, age., XXIV, 103.
• 31 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 32 - Nisa’ 4/45. 33 - Nisa’ 4/45. 34 - Nisa’ 4/70. 35 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 36 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 37 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 38 - Furkân 25/31. 39 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 40 - Âl-i İmrân 3/5. 41 - Ra‘d 13/9-10; Mülk 67/13-14. 42 - Kâf 50/18; İnfitâr 82/10-12. 43 - Mü’min 40/19. 44 - Bakara 2/284. 45 - Mücâdele 58/6-7. 46 - İsrâ’ 17/13; Nûr 24/39; Kamer 54/52-53; Zilzâl 99/7-8.
  • Âl-i İmrân 3/5 Ra‘d 13/10 Mülk 67/14 Kâf 50/18 İnfitâr 82/12 Mü'min 40/19 Bakara 2/284 Mücâdele 58/7 İsrâ 17/13 Nûr 24/39 Kamer 54/53 Zilzâl 99/8
• 47 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 48 - Zemahşerî, age., III, 281. 49 - Taberî, age., XXVI, 179.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 50 - Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68. 51 - Zemahşerî, age., III, 281.
  • Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 52 - Müddessir 74/31. 53 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Furkân 25/59; Secde 32/4; Hadîd 57/4. 54 - Râzî, age., XXIV, 104.
  • Müddessir 74/31 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Ra‘d 13/2 Tâhâ 20/5 Furkân 25/59 Secde 32/4 Hadîd 57/4
• 55 - Kasas 28/14; Necm 53/5-7. 56 - Bakara 2/29; Fussılet 41/11. 57 - “Kurulmak, hükmüne almak” anlamında kullanımlar için bk. A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/44. Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Mü’minûn 23/28; Furkân 25/59; Secde 32/4; Zuhruf 43/13; Feth 48/29; Hadîd 57/4. 58 - İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 131. 59 - Semerkandî, age., I, 521.
  • Kasas 28/14 Necm 53/7 Bakara 2/29 Fussilet 41/11 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/44 Tâhâ 20/5 Mü'minûn 23/28 Furkân 25/59 Secde 32/4 Zuhruf 43/13 Fetih 48/29 Hadîd 57/4
• 60 - A‘râf 7/54; Tevbe 9/129; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Ra‘d 13/2; İsrâ’ 17/42; Tâhâ 20/5; Enbiyâ’ 21/22; Mü’minûn 21/86, 116; Furkân 25/59; Neml 27/26; Secde 32/4; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 15; Zuhruf 43/82; Hadîd 57/4; Hâkka 69/17; Tekvîr 81/20; Burûc 85/15. 61 - Yûsuf 12/100. 62 - Neml 27/23, 38, 41, 42. 63 - Esed, age., s. 281’de 43. not.
  • A‘râf 7/54 Tevbe 9/129 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Ra‘d 13/2 İsrâ 17/42 Tâhâ 20/5 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/86 Enbiyâ 21/116 Furkân 25/59 Neml 27/26 Secde 32/4 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/82 Hadîd 57/4 Hâkka 69/17 Tekvîr 81/20 Burûc 85/15 Yûsuf 12/100 Neml 27/23 Neml 27/38 Neml 27/41 Neml 27/42
• 64 - Semerkandî, age., II, 568; Taberî, age., XIX, 28; Zemahşerî, age., III, 281.
• 65 - Semerkandî, age., II, 568.
• 66 - Şu‘arâ’ 26/23. 67 - Tâhâ 20/49.
  • Şu‘arâ 26/23 Tâhâ 20/49
• 68 - İsrâ’ 17/41, 46; Furkân 25/60; Fâtır 35/42; Mülk 67/21.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/46 Furkân 25/60 Fâtır 35/42 Mülk 67/21
• 69 - Râzî, age., XXIV, 106.
• 70 - Zemahşerî, age., III, 255. 71 - Semerkandî, age., II, 552. 72 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/1, 10, 61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/1 Furkân 25/10 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1
• 73 - Nûr 24/60; Ahzâb 33/33. 74 - Nisâ’ 4/78.
