Hacc Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını 27. âyette yer alan ve “hac” anlamındaki الْحَجّ el-hacc kelimesinden alan Hacc sûresi, inişe göre 91, resmî sıralamada ise 22. sûredir.

Bu sûrenin iniş sırası itibariyle 103. sûre olduğu, bir kısım âyetinin Mekke’de, bir kısmının Medine’de indirildiği, hatta ilk grup âyetlerinin Mekke’de indirilmiş olması nedeniyle sûrenin 88. sırada indirildiği ve Mekkî olduğu da ifade edilmektedir. Özellikle hacla ilgili âyetler, kurban ibadeti, cihada, yani savunma savaşına izin verilmesi, işlenen suçlara karşılık nasıl cezalar verileceği, zekata değinilmesi gibi konular sûrenin çoğu âyetinin Medine’de indirildiğinin delili olarak kabul edilebilir. Bu konularda tartışmalara girmeme adına mesajı anlamaya çalışmanın çok daha önemli olduğu kanaatindeyiz.

Hacc sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Enbiyâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci” (Enbiyâ’ 1, 40; Hacc 1-2, 7), “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Enbiyâ’ 51-90; Hacc 61, 65), “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Enbiyâ’ 30-33; Hacc 18, 61), “Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgiler” (Enbiyâ’ 51-73; Hacc 26-33), “namaz ve zekat ibadetlerinin evrensel anlamda bütün ümmetlerde bulunuşu” (Enbiyâ’ 73; Hacc 41) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hacc sûresi, Son Saat’in şiddetini bildiren âyetlerle başlamakta, devam eden âyetlerde insanın yaratılışıyla ilgili bilgilerin ardından mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekilmekte, inançta sınırda olanların durumu hakkında bilgi verilmekte, farklı isimlerde ve yaşantılarda olanlar arasında Yüce Allah’ın mahşerde hüküm vereceği bildirilmekte, kainattaki mahlukatın secde halinde bulunduğu beyan edilmekte, kötülerin akıbetinin cehennem, iyilerinkinin ise cennet olduğu bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, Mecsid-i Harâm’ın bazı özellikleri, Hz. İbrâhim’n hacca davetiyle ilgili çağrısı, şirkten uzak durmanın gerekliliği, kurban ibadetinin evrenselliği ve asıl maksadı gibi konular ele alınmaktadır. Ardından 39. âyetten itibaren kendilerine zulmedilen Müslümanların zalim saldırganlara karşı savaş edebilmeleriyle ilgili izin, Yüce Allah’ın dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceği müjdesi, önceki nesillerin inkarcılıkları ve feci akıbetleri, azabı acele isteyenlerin bu istekleri nedeniyle pişman olacakları ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, iman edenlerle inkar edenlerin akıbeti, peygamberlere düşmanlık edip vahye katıştırma yapmak isteyen şeytana karşı Yüce Allah’ın vahyini sahiplenmesi, kafirlerin ümitsiz bekleyişleri, iman edenlerin cennetle ödüllendirilecekleri, herhangi bir suça karşılık nasıl davranılması gerektiği, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, her ümmete ibadet esaslarının öğretildiği, mahşerde yargılamanın mutlaka gerçekleştirileceği, vahye karşı çıkmanın korkunç bir sonunun olacağı haber verilmektedir.

73. âyetten itibaren, bir sivrisinek örneği, Yüce Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiği, iman edenlerin kurtuluşa erebilmeleri için ruku, secde ve Allah’a kullukla yükümlü tutuldukları bildirilmekte, son âyette ise Allah yolunda gerçek mücadelenin yapılması gerektiği, Allah’a teslim olan bütün milletlere “müslüman” adının verildiği, mahşerde şahitlik kurumunun işletileceği, namaz ve zekat emriyle mevlamız olan Yüce Allah’a sımsıkı yapışmamız gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 26-33. âyetlerinde Hz. İbrâhim’e Kâbe’nin yerini gösterdiğini, insanların hacca çağrılmasını, hacdaki kurbanın etlerinin nasıl değerlendirilmesi gerektiğini, şirkten uzak durulmasının önemini, müşrikçe davranışın nelere benzediğini ifade etmektedir.

a) Kâbe’nin Yeri ve Hacca Davet

Yüce Allah, sûrenin 26-29. âyetlerinde bir zamanlar Hz. İbrahim’e Beyt’in yerini gösterdiğini ve ona şöyle dediğini bildirmektedir: “Bana hiçbir şeyi ortak koşma; tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, rükû ve secdeye varanlar için evimi temiz tut! İnsanlar arasında haccı ilân et ki gerek yaya olarak, gerekse nice uzak yoldan gelen binekler üzerinde sana gelsinler!”

Ardından, haccın yararları bağlamında kendilerine ait birtakım yararları görmeleri, Yüce Allah’ın kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanlar üzerine belli günlerde Allah’ın ismini anmaları için insanların hacca çağrılması gerektiği ifade edilmekte, artık o hayvanların etinden hem kendilerinin yemeleri, hem de yoksula ve fakire yedirilmesi gerektiği ifade edilmekte, sonrasında “Kirlerini gidersinler; adaklarını (görevlerini) yerine getirsinler ve o Eski Ev’i (Kâbe’yi) tavaf etsinler” buyruğuna yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 34-41. âyetlerinde kurban ibadetini her ümmete gerekli kıldığını, hakka boyun eğenlerin çeşitli özelliklerini, kurbanlık develerin nasıl kurban edileceğini, insanların takvasının kendisine ulaşacağını ifade etmekte, Allah’ın müminleri savunacağını, kibirlileri sevmediğini, hasızlığa uğratılanlara savaş izni verildiğini, mabedleri koruduğunu, duyarlı kişilerin ibadetlerine de dikkatle devam ettiklerini bildirmektedir.

a) Kurban İbadetinin Evrenselliği

Yüce Allah, sûrenin 34-37. âyetlerinde her ümmete kurban kesmeyi gerekli kıldığını, çünkü Allah’ın kendilerine rızık olarak verdiği hayvanlar üzerine Allah’ın adını anmaları gerektiğini, ilâhlarının bir tek ilah olduğunu, O’na teslim olunmasının zorunlu olduğunu, ihlâslı ve mütevazi insanları müjdelemesini kendisine emretmekte, çünkü onların Allah anıldığı zaman kalplerinin titrediğini, başlarına gelene sabrettiklerini, namaz kılıp kendilerine rızık olarak verdiği şeylerden Allah için harcadıklarını beyan etmektedir.

Ardından, büyükbaş hayvanların Yüce Allah’ın dininin işaretlerinden kılındığı, insanlar için onlarda hayır bulunduğu, ayakları üzerine dururken üzerlerine Allah’ın ismini anmak gerektiği, yan üstü yere düştüklerinde ise, artık canları çıktığında onlardan hem kendilerinin yemeleri, hem de ihtiyacını gizleyen-gizlemeyen fakirlere yedirmeleri gerektiği ifade edilmekte, şükredetsinler diye kurbanlık hayvanların insanların istifadesine sunulduğu bildirilmekte ve şu evrensel hakikat dikkatlere sunulmaktadır: “Onların etleri de kanları da asla ve asla Allah’a ulaşmaz; fakat O’na sadece sizden takvâ (duyarlılık) ulaşır. Sizi hidâyete erdirdiğinden dolayı Allah’ı büyük tanıyasınız diye O, bu hayvanları böylece sizin istifadenize verdi. (Ey Peygamber!) Güzel davrananları müjdele!”

ı. Kâbe’ye Karşı Bazı Görevler

وَاِذْ بَوَّاْنَا لِاِبْرٰه۪يمَ مَكَانَ الْبَيْتِ اَنْ لَا تُشْرِكْ ب۪ي شَيْـًٔا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّآئِف۪ينَ وَالْقَآئِم۪ينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ “Hani İbrahim’e O Ev’in (Kâbe’nin) yerini göstermiş (şöyle demiştik): Bana hiçbir şeyi ortak koşma; tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, rükû (ve) secde edenler için evimi temiz tut!”

Âyetteki وَاِذْ بَوَّاْنَا ve iz bevve’nâ fiili “hani, bir zamanlar göstermiştik, yerleştirmiştik”; لِاِبْرٰه۪يمَ li ibrâhîme ifadesi “İbrâhim’e, İbrahim için”; مَكَانَ الْبَيْتِ mekâne’l-beyti tamlaması “o (mukaddes) Ev’in yerini”; اَنْ لَا تُشْرِكْ en lâ tüşrik ifadesi “ortak koşma diye, ortak koşmaman üzere”; ب۪ي bî ifadesi “bana”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; وَطَهِّرْ ve tahhir emri “ve temizle (diye)”; بَيْتِيَ beytiye tamlaması “benim evimi”; لِلطَّآئِف۪ينَ li’t-tâifîne ifadesi “tavaf edenler için”;وَالْقَآئِم۪ينَ ve’l-kâimîne sözcüğü “ve ayakta ibadet edenler (için)”; وَالرُّكَّعِ ve’r-rukka‘ı kelimesi “ve rukü edenler (için)”; السُّجُود es-sücûdi sözcüğü ise “secde edenler (için)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Evi’yle ilgili Hz. İbrâhim’e yer bildiriminde bulunulması, ardından yine ona yönelik çok önemli iki görev gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ بَوَّاْنَا لِاِبْرٰه۪يمَ مَكَانَ الْبَيْتِ اَنْ لَا تُشْرِكْ ب۪ي شَيْـًٔا “Hani, İbrahim’e Beyt’in (Kâbe’nin) yerini göstermiş (ve ona şöyle demiştik): Bana hiçbir şeyi ortak koşma!” Yüce Allah önceki âyette yerli veya yabancı insanları Allah yolundan ve Mescid-i Harâm’dan engelleyen kişilere elem verici bir azap tattıracağını beyan ettikten sonra, bu âyette yine konuyu Beyt ile yani Kâbe ile ilişkilendirmekte ve çok daha eski dönemlerde yaşamış olan tevhid abidesi Hz. İbrâhim’e yönelik emirlerini hatırlatmaktadır.

