Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 156-164. âyetlerinde kâfirlere benzememeleriyle ilgili müminlere yönelik bazı hatırlatmalarını, savaşta Allah yolunda ölüm halindeki müjdelerini, Hz. Peygamber’in ashabıyla ilişkisini, onun dürüstlüğünü, ilahi rahmete mazhar olanların diğerleriyle mukayesesini ve Hz. Peygamber’in risaletinin müminlere ikram oluşunu dile getirmektedir.

a) Müminlere Uyarılar ve Müjdeler

Yüce Allah, sûrenin 156-158. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve kendilerine şöyle buyurmaktadır: “Sizler, inkâr edenler ve yeryüzünde sefere çıkan veya savaşan kardeşleri hakkında ‘Eğer bizim yanımızda olsalardı ölmezler, öldürülmezlerdi’ diyenler gibi olmayın. Sonuçta Allah bunu kalplerinde bir hasret kılacak. Allah hem dirilten (hayat veren)dir; hem de öldürendir. Allah, yaptıklarınızı (hakkıyla) görendir. Andolsun ki eğer Allah yolunda öldürülür ya da ölürseniz, (şunu bilin ki) Allah’ın mağfireti ve rahmeti onların topladıkları (dünyalıklar)dan daha hayırlıdır. Andolsun ki ölseniz de öldürülseniz de Allah’ın huzurunda toplanacaksınız.”

ı. İnkarcılara Benzememeleri Gerektiği

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِاِخْوَانِهِمْ اِذَا ضَرَبُوا فِي الْاَرْضِ اَوْ كَانُوا غُزًّى لَوْ كَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَمَا قُتِلُوا لِيَجْعَلَ اللّٰهُ ذٰلِكَ حَسْرَةً ف۪ي قُلُوبِهِمْ وَاللّٰهُ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Ey iman edenler! Kâfir olanlar ve yeryüzünde sefere çıkan veya savaşan kardeşleri hakkında “Bizim yanımızda olsalardı ölmezlerdi ve öldürülmezlerdi.” diyenler gibi olmayın! Sonunda Allah bunu kalplerinde bir pişmanlık kılacak. Allah diriltir (hayat verir) ve öldürür. Allah yaptıklarınızı görendir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَكُونُوا lâ tekûnû emri “(şöyle) olmayın”; كَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا kellezîne keferû emri “kâfirler olanlar gibi, inkar etmiş olanlar gibi”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demiş (olanlar gibi)”; لِاِخْوَانِهِمْ li ıhvânihim ifadesi “onların kardeşlerine”; اِذَا ضَرَبُوا izâ darabû ifadesi “yolculuğa çıktıkları zaman”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”;اَوْ كَانُوا ev kânû ifadesi “veya oldukları (zaman)”; غُزًّى ğuzzen kelimesi “savaşanlar, gazvede (oldukları zaman)”; لَوْ كَانُوا lev kânû ifadesi “eğer olsalardı”; عِنْدَنَا ‘ındenâ ifadesi “bizim yanımızda”; مَا مَاتُوا mâ mâtû ifadesi “ölmemiş olurlardı”; وَمَا قُتِلُوا ve mâ kutilû ifadesi “ve öldürülmezlerdi de”; لِيَجْعَلَ li yec‘ale ifadesi “kılsın diye, yapsın diye, sonunda yapacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bunu”; حَسْرَةً hasraten kelimesi “hasret sebebi”; ف۪ي قُلُوبِهِمْ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerinde”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُحْي۪ yuhyî fiili “diriltir”; وَيُم۪يتُ ve yümîtü fiili “ve öldürür”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızı, yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada münafıkların sözlerine benzer sözler söylememeleri noktasında müminlerin uyarılması gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِاِخْوَانِهِمْ اِذَا ضَرَبُوا فِي الْاَرْضِ اَوْ كَانُوا غُزًّى لَوْ كَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَمَا قُتِلُوا “Ey iman edenler! Sizler, inkâr edenler ve yeryüzünde sefere çıkan veya savaşan kardeşleri hakkında ‘Eğer bizim yanımızda olsalardı ölmezlerdi ve öldürülmezlerdi’ diyenler gibi olmayın!” Yüce Allah Uhud savaşıyla ve sonrasıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler verdikten sonra, münafıkların aslında kâfirler olduğunu ortaya koymak üzere onların savaş yolculuğuna çıkan veya fiilen savaşa katılan kardeşleri hakkında “yanımızda olsalardı ne ölürlerdi ne de öldürülürlerdi” dediklerini ifade etmekte ve müminlerin bunlar gibi olmamalarını emretmektedir.

a) Âyette geçen اِذَا ضَرَبُوا فِي الْاَرْضِ ifadesi Nisâ’ 4/101’de de geçtiği üzere “yeryüzünde sefere, yolculuğa çıktıkları zaman”, اَوْ كَانُوا غُزًّى ifadesi ise “veya savaşa katılmış olanlar” manasına gelmektedir ki bu âyetteki maksatları herhangi bir yolculuk veya savaş değil, özel manada Uhud’a katılmak üzere sefere çıkan veya bizzat Uhud’da şehit edilenlerle ilgili beyanda bulunmalarıdır. Burada geçen غُزًّى ğuzzen kelimesi ğâzin kelimesinin çoğuludur ve “gaziler” yani “savaşa katılanlar” demektir.(1)

b) Münafıkların kendi kardeşlerine söyledikleri “Eğer bizim yanımızda olsalardı ölmezler, öldürülmezlerdi” şeklindeki sözleri Âl-i İmrân 3/154. âyette de geçen “Bu işten bize bir şey olsaydı, burada öldürülmezdik” sözlerinin devamı gibi görünmektedir. Çünkü bu münafıklar savaş ortamındaki ölümlerin sebebini kendi fikirlerine itibar edilmemesi olarak gördükleri gibi Uhud’da ölenlerin savaşa fiilen katılmamış olsalardı zaten ölmeyeceklerini dile getirerek diğer Müslümanları da bu noktada etkilemeye gayret etmişlerdi. Oysa Yüce Allah Âl-i İmrân 3/154. âyette de belirttiği gibi “Evlerinizde kalmış olsaydınız bile öldürülmesi takdir edilmiş olanlar, yataklarına (düşecekleri yerlere) çıkıp giderlerdi” buyurarak, takdir edilmiş ölümden kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığını beyan etmektedir. Bu konu Nisâ’ 4/78, Nahl 16/61, Ahzâb 33/16, Cum‘a 62/8, Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4 gibi âyetlerde de ele alınmaktadır.

Râzî’nin isabetle dile getirdiği gibi, Medine’deki münafıklar, müminlerin kâfirlere karşı savaşmalarını, “Bizim yanımızda olsalardı ölmezler, öldürülmezlerdi” diyerek ayıplıyorlardı. Daha sonra müminlerin bir kısmında cihâd hususunda bir gevşeklik ve yılgınlık meydana gelip Uhud’da yaşananlar gerçekleşince Yüce Allah da onları affetmişti. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hiçbir müminin hiçbir zaman münafıkların sözlerine benzer söz söylememesini emretmekte ve münafıkların bu türden sözlerine benzer şeyler söylememeleri gerektiğini özellikle tembihlemektedir. Çünkü sonuçta öldüren de dirilten de Yüce Allah’tır. Hayatta kalmasını takdir ettiği kimseler, cihadda öldürülemezler. Ölümünü takdir ettiği kimseler de savaşmasalar dahi hayatta kalamazlar. İşte bu da Yüce Allah’ın ayetin devam eden kısımda yer alan “Allah hem diriltir; hem de öldürür” buyruğu ile kastedilen mesajdır. Ölüm nasıl olsa takdir edilmiş bir gerçektir; o halde kişinin ne uğrunda öldüğüdür asıl önemli olan. Nitekim bir sonraki âyette belirtildiği gibi “Eğer Allah yolunda öldürülür ya da ölürseniz, şunu bilin ki Allah’ın mağfireti ve rahmeti onların topladıkları bütün şeylerden daha hayırlıdır.”

c) Yüce Allah’ın لِاِخْوَانِهِمْ li ıhvânihim “kardeşlerine” ifadesinden maksadın, ölenler her ne kadar müslüman olsalar dahi, aralarında nesep bakı­mından bir kardeşlik olması muhtemeldir. Bu, Yüce Allah’ın “Âd (kavmin)e de kardeşleri Hûd’u göndermiştik”(2) ve “Semûd’a da kardeşleri Sâlih’i göndermiştik”(3) beyanları gibidir. Çünkü bu âyetlerdeki kardeşlik, din kardeşliği değil, nesep kardeşliğidir. Belki de müslümanlardan ölmüş olan o kimseler, münafıkların akrabaları idiler. İşte bundan dolayı, münafıklar bu sözü söylemişlerdi. Bu kardeşlikten maksadın, dindeki ortaklıktan dolayı olması da muhtemeldir. Bazı savaşlarda münafıklardan bir kısmının öldürülmüş olması, geri kalan münafıkların da bunu söylemiş olması muhtemeldir.(4)

2. لِيَجْعَلَ اللّٰهُ ذٰلِكَ حَسْرَةً ف۪ي قُلُوبِهِمْ وَاللّٰهُ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “Sonuçta Allah bunu kalplerinde bir hasret kılacak. Allah hem dirilten (hayat veren)dir; hem de öldürendir.” Yüce Allah münafıkların savaşta ölenlerle ilgili dile getirdikleri sözleriyle ilgili olarak iki hususa dikkat çekmektedir.