  • Nûr 24/60 Ahzâb 33/33 Nisâ 4/78
• 75 - Taberî, age., XXX, 127-128; Semerkandî, age., II, 568; III, 563; Râzî, age., XXXI, 113; Kurtubî, age., XIX, 187. 76 - Yazır, age., IX, 94-95. 77 - Râzî, age., XXIV, 106.
• 78 - Bakara 2/258; En‘âm 6/78, 96; A‘râf 7/54; Yûnus 10/5; Yûsuf 12/4; Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/33; Nahl 16/12; İsrâ’ 17/78; Kehf 18/17, 86, 90; Tâhâ 20/130; Enbiyâ’ 21/33; Hacc 22/18; Furkân 25/45; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/38, 40; Zümer 39/5; Fussılet 41/37; Kâf 50/39; Rahmân 55/5; Nûh 71/16; Kıyâmet 75/9; Tekvîr 81/1; Şems 91/1. 79 - İnsân 76/13. 80 - En‘âm 6/77, 96; A‘râf 7/54; Yûnus 10/5; Yûsuf 12/4; Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/33; Nahl 16/12; Enbiyâ’ 21/33; Hacc 22/18; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/39, 40; Zümer 39/5; Fussılet 41/37; Kamer 54/1; Rahmân 55/5; Nûh 71/16; Müddessir 74/32; Kıyâmet 75/8, 9; İnşikâk 87/18; Şems 91/2.
  • Bakara 2/258 En‘âm 6/78 En‘âm 6/96 A‘râf 7/54 Yûnus 10/5 Yûsuf 12/4 Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 İsrâ 17/78 Kehf 18/17 Kehf 18/86 Kehf 18/90 Tâhâ 20/130 Enbiyâ 21/33 Hacc 22/18 Furkân 25/45 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/38 Yâsîn 36/40 Zümer 39/5 Fussilet 41/37 Kâf 50/39 Rahmân 55/5 Nûh 71/16 Kıyâmet 75/9 Tekvîr 81/1 Şems 91/1 İnsân 76/13 En‘âm 6/77 En‘âm 6/96 A‘râf 7/54 Yûnus 10/5 Yûsuf 12/4 Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 Enbiyâ 21/33 Hacc 22/18 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/39 Yâsîn 36/40 Zümer 39/5 Fussilet 41/37 Kamer 54/1 Rahmân 55/5 Nûh 71/16 Müddessir 74/32 Kıyâmet 75/8 Kıyâmet 75/9 A‘lâ 87/18 Şems 91/2
• 81 - Taberî, age., XIX, 30; Semerkandî, age., II, 569; Zemahşerî, age., III, 282.
• 82 - Âl-i ‘Imrân 3/184; Hacc 22/8; Lokmân 31/20; Fâtır 35/25. 83 - Ahzâb 33/46.
  • Âl-i İmrân 3/184 Hacc 22/8 Lokmân 31/20 Fâtır 35/25 Ahzâb 33/46
• 84 - İbrâhim 14/19; Enbiyâ’ 21/18; Dühân 44/39; Ahkâf 46/3. 85 - Âl-i İmrân 3/191; Sâd 38/27; Dühân 44/38; Tûr 52/35.
  • İbrâhîm 14/19 Enbiyâ 21/18 Duhân 44/39 Ahkâf 46/3 Âl-i İmrân 3/191 Sâd 38/27 Duhân 44/38 Tûr 52/35
• 86 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31. 87 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31; Zemahşerî, age., III, 282-283. 88 - Râzî, age., XXIV, 106.
• 89 - Taberî, age., XIX, 30. 90 - A‘râf 7/54. 91 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Nûr 24/44; Câsiye 45/5.
  • A‘râf 7/54 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Nûr 24/44 Câsiye 45/5
• 92 - Kasas 28/71-73.
  • Kasas 28/73