Bir kez de Yûnus 10/93’te geçen بَوَّاْنَا bevve’nâ fiili “göstermek”, “tespit etmek”, “yerleştirmek”, “kondurmak”, “hazırlamak” gibi anlamlar içermekte,(1) Beyt’in yani Kâbe’nin yerinin neresi olduğunun Hz. İbrâhim’e “bildirilmesi” manası söz konusu edilmektedir. Anlaşılıyor ki Kâbe’nin yeri çeşitli olaylar veya felaketler sebebiyle kaybolmuştu. Bunun sonrasında Yüce Allah işte Beyt’in yerini Hz. İbrâhim’e göstermiş, bildirmiş, Bakara 2/127’de belirtildiği gibi o da oğlu Hz. İsmâil’le birlikte Kâbe’nin temellerini yükseltmişti.

ı. Her Ümmete Kurbanın Farz Kılınışı

وَلِكُلِّ اُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ فَاِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَلَهُٓ اَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِت۪ينَ “Biz her ümmete kurban kesmeyi gerekli kıldık ki kendilerine rızık olarak verdiği hayvanlar üzerine Allah’ın adını ansınlar! İlahınız tek bir ilahtır. Sadece O’na teslim olun! O alçak gönüllü insanları müjdele!”

Âyetteki وَلِكُلِّ اُمَّةٍ ve likülli ümmetin ifadesi “her ümmet için”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “gerekli kılmıştık”;مَنْسَكًا menseken kelimesi “kurban kesmeyi”; لِيَذْكُرُوا liyezkürû fiili “hatırlasınlar diye”; اسْمَ اللّٰهِ ismellâhi tamlaması “Allah’ın ismini”; عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ ‘alâ mâ razekahum ifadesi “onlara rızık vermesine karşılık”;مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ min behîmeti’l-en‘âmi tamlaması “dört ayaklı davarlardan”;فَاِلٰهُكُمْ fe ilâhüküm tamlaması “ve sizin ilahınız”; اِلٰهٌ وَاحِدٌ ilâhun vâhıdün tamlaması “tek bir ilah(tır)”; فَلَهُ fe lehû ifadesi “sadece O’na”; اَسْلِمُوا eslimû emri “teslim olunuz, teslimiyet gösterin”; وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الْمُخْبِت۪ين el-muhbitîne kelimesi ise “boyun eğenleri, mütevazi insanları” demektir.

Burada her ümmet için kurbanın farz kılınışı, tek Allah inancı, O’na teslimiyet ve boyun bükmeyle ilgili duyarlılıklar gündeme getirilmektedir.

1.وَلِكُلِّ اُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ “Biz her ümmete kurban kesmeyi gerekli kıldık ki kendilerine rızık olarak verdiği hayvanlar üzerine Allah’ın adını ansınlar!” Yüce Allah sûrenin daha önce yorumladığımız önceki âyet grubunda hac ibadetiyle ilgili bilgileri verdikten sonra, şimdi de insanlık tarihi kadar eski olan “kurban” ibadetine dikkat çekmektedir. Bu âyet kurban kesmenin kesinlikle farz olduğunu ve bunun insanlık tarihi kadar eskiye gittiğini, çünkü her bir ümmet için bunun gerekli kılındığını göstermektedir.

Burada kast edilen olay şudur: İnsanlık için inşa edilen ilk mabed olan Kâbe’nin yapılmasını veya temellerinin yükseltilmesini temin için her şeyden önce yerinin hazırlanması, belirlenmesi, muhataplara gösterilmesi gerekiyordu. İşte bu amaçla Yüce Allah Hz. İbrâhim’e Beyt’inin yani Kâbe’nin yerini bildirdiğini beyan etmektedir. Bunun sebebi, gerek orada ibadet etmek, gerekse barınmak için faydalanabileceği bir sığınak haline getirilmesi amaçlanmıştır ki asıl maksat “hiçbir şeyi Allah’a ortak koşmamak”tır.

Tevhidle anılan, hatta tevhidin babası denilen Hz. İbrâhim’e bu bilinci veren Yüce Allah, bütün peygamberlerini gönderme gerekçesini de bu şekilde belirlemiş ve Nahl 16/36’da belirttiği gibi “tek Allah’a ibadeti emredip, tâğût denen şeytansılardan kaçınmanın gereğini” beyan etmiştir. Beyt’in binasını yaparken Yüce Allah’a ihlastan başka bir gayenin beslenmemesi gerektiği, her şeyin sırf Allah rızası için ve samimi bir kulluk görevi olarak yapılması emredilmektedir. İşte söz konusu mekana Beytullâh yani “Allah’ın evi” adı bu anlamda verilmiştir ki, “Allah için ibadete mahsus hane” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/125’te şu bilgiler yer almaktadır: “Biz, Beyt’i (Kâbe’yi) insanlara toplanma mahalli ve güvenli bir yer kıldık. Siz de İbrahim’in makamından bir namaz yeri edinin (orada namaz kılın).” Demek ki mabed sevap kazanılma yeri ve güvende bulunma mekanıdır. Âl-i İmrân 3/96’da belirtildiği gibi, oraya girenler güvende olurlar. Şirk bir güvensizliktir; tevhid ise kişinin alabildiğine hürriyetini kullanabilmesi ve hayatı bir, tek Allah inancı bilinciyle buluşturup yaşayabilmesidir.

2. وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّآئِف۪ينَ وَالْقَآئِم۪ينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ “Tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, rükû ve secdeye varanlar için evimi temiz tut!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e yönlendirdiği “O’na şirk koşmama” emrinin ardından, bu defa “Beytim” dediği mabedi tertemiz tutmasını da emretmektedir.

Âyette geçen جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “gerekli kılmak”, “ibadet belirlemek”, “meşru kılmak”,(1) “ibadet kılmak”, “kulluk eylemi olarak belirlemek” gibi anlamlar içermekte, buradan hareketle biz de bunun dini bir hüküm olarak “farz kılmak” manasına geldiği kanaatini benimsemekteyiz.

Bu arada bir kez de Hacc 22/67’de zikredilen مَنْسَك mensek kelimesi de, hem “kurban kesmek”(2) hem de “kurban kesilen yer”(3) manasına geldiği için, âyet hakkında çeşitli tartışmalar yapılagelmiştir. Esasında bu kelime bazı âlimlerimiz tarafından “hacda kesilen kurban” şeklinde yorumlanarak, konunun bilinen anlamda “kurban”la değil de hac ibadetinin bir parçası olan “hedy denen kurban”la ilişkilendirilmiştir.

Hac konusu 26-33. âyetlerde anlatılıp bitirildiği için, 34. âyetten itibaren artık yeni bir konu başlamaktadır. Dolayısıyla âyetin başında yer alan لِكُلِّ اُمَّةٍ likülli ümmetin ifadesi maksadın Hz. İbrahim’den beri değil, insanlık tarihi itibariyle en eski dönemlerden itibaren geçerli olduğunu ortaya koymaktadır.(4) Kaldı ki, bu âyet grubunda kesilen kurbanların etlerinin değerlendirilme biçimi de hacdakinden farklı olduğu için, iki konuyu birbirine karıştırmamak gerektiği kanaatindeyiz.

Özetle söyleyelim ki, burada sözü edilen husus, “bütün ümmetlere farz kılınan kurban ibadeti”dir. Kevser sûresinde dile getirilen mesajla bu âyet grubu aynı konuyu ortaya koymakta ve kurban ibadetinin her ümmet için gerekli olduğunu öğretmeyi amaçlamaktadır. Bu arada âyetin ilk cümlesinin geçtiği Hacc 22/67. âyetteki mesaj ise bütün ümmetlere farz kılınan bütün ibadetleri kapsamaktadır.

Daha önce Hacc 22/28. âyette de ele aldığımız üzere, بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ behîmetü’l-en‘âm “dört ayaklı davarlar” ifadesindeki بَه۪يمَة behîmeh kelimesi, karada olsun, denizde olsun, dört ayaklı her canlıyı ifade eden kapalı bir ifadedir. Bu nedenle, bu kelime, الْاَنْعَام el-en‘âm lafzı ile açıklanmıştır ki bu kelime de “deve, sığır, koyun ve keçi” demektir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/125’te muhataplar Hz. İbrâhim ve oğlu Hz. İsmail olacak şekilde şöyle buyrulmaktadır: “İbrahim ve İsmail’e ‘Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evim’i temiz tutun’ diye emretmiştik.” Demek ki Yüce Allah kendisine ibadet edilen yerleri Kâbe’nin şahsında kendi evi saymakta ve hac için gelip tavaf edenler, kıyama yani namaza duranlar, rukû ve secde edenler için tertemiz tutulması gerektiğini hükme bağlamıştır.

Yüce Allah’ın Hz. İbrâhim’e emrettiği “Beyt’imi temiz tut” emri mabedin elbette maddi kirlerden temizlenmesi gerektiği mesajını içermektedir. Ancak mesaj bundan ibaret olamaz; tevhid ilkesini zedeleyecek ve ondan sapacak ne tür batıllık varsa mabedin onlardan da arındırılması hükmünü içermektedir. Cinn 72/18’de de belirtildiği gibi, “mescidler Allah içindir; orada Allah ile beraber başkalarına yalvarılmaz.”

Temizlik, hem maddî, hem de manevî anlamdadır. Böyle olunca mabedi “şeytan işi pislik”(2) olan put ve dikili taşlardan temizlemek de bunun içindedir. Yani Kâbe’nin içini, dışını gerek gözle görülen maddî, gerekse manevî pisliklerden arındırıp pek temiz tutmak, tavaf edenler ve namaza duranlar, ayrıca ruku ve secde halinde bulunanlar için böyle bir maddi ve manevi temizlik şart koşulmaktadır.