a) لِيَجْعَلَ اللّٰهُ ذٰلِكَ حَسْرَةً ف۪ي قُلُوبِهِمْ “Sonuçta Allah bunu kalplerinde bir hasret kılacak.” Bu cümle, çeşitli şekillerde tercüme edilebilir: “Sonuçta Allah bu sözü onların kalplerinde bir hasret kılması için onlar bu sözü söylediler.” “Allah onların bu sözlerini kalplerinde dert yapar.” Bu söz sebebiyle yakınları savaşta ölenlerin kalplerinde hasret çekmeleri söz konusu olabileceği gibi, müslümanlar savaş kazanıp ganimet elde edince bu defa onların pişmanlık sebebiyle kalplerinde hasret yaşamaları da söz konusu edilebilir. Dahası, bu pişmanlık ve hasret Müslümanların dünya hayatında ilahi imkânlara ve nimetlere mazhar kılınmalarına münafıkların ve kâfirlerin üzülmeleri şeklinde de yorumlanabilir. Ayrıca münafıklar veya kâfirler buna benzer sözler söyledikten sonra, günün birinde bu yaptıklarına veya söylediklerine pişmanlık duyarlarsa işte o türden sözler kaplerinde bir hasrete dönüşecektir.(5)

Yüce Allah âyette müminleri uyararak inkârcılar gibi olmamalarını, onların söz ve söylemlerini kullanmamalarını emretmekte, kendi duruşlarını muhafaza etmeleri sayesinde karşıtlarının hasretlerinin artacağını bildirmektedir.(6) Cümlenin başında yer alan لِيَجْعَلَ liyec‘ale ifadesindeki lâm/li harfi “gerekçe” bildiren bir manada değil de âkıbeh yani “nihayet, sonuç” bildiren bir konumda kabul edilmelidir. Nitekim buna benzer kullanımlar yani lâm edatının âkıbeh anlamında kullanıldığı örnekler bağlamında Âl-i İmrân 3/156, 178, Nahl 16/39, 116, Kasas 28/8; Rûm 30/41, Zümer 39/35, Necm 53/31. âyetleri örnek olarak zikredebiliriz.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(7) geçen حَسْرَة hasrah kelimesi, bilinen anlamda “hasret” demektir. Bakara 2/167 ve Fâtır 35/8’de geçen haserât sözcüğü ise bunun çoğuludur ve “hasretler” manasına gelmektedir. Dünyada kişiler söylemleri veya eylemleri ile hasret gerektirecek işler yaparlarsa mahşerde de hasret çekeceklerini bilmelidirler. Zira Meryem 19/39’da mahşer için “hasret günü” denmesinin amacı da budur. Vahye itibar etmeyenler yani inkârcılar için de vahiy âhirette hasret sebebi olacaktır ki Hâkka 69/50’de buna değinilmektedir.

b)وَاللّٰهُ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “Allah hem dirilten (hayat veren)dir; hem de öldürendir.” Yüce Allah mutlak anlamda bütün canlılara hayat verebilen ve bütün canlıları da öldürebilen olduğunu bildirmektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de dile getirilmektedir.(8) Buradaki يُحْي۪ yuhyî fiili Rabbimizin yaratıcı ve yaşatıcı sıfatını içermekte, يُم۪يتُ yümîtü fiili ise muhataplara ölümü ve sonrasında yaşanacak âhiret inancını hatırlatmaktadır.

İncelemekte olduğumuz konu ile ilişkilendirildiğinde Yüce Allah’ın hayat verme ve öldürme sıfatları hakkında şunu söyleyebiliriz: Uhud savaşında yaşanan ölümleri bahane edip “savaşa gitmeselerdi ölmezlerdi” diyen münafık kılıklı kâfirlere cevap verilmektedir. Hayat veren de öldüren de Allah’tır. Nice savaşa gidenler ölmediği gibi savaşa gitmeyip evinde veya başka yerlerde ölenlerin haddi hesabı yoktur. Öyleyse meseleyi savaşla sınırlı gören bakış yanlıştır ve Yüce Allah ile sıfatları hakkında doğru bir bilgiye sahip olmamaktır.

3. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Allah, yaptıklarınızı (hakkıyla) görendir.” Yüce Allah âyetin sonunda bütün muhataplarının dünya hayatında neler yapıp ettiklerini gayet iyi bir şekilde gördüğünü, dolayısıyla kimin ne türden fedakârlıklar yaptığını da kimlerin hangi yanlışlıklara bulaştığını da gayet iyi bildiğini bu şekilde beyan etmiş olmaktadır.

ıı. Allah’ın Bağışlamasının Hayırlı Oluşu

وَلَئِنْ قُتِلْتُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللّٰهِ وَرَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ “Allah yolunda öldürülür veya ölürseniz, (şunu bilin ki) Allah’ın bağışlaması ve merhameti, onların topladıkları (dünyalıklar)dan elbette hayırlıdır.”

Âyetteki وَلَئِنْ قُتِلْتُمْ ve lein kutiltüm ifadesi “ve eğer öldürülürseniz”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; اَوْ مُتُّمْ ev müttüm ifadesi “veya ölürseniz”; لَمَغْفِرَةٌ le mağfiratün ifadesi “elbette bir bağışlanma (gerçekleşir)”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”;وَرَحْمَةٌ ve rahmetün kelimesi “ve merhamet”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak manada hayırlı(dır)”; مِمَّا يَجْمَعُونَ mimmâ yecme‘ûne ifadesi ise “topladıklarından “demektir.

Burada münafıkların kanaatleri ve sözleri reddedilmekte, Allah yolunda veya mümin olarak yaşanacak ölümün diğerlerinin toplayıp biriktirdiği dünyalıklardan daha hayırlı olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette münafık kılıklı kâfirlerin müslümanları ayartma düşüncesiyle söyledikleri sözleri söylememeleri gerektiği noktasında uyardıktan ve bu gibi sözlerin kişilerin kalplerinde hasrete dönüşeceğini beyan ettikten sonra, Allah yolunda yani savaşta öldürülenlerin veya müminler olarak bunun dışında bir şekilde vefat edenlerin durumunun diğerlerine göre son derece hayırlı olacağını bildirmektedir. Çünkü kişiler Yüce Allah yolunda öldürülür veya mümin olarak ölürlerse, bilinmelidir ki Allah’tan gelecek herhangi bir mağfiret, bağışlanma ve merhamet onların dünyalık manasında toplayıp biriktirdiği her ne varsa hepsinden daha hayırlıdır.

Savaşa gitmeme isteği ve teklifinin sahipleri olan münafıkların böyle davranmalarının sebebi, dünyaya yani hayata düşkünlükleriydi. Bakara 2/96’da da belirtildiği gibi, kitap ehlinden olanlar ve civardaki münafıklar dünya hayatına en çok düşkün olanlar olarak tanıtılmaktadır. Dünyalık elde edebilmek için hayatta olmak gerektiği için, münafıklar kendileri savaşlara katılmadıkları, katılmak istemedikleri gibi başkalarını da etkileyerek yanlarına çekmeye çalışıyorlardı. İşte bu ve benzer kanaatlerin yanlış olduğunu beyan etmek üzere, Yüce Allah böyle bir niyet taşımayan kişilerin Allah yolunda öldürülmeleri veya herhangi bir şekilde ölmeleri durumunda Allah’ın onları bağışlaması ve kendilerine merhamet etmesi hayatları boyunca toplayacakları her ne varsa hepsinden daha hayırlı olarak bildirilmektedir.

Bir sonraki âyetin başında da zikredildiği üzere وَلَئِنْ ve lein ifadesindeki vâv harfinin yemin manası verdiği, لَمَغْفِرَة le mağfiratün ve لَاِلَى اللّٰهِ le ilellâhi ifadelerindeki lâm/le harfinin de te’kîd yani manayı “pekiştirici” olduğu ifade bilinmektedir.(9)

ııı. Yüce Allah’ın Huzurunda Toplanacak Oluşları

وَلَئِنْ مُتُّمْ اَوْ قُتِلْتُمْ لَاِلَى اللّٰهِ تُحْشَرُونَ “Ölseniz de öldürülseniz de Allah’ın huzurunda elbette toplanacaksınız.”

Âyetteki وَلَئِنْ مُتُّمْ ve lein müttüm ifadesi “eğer ölürseniz”; اَوْ قُتِلْتُمْ ev kutiltüm edilgen fiili “veya öldürülürseniz”; لَاِلَى اللّٰهِ le ilellâhi ifadesi “elbette sadece Allah’a, O’nun huzuruna”; تُحْشَرُونَ tuhşerûne edilgen fiili ise “toplanacaksınız” demektir.

Burada evrensel manada bir âhiret bilinci verilmesiyle ilgili beyanlar gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette verdiği bilgileri içerecek şekilde bu defa genelde bütün muhataplara seslenmekte ve kişilerin ölümleri veya öldürülmeleri durumunda nihayetinde Allah’ın huzurunda toplanacaklarını bildirmektedir. Bu hatırlatmanın anlamı, herkesin yaşadığı dünya hayatındaki kabullerinden ve davranışlarından sorgulanacaklarının beyan edilmesidir. Gerçek bu olduğuna göre, mahşerde kimin huzurunda toplanılacaksa bu hayatı da onun dediği şekilde yaşamak gerekmektedir. Âyette münafıkların veya kâfirlerin dünyaperest tutumlarının ne kadar yanlış olduğuna dikkat çekilmektedir. Kim ne uğurda bir hayat yaşamışsa onun hesabını vereceğini bilerek yaşamalı, hayatını Allah bilincine göre şekillendirmelidir.