Hem bu âyet hem de Bakara 2/125’teki emir nedeniyle bütün mabedlerin maddi kirlerden temizlenmesinin yanında manevi kir demek olan şirk unsurlarından da arındırılması gerektiği âyetlerin mesaj alanında yer almaktadır. Mabedi temiz tutmak orada ibadet ettiğimiz yüce kudretin önündeki esas duruşumuzu, ciddiyetimizi, samimiyetimizi ve sadakatimizi sembolize etmektedir. Maddesi temiz, manası ak pak, yüreği pirupak bir duruş ortaya koymak mümin olmanın gereğidir ve bu iki âyetten de anlaşıldığı üzere, öncesinde olduğu gibi Hz. İbrâhim’den bu yana da böyle ciddi bir duruş müslümanlardan istenmektedir.

Yüce Allah bütün ümmetler içerisinde bu türden hayvanları keserken, üzerlerine Yüce Allah’ın adının anılmasını özellikle istemektedir. En‘âm 6/118-121’de genel manada kesilen hayvanların üzerine Yüce Allah’ın anılmasıyla ilgili genel hükümler zikredilmektedir. Bunun devamı olarak, aynı hassasiyetin kesilen kurbanlık hayvanlar için de söz konusu edilmesi gerektiği bildirilmekte, hayvanlardan elde edilecek rızıkların Yüce Allah’ın insanlara ihsan ettiği nimetler olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir.

2. فَاِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَلَهُٓ اَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِت۪ينَ “İlahınız tek bir ilahtır. Sadece O’na teslim olun! O alçak gönüllü insanları müjdele!” Yüce Allah her ümmete kurban ibadetini gerekli kıldığını ve kurbanlık hayvanları keserken onların üzerine Allah’ın adının anılmasını zorunlu kıldığını ifade ettikten sonra, bununla bağlantılı olacak şekilde her bir nimetin kaynağında kendisinin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Dolayısıyla insanların ilahının tek bir ilah olduğunu, bütün buyruklarında olduğu gibi kurban konusunda da dile getirdiği hususlarda O’na teslimiyet gösterilmesi gerektiğini, sonuçta ilahi prensiplere boyun eğenlerin müjdelenmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Âyetin sonunda yer alan ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْمُخْبِت۪ين el-muhbitîne kelimesi “alçak gönüllüler”, “saygılı olanlar”, “samimi kişiler”, “yürekten boyun eğenler”, “iyi yürekliler”, “cennetlik olanlar”, “Allah’a imanla huzur bulan kişiler” gibi anlamlar içermektedir.(5) Bu kelime ahbetû kalıbında fiil olarak ve cennetliklerin özelliklerinden birisini oluşturmak manasında Hûd 11/23’te şu şekilde geçmektedir:

“Muhakkak ki inanıp da sâlih ameller işleyenlere ve Rablerine gönülden boyun eğenlere gelince, işte onlar cennet ehlidir. Onlar orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah insanların cennetlik olabilmeleri için “Rablerine gönülden bağlı olmaları gerektiğini” beyan etmek için söz konusu kelimeyi yani ahbetû fiili kullanmaktadır.

ıı. İnsanların Hacca Davet Edilmesi

وَاَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَاْتُوكَ رِجَالًا وَعَلٰى كُلِّ ضَامِرٍ يَاْت۪ينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَم۪يقٍ “İnsanlar arasında haccı ilan et ki gerek yaya olarak, gerekse uzak yoldan gelen binekler üzerinde sana gelsinler!”

Âyetteki وَاَذِّنْ ve ezzin emri “ve duyur, ilan et, bildir”; فِي النَّاسِ fi’n-nâsi ifadesi “insanlar içinde”; بِالْحَجِّ bi’l-hacci ifadesi “haccı”; يَاْتُوكَ ye’tûke ifadesi “sana gelirler, sana gelsinler”;رِجَالًا ricâlen kelimesi “yaya olarak”;وَعَلٰى كُلِّ ضَامِرٍ ve ‘alâ külli dâmirin ifadesi “ve her bir binek üzerinde”; يَاْت۪ينَ ye’tîne fiili “gelirler”; مِنْ كُلِّ فَجٍّ min külli feccin ifadesi “her yöreden”; عَم۪يق ‘amîkın sözcüğü ise “uzak” demektir.

Burada insanların yaya veya binekli bir şekilde gelmeleri için hacca davet edilmeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’e Beyti’nin yerini gösterdikten, şirkten uzak ve mabedin ibadet edenler için tertemiz kılınması gerektiğini emrettikten sonra, bu defa insanları hacca davet etmesi görevini ona verdiğini beyan etmektedir. Bu çerçevede insanlar içerisinde haccı ilan etmesi görevinin sonrasında insanların gerek رِجَال ricâl yani “yaya olarak”, gerekse ضَامِر dâmir yani at, deve, fil gibi hayvanlar veya günümüz şartlarındaki ulaşım araçları manasında “her türlü binek üzerinde” manasını vermektedir.

Ayrıca âyette geçen فَجٍّ عَم۪يقٍ fecc-i ‘amîk ifadesi gereği, “çok uzak yöreler”den(3) gelebilecekleri bilgisi de söz konusu edilmektedir. Bu anlamda bir kez de Bakara 2/239’da geçen رِجَال ricâl kelimesi “yaya” manasına gelirken, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen ضَامِر dâmir sözcüğü ise “binek üzerinde” demektir.

Bu fiil Hacc 22/54’te tuhbite kalıbında da geçmektedir. Söz konusu kelimeler “yürekten bağlılık göstermek”, “alçak gönüllülükle boyun eğmek”, “huşu ve tevazu göstermek”, “ihlaslı olmak”, “yönelmek”, “korkmak” gibi manalar içermektedir.(6) İşte iman ve salih amelin esasında kişiyi getirmek istediği durum bu fiille ifade edilmektedir.

Müfessirlerimiz bu kelimeye söz konusu anlamları vermiş olsalar da esasında Yüce Allah bu kelimenin anlamının ne olduğunu devam eden âyette şu şekilde beyan etmektedir:

ıı. Hakka Boyun Eğenlerin Özellikleri

اَلَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِر۪ينَ عَلٰى مَآ اَصَابَهُمْ وَالْمُق۪يمِي الصَّلٰوةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Onlar Allah anıldığı zaman kalpleri titreyen, başlarına gelene sabreden, namazı kılan ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden infak edenlerdir.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “şu kişiler”; اِذَا ذُكِرَ izâ zükira ifadesi “azıldığı, hatırlandığı zaman”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَجِلَتْvecilet fiili “korkar, titrer, ürperir”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; وَالصَّابِر۪ينَ ve’s-sâbirîne kelimesi “ve sabredenler(dir)”; عَلٰى مَآ اَصَابَهُمْ ‘alâ mâ esâbehum ifadesi “kendilerine isabet eden, başlarına gelen şeylere”;وَالْمُق۪يمِي الصَّلٰوةِ ve’l-mukîmı’s-salâti tamlaması “ve ibadeti yerine getirenler, namazı kılanlar(dır)”;وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ve mimmâ razaknâhum ifadesi “ve kendilerine rızık olarak verdiklerimizden”; يُنْفِقُونَ yunfikûne fiili ise “infak etmektedirler, dağıtmaktadırlar” demektir.

Burada önceki âyetin sonunda yer alan “saygılı kişiler”in dört özelliği gündeme getirilmektedir.

Bağlamı dikkate alırsak, buradaki muhatabın Hz. İbrâhim olduğunu söylemek durumundayız. Çünkü önceki âyette yer alan iki emrin muhatabı Hz. İbrâhim’dir; devamında gelen bu emir de ona yönelik olarak anlaşılmalıdır. Ancak Hasan el-Basrî gibi bazı müfessirlerimiz buradaki muhatabın Hz. Peygamber olduğu kanaatindedirler ki Hz. Peygamber’in bu çağrıyı Veda Haccı’nda gerçekleştirdiğini belirtmişlerdir.(4) Her iki durumda da maksadı “evrensel manada insanları hacca davet etmek” şeklinde anlamak durumundayız.

Yüce Allah’ın peygamberleri vasıyasıyla bildirdiği bu ilahi emrin gereğini yerine getirme noktasında hacca veya umreye gidenlerin telbiyesi işte bu çağrıya verdiğimiz cevaptır. Yani “Yüce Allah bizden herhangi bir şey istemeye görsün, biz onu en az iki kere yaparız” manasındaki telbiye, müslümanların insanlık tarihiyle buluşmasının en önemli göstergelerinden birisidir. Telbiye bir parola olduğu kadar tevhid davasının evrensilliğinin de bir sembolüdür. Hz. İbrâhim de bu parolanın çok önemli bir yerinde yer almıştır.

ııı. Hacdaki Bazı Uygulamalar ve Kurban

لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ ف۪يٓ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْبَآئِسَ الْفَق۪يرَ “Kendilerine ait birtakım yararları görmeleri, (Allah’ın) onlara rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanlar üzerine belirli günlerde Allah’ın ismini anmaları için (insanları hacca çağır)! Artık o (hayvanların eti)nden hem kendiniz yiyin hem de fakir yoksula yedirin!”

Âyetteki لِيَشْهَدُوا li yeşhedû ifadesi “şahit olsunlar diye”; مَنَافِع menâfı‘ kelimesi “yararlara”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, kendileri için”;وَيَذْكُرُوا ve yezkürû fiili “ve hatırlasınlar, zikretsinler diye”; اسْمَ اللّٰهِ ismellâhi tamlaması “Allah’ın ismini”; ف۪يٓ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ fî eyyâmin ma‘lûmâtin tamlaması “belli, bilinen günlerde”; عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ ‘alâ mâ razekahum ifadesi “onlara rızık vermesine karşılık”;مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ min behîmeti’l-en‘âmi tamlaması “dört ayaklı davarlardan”; فَكُلُوا fe külü emri “ve yiyin”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan”; وَاَطْعِمُوا ve at‘ımû emri “ve yedirin; الْبَآئِس el-bâise kelimesi “alabildiğine fakire, sıkıntılı kişiye”; الْفَق۪ير el-fakîra sözcüğü ise “fakire, muhtaç olana” demektir.

1.اَلَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ “Onlar öyle kimseler ki, Allah anıldığı zaman kalpleri titrer.” Bu ifade bir kez de Enfâl 2/2’de geçmekte ve Yüce Allah anıldığı zaman kalplerin derinden ürpermesi manasını vermektedir. Benzer şekilde yiğit müminlerin özelliklerinin sayıldığı bir bağlamda Mü’minûn 23/60’da da şöyle buyrulmaktadır: “Verdiklerini, Rablerine dönecekleri için kalpleri korkudan ürpererek verirler.”

Bu âyetlerde geçen وَجِلَتْ vecilet fiili ile وَجِلَة veciletün kelimesi “kalplerin ürpermesi, titremesi” manasına gelmektedir.(7) Demek ki önceki âyette sözü edilen الْمُخْبِت۪ين el-muhbitîne denen yiğitlerden olabilmek için öncelikle “Yüce Allah anıldığı zaman kalplerin ürperip titremesi” gerekmektedir. Bu noktada vahyin insandaki etkisi bağlamında Zümer 39/23 ve Hadîd 57/16. âyetleri de hatırlamak gerekir.

2.وَالصَّابِر۪ينَ عَلٰى مَآ اَصَابَهُمْ “Başlarına gelene sabrederler.” Önceki âyette sözü edilen الْمُخْبِت۪ين el-muhbitîne denen yiğitlerden olabilmek için Yüce Allah yolundaki fedakârlıklardan bahisle insanların başına gelen sıkıntılara göğüs germek, değerlerinde ısrarcı olmak, kararlılık göstermek, zillet ve meskenet içinde kalarak değil, vakarlı bir duruş sergileyerek Yüce Allah’ın adınalık göstermek gerekmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Lokmân 31/17’de zikredilmektedir.

3. وَالْمُق۪يمِي الصَّلٰوةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Namaz kılarlar ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden (Allah için) harcarlar.” Yüce Allah الْمُخْبِت۪ين el-muhbitîne denenlerden olabilmek için namazı dosdoğru kılmak ve beraberinde de zekâtı vermek, daha geniş bir kapsamda Allah’ın kendilerine verdiği maddî ve manevî her türlü rızıktan infak etmek gerektiğine özellikle değinmekte, bir taraftan bedensel ibadetleri, diğer taraftan da mali-ekonomik fedakârlıkları yapmanın zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır.

Burada hac esnasında insanların ne türden yararlar elde edecekleri ve kendilerinden neler istendiği gündeme getirilmektedir.

1. لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ ف۪يٓ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ “Kendilerine ait birtakım yararları görmeleri, (Allah’ın) onlara rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanlar üzerine belirli günlerde Allah’ın ismini anmaları için (insanları hacca çağır)!” Yüce Allah insanların hacca davet edilmesi emrini iki gerekçeye bağlayarak, bu ibadetin dünya hayatına yönelik faydalarına dikkat çekmek istemektedir.

a) لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ “Kendilerine sağlayacağı birtakım yararları görmeleri için.” Burada sözü edilen husus, hacca gidecek kişilere Yüce Allah’ın mabedinin sağlayacağı bilinçlenme, duyarlılık, bütün müminleri kucaklayan kardeşlik bilincinin yanında dünya müslümanlarının ekonomik, kültürel, siyasi, sosyal, ahlaki ve toplumsal problemlere yönelik katkılar, her türlü maddi-manevi, dini-dünyevi kazanımlar ve ecirler(5) olarak düşünülebilir.

Abdullah b. Abbâs ve Sa‘îd b. Cübeyr’e göre, “Beytullâh’ı ziyarete gelen insanların görecekleri menfaatler, dünyevî ticaretler”dir. Mücâhid’e göre ise “bu menfaatler, dünyada ticaret, âhirette ise elde edilecek mükâfatlar”dır. Ebû Ca‘fer ve Muhammed b. Ali’ye göre ise “bu menfaatler, Yüce Allah’ın, haccedenleri affetmesi”dir. Ayrıca maksadın, “Yüce Allah’ı razı edecek bütün ameller ve dünyevî ticaretler olduğunu” söyleyenlerin görüşü de tercih edilebilir; zira âyetin içeriğinin buna müsait olduğu görülmektedir.

b) وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ ف۪يٓ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ “(Allah’ın) kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanlar üzerine belli günler de Allah’ın ismini ansınlar!” Yüce Allah insanların hacca çağrılmasındaki ikinci gerekçeyi “Allah’ın kendilerine ihsan ettiği kurbanlık hayvanlardaki rızıklarla ilgili olarak bilinen günlerde Allah’ın adının anılması” şeklinde dile getirmektedir.

ııı. Develerin Kurban Edilişi ve Etlerinin Değerlendirilişi

وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَآئِرِ اللّٰهِ لَكُمْ ف۪يهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلَيْهَا صَوَآفَّ فَاِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذٰلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Büyükbaş hayvanları da sizin için Allah’ın sembollerinden (takvanızın belirtilerinden) kıldık. Onlarda sizin için hayır vardır. Onlar sıra sıra (dururken) üzerlerine Allah’ın ismini hatırlayın (anın ve kurban edin)! Yan üstü yere düştüklerinde (öldüklerinde) onlardan hem kendiniz yiyin hem de kanaatkâr olana ve fakirlere yedirin! İşte şükredesiniz diye bunları sizin hizmetinize verdik.”

Âyetteki وَالْبُدْنَ ve’l-büdne kelimesi “ve kurbanlık develeri”;جَعَلْنَاهَا ce‘alnâhâ fiili “onları kıldık, yaptık”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”;مِنْ شَعَآئِرِ اللّٰهِ min şe‘ârillâhi tamlaması “Allah’ın sembollerinden”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayır”; فَاذْكُرُوا fezkürû emri “anın, hatırlayın”; اسْمَ اللّٰهِ ismellâhi tamlaması “Allah’ın ismini, adını”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onların üzerine”; صَوَآفّ savâffe kelimesi “ayakta, saf saf iken”;فَاِذَا وَجَبَتْ fe izâ vecebet fiili “üstüne yatınca, yere düştükleri zaman”; جُنُوبُهَا cünûbuhâ tamlaması “onların kendi yanları”; فَكُلُوا fe külû emri “yiyin”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan”;وَاَطْعِمُوا ve et‘ımû emri “ve yedirin”; الْقَانِع el-kânı‘a kelimesi “kanaatkar olana, ihtiyacını gizleyene”;وَالْمُعْتَرَّ ve’l-mu‘terra sözcüğü “ve fakire”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; سَخَّرْنَاهَا sehharnâhâ fiili “onları emrin(iz)e vermiştik”; لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “umulur ki şükredersiniz” demektir.

Burada kurbanlık develerin Yüce Allah’ın sembollerinden olduğu, onların kesilme biçimi ve etlerinin değerlendirilmesi gündeme getirilmektedir.

1. وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَآئِرِ اللّٰهِ لَكُمْ ف۪يهَا خَيْرٌ “Büyükbaş hayvanları da sizin için Allah’ın sembollerinden (takvanızın belirtilerinden) kıldık. Onlarda sizin için hayır vardır.” Yüce Allah kurban ibadetini her ümmete gerekli kıldığını beyan ettikten sonra, kurbanık develeri de Allah’ın sembollerinden kıldığını ve onlarda insanlar için hayırlar bulunduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْبُدْن el-büdn kelimesi “kurbanlık develer” anlamında büyük baş hayvanlar manasına gelmektedir.(8) Yüce Allah bu hayvanları da sembollerinden kıldığını beyan etmekte, aslında kurban ibadetinin çok önemli sembolik bir ibadet olduğuna dikkat çekmektedir.

Âyette geçen اَيَّام مَعْلُومَات eyyâm-ı ma‘lûmât “belli günler” tamlamasından kasıt, Zilhıcce ayının 10, 11 ve 12. hac günleridir. Bazı müfessirlere göre bu günler “Teşrik tekbirlerinin getirildiği günlerdir.” Taberî gibi bazı âlimlere göre ise bu günler “Zilhicce ayının ilk on günüdür.”

Mâide 5/1 ve Hacc 22/28, 34’te yer alan بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ behîmetü’l-en‘âm “dört ayaklı davarlar” ifadesindeki بَه۪يمَة behîmeh, karada olsun, denizde olsun, dört ayaklı her canlıyı ifade eden kapalı bir ifadedir. Bu nedenle, ilgili kelime, الْاَنْعَام el-en‘âm lafzı ile açıklanmıştır ki bu kelime de “deve”, “sığır”, “koyun” ve “keçi” demektir. Yüce Allah hacca gidenlerin orada kesilen kurbanlardan istifade etmeleri noktasında belli günlerde o hayvanları keserken Allah’ın adının anılmasını özellikle istemektedir.

En‘âm 6/118-121’de genel manada kesilen hayvanların üzerine Yüce Allah’ın adının anılmasıyla ilgili genel hükümler zikredilmektedir. Bunun devamı olarak, aynı hassasiyetin hacda kesilen kurbanlık hayvanlar için de söz konusu edilmesi gerektiği beyan edilmektedir.

2. فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْبَآئِسَ الْفَق۪يرَ “Artık o (hayvanların eti)nden hem kendiniz yiyin hem de fakir yoksula yedirin!” Yüce Allah kesilmek üzere olan kurbanlık hayvanların üzerine kendi adının anılmasını emrettikten sonra, onların etlerinden hem kurbanların sahiplerinin yiyebileceğini, hem de yoksul fakirlere yedirilmesini emretmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْبَآئِس el-bâis kelimesi “aslında fakir olmasa da bulunduğu şartlar gereği zorda ve sıkıntıda olan kişi” veya “alabildiğine fakir, sıkıntılı insan” demektir. Çeşitli âyetlerde(6) geçen الْفَق۪ير/ فَق۪ير fakîr/el-fakîr sözcüğü “fakir”, “muhtaç” gibi anlamlara gelmektedir. Bu ifadeler “müzmin hasta” veya “dilenen fakir” yahut “sıkıntıya düşmüş, zor durumdaki çaresiz kişi” şeklinde izah edilmektedir.