Her kim nasıl ölür veya öldürülürse bilinmelidir ki huzuruna varılacak makam, sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi konuyla ilgili âyetlerde uygulanan ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadelerden birisi olan “takdîm-te’hîr” metodu ile başka hiçbir makamın âhiretinin bulunmadığına, dolayısıyla sadece Yüce Allah’ın huzurunda toplanılacağına özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır.

b) Hz. Peygamber’in Bazı Özellkleri

Yüce Allah, sûrenin 159-161. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve Allah’tan bir rahmet sebebiyle onlara yumuşak davrandığını, kaba, katı yürekli olsaydı etrafından dağılacaklarını, onları affetmesini, bağışlanmaları için dua etmesini ve işler hakkında onlarla istişarede bulunmasını emretmekte, kararını verdiği zaman da Allah’a güvenmesini, çünkü Allah’ın kendisine güvenenleri sevdiğini bildirmekte ve şu beyana yer vermektedir:

“Allah size yardım ederse, artık size üstün gelecek hiç kimse yoktur. Eğer sizi bırakıverirse, ondan sonra size kim yardım eder? Müminler yalnızca Allah’a güvensinler. Hiçbir peygambere, (emanete) hıyanet yaraşmaz. Kim emanete (devlet malına) hıyanet ederse, kıyamet günü, hainlik ettiği şey(in günahı boynuna asılı) olarak gelir. Sonra da haksızlığa uğratılmaksızın kazandıkları şeyler herkese tastamam ödenecektir.”

ı. Yumuşak Davranışı, Kaba ve Katı Kalpli Olmayışı

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَل۪يظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْاَمْرِ فَاِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّل۪ينَ “Allah’tan bir merhamet sebebiyle onlara yumuşak davranmıştın. Kaba, katı yürekli olsaydın, şüphesiz ki etrafından dağılırlardı. Onları affet; bağışlanmaları için dua et; iş(ler) hakkında onlarla istişarede bulun! Kararını verdiğin zaman da artık Allah’a güven! Şüphesiz ki Allah kendisine güvenenleri sever.”

Âyetteki فَبِمَا رَحْمَةٍ fe bimâ rahmetin ifadesi “bir rahmet sebebiyle”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; لِنْتَ linte fiili “yumuşak davrandın”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”;وَلَوْ كُنْتَ ve lev künte ifadesi “eğer (şöyle) olsaydın”; فَظًّا fazzen kelimesi “kaba saba biri”; غَل۪يظَ الْقَلْبِ ğalîza’l-kalbi ifadesi “katı yürekli, katı kalpli (olsaydın)”; لَانْفَضُّوا le’nfaddû ifadesi “muhakkak ki dağılırlardı”; مِنْ حَوْلِكَ min havlike ifadesi “senin çevrenden”; فَاعْفُ fa‘fu emri “bağışla, affet”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onları”; وَاسْتَغْفِرْ vestağfir emri “ve bağışlanma dileğinde bulun”; لَهُمْ lehum emri “onlar için”; وَشَاوِرْهُمْ ve şâvirhum emri “ve onlarla istişare yap”; فِي الْاَمْرِ fi’l-emri ifadesi “iş(ler) konusunda”; ِ فَاِذَا عَزَمْتَfe iza ‘azemte ifadesi “karar verdiğin zaman”; فَتَوَكَّلْ fe tevekkel emri “güven”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُتَوَكِّل۪ين el-mütevekkilîne kelimesi ise “güvenenleri” demektir.

Burada toplumsal hayatın en önemli ilkelerinden birisi olan davranış düzgünlüğü, bağışlayıcılık, istiğfarda bulunma ve işleri istişareyle yürütme esasları gündeme getirilmektedir.

1.فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ لِنْتَ لَهُمْ “Allah’tan bir rahmet sebebiyle onlara yumuşak davranmıştın.” Yüce Allah ölüm ve sonrasına dair çeşitli bilgilendirmeler yaptıktan sonra, sözü yeniden Uhud’da yaşananlara getirmekte ve o gün Hz. Peygamber’in tembihini tutmadıkları için okçular tepesini terk eden ve sonuçta müslümanların mağlup olmalarına neden olan müslümanlara yumuşak davrandığını, bunu Allah’ın kendisine verdiği bir rahmet ve merhamet vesilesiyle gerçekleştirdiğini ifade etmektedir.

Âyette zikredilen فَبِمَا رَحْمَةٍ fe bimâ rahmetin ifadesindeki مَا mâ edatı tıpkı Mü’minûn 23/40’ta yer alan ‘ammâ kalîlin ifadesindeki mâ edatı gibi sıla manasındadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لِنْتَ linte fiili “yumuşak davranmak” demektir. Zümer 39/23’te geçen telînu fiili “yumuşamak”, Sebe’ 34/10’da yer alan elennâ fiili ise “yumuşatmak” manasına gelmektedir.

Aslında sert davranılmayı hak etmiş olmalarına rağmen Hz. Peygamber’in yine de kendilerine yumuşak davranmasının sebebi, bu âyette Yüce Allah’ın ona verdiği bir merhamet duygusunun tecellisi olarak beyan edilmektedir. Esasında daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/152 ve 155. âyetlerde Yüce Allah’ın bu kişileri affettiğini beyan edişi de elbette kendilerine yumuşak davranılmasında çok önemli bir etken olmuştur.

Elbette çok büyük bir hata yapmış olsalar da onlar yine de iyi davranılmayı hak eden yiğitlerdi. İslâm’ın ilk döneminde yaşanan her türlü sıkıntıya göğüs geren o yiğitleri çok büyük de olsa yaptıkları bir hata sebebiyle görmezlikten gelmek kesinlikle doğru olmazdı; zaten Hz. Peygamber de bu noktada herhangi bir farklı ve aykırı bir tutum içerisine girmemişti. Onun böyle duyarlı ve yumuşak davranmasının sebepleri, A‘râf 7/199’da “affı alması”, Tevbe 9/128’de “müminleri üzen şeyin kendisine ağır gelmesi, müminlere düşkün oluşu ve onlara karşı şefkat ve merhamet beslemesi”, Şu‘arâ’ 26/215’te “ona uyanlara kol kanat germesi” ile Kalem 68/4’te ise “muhteşem bir ahlak üzere olması”dır.

2. وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَل۪يظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ “Sen kaba, katı yürekli olsaydın, muhakkak ki etrafından dağılırlardı.” Hz. Peygamber Uhud savaşında mağlubiyete sebep olanlara ilahi merhamet sayesinde yumuşak davrandığını ifade ettikten sonra, bu defa tersine davransaydı neler olacağını belirtmekte, eğer kaba ve katı kalpli olsaydı çevresindekilerin dağılıp gideceğini haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen فَظّ fazz kelimesi “kaba”, “huysuz”, غَل۪يظَ الْقَلْبِ ğalîza’l-kalbi tamlaması ise “katı kalpli”, “kırıcı” manasına gelmektedir. لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ beyanı gereği Hz. Peygamber eğer böyle davransaydı “çevresindekilerin onun yanından kopacaklarını, dağılıp gitmiş olacaklarını” haber vermektedir. Cum‘a 62/11 ve Münâfikûn 63/7’de de benzer kalıplarda geçen انْفَضُّوا infaddû fiili “kopup gitmek, dağılmak” gibi anlamlar içermektedir. Âyetin başında yer alan لَوْ lev edatı gereği Hz. Peygamber’in böyle davranmadığı ve çevresinde kalanların da onu terk etmediği anlaşılmaktadır.

3. فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْاَمْرِ “(Şu halde) onları affet; bağışlanmaları için dua et; iş(ler) hakkında onlarla istişarede bulun!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in Uhud’da hata yapanlara nasıl davrandığını ve hunun sebebinin ne olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa söz konusu davranışının nasıl devam etmesi gerektiğini de üç noktada kendisine bildirmektedir.

a) فَاعْفُ عَنْهُمْ “(Şu halde) onları affet!” Bir kez de Mâide 5/13’te geçen “onları affet” ifadesi Hz. Peygamber’in bağışlayıcı olmasını kendisine emreden bir hitaptır.

Konuyla iligli olarak A‘râf 7/199’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sen af yolunu tut; iyiliği emret ve câhillerden yüz çevir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in hoşgörülü olmasını, zorluk çıkartıcı ve dışlayıcı bir üslup takınmaması gerektiğini emretmektedir. Bu noktada Âl-i İmrân 3/134’te şu bilgiler yer almaktadır: “O takvâ sahipleri ki, bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever.” Ayrıca Şûrâ 42/37’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınırlar; kızdıkları zaman da kusurları bağışlarlar.” Benzer bir açılım da Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et. Onlarla sadece güzel bir şekilde mücadele et” şeklinde yer almaktadır.