Daha önce yorumladığımız Hacc 22/32. âyette de ifade ettiğimiz üzere, شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullâh tamlaması Yüce Allah’ın değer verdiği, değerli kıldığı her türlü sembol için kullanılmaktadır. Burada da konu “kurbanlık develer”le ilgili olduğu için, Yüce Allah bu hayvanlara, hatta Mâide 5/2’de de dile getirildiği üzere özellikle kurbanlıklara takılan gerdanlıklara bile saygısızlık edilmemesini isteyerek, kurban ibadetinin ne kadar önemli bir sembol olduğunu ortaya koymak istemektedir.

Kesilen hayvanları başka varlıklara, ilah kabul edilen nesnelere veya kabullere adayarak korkunç bir nankörlük, kadir kıymet bilmezlik ortaya koyan müşrik zihniyet deşifre edilerek, kesilen kurbanların Yüce Allah adına kesilmesinin nimetin kaynağında O’nun bulunduğu bilincini zihinlere kazınma amacına yönelik olması gerektiğinin bir götergesidir. Unutulmamalıdır ki, israfın en korkunç olanı nimetin kaynağında Yüce Allah’ın olduğunu bilmemektir. İşte konunun bu önemi nedeniyle, kurbanlık develerin veya kurbanlık hayvanların Allah’ın sembollerinden olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Burada yer alan لَكُمْ ف۪يهَا خَيْرٌ leküm fîhâ hayrun ifadesi, “Onlarda sizin için hayır vardır” manasına gelmektedir. Böylece hem kurbanlıkların etlerinden vs. elde edilen kazanımlar, hem de Yüce Allah’ın emrinin yerine getirilmiş olması nedeniyle bu tür sembollere saygı göstermekte sevap manasında büyük bir hayır olduğu ifade edilmiş olmaktadır.

Hacc 22/33. âyette geçen “Onlarda sizin için menfaatler vardır” ifadesiyle Hacc 22/36’da geçen “Onlarda sizin için hayır vardır” cümlesi yaklaşık olarak aynı mesajı içermektedir. Durum böyle olunca, meselenin hem dünyevi manada insanlara sunulan maddi yararları, hem de Yüce Allah’ın bir emri yerine getirildiği için âhirete yönelik manevi kazanımları, hayrı, sevabı söz konusu edilmektedir denebilir.(9)

Bu âyette yer alan مِنْهَا minhâ ifadesindeki مِنْ min edatı bazıyet yani “bir kısmı” manasına gelmekte, dolayısıyla kesilen hayvanların her tarafının değil de sadece bir kısmının kurban sahipleri tarafndan yenmesini, geri kalan büyük çoğunluğun ise muhtaç fakirlere verilmesi gerektiğini manaya katmaktadır.

Buradaki emri “farz” diye yorumlayan alimlerimiz, maksadı Mekkeli müşriklerin hac zamanında kurban kestiklerinde fakirleri beğenmeyip o etlerden yememeleri nedeniyle onların yaptıklarına muhalif olunsun diye bir zorunluluk manasında yorumlamışlardır. Anlaşılıyor ki bu âyetin indirildiği dönemde hacda kesilen kurbandan yenmemesi şeklindeki bir uygulamanın yanlışlığına dikkat çekilmiş olmaktadır.

ıv. Görevlerin Yerine Getirilmesi

ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَت۪يقِ “(Hacca gidenler bundan) sonra kirlerini gidersinler; adaklarını (görevlerini) yerine getirsinler ve o Eski Ev’i (Kâbe’yi) tavaf etsinler!”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ليَقْضُوا liyakdû emri “gidersinler”; تَفَثَهُمْ tefesehum tamlaması “onların kirlerini”; وَلْيُوفُوا ve’lyûfû emri “ve yerine getirsinler”; نُذُورَهُمْ nüzûrahum tamlaması “onların adaklarını”; وَلْيَطَّوَّفُوا ve’lyattavvefû emri “ve tavaf etsinler”; بِالْبَيْتِ الْعَت۪يقِ bi’l-beyti’l-‘atîkı tamlaması ise “Eski Ev’i, Kâbe’yi” demektir.

Burada Kâbe’yi tavaftan önce emredilen çok önemli iki görev daha gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ “(Hacca gidenler bundan) sonra kirlerini gidersinler!” Yüce Allah hacdaki kurban kesme olayını ve etlerinin ne yapılması gerektiğini beyan ettikten sonra, Kâbe’yi tavafın öncesinde genel manada bir vücut temizliği yapılması gerektiğini de hükme bağlamaktadır. Bu çerçevede kirlerini gidermelerini beyan ederken kullanılan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَفَث tefes kelimesi “saç”, “bıyık”, “tırnak”, “kir” vs. şeyler manasına gelmekte ve âyette bu türden vücut temizliklerinin yapılması gerektiği ifade edilmiş olmaktadır.

2.فَاذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلَيْهَا صَوَآفَّ “Onlar sıra sıra (dururken) üzerlerine Allah’ın ismini hatırlayın (anın ve kurban edin)!” Yüce Allah kurbanlık develerin kesilmesi esnasında onlar ayakta dururken üzerlerine Allah’ın adının anılması gerektiğini beyan etmekte, böylece En‘âm 6/118-121’de dile getirilen “hayvanlar kesilirken üzerlerine Allah’ın adının anılması”yla ilgili buyrukların kurbanlık develerde de geçerli olduğunu hükme bağlamıştır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçenصَوَآفَّ savâff kelimesi, “ön ayaklarını sıra halinde yer basmış durumda olmak”, “sıra sıra, saf halinde” manasına gelmektedir. Çünkü develer bir ayağı bağlı, üç ayak üzerine ayakta kesilen hayvanlardır.(10) Develer ayakta kesildikleri için, bir sonraki cümlede dile getirildiği üzere, kesim sonrası yere düşmelerinden söz edilmesi bu kesimin ayakta yapıldığının delilidir. Onlar yere yıkılmadan önce üzerlerine Allah’ın adının anılması gerektiği, böylece hayvanların pis olmamasının sağlanması amaçlanmaktadır. Zira kesilmeden önce üzerine Allah’ın adı anılmayan hayvanlar En‘âm 6/121’de verilen bilgiye göre pistir, yenilmemelidir.

3.فَاِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ “Yan üstü yere düştüklerinde (öldüklerinde) onlardan hem kendiniz yiyin hem de kanaatkâr olana ve fakirlere yedirin!” Yüce Allah develer ayakta kesildikten sonra, onlar yan üstü yere düştüklerinde yani öldükten sonra artık onların etlerinin nasıl değerlendirileceğini öğretmektedir. Âyette geçen وَجَبَتْ جُنُوبُهَا vecebet cünûbühâ ifadesi “sırtlarının (yere) düşmesi”, “ölmeleri” ve “devrilip öldüklerinin kesinleşmesi” gibi anlamlar içermektedir. Bu ifade develerin tamamen ölmeleri manasında mecazi bir kullanımdır.

Kurbanlık develer ölüp yere serildikten sonra onların etlerinden bir kısmını kurbanların sahiplerinin yemesi, geri kalan kısmının ise ihtiyacını gizleyen fakirlere ve ihtiyacını gizleyemeyen garibanlara yedirilmesi emredilmektedir. Hacc 22/28. âyette de geçtiği üzere, bu âyette yer alan مِنْهَا minhâ ifadesindeki مِنْ min edatı bazıyet yani “bir kısmı” manasına gelmekte, dolayısıyla kesilen hayvanların her tarafının değil de sadece bir kısmının kurban sahipleri tarafından yenmesini, geri kalan büyük çoğunluğun ise muhtaç fakirlere verilmesi gerektiğini manaya katmaktadır.

Bazı müfessirlerimiz, buradaki ليَقْضُوا تَفَثَهُمْ liyakdû tefesehum emrini “menâsiki yani hac dolayısıyla yapmaları gereken ibadetleri yerine getirmeleri” şeklinde yorumlamaktadır.(7) Daha başka müfessirlerimiz buradaki maksadı “hac ihramı esnasındaki bilinen yasakların artık sona erdirilmesi” olarak izah etmişlerdir. Hac pratiklerine bakıldığında burada sözü edilen uygulamanın daha çok vücut temizliği olarak kabul edilmesi gerektiği anlaşılsa da diğer görüşün de hatırı sayılır bir yorum olduğunu belirtmek durumundayız. Zira maddî-manevî her türlü kirden temizlenmek Yüce Allah’ın emridir.

2.وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ “adaklarını (görevlerini) yerine getirsinler!” Yüce Allah burada hac yapanlara tavaf öncesi bir hatırlatmada daha bulunmakta ve “hacıların varsa adaklarını yerine getirmeleri gerektiğini” hükme bağlamaktadır.(8) Esasında buradaki emri sadece bilinen manada “adakların yerine getirilmesi” şeklinde değil de “hacla ilgili yapılması gereken yükümlülüklerin tamamını yerine getirmek şeklinde” anlamak çok daha isabetli olsa gerektir. Bir anlamda kurban kesilip genel manada vücut temizliği yapıldıktan sonra, tam anlamıyla arınmış olabilmek için görevleri yapmış olmanın dışında, adanmış birtakım görevler varsa onların da yerine getirilmesi gerektiği ifade edilmiş olmaktadır.

3. وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَت۪يقِ “O Eski Ev’i (Kâbe’yi) tavaf etsinler!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde hacda kesilecek kurban, onun etlerinin nasıl değerlendirilmesi gerektiği, vücut kirlerinin giderilmesi, ihram yasaklarının kalkması, hac görevlerinin ve varsa adakların yerine getirilmesinin ardından, الْعَت۪يق el-‘atîk denen “Evi”nin tavaf edilmesini emretmektedir. Bir kez de Hacc 22/33. âyette geçen el-beytü’l-‘atîk tamlaması “Eski Ev”, “eski Mabed”,(9) “saygın ev” gibi anlamlar içermekte ve Kâbe için kullanılmaktadır.

Âyette geçen الْعَت۪يق el-‘atîk kelimesi “eski” manasına gelmektedir; çünkü Âl-i İmrân 3/96’ya göre, insanlar için ilk kurulmuş ev, mabed Bekke’de yani Mekke’de olandır. Bu görüş Hasan el-Basrî’ye aittir. Bu kelime “zorbaların tasallutundan kurtarılmış, azat edilmiş” manasına da gelmektedir. Çünkü Yüce Allah orayı yıkmak için yola çıkan nice zorbaları engellemiştir. Bu, İbn Abbas ve İbn Zübeyr’in görüşüdür. Bunlar, Hz. Peygamber'in “Ebrehe oraya yöneldiğinde başına gelen geldi” dediğini rivayet etmişlerdir.

Kur’ân’da sadece burada geçen الْقَانِع el-kânı‘a kelimesi “dilenci, dilenen”, “kanaatkar olduğu için isteyemeyen”; الْمُعْتَرّ el-mu‘terra sözcüğü ise “izin istemeksizin sataşıp alan”, “açıktan açığa isteyen” gibi anlamlar içermektedir.(11) Kelimelerin anlamları birbirinin yakın olduğu ve birbiriyle peş peşe zikredildikleri için, aralarındaki nüanslara dikkat çekilse de, bunların iki farklı insan grubu olduğu açıktır; çünkü iki kelime arasında atıf edatlarından birisi olan vâv harfi bulunmaktadır.

Daha önce yorumunu yaptığımız Hacc 22/28. âyette hacda kesilen kurbanlık hayvanların etlerinin değerlendirilmesinde iki hususa dikkat çekilmişken, burada konuyla ilgili tasarrufta üç gruptan söz edilmektedir. Durum böyle olunca, Hacc 22/28. âyetteki ifadenin “hacdaki kurbanla”, yorumunu yapmakta olduğumuz âyettekinin ise bilinen anlamda “normal kurbanla” ilgili olduğu açıkça ortaya çıkmış olmaktadır.

Cahiliye döneminde müşrikler Zemzem’in yanında bir hayvan kesiklerinde onun kanını alıp Kâbe’nin duvarına sürerler, etlerini de oraya asarlar, “Ey Rabbimiz, kabul et” diye de dua ederlermiş. Onların bu uygulamasını devam ettirmek isteyen Müslümanlar bu âyetle uyarılmış ve kurbanın maddesinin değil, maneviyatının Yüce Allah’a ulaşacağı mesajı verilmiş olmaktadır.(12)

İşte o dönemde etleri de kanları da Yüce Allah’a adanan, bu nedenle etlerinden yenmemesi gelenek haline dönüştürülen bu uygulamanın yanlışlığına dikkat çekilmekte, kurbanlık hayvanların etlerinden hem kurbanı kesenlerin yiyebileceği hem de fakir ve kanaatkâr kişilere yedirilmesi gerektiğine dair bilgiler hükme bağlanmaktadır.

4. كَذٰلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “İşte şükredesiniz diye bunları sizin hizmetinize verdik.” Yüce Allah kurbanlık hayvanların kesim şekillerini, üzerlerine adının anılmasının zorunluluğunu, etlerinin nasıl değerlendirilmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bütün bu ve benzer imkanları insanların hizmetine sunma gerekçesini dile getirmekte ve “insanların şükretmesi gerektiğini” bildirmektedir.

Bu kelime Kâbe’nin mülk edinilememesi manasındaki halini de ifade edebilir ki bu da vakaya uygundur. Dahası, oranın kaybolmaktan kurtarılması manası da zikredilmektedir. Nihayetinde söz konusu kelimenin “iyi, güzel, şerefli” manası da vardır ki Mescid-i Harâm tamlamasındaki el-harâm kelimesinin verdiği “muhterem, saygın” anlamıyla bu anlam aynı noktada buluşmaktadır.(10)

b) Şirkten Uzak Durma Gerekliliği ve Semboller

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde durumun böyle olduğunu, her kim Allah’ın prensiplerine saygı gösterirse, bunun Rabbinin katında kendisi için daha hayırlı olacağını, haram olduğu bildirilenlerin dışında kalan hayvanların helâl kılındığını, o halde pisliklerden yani putlardan ve yalan sözden sakınılması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, Yüce Allah’a ortak koşmaksızın hanifler olmaları gerektiği, zira her kim Allah’a ortak koşarsa sanki gökten düşüp (parçalanmış) da kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibi olacağı, sonrasında her kim de Allah’ın sembollerine saygı gösterirse, muhakkak ki bunun kalplerin duyarlılığından olduğu, hac prensiplerinde insanlar için belli bir süreye kadar birtakım yararlar bulunduğu, sonra bunların varacakları yerin Kâbe’ye kadar ulaşacağı ifade edilmektedir.

ı. Putlardan Uzaklaşılması

ذٰلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللّٰهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّه۪ وَاُحِلَّتْ لَكُمُ الْاَنْعَامُ اِلَّا مَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْاَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ “İşte böyle. Kim Allah’ın saygın kıldığı şeyleri yüceltirse, bu, Rabbinin katında kendisi için hayırlı olandır. (Haram olduğu) size tilâvet edilen (okunup aktarılan)ların dışında kalan hayvanlar size helal kılınmıştır. Putlardan oluşan pislikten kaçının; yalan sözden de kaçının!”

Yüce Allah’ın onca cüsselerine ve kuvvetlerine rağmen, hayvanları insanlara boyun eğdirmesi sayesinde onlardan istifade edilmektedir. Aksi takdirde, böyle bir hizmetten ve nimetten yararlanılabilmesi mümkün olmayacaktı. Yüce Allah bu türden nimetleri ihsan ve ikram etmesinin sebebini insanların Allah’a şükretmeleri gerekçesine bağlayarak hayatta hiçbir şeyin anlamsız ve amaçsız olmadığına dikkat çekmek istemektedir.

ıv. Kurban-Takvâ İlişkisi

لَنْ يَنَالَ اللّٰهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَآؤُهَا وَلٰكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوٰى مِنْكُمْ كَذٰلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللّٰهَ عَلٰى مَا هَدٰيكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِن۪ينَ “Onların etleri de kanları da asla Allah’a ulaşmaz fakat O’na sadece sizden takvâ (duyarlılık) ulaşır. Sizi doğru yola ulaştırdığı için Allah’ı yüceltesiniz diye O, bunları (bu hayvanları) böylece sizin hizmetinize verdi. Güzel davrananları müjdele!”

Âyetteki لَنْ يَنَالَ len yenâle fiili “asla ve asla ulaşmayacaktır”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; لُحُومُهَا luhûmuhâ tamlaması “onların ne etleri”; وَلَا دِمَآؤُهَا ve lâ dimâuhâ tamlaması “ne de kanları”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”;يَنَالُهُ yenâlühû fiili “O’na ulaşacaktır”; التَّقْوٰى et-takvâ kelimesi “takva, duyarlılık”; مِنْكُمْ minküm ifadeleri “sizden”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”;سَخَّرَهَا sehharahâ fiili “onları emrin(iz)e vermiştir”; لِتُكَبِّرُوا li tükebbirû ifadesi “yüceltmeniz için, yüceltesiniz diye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; عَلٰى مَا هَدٰيكُمْ ‘alâ mâ hedâküm ifadesi “size hidayet etmesi üzerine”; وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi ise “iyilik yapanları, güzel davrananları” demektir.

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte durum bu”; وَمَنْ يُعَظِّمْ ve men yu‘azzım ifadesi “her kim saygı gösterirse”; حُرُمَاتِ اللّٰهِ hurumâtillâhi tamlaması “Allah’ın yasaklarına, saygın kıldığı şeylere”; فَهُوَ fe huve zamiri “o (saygı)”; خَيْر hayrun kelimesi “hayırlıdır, hayırlı olandır”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; عِنْدَ رَبِّه۪ ‘ınde rabbihî ifadesi “onun Rabbinin katında”; وَاُحِلَّتْ ve uhıllet edilgen fiili “ve helal kılınmıştır”; لَكُم leküm ifadesi “size, sizin için”; الْاَنْعَام el-en‘âmu kelimesi “hayvanlar”;اِلَّا مَا يُتْلٰى illâ mâ yütlâ istisnası “tilavet edilen dışında, okunan, aktarılanlar hariç”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَاجْتَنِبُوا fectenibû emri “kaçının”; الرِّجْس er-ricse kelimesi “pis şeylerden”; مِنَ الْاَوْثَانِ mine’l-evsâni kelimesi “putlardan”; وَاجْتَنِبُوا vectenibû emri “ve yine kaçının”; قَوْلَ الزُّورِ kavle’z-zûri tamlaması ise “yalan sözden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın saygın kıldığı şeylere itibar etmenin hayırlı olacağı, haram olduğu bildirilenler hariç diğer evcil hayvanların helal kılındığı ve pis şeylerden kaçınılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللّٰهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّه۪ “İşte böyle. Kim Allah’ın saygın kıldığı şeyleri yüceltirse, bu, Rabbinin katında kendisi için hayırlı olandır.” Yüce Allah hacca dair en önemli hususları bu şekilde beyan ettikten sonra, bu âyette durumun aktarılan şekilde olduğunu, saygın kıldığı şeyleri yüceltenlere bu davranışlarının gerçek manada hayırlı olduğunu ifade etmektedir. Âyetin başındaki ذٰلِكَ zâlike kelimesi Zemahşerî’nin de dediği gibi “işte durum bu” manasına gelmektedir.

Âyette geçen حُرُمَاتِ اللّٰهِ hurumâtillâhi tamlaması “Allah’ın yasakları” manasına alınsa da esasında maksadın “Allah’ın hürmet ve ihtimam gerektiren bütün emirleri veya prensipleri”, “Allah tarafından saygın kılınan ilahi ilkeler” şeklinde anlaşılması gerekmektedir.(11) Çünkü hacca dair dile getirilen hususlar sadece yapılmaması gereken haramlardan ibaret değil, bunlara ilave olarak çeşitli emirler ve prensipler de söz konusudur.