“Affı almak” demek, insan ilişkilerinde hoşgörülü ve kolaylık tarafını gözetmek;(10) insanların işlerinden önce kolay gelenleri almak ve kolayca yerine getirilebilecek olanları yapmak demektir. Kendilerine zor gelecek şeyleri istememek, şiddet ve zorluk tarafı olmamak demektir. Dahası, bu ifade “affedici olmak, herkesin eksiğine veya kusuruna bakmamak, kusurları bağışlamak, özür dileyenleri affetmek” manasını da elbette içermektedir. “Af kapsamında” düşünülecek şekilde “kötülüğü iyilikle karşılamak gerektiği” noktasında Ra‘d 13/22, Mü’minûn 23/96 ve Fussilet 41/34’te verilen bilgiler de konuyu açıklamada son derece önemli mesajlar içermektedir.

b) وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ “Bağışlanmaları için dua et!” Yüce Allah Uhud’daki mağlubiyete sebebiyet verenleri affetmesini Hz. Peygamber’e emrettikten sonra onlar için bağışlanma dileğinde bulunmasını da kendisine emretmektedir. Bir başkası için istiğfarda bulunulabileceğinin en önemli delillerinden birisi olan bu cümle, önceki emirle birlikte müslümanlara bir davranış modeli öğretip kazandırmayı amaçlamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/7’de “meleklerin müminler için”, Şûrâ 42/5’te ise “yeryüzündeki insanlar için” istiğfarda bulundukları, Nisâ’ 4/64, Nûr 24/62, Feth 48/11 ve Mümtehine 60/12’de “Hz. Peygamber’in başkaları için bağışlanma dileğinde bulunduğu” bildirilmekte, Meryem 19/47 ve Mümtehine 60/5’te “Hz. İbrâhim’in babası sağ iken onun için istiğfar edeceğini” söylediği, Yûsuf 12/97-98’de “Hz. Yakub’un oğullarının babaları Hz. Yakub’dan Yüce Allah’tan kendileri için bağışlanma dileğinde bulunmasını istedikleri ve bunu onlar için yaptığı” ifade edilmektedir. Tevbe 9/80 ve Münâfikûn 63/5-6’da Hz. Peygamber’in münafıklar için bağışlanma dileğinde bulunmasının sonucu değiştirmeyeceği, Tevbe 9/113’te ise bunun müşriklere fayda sağlamayacağı bildirilmektedir.

İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj, birilerinin mümin olan bir başkası için istiğfarda bulunabileceğinin öğretilmesidir. Ancak başka müminler için istiğfarda bulunulabilirse de inkârcılar ve müşrikler için bu da yasaktır. Demek ki insanlar başkaları için istiğfarda bulunabilirler; ancak hiç kimse başkası için tevbe edemez; çünkü istiğfâr bir duadır; tevbe ise bizzat kişinin kendisinin gerçekleştirmesi gereken yöneliştir. Gerek yaşamakta olan insanların istikamet sahibi olmaları için, gerekse mümin olarak ölenlerin hatalarının bağışlanması için dua edilmesi bir duyarlılıktır ve müslümanlar bunu diğer müslüman kardeşlerinden esirgememelidir.

c) وَشَاوِرْهُمْ فِي الْاَمْرِ “İş(ler) hakkında onlarla istişarede bulun!” Yüce Allah, hakkında vahiy indirmediği konularda muhataplarıyla istişarede bulunmasını Hz. Peygamber’e emretmekte, dahası Uhud’da mağlubiyete sebep olanlar bile bu noktada dışlanmamaktadır. Aslında olumsuz bir tecrube yaşanmış olsa da toplumsal hayatta istişarenin ne kadar önemli bir değer olduğu bildirilerek insanların fikrine müracaat etmenin önemi özellikle vurgulanmaktadır.

İstişare ile ilgili olarak Şûrâ 42/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Onların işleri aralarında danışma iledir.” Yüce Allah sûreye de adını veren kelimeyi burada iman ve güven ehli müminlerin bir özelliği olarak zikretmektedir. شُورٰى şûrâ kelimesi istişareye dayalı “ortak akıl” demektir. Müminler topluca hareket eden, aralarındaki meseleleri ortak akıl oluşturarak çözmeye çalışan, toplumsal işbirliğini önemseyen, istişareti hayat tarzına dönüştüren, fert olarak değil, toplum olarak bir ümmet bilinci oluşturan yapının tamamlayıcıları olarak hayatı yaşamalıdırlar. Namazı nasıl ki birlikte kılmaları onlara bir huzur ve dayanışma gücü veriyorsa, akılların toplanması da bir anlamda cemaatle namaz gibi bir görüntü verir. Yüce Allah ortak akla cemaat sevabı verir ve sonuçta mevcuda göre kat kat bereket meydana gelir. Çünkü akıllı insan başkalarının aklından da yararlanan insandır.(11)

İstişare, karşıdakine değer vermektir. Bu Hz. Peygamber örnekliğinde ortaya konulmaktadır. Hz. Peygamber en akıllı insan olsa da onun bilmeyip başkalarının bildiği şeyler de elbette vardır. Bu noktada şura ve istişarenin önemine delil olabilecek şekilde şöyle buyurmuştur: “Siz dünya işlerinizi benden daha iyi bilirsiniz. Ben de din işlerini sizden daha iyi bilirim.”(12) Hz. Peygamber’e yönelik istişare veya şura emri ümmete örnek olması amacına da yöneliktir. Medine’de Uhud’la ilgili istişarede onların dediğini yapmasının sonucu belli olsa da onlara yönelik ebedi bir kırgınlığın bulunmadığını göstermesi bakımından istişareyi sürdürmesi de önemli bir hassasiyettir.

İstişare, aslında bir meselede kimin ne bildiğini, konuya ne kadar bir katkısının olabileceğini, toplumsal kararlara hep birlikte elvermek gerektiğini de zorunlu hale getiren bir ortak akıl üretme çabasıdır. Bu durum Hz. Peygamber’in onlara muhtaç olduğunu göstermez; birlikte çözüm üretme iradesini kazandırır. Buradan hareket edenler toplumsal hayatta huzuru ve sorumlulukları paylaşma erdemini de kazanmış olurlar. Ulu’l-ebsâr “basiret sahipleri” ve ulu’l-elbâb “sağduyu sahipleri” gibi ifadeler toplumsal hayatta bu türden akıllı ve isabetli düşünebilen insanların bulunduğunun bir delilidir.

Ortak akıl demek olan şûrâ veya istişare, esasında “Yüce Allah’ın ipi” olan vahye topluca sarılmanın da bir gereğidir. Çünkü müminler akıllarını inşa ederken vahiyden istifade ederlerse vahyin aydınlığında ortak bir şuur sahibi de olurlar. Önce Zuhruf 43/43’te Hz. Peygamber’e, sonra da Âl-i İmrân 3/103’te ümmete yönelik bu isteğin manası ve mantığı bu olsa gerektir. Topluca Yüce Allah’a tevbe etmenin emredildiği Nûr 24/31 ile Tahrîm 66/8’de verilen “nasûh tevbesi” emrinde de gözetilen hedef budur.

İstişare etmek ümmetin darmaduman görüntüden kurtulmasını da sağlayabilecek çok önemli bir davranış modelidir. Aralarındaki farklılıkları ihtilafa ve tefrikaya dönüştürmeden bir araya gelip konuşmaları sayesinde ayrılıklar derin çatlaklara dönüşmeyecek, Hucürât 49/9-10’da beyan edildiği gibi, aralarındaki sorunları kendileri çözüme kavuşturacak, böylece yabancılara muhtaç olmamayı da Yüce Allah’ın izniyle başaracaklardır. Saff 61/4’te sözü edilen “Allah yolunda kenetlenmiş binalar gibi saf bağlayanlar” da her halde bunu başarabilenlerdir.

4. فَاِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّل۪ينَ “Kararını verdiğin zaman da artık Allah’a güven! Muhakkak ki Allah, kendisine güvenenleri sever.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e müminlerle istişare etmesini emrettikten sonra, istişarelerin sonucunda herhangi bir konuda karar verdiğinde Allah’a güvenmesini kendisinden istemektedir.

a) فَاِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ “Kararını verdiğin zaman da artık Allah’a güven!” Bakara 2/225, 227 ve Muhammed 47/21’de de geçen ‘azemte ve diğer fiiller “azim ve kararlılık göstermek” manasına gelmekte, fikrine müracaat ettiği insanların kanaatlerini öğrendikten sonra Hz. Peygamber’in tevekkülü ihmal etmemesi gerektiğini de hükme bağlamaktadır. Hem Hz. Peygamber hem de bizler bu âyetin ışığında hareket etmemiz gerektiği noktasında inşa edilmekteyiz. Müslümanlar istişarede bulunarak başka kardeşlerinin de durumlarını görerek hareket etmeyi başarırlar ve beraberinde de Yüce Allah’a güvenirlerse Allah da onların güvenini boşa çıkarmaz. Unutulmamalıdır ki Müslümanlar sadece istişare etmekle yetinmemeli, Allah’a güveni ihmal etmemelidirler.

b) اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّل۪ينَ “Muhakkak ki Allah, kendisine güvenenleri sever.” Âl-i İmrân 3/122’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet(13) vardır. Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(14) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(15) her şeye vekîl olan O’dur;(16) O en güzel vekildir.(17) İnsanlar azim gösterip Yüce Allah’a güvenmeyi başarırlarsa Allah’ın da kendisine güvenen kullarını sevdiğini akıldan çıkarmamak gerekmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Yardımının Alt Edilemezliği

اِنْ يَنْصُرْكُمُ اللّٰهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ وَاِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذ۪ي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِه۪ وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Allah size yardım ederse, artık size üstün gelecek kimse yoktur. Sizi bırakırsa, ondan sonra size kim yardım edebilir ki! Müminler, yalnızca Allah’a güvensinler!”