Burada kurban ibadetinin asıl maksadının ne olduğu ve Yüce Allah’ın bu ibadeti farz kılmasının gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.لَنْ يَنَالَ اللّٰهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَآؤُهَا وَلٰكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوٰى مِنْكُمْ “Onların etleri de kanları da asla Allah’a ulaşmaz fakat O’na sadece sizden takvâ (duyarlılık) ulaşır.” Yüce Allah kurban ibadetiyle ilgili detay denebilecek bilgiler verdikten sonra, kurbanla ilgili çok daha önemli başka bir hakikate değinmekte ve kesilen kurbanların etlerinin de kanlarının da Allah’a ulaşmayacağını, sadece insanların samimiyet ve duyarlılıklarının kendisine ulaşacağını haber vermektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay aktarılmaktadır: Önceki âyette de belirttiğimiz üzere cahiliye döneminde müşrikler Zemzem’in yanında bir hayvan kesiklerinde onun kanını alıp Kâbe’nin duvarına sürerler, etlerini de oraya asarlar, “Ey Rabbimiz, kabul et” diye de dua ederlermiş. Onların bu uygulamasını devam ettirmek isteyen Müslümanlar bu âyetle uyarılmış ve kurbanın maddesinin değil, maneviyatının Yüce Allah’a ulaşacağı mesajı verilmiş olmaktadır.(13)

Mâide 5/27’de kurbanla ilgili şöyle bir beyan yer almaktadır: “Onlara, iki âdemoğlunun haberini gerçek olarak anlat: Hani birer kurban takdim etmişlerdi de birisinden kabul edilmiş, diğerinden ise kabul edilmemişti. (Kabul edilmeyen kişi, diğerine), ‘Andolsun seni öldüreceğim’ demişti.” İşte bu âyetle birlikte düşünüldüğünde, kurbanın sadece ve sadece takvâ ile irtibatının bulunduğu ve kurban vesilesiyle kişilerin samimiyet, sadakat, teslimiyet, saygı ve duyarlılıklarının Yüce Allah’a ulaşacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Esasında çeşitli ibadetler bağlamında Kur’ân’da konunun takva ile ilişkisinin kurulduğu bilinmektedir. Bu vesileyle hac-takvâ ilişkisi,(14) ayrıca Bakara 2/177’de de belirtildiği gibi, iman-takva, infak-takvâ, namaz-takva, zekât-takva, ahde vefa-takvâ, sabır-takvâ ilişkisi çok önemli bir içerikte gerçek muttakilerin ve iyi insanların özellikleri olarak bildirilmektedir. Benzer bir ilişki Bakara 2/2-5’te de zikredilmektedir. Din adına her bir fedakârlık takva denizine akan birer ırmaktır ve her bir fedakârlık takvayı besleyen can ve kan damarları mesabesindedir.

Durum böyle olunca, ilgili tamlamayı “Allah’ın saygın kıldığı hükümler” şeklinde yorumlamak çok daha doğru olsa gerektir. Dahası, bu tamlamanın öncesinde yer alan يُعَظِّمْ yu‘azzım fiili de “saygı göstermek”, “gerekeni layıkıyla yapmak” manasına geldiği için, maksat çok daha belirgin bir şekilde anlaşılmaktadır. İşte âyette, bağlam gereği olarak Yüce Allah’ın hac ibadetine dair belirlediği ilahi prensiplere gereken önemin verilmesi durumunda bunun yapanları için Allah katında çok daha hayırlı olacağına özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır.

2.وَاُحِلَّتْ لَكُمُ الْاَنْعَامُ اِلَّا مَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ “(Haram olduğu) size tilâvet edilen (okunup aktarılan)ların dışında kalan hayvanlar size helal kılınmıştır.” Âyette geçen يُتْلٰى yütlâ edilgen fiili bilinen anlamda “okunmak” değil de daha çok karşıdakine “aktarılmak” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah muhataplarına Hz. Peygamber tarafından tilavet edilen, yani okunup aktarılanlar dışındaki bütün evcil hayvanların kendilerine helal kılındığını beyan etmektedir. Burada insanlara haram kılındığı aktarılan hayvanlar hakkında Bakara 2/173, Mâide 5/3, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te bilgi verilmekte ve bunların yenmemesi gerektiğine dair özellikle beyanlara yer verilmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde de görüleceği üzere, Yüce Allah’ın zikrettiği hayvanlar dışında kalanlar insanlara helal kılınmıştır ki bu helalleri insanlara haram olarak sunmak Allah’a iftira tehlikesi doğuracağı için bundan özellikle ve behemehal uzak durulmalıdır. Böylece Kur’ân’da haram kılındığı belirlenen şeylerin dışında kalanların özünde helal ve meşru olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Anlaşılıyor ki bir eylemde takva denen duyarlılık yoksa ona ibadet değeri biçilmemektedir. Çünkü takvasızlık, yapılan eylemlerin Yüce Allah’tan kopuk olduğunun bir göstergesi olarak nitelendirilmektedir. İnsanları Yüce Allah’a yaklaştıran şey, başka aracı insanlar değil, samimiyetle ve takvasıyla gerçekleştirdiği eylemlerdir.

2. كَذٰلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللّٰهَ عَلٰى مَا هَدٰيكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِن۪ينَ “Sizi doğru yola ulaştırdığı için Allah’ı yüceltesiniz diye O, bunları (bu hayvanları) böylece sizin hizmetinize verdi. Güzel davrananları müjdele!” Yüce Allah kurban ibadetini bütün ümmetlere gereklı kılmasının sebebini bu cümlede vermekte, önceki âyetin sonunda konuyu “şükür”le ilişkilendirmişken, bu âyette “insanlara hidayet etmesi yani yol göstermesi nedeniyle Allah’ın yüceltilmesi” şeklinde bir gerekçe olarak zikretmektedir. Benzer bir beyan Ramazan-Kur’ân-Oruç konusunda Bakara 2/185’te de zikredilmektedir.

a) Burada zikredilen لِتُكَبِّرُوا اللّٰهَ litekebbirullâhe ifadesinden maksat, bağlam gereği hayvanlar kurban edilirken bismillâhi allâhu ekberu yani “Yüce olan Allah’ın adıyla” şeklinde anlaşılmaktadır. Kurbanda bismillâhirrahmânirrahîm yani “Rahmân Rahîm Allah’ın adıyla” denmemesinin muhtemel sebebi de keserken “merhamet”ten değil de Allah’ın yüceliğine sığınma duygusunun önde olması gerektiğinden hareketle böyle davranılmasıdır.

Bu arada Yüce Allah’ı yüceltmeyi özelde kurbanla değil de genel manada hayatın her anında ve alanında Yüce Allah’ı hatırlayarak, O’nun yüceliği önünde saygıyla eğilerek, mahluku yaratılış gayesine uygun kabul ederek değerlendirme duyarlılığı göstermek şeklinde de yorumlayabiliriz.

Esasında لِتُكَبِّرُوا اللّٰهَ litükebbirullâhe ifadesi kurban kesimi gerçekleştirildikten sonra zikredildiği için, bunun Kurban Bayram namazıyla ilişkilendirilmesi daha doğrudur. Kurban Bayramı namazına işaret ettiği görüşü diğerlerine göre daha öncelikli ve delilli sayılabilir. Çünkü kurban ibadetiyle ilgili adeta detayın yer aldığı Hacc 22/37’de yer alan “size yol göstermesine karşılık Allah’ı yüceltesiniz diye” ifadesinde geçen لِتُكَبِّرُوا اللّٰهَ litükebbirullâhe ifadesi kurbandan sonraki tekbirler manasına gelir ki Hz. Peygamber de bunu Kurban Bayramı namazı olarak uygulamıştır. Benzer bir durum Ramazan Bayram namazıyla ilgili olarak Bakara 2/185’te söz konusudur.

3. فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْاَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ “Putlardan oluşan pislikten kaçının; yalan sözden de kaçının!” Yüce Allah haram olduğunu belirttiği hayvanların dışındaki diğer hayvanların helal kılındığını beyan ettikten sonra, artık Mekkeli müşrikler özelinde ancak evrensel manada bütün putperestlere seslenmekte, hepsi de pis olan putlardan kaçınılması gerektiğini, ayrıca yalan sözden de uzaklaşılmasının zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır.

Âyette yer alan اجْتَنِبُوا ictenibû emirleri mutlak anlamda “kaçınmak” manasını vermekte, الرِّجْس er-rics kelimesi ise yine mutlak anlamda “bütün pis şeyleri” içermektedir. Buna ilave olarak, ayrıca الْاَوْثَان el-evsân denen “putlar”ın ve قَوْلَ الزُّورِ kavle’z-zûr yani “yalan söz”ün zikredilmesinin muhtemel sebebi, muhatapların putperestlikleri ve yalanla içiçe bir hayat yaşamaları olarak belirlenebilir.

Konuya biraz daha yakından bakıldığında, bir sonraki âyetin de işaretiyle müşriklerin Yüce Allah’a ortak isnatları ve O’nun kızlarının bulunduğunu düşünmeleri en büyük yalan olarak görülecektir. Dahası, Nahl 16/116’da da belirtildiği gibi, dini hükümlerden kendi kafalarına göre helal ve haram belirlemeleri de Yüce Allah’a yalan isnat etmeleri de âyette kaçınılması emredilen “yalan sözler” kapsamında yer almaktadır.(12)

Mekkeli müşrikler de Medine’dekiler de aynı şekilde putperest bir gidişata sahip oldukları yani bu en büyük yalanı hayat tarzına dönüştürdükleri için, Yüce Allah onların şahsında bütün putperestlerin bu korkunç hatadan uzaklaşmalarını, diğerlerinin de buna bulaşmamalarını istemektedir.