Âyetteki اِنْ يَنْصُرْكُمُ in yansurküm ifadesi “eğer size yardım ederse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَلَا غَالِبَ fe lâ ğâlibe ifadesi “galip gelecek yoktur”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”;وَاِنْ يَخْذُلْكُمْ ve in yahzülküm ifadesi “ve eğer sizi bırakırsa”; فَمَنْ ذَا الَّذ۪ي fe men zellezî ifadesi “kimmiş o ki”; يَنْصُرُكُمْ yansuruküm ifadesi “size kim yardım edebilir”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “O’ndan sonra, O’na rağmen”; وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; فَلْيَتَوَكَّلِ fe’leyetevekkel emri “güvensin”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi ise “iman edenler” demektir.

Burada savaşların kazanılmasında veya kaybedilmesinde Yüce Allah’ın yardımının etkisi gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ يَنْصُرْكُمُ اللّٰهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ وَاِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذ۪ي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِه۪ “Allah size yardım ederse, artık size üstün gelecek hiç kimse yoktur. Eğer sizi bırakıverirse, O’na rağmen size kim yardım edebilir ki!?” Yüce Allah kendi yardımının ve yalnız bırakışının sonuçlarını zikretmektedir.

a)اِنْ يَنْصُرْكُمُ اللّٰهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ “Allah size yardım ederse, artık size üstün gelecek hiç kimse yoktur.” Yüce Allah müslümanlara hitap etmekte ve yardım etmesi durumunda hiç kimsenin kendilerine galip gelemeyeceğini bildirmektedir. Bu cümlede münafıkların başkalarının yanında bulunup onlardan yardım alma beklentileri cevaplandırılmakta, böylece yardım manasında Yüce Allah’a güvenip dayanmanın önemine dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu ifade daha önce yorumladığımız ve müslümanların galip gelmesiyle ilgili detaylı bilgi verdiğimiz Âl-i İmrân 3/139’da zikredilen hususu da desteklemektedir. Yüce Allah’ın mutlak üstün olduğu mesajını içeren bu ifadenin benzeri Yûsuf 12/21’de geçmektedir.

b)وَاِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذ۪ي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِه۪ “Eğer sizi bırakıverirse, O’na rağmen size kim yardım edebilir ki!?” Yüce Allah eğer müslümanları yani muhatapları yüzüstü bırakırsa O’na rağmen hiç kimsenin yardımda bulunamayacağını da hükme bağlamaktadır.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen يَخْذُلْ yahzül(ü) fiili “yüzüstü bırakmak”, “yardımsız bırakmak”, “terk etmek” manalarına gelmektedir. Bu fiil ile aynı kökten gelen ve İsrâ’ 17/22’de geçen mahzûlen kelimesiyle Furkân 25/29’da zikredilen hazûlen kelimeleri de buna yakın manalar içermektedir. Bu arada cümlenin sonunda yer alan مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi ise “O’ndan sonra” yani “O’na rağmen” veya “O’nun yalnız bırakmasından sonra” anlamında yorumlanmaktadır.(18)

Bu iki cümlede önce Bedir’deki ilahi yardım örneklendirilmekte, ikincisinde ise kısmen Uhud’da yaşananlara gönderme yapılmakta, böylece zaferin veya mağlubiyetin yaşanmasında Yüce Allah’ın yardımının belirleyici olduğuna dikkat çekilmektedir. Böylece münafıkların müslümanların moralini bozma girişimlerine cevap verilmekte, bir müslüman toplum bilinci inşa edilmesi amaçlanmaktadır.

2. وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Bu cümle çeşitli âyetlerde(19) mesaj olarak geçmekte ve müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Tevekkül ile ilgili olarak bir önceki âyette de belirttiğimiz üzere Yüce Allah’a güven üzerinde durulmaktadır. Bütün peygamberler Allah’a olan teslimiyet ve güvenlerini işte bu cümle ile ortaya koymuş, güvenilecek yegâne makamın Yüce Allah’ın katı olduğunu ifade etmişlerdi. Âyetteki devrik cümle Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini ortaya koymaktadır.

ııı. Hıyanet İçinde Olmayışı

وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ اَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَاْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ثُمَّ تُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Hiçbir peygambere, (emanete) ihanet etmesi yakışmaz. Kim ihanet ederse, kıyamet günü, ihanet ettiği şey(in günahı ile) gelir. Sonra da haksızlığa uğratılmaksızın kazandıkları şeyler herkese tastamam ödenecektir.”

Âyetteki وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, söz konusu olamaz”; لِنَبِيٍّ li nebiyyin ifadesi “hiçbir nebi için”; اَنْ يَغُلَّ en yağulle ifadesi “ihanet etmek”; وَمَنْ يَغْلُلْ ve men yağlul ifadesi “her kim ihanet ederse”; يَاْتِye’ti fiili “gelecektir”; بِمَا غَلَّ bimâ ğalle ifadesi “o ihanetiyle”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününde”; ثُمَّ sümme edatı” sonra”; تُوَفّٰى tüveffâ edilgen fiili “tam karşılık verilir, verilecektir”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin ifadesi “her nefse”; مَا كَسَبَتْ mâ kesebet ifadesi “kazandığı şey”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “haksızlığa uğratılmazlar” demektir.

Burada peygamberlerin hıyanetle suçlanamayacakları, hıyanet edenlere bu yaptıklarının hesabının sorulacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ اَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَاْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Hiçbir nebiye, (emanete) hıyanetlik yapması yaraşmaz. Kim (her türlü emanete) hıyanet ederse, kıyamet günü, hainlik ettiği şey(in günahı boynuna asılı) olarak gelir.” Yüce Allah hiçbir peygamberin ğull denen yanlışlığı yapmış olamayacağını, çünkü bunun kıyamet günü çok ağır sonuçlarının olacağını bildirmektedir.

a)وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ اَنْ يَغُلَّ “Hiçbir nebiye, (emanete) hıyanet yaraşmaz.” Âyette geçen يَغُلَّ yeğulle, يَغْلُلْ yağlül ve غَلَّ ğalle fiilleri “hıyanet etmek”, “hile yapmak”, “aşırmak” gibi anlamlar içermektedir.(20)

Buradaki يَغُلَّ yeğulle fiilinin diğer kıraatlara göre meçhul yani “edilgen” kalıpta يُغَلَّ yuğalle şeklinde okunduğu, dolayısıyla âyetin anlamının “Hiçbir peygambere hıyanet edilmesi yaraşmaz” şeklinde olduğu belirtilmektedir.(21) Bu okuyuşta ümmetlerinin peygamberlerine hıyanetinin kesinlikle doğru olmadığı ileri sürülmüş olur ki Uhud’da yaşananlara böylece dolaylı bir gönderme yapıldığı anlaşılmaktadır.

Âsım kıraatine göre yani يَغُلَّ yağulle şeklinde ma‘lûm “etken” kalıpta ise maksat hiçbir peygamberin ümmetine hıyanet etmediği ve Hz. Peygamber’in de hıyanet içerisinde olmayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Burada şöyle bir konu aktarılmaktadır: İddiaya göre okçular tepesine yerleştirilenler “Rasûlüllah ‘herkesin aldığı kendisine olsun’ der de ganimetleri taksim etmez diye korktuk. Nitekim Bedir’de taksim etmemişti” demişlerdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber de “demek ki ganimetleri size taksim etmeyeceğimizi ve size hainlik edeceğimizi zannettiniz” buyurmuş, bu olay üzerine âyet nazil olmuştur.

Âyetin iniş sebebi olarak daha başka rivayetler de nakledilmektedir.(22) Ancak bir tanesini daha aktarmakla yetinelim. Buna göre, âyet vahyin tebliği noktasında indirilmiştir. Hz. Peygamber müşriklerin dinlerini kınayan ve ilahlara hakaret eden ifadelerin yer aldığı Kur’ân âyetlerini onlara okuyordu. Onlar da ondan bunu yapmasını, buna devam etmesini isteyince bu âyet indirilmiştir.(23) Bu rivayet eğer doğruysa, o zaman Hz. Peygamber’in vahye sadakati noktasında bu âyetin Yûnus 10/15, 38, Hûd 11/13, 35, Tûr 52/33 ve Hâkka 69/44-47 gibi âyetlerle de yakından anlam ilişkisi kurulmuş olur.

b)وَمَنْ يَغْلُلْ يَاْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kim (her türlü emanete) hıyanet ederse, kıyamet günü, hainlik ettiği şey(in günahı boynuna asılı) olarak gelir.” Yüce Allah hiçbir peygamberin hıyanetle suçlanamayacağını beyan ettikten sonra, her kim emanete hıyanetlik ederse hıyanet ettiği şey her ne ise kıyamet günü onunla yani boynuna asılmış olarak geleceğini, bu yaptığının hesabını vereceğini, yaptığının yanına kâr kalmayacağını bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir:

ı. “Her kim üç şeyden uzak olarak ruhu cesedinden ayrılırsa cennete girer: Kibir, gurur, borç.”(24)

ıı. “İpliği, iğneyi de eda ediniz (sahibine veriniz)! Çünkü kıyamet gününde utanç, ar ve nâr vardır.”(25)

ııı. “Kıyamet günü hiç birinizi boynunda böğüren bir deve veya böğüren bir sığır veya meleyen bir koyun taşır vaziyette gelip ‘Ey Muhammed! Ey Muhammed!’ diye bana seslendiğini görmeyeyim! Ben (o zaman ona) ‘Allah’tan gelecek azap hususunda sana asla faydalı olamam. Zaten ben sana (bunu) tebliğ etmiştim’ derim.”(26)

2. ثُمَّ تُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Sonra da haksızlığa uğratılmaksızın kazandıkları şeyler herkese tastamam ödenecektir.” Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(27) de geçmektedir. Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(28) ve âhiret yurdunun haksızlık yapma yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(29) Necm 53/39-41’de de geçtiği gibi, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yüce Allah âyetin وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Onlara haksızlık edilmeyecektir” cümlesinde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ilan etmektedir. “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de geçtiği gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlıkları gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

c) İki İnsan Tipinin Mukayesesi ve Hz. Peygamber

Yüce Allah, sûrenin 162-164. âyetlerinde Allah’ın rızasına tâbi olanla (onu gözetenle) Allah’tan bir gazaba uğrayan kişinin bir olamayacağını, diğerinin varacağı yerin cehennem olarak şekilleneceğini bildirmekte, onların Allah katında derece derece olacağını haber vermekte, Hz. Peygamber’in gönderilmesi ve onun bazı özelliklerini şu şekilde beyan etmektedir: “Andolsun ki içlerinden kendilerine (Allah’ın) âyetlerini tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta), onları (kötülüklerden) arındırmakta, kendilerine Kitap ve hikmeti öğretmekte olan bir peygamber göndermekle Allah müminlere büyük bir lütufta bulunmuştur. (Halbuki) daha önce onlar apaçık bir sapıklık içinde idiler.”

ı. İlahi Gazabı Hak Edenlerin Akıbeti

اَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللّٰهِ كَمَنْ بَآءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللّٰهِ وَمَاْوٰيهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Allah’ın rızasını gözeten ile Allah’tan bir gazaba uğrayan kişi bir olur mu hiç! Onun barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki اَفَمَنِ اتَّبَعَ ِ efemen ittebe‘a sorusu “tabi olan, uyan kişi (sununla bir olur) mu”; ِضْوَانَ اللّٰهrıdvânellâhi “Allah’ın rızasına”; كَمَنْ بَآءَ kemen bâe ifadesi “uğrayan kişi gibi (ile bir olur mu)”; بِسَخَطٍ bi sahatın ifadesi “gazaba”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan gelen”; وَمَاْوٰيهُ ve me’vâhu tamlaması “ve onun varacağı yer”; جَهَنَّمُ cehennemu cümlesi “cehennemdir”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “ne kötüdür”; الْمَص۪يرُ el-mesîru kelimesi ise “varış yeri(dir)” demektir.

Burada Allah’ın rızasına tâbi hayat yaşayanlarla O’nun gazanı çarptırılanların bir olamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.اَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللّٰهِ كَمَنْ بَآءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللّٰهِ “Allah’ın rızasına tâbi olanla (onu gözetenle) Allah’tan bir gazaba uğrayan kişi bir olur mu hiç!?” Yüce Allah peygamberlerin hıyanetinin söz konusu olamayacağını, bunun çok ağır sonuçlarının olacağını, herkesin kazandıklarının karşılığının kendisine tastamam verileceğini beyan ettikten sonra, Allah’ın rızasının peşine koşan, ilahî rızaya tâbi olan birisiyle Allah’ın gazabına çarptırılan birisinin hiçbir şekilde bir olamayacağını bir mukayese ile dile getirmektedir.

Âl-i İmrân 3/162 ve Enfâl 8/16’da zikredilen بَآءَ bâe, ayrıca Bakara 2/61, 90 ve Âl-i İmrân 3/112’de yer alan بَآؤُ۫ bâû fiili “uğramak”, “hak etmek”, “çarpmak”, “çarptırılmak” gibi anlamlar içermektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سَخَط sehat kelimesi “azap”, “gazap”, “lanet”, “hışım” gibi manalara gelmekte ve öncesinde yer alan رِضْوَان rıdvân kelimesinin zıddı bir mana vermektedir. Kur’ân’da 13 kez(30) geçen رِضْوَان rıdvân kelimesi ise geçtiği her yerde Yüce Allah’ın “razı olması” manasında kullanılmaktadır.

Burada önceki âyetle bağlantılı olarak bütün peygamberlerin, dolayısıyla Hz. Peygamber’in Yüce Allah’ın rızası için yaşadığı, onları suçlayanların ise ilahi azabı ve gazabı hak etmiş olacağı üzerinde durulmaktadır. Özelde âyetteki maksadı ganimetlerde hıyanetlik yapan ile yapmayan, ilahi buyruklara iman edenle etmeyen, muhacirlerle münafıklar, Hz. Peygamber’in savaş çağrısına uyanla uymayan kişilerin mukayese edildiği ifade edilmektedir. Ancak âyette genel bir bilgi verildiği için Allah’ın rızasını arzu eden herkesin yapıp ettiği ile bunun zıddına bir tavır içerisine gire, dolayısıyla da Allah’ın gazabını hak edenlerin kesinlikle bir olamayacakları soru ve mukayese ifadesi ile dile getirilmiş olmaktadır. Konuyla ilişkili olarak bu âyetteki mesajın tersinden dile getirilmiş bir ifade Muhammed 47/28’de şu şekilde beyan edilmektedir: “Bunun (azabın) sebebi, onların Allah’ı gazaplandıran şeylera tâbi olmaları ve O’nu razı edecek şeylerden hoşlanmamalarıdır. Bu yüzden (Allah) onların işlerini boşa çıkarmıştır.”

2. وَمَاْوٰيهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Onun varacağı yer cehennemdir. (Orası) varılacak ne kötü bir yerdir!” Âl-i İmrân 3/151’de de ifade ettiğimiz üzere, âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(31) yer almakta ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. Yüce Allah gazabını hak edenlerin varıp duracağı yerin ateş olacağını bildirmektedir.

Kur’ân’da 37 kez(32) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Âyetteki الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi ise Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(33) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. İşte vahye karşı dünyada öfke ve nefret saçanların mahşerde çok daha şiddetli bir azapla karşılaşacakları ve orasının son derece kötü bir yer ve kötü bir son olacağı haber verilmektedir.

ıı. Derece Derece Oluşları

هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Onlar, Allah katında derece derecedir. Allah onların yaptıklarını görendir.”

Âyetteki هُمْ hum zamiri “onlar”; دَرَجَات deracâtün kelimesi “dereceler (halindedirler)”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi “gören(dir)”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi ise “onların yapmakta olduklarını” demektir.

Burada insanların Yüce Allah katında farklı derecelerinin bulunduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.هُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ اللّٰهِ “Onlar Allah katında derece derecedirler.” Bu ifade “Allah’ın katında onların çeşitli dereceleri vardır” manasına gelmektedir. Yüce Allah insanların kendi katındaki durumlarının derece derece olduğunu beyan etmektedir. Burada sözü edilen “dereceler” insanların sevap bakımından “cennetteki durumları” olabileceği gibi ceza bakımından “cehennemdeki konumları” da olabilir. Hatta kimilerinin “cennetle ödüllendirilmesi”, hak edenlerin “cehennemle cezalandırılması” manası da söz konusu olabilir; bütün bunlar ihtimal dâhilindedir.

Kur’ân’da cennetlikler için vaad edilen ödül yeri için cennât yani “cennetler” kelimesi kullanılmaktadır. Cennetin isimleri bağlamında firdevs, cennetü’n-na‘îm, cennâtü’n-na‘îm, ‘adn, dâru’l-mukâmeh vs. kelimelerin kullanım nedeni de bu durum olabilir. Ayrıca cehennemlikler için de Hıcr 15/44’te belirtildiği gibi ateşin yedi kapısından söz edilmektedir. Dahası, cehennem manası veren nâr, sa‘îr, cehennem, cahîm, hutame, lezâ, sekar gibi çeşitli kelimelerin kullanılmasının muhtemel nedeni de bu olabilir.

2. وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Allah onların yaptıklarını görendir.” Yüce Allah bütün insanların ne durumda olduğunu, kimin neyi hak ettiğini ve sonuçta kimlerin nereye gitmesi gerektiğini bildiğini, herkesin halini ve gidişatını gayet iyi bir şekilde gördüğünü haber vermekte, bu sayede muhataplarına bir bilinç vermeyi amaçlamaktadır. Bu vesileyle müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmek istenmektedir.

ııı. Risaletin Müminlere İkram Oluşu

لَقَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ اِذْ بَعَثَ ف۪يهِمْ رَسُولًا مِنْ اَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِه۪ وَيُزَكّ۪يهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَاِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Şüphesiz ki içlerinden kendilerine (Allah’ın) ayetlerini tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta), onları (kötülüklerden) arındırmakta ve kendilerine Kitap ve hikmeti (doğru hükümleri) öğretmekte olan bir elçi göndermekle Allah müminlere büyük bir lütufta bulunmuştur. Onlar daha önce apaçık bir sapkınlık içindeydi.”