ıı. Şirkin Benzetildiği Şeyler

حُنَفَآءَ لِلّٰهِ غَيْرَ مُشْرِك۪ينَ بِه۪ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَكَاَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَآءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ اَوْ تَهْو۪ي بِهِ الرّ۪يحُ ف۪ي مَكَانٍ سَح۪يقٍ “Kendisine ortak koşmaksızın Allah için hanîfler (Allah’ı birleyenler) olarak (yaşayın)! Kim Allah’a ortak koşarsa, sanki o gökten düşüp kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibidir.”

b) Âyette sözü edilen عَلٰى مَا هَدٰيكُمْ “Size hidayet etmesine karşılık” ifadesinde geçen “hidayet”ten maksat, Yüce Allah’a nasıl kulluk edileceğini insanlara bildirmesi, kurbanların ne zaman ve nasıl kesileceği, etlerinin nasıl değerlendirileceği, Allah’a ulaşan kısmın sadece insanların takvası olduğu, insanlara sayısız nimet ve imkan vermesi, hidayet sahibi kılması, yaratılış amacına uygun ihsan ve fırsatlar sunması vs. şeklinde anlaşılabilir.

c) وَبَشِّرِ الْمُحْسِن۪ينَ “(Ey Peygamber!) Güzel davrananları müjdele!” Yüce Allah konunun sonunda ilahi bildirimlerini gerektiği gibi ciddi ve samimi bir şekilde yerine getirenleri zikrederek, onları müjdelemesini Hz. Peygamber’e emretmektedir. Demek ki sadece kulluk etmek yetmemektedir; bunu çok güzel bir şekilde yerine getirmek de zorunludur.

Bir görevi en güzel şekilde yerine getirebilmenin yolu onu emreden Yüce Allah’ın emrettiği şekilde uygulamaktır. Bu şekilde işini güzel yapanlar “muhsinler” diye isimlendirilmekte ve mahşerde ödüllendirilecekleri kendilerine müjdelenmiş olmaktadır.

Kurban konusunda yapılan çok önemli bir açılımı burada aktararak konuyu toparlamak istiyoruz:

“Kurban ibadetinin hikmeti, “eşyanın insanın emrine amade kılınması” demeye gelen teshîr sırrında yatmaktadır. Bu sırrı önceki âyette yer alan kezalike sahharnâhâ leküm ile bu âyetteki kezâlike sahharahâ leküm ibareleri ele verir. Teshir, insanın yaratılmışlar âlemindeki şerefini gösterir. Leküm’deki lâm hem “insanın emrine amade kılınmayı”, hem de “insan için bir yasaya bağlı olarak yaratılmayı” ifade eder. Allah’ın insana musahhar kıldığı her şeyin üzerinde zımnen ‘insânî hizmete mahsustur’ yazılıdır.”

Âyetteki حُنَفَآءَ hunefâe kelimesi “birleyiciler olarak”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ı”; غَيْرَ مُشْرِك۪ينَ ۪ ğayra müşrikine ifadesi “ortak koşmadan, ortak koşanların dışında”; بِه bihî ifadesi “O’na”; وَمَنْ يُشْرِكْ ve men yüşrik ifadesi “ve her kim ortak koşarsa”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; فَكَاَنَّمَا خَرَّ fe kennemâ harra ifadesi “sanki düşer gibi olur”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yüksekten”;فَتَخْطَفُهُ fe tahtafuhû fiili “ve onu kapıp götürür”; الطَّيْر et-tayru kelimesi “kuş”;اَوْ تَهْو۪ي ev tehvî fiili “veya sürükler”; بِهِ bihî ifadesi “onu”; الرّ۪يح er-rîhu kelimesi “rüzgar”; ف۪ي مَكَانٍ سَح۪يقٍ fî mekânin sahîkın tamlaması ise “uzak bir yere doğru” demektir.

Burada şirkten uzak yaşamanın önemine dair çok önemli iki benzetme gündeme getirilmektedir.

1.حُنَفَآءَ لِلّٰهِ غَيْرَ مُشْرِك۪ينَ بِه۪ “Kendisine ortak koşmaksızın Allah için hanîfler (Allah’ı birleyenler) olarak (yaşayın)!” Yüce Allah önceki âyette putlardan ve yalandan kaçınılması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette de hiçbir şeyi O’na ortak koşmayacak şekilde Allah’ı birleyenler olmaları gerektiğini muhataplarından istemektedir.

Âyette geçen حُنَفَآء hunefâe kelimesi hanîf kelimesinin çoğuludur ve sözlükte “sapıklıktan istikamete, çarpıklıktan doğruluğa meyletmek” manasına gelirken, kavram olarak da “bâtıl şeylerden yüz çevirip Allah’a yönelmek”, “Allah’ı birlemek”, “O’nu bir olarak tanımak” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelime, “doğru asla yönelmek, doğru ve saf inanç”(13) anlamıyla hanîf şeklinde tekil olarak çeşitli âyetlerde(14) geçmektedir. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Beyyine 98/5’te de olduğu gibi hunefâ’ kalıbında çoğul olarak yer almaktadır.

“Kur’an’a göre yıldızlar, nehirler, güneş ve ay, gece ve gündüz, yer ve gökteki her şey, denizler, kuşlar, bulutlar vs. insanın emrine musahhar kılınmıştır. Kurbanlık hayvanlar da öyle… Teshîr, varlık hiyerarşisine (merâtibü’l-vücûd) delâlet eder. Kurban kesmek, Allah’ın koyduğu varlık hiyerarşisine saygı göstermektir. Zira insanlığın dünü ve bugünü, varlık hiyerarşisi bozulunca başta öküz (apis) ve inek (hotor) olmak üzere, emrine verilen her şeyi tanrılaştırdığının sayısız örnekleriyle doludur.(15) Mâide 5/103. âyet, cahiliyye insanının varlık hiyerarşisini bozma teşebbüsünü reddeder. Kurban kesen zımnen şu ahdi vermiş olur: Allah’ım! Senin varlık için koyduğun sıralamayı (merâtib’l-vücûd) bozmayacağım!”(16)

b) Müminlerin Çeşitli Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 38-41. âyetlerinde iman edenleri koruduğunu, hiçbir nankör haini sevmediğini, haksızlığa uğratılmış olmaları sebebiyle, kendileriyle savaşılanlara savaş konusunda izin verildiğini, Allah’ın onlara yardıma kadir olduğunu beyan etmekte, müminlerin başka değil, sırf “Rabbimiz Allah’tır” dedikleri için haksız yere yurtlarından çıkarılmış olduklarını bildirmektedir.

Ardından şu beyana yer verilmektedir: “Eğer Allah, bir kısım insanları (kötülüklerini) diğer bir kısmı ile defedip önlemeseydi, mutlak surette, içlerinde Allah’ın ismi bol bol anılan manastırlar, kiliseler, havralar ve mescidler yıkılır giderdi. Allah, kendisine (davasına) yardım edenlere muhakkak surette yardım edecektir. Muhakkak ki Allah, güçlüdür; galiptir.” Daha sonra kendilerine yeryüzünde iktidar verilirse muhacirlerin namaz kılıp zekâtı verdikleri, iyiliği emredip kötülükten alıkoydukları, bütün işlerin sonunun sadece ve sadece Allah’a varacağı haber verilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Onları Savunması

اِنَّ اللّٰهَ يُدَافِعُ عَنِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ “Şüphesiz ki Allah iman edenleri savunur (korur). Şüphesiz ki Allah hiçbir nankör haini sevmez.”

Haniflik, tevhidi tanımlamak üzere Hz. İbrahim’e kadar ulaştırılan arı-duru yolun adıdır. Hanîf olunmadan tevhide ulaşılamaz; çünkü hanifliğe inanmayan kişi muvahhid olamaz. Haniflik, İbrâhîmî sistemin eskimez tevhid çizgisinin olmazsa olmazıdır. Bu nedenlerle, Yüce Allah’a kulluk, dini sadece O’na ait kılıp, sadece O’na yönelmekle mümkün olabilmektedir. İşte Yüce Allah böyle bir duruş ortaya koymaları için muhataplarını uyarmakta ve hiçbir şeyi kendisine ortak koşmayarak, Allah’ı birleyici insanlar olmalarını istemektedir.

2. وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَكَاَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَآءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ اَوْ تَهْو۪ي بِهِ الرّ۪يحُ ف۪ي مَكَانٍ سَح۪يقٍ “Kim Allah’a ortak koşarsa, sanki o gökten düşüp kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibidir.” Yüce Allah kendisine ortak koşulmasını bu âyette iki şeye benzetmekte, bu şekilde şirkin ne kadar korkunç bir inanç bozukluğu olduğunu ortaya koymak istemektedir.

a) وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَكَاَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَآءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ “Kim Allah’a ortak koşarsa, sanki o, gökten düşüp (parçalanmış) da kendisini kuş kapıyor gibidir.” Yüce Allah müşrikleri gökten aşağıya doğru düşmüş olan ve kuşların kapıp götürdüğü bir nesneye benzetmektedir.

Yukarılardan aşağılara düşmekte olan veya düşmüş olan cesetleri nasıl ki akbabalar kapıp götürürler, bilinmez bir mekana sürükler ve akıbetleri tam bir meçhule doğru giderse, şirke bulaşanların akıbeti de aynı şekilde korkunç bir sona doğru hızlı bir şekilde ilerliyor demektir. Gökten aşağıya dönüş nasıl ki korkunç bir hız içeriyorsa, şirke bulaşmak da aynı şekilde korkunç bir hızla hak ve hakikatten, bir anlamda tevhidden uzaklaşmayı ifade etse gerektir.

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُدَافِعُ yüdâfi‘u fiili “savunur”; عَنِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ‘anillezîne âmenû ifadesi “iman edenleri, iman etmiş kişileri”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; كُلَّ خَوَّانٍ külle havvânin ifadesi “her bir ihanetçiyi”; كَفُور kefûrin kelimesi ise “çok nankörü” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminleri koruyacağıyla