Âyetteki لَقَدْ مَنَّ lekad menne ifadesi “şüphesiz ki ikram etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ‘ale’l-mü’minîne ifadesi “müminlere”; اِذْ بَعَثَ iz be‘ase ifadesi “hani göndermişti”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlara, içlerinde”; رَسُولًا rasûlen kelimesi “elçi”; مِنْ اَنْفُسِهِمْ min nefüsihim ifadesi “onların nefislerinden, kendilerinden”; يَتْلُوا yetlû fiili “tilavet etmektedir, okuyup aktarmaktadır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتِه۪ âyâtihî ifadesi “O’nun âyetlerini”;وَيُزَكّ۪يهِمْ ve yüzekkîhim ifadesi “ve onları arındırmaktadır”; وَيُعَلِّمُهُمُ ve yu‘allimuhum ifadesi “ve onlara öğretmektedir”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitabı”; وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete kelimesi “ve hikmeti”;وَاِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ ve in kânû min kablü ifadesi “onlar daha önceleri (şöyle) idiler”; لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ lefî dalâlin mübînin tamlaması ise “elbette apaçık bir sapkınlıkta” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere içlerinden bir Rasûl göndermekle büyük bir lütufta bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1.لَقَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ اِذْ بَعَثَ ف۪يهِمْ رَسُولًا مِنْ اَنْفُسِهِمْ “Andolsun ki içlerinden bir Rasûl göndermekle Allah müminlere büyük bir lütufta bulunmuştur.” Yüce Allah mahşerde ödüller vereceğini vaad ettiği müminlere içlerinden bir peygamber göndermekle dünyada da çok büyük bir ihsanda bulunduğunu beyan etmektedir.

a) Âyette geçenمَنَّ menne fiili ن ن م m-n-n kökünden gelmektedir ki bu kökten kelimeler Kur’ân’da 27 yerde geçmekte ve “lütfetmek”,(34) “başa kakmak”,(35) “karşılıksız vermek”,(36) “helva”,(37) “zaman”(38) anlamlarına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu kelime مَنَّ menne şeklinde fiil kalıbında ve olumlu bir içerikte geçmektedir. Ancak başka bazı âyetlerde bu kelimenin olumsuz içerikte yer aldığı da bilinmelidir. Bu nedenle, hem “ihsan etmek, iyilik yapmak”, hem de “başa kakmak” anlamının aynı âyette bulunduğu bir örneği hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Onlar İslâm’a girdikleri için seni minnet altına sokuyorlar. De ki: Müslümanlığınızı benim başıma kakmayın! Eğer doğru kimselerseniz, bilesiniz ki sizi imana erdirdiği için asıl Allah size lütufta bulunmuştur.”(39) Bu âyette de olduğu gibi مَنَّ menne fiili insanlara nispet edilirse olumsuz anlamda “başa kakmak, minnet ve töhmet altında bırakmak”, Yüce Allah’a nispet edilirse bu defa “lütuf ve ikramda bulunmak” anlamlarına gelmektedir.(40)

b) Bu âyette de yer alan ب ع ث b-‘a-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 66 yerde geçmekte ve “görevlendirmek”,(41) “diriltmek”,(42) “uyandırmak”,(43) “musallat etmek”,(44) “yükseltmek”,(45) “ileri atılmak”(46) ve “harekete geçmek”(47) anlamlarına gelmektedir. İşte bu anlam çeşitliliği(48) içerisinde yer alan بَعَثَ be‘ase fiili yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “göndermek, görevlendirmek” manasında Yüce Allah’ın peygamberler görevlendirme sisteminde Hz. Peygamber’i müminlere Rasûl olarak görevlendirmesi manasını içermektedir.

c) Burada kastedilen رَسُول rasûl Hz. Peygamber’dir. Yüce Allah insanlara kendi içlerinden yani bir beşer olarak Hz. Muhammed’i peygamber olarak görevlendirdiğini bildirmektedir. İnsanlara kendi cinslerinden bir peygamberin gönderilmesi, onlara yönelik en önemli nimetlerden birisidir. Zaten Bakara 2/129, 151 ve Cum‘a 62/2’de de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın müminlere kendi içlerinden bir peygamber göndermesinin onlara yönelik çok büyük bir lütuf olduğu beyan edilmektedir.

İnsanlara kendi içlerinden insan bir peygamber gönderilmesi hem insanoğlunun değerine bir atıftır; hem de kendisine tâbi olunup örnek alınması gereken bir üsve-i hasene olacağı için çok büyük bir kolaylıktır. İlahi mesajların hayata nasıl geçirileceği noktasında bir peygamber örnekliğine şiddetle ihtiyaç vardır. Bu nedenle, Yüce Allah insanoğlunun peygamberlerini yine insanlardan seçerek başka düşüncelerin hiçbir şekilde doğru olamayacağına dikkat çekmek istemiştir ki En‘âm 6/9 ve İsrâ’ 17/95’te verilmek istenen mesaj da budur. Hz. Peygamber tıpkı diğer insanlar gibi bir beşerdir(49) ve bu husus onun dilinden de defalarca dile getirilmiştir.(50) İnsanlara insan bir peygamberin gönderilmesi Yüce Allah’ın insanoğluna büyük bir ihsanıdır.

2. يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِه۪ وَيُزَكّ۪يهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ “O (elçi) kendilerine (Allah’ın) âyetlerini tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta), onları (kötülüklerden) arındırmakta, kendilerine Kitap ve hikmeti öğretmektedir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in en temeldeki görevleri bağlamında üç noktaya dikkat çekmektedir. Benzer içerikte olmak üzere Hz. Peygamber’in söz konusu özellikleri Bakara 2/129, 151 ve Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde de sayılmaktadır. Bu üç özellik hakkında şunları belirtelim:

a) يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِه۪ “(Allah’ın) âyetlerini tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta)dır.” Buna göre “ilk” özellik, muhataplarına yani ümmetine Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet etmesi yani “okuyup aktarması”dır. Burada geçen يَتْلُوا yetlû fiili esasında bilinen manada sadece “okumak”, yani “seslendirmek” değil, bununla beraber “aktarmak”, “hayata taşımak” gibi anlamlar da içermektedir. Zaten devam eden iki sıfatta verilen mesaj da tilâvetin bu şekilde hayata aktarılma yönünün bulunduğunu göstermektedir. Hz. Peygamber’in Yüce Allah’ın âyetlerini insanlara tilâvet etmesi yani okuyup aktarması, onları şirk ve küfür gibi çeşitli inanç ve uygulama bozukluklarından arındırması sonucunu getirmek içindir.(51)

b) وَيُزَكّ۪يهِمْ “Onları (kötülüklerden) arındırmaktadır.” Hz. Peygamber’in bu âyette beyan edilen “ikinci” sıfatı “ümmetini arındırmak” şeklinde belirlenmiştir. Konuyla ilgili âyetlerde de geçtiği üzere, ümmetin tezkiyesi onların şirk, küfür ve nifak gibi olumsuzluklardan arındırılması, temizlenmesi, sonrasında ise hak ve hakikat yolunda geliştirilmesi manasında yorumlanmalıdır.(52)

Râzî’nin Ebû Müslim el-Isfehânî’den naklen aktardığı üzere, hem bu âyette hem de Bakara 2/129, 151 ve Cum‘a 62/2. âyette geçen يُزَكّ۪ي yüzekkî fiili “arındırmak” manasına geldiği gibi, ayrıca “çoğaltmak, arttırmak” manasına da gelebilir. Buna göre sanki âyette maksat “o sizi çoğaltıyor” şeklini alır. Esasında A‘râf 7/86’da da beyan edildiği gibi “siz az idiniz, O sizi çoğalttı” ifadesi bu noktada hatırlanabilir. Hz. Peygamber’in onları çoğaltması, onları hak üzerinde birleştirmesidir. Böylece onların birbiriyle olan yakınlıkları, alakaları artar ve bu sayede çoğalmış olurlar.(53)

c) وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ “Onlara kitap ve hikmeti öğretecek.” Hz. Peygamber’in bu özelliği Bakara 2/129, 151 ve Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde de zikredilmektedir. Pek çok peygamberin anıldığı En‘âm 6/83-89’da “her bir nebîye kitap ve hikmet verildiği” bildirilmektedir. Bu sıfat Âl-i İmrân 3/48’de Hz. İsa için de kullanılmaktadır. Bir peygamberin ümmetine الْكِتَاب el-kitâb’ı ve الْحِكْمَة el-hıkmeh denilen şeyi öğretmesi, öncelikle ilahi mesajların mana ve mesajlarını muhataplarına iletmesi, ayrıca o mesajların hayata nasıl taşınması gerektiğini uygulamalı olarak göstermesidir. Bu açıdan bakıldığında “kitap” ve “hikmet”in ayrı ayrı şeyler olduğu sanılsa da esasında böyle bir ayrılık söz konusu değildir. Bir peygamberin el-kitâb’ı ve el-hıkmet’i öğretmesinin anlamını Hz. İsa örnekliğinde Bakara 2/129 ve Âl-i İmrân 3/48’de açıkladığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Sadece tilâvet ile ta‘lîm kavramlarının aynı âyette zikredilmesinin hikmetine dair kısaca bir malumatla yetineceğiz.

Hz. Peygamber’in insanlara Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet etmesi yani okuyup aktarması, onları şirk ve küfür gibi çeşitli inanç ve uygulama bozukluklarından arındırması,(54) ayrıca onlara kitâbı ve onun uygulanması biçimi olan hikmeti öğretmesidir. Kur’ân’ı tilâvet etmek onu ta‘lîm etmekten farklı olduğu için, burada herhangi bir tekrar söz konusu değildir. Tilâvet bir anlamda aktarmaktır; ta‘lîm etmek ise “kitab”ın içeriğini özellikle öğretmek ve “hikmet” kelimesi gereği onun içeriğinin nasıl uygulanacağını da kendilerine bildirmesi demektir. Zira hikmet, el-hakîm olan Kur’ân’ın içerdiği hükümleri ayrıntılı bir şekilde bilmek ve onları uygulamaktır.

3. وَاِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “(Hâlbuki) onlar daha önce apaçık bir sapıklık içinde idiler.” Bir kez de Cum‘a 62/2’de geçen bu cümlede Yüce Allah insanlığın, özellikle de vahyin ilk muhataplarının daha önce apaçık bir sapkınlık içerisinde bulunduğunu, bu yüzden önce kendilerine, sonra da bütün insanlığa Hz. Peygamber’i elçi olarak görevlendirdiğini ifade etmektedir. Burada yer alan ضَلَالٍ مُب۪ينٍ dalâl-i mübîn tamlaması(55) “apaçık sapkınlık” manasına gelmekte ve iki örnek hariç,(56) diğerlerinde inançtan yoksun olanların durumunu ifade etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., I, 421.
• 2 - Hûd 11/50. 3 - Hûd 11/61. 4 - Râzî, age., IX, 53-54.
  • Hûd 11/50 Hûd 11/61
• 5 - Semerkandî, age., I, 259.
• 6 - Zemahşerî, age., I, 422. 7 - Âl-i İmrân 3/156; En‘âm 6/31; Enfâl 8/36; Meryem 19/39; Yâsîn 36/30; Zümer 39/56; Hâkka 69/50.
  • Âl-i İmrân 3/156 En‘âm 6/31 Enfâl 8/36 Meryem 19/39 Yâsîn 36/30 Zümer 39/56 Hâkka 69/50
• 8 - Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Hacc 22/66; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Hadîd 57/2, 17.
  • Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Hacc 22/66 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Hadîd 57/2 Hadîd 57/17
• 9 - Zemahşerî, age., I, 422; Râzî, age., IX, 58.
• 10 - Taberî, age., IX, 155.
• 11 - İslâmoğlu, age., s. 930’da 53. not.
• 12 - Müslim, Fedâil, 141.
• 13 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 14 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 15 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 16 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 17 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 18 - Zemahşerî, age., I, 423-424.
• 19 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13
• 20 - Semerkandî, age., I, 261; Zemahşerî, age., I, 424. 21 - Semerkandî, age., I, 261; Taberî, age., IV, 156-157; Râzî, age., IX, 69.
• 22 - Semerkandî, age., I, 261; Taberî, age., IV, 154-160; Zemahşerî, age., I, 425; Râzî, age., IX, 69-71. 23 - Râzî, age., IX, 70.
• 24 - Tirmizî, Siyer, 21; İbn Mâce, Sadakât, 12; Dârimî, Buyû‘, 52; Ahmed b. Hanbel, V, 276, 277, 281. 25 - İbn Mâce, Cihâd, 34; Nesâî, Hibe, 1; İmâm Mâlik, Muvatta’, Cihâd, 22; Ahmed b. Hanbel, IV, 128.
• 26 - Müslim, İmâra, 24. 27 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 57, 161, 185; Nisâ’ 4/173; Enfâl 8/60; Hûd 11/15, 111; Nûr 24/25; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 70; Ahkâf 46/19. 28 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 29 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/173 Enfâl 8/60 Hûd 11/15 Hûd 11/111 Nûr 24/25 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/70 Ahkâf 46/19 Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 30 - Âl-i İmrân 3/15, 162, 174; Mâide 5/2, 16; Tevbe 9/21, 72, 109; Muhammed 47/28; Feth 48/29; Hadîd 57/20, 27; Haşr 59/8.
  • Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/174 Mâide 5/2 Mâide 5/16 Tevbe 9/21 Tevbe 9/72 Tevbe 9/109 Muhammed 47/28 Fetih 48/29 Hadîd 57/20 Hadîd 57/27 Haşr 59/8
• 31 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 32 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 33 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 34 - “İhsan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/117; Tûr 52/27. 35 - “Başa kakmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/262, 264; Şu‘arâ’ 26/22; Fussılet 41/8; Müddessir 74/6; Kalem 68/3; İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 36 - Sâd 38/39; Muhammed 47/4. 37 - “Helva” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/57, 264; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80. 38 - Tûr 52/30. 39 - Hucürât 49/17. 40 - Bu kelime hakkında detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 579-581.
  • Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/117 Tûr 52/27 Bakara 2/262 Bakara 2/264 Şu‘arâ 26/22 Fussilet 41/8 Müddessir 74/6 Kalem 68/3 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Bakara 2/57 Bakara 2/264 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80 Tûr 52/30 Hucurât 49/17
• 41 - Bakara 2/129, 213, 246, 247; Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/35; Mâide 5/12, 31; En‘âm 6/29, 60, 65; A‘râf 7/103; Yûnus 10/74, 75; Hûd 11/7; Nahl 16/36; İsrâ’ 17/15, 49, 94, 98; Kehf 18/19; Meryem 19/15; Mü’minûn 23/37, 82; Furkân 25/41, 51; Şu‘arâ’ 26/36; Kasas 28/59; Sâffât 37/16; Mü’min 40/34; Vâkı‘a 56/47; Cum‘a 62/2; Cinn 72/7; Mutaffifûn 83/4. 42 - Bakara 2/56, 259; En‘âm 6/29, 36; A‘râf 7/14; Hûd 11/7; Hıcr 15/36; Nahl 16/21, 38, 84, 89; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/15, 33; Hacc 22/5, 7; Mü’minûn 23/16, 37, 82, 100; Şu‘arâ’ 26/87; Neml 27/65; Rûm 30/56; Lokmân 31/28; Yâsîn 36/52. Sâffât 37/16, 144; Sâd 38/79; Vâkı‘a 56/47; Mücâdele 58/6, 18; Teğâbun 64/7; Cinn 72/7; Mutaffifûn 83/4. 43 - Kehf 18/12, 19. 44 - A‘râf 7/167; İsrâ’ 17/5. 45 - İsrâ’ 17/79. 46 - Şems 91/12. 47 - Tevbe 9/46. 48 - Bu kelimenin kullanım çeşitliliği bağlamında bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, b-‘a-s maddesi.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/213 Bakara 2/246 Bakara 2/247 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/35 Mâide 5/12 Mâide 5/31 En‘âm 6/29 En‘âm 6/60 En‘âm 6/65 A‘râf 7/103 Yûnus 10/74 Yûnus 10/75 Hûd 11/7 Nahl 16/36 İsrâ 17/15 İsrâ 17/49 İsrâ 17/94 İsrâ 17/98 Kehf 18/19 Meryem 19/15 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Furkân 25/41 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/36 Kasas 28/59 Sâffât 37/16 Mü'min 40/34 Vâkı‘a 56/47 Cum‘a 62/2 Cinn 72/7 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/56 Bakara 2/259 En‘âm 6/29 En‘âm 6/36 A‘râf 7/14 Hûd 11/7 Hicr 15/36 Nahl 16/21 Nahl 16/38 Nahl 16/84 Nahl 16/89 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Hacc 22/5 Hacc 22/7 Mü'minûn 23/16 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Mü'minûn 23/100 Şu‘arâ 26/87 Neml 27/65 Rûm 30/56 Lokmân 31/28 Bakara 2/56 En‘âm 6/29 A‘râf 7/14 Sâd 38/79 Vâkı‘a 56/47 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/18 Teğâbun 64/7 Cinn 72/7 Mutaffifîn 83/4 Kehf 18/12 Kehf 18/19 A‘râf 7/167 İsrâ 17/5 İsrâ 17/79 Şems 91/12 Tevbe 9/46
• 49 - Kehf 18/110. 50 - Buhârî, Hıyel, 10; Salât, 31; Mezâlim, 16; Ahkâm, 20; Müslim, Mesâcid, 92, 93; Tirmizî, Salât, 110; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Kehf 18/110
• 51 - Semerkandî, age., I, 103. 52 - Taberî, age., I, 558.
• 53 - Râzî, age., IV, 143.
• 54 - Semerkandî, age., I, 103. 55 - Âl-i İmrân 3/64; En‘âm 6/74; A‘râf 7/60; Meryem 19/38; Enbiyâ’ 21/54; Şu‘arâ’ 26/97; Kasas 28/85; Lokmân 31/11; Ahzâb 33/36; Sebe’ 34/24; Yâsîn 36/24, 47; Zümer 39/22; Zuhruf 43/40; Ahkâf 46/32; Cum‘a 62/2; Mülk 67/29. 56 - Yûsuf 12/8, 30.
  • Âl-i İmrân 3/64 En‘âm 6/74 A‘râf 7/60 Meryem 19/38 Enbiyâ 21/54 Şu‘arâ 26/97 Kasas 28/85 Lokmân 31/11 Ahzâb 33/36 Sebe' 34/24 Yâsîn 36/24 Yâsîn 36/47 Zümer 39/22 Zuhruf 43/40 Ahkâf 46/32 Cum‘a 62/2 Mülk 67/29 Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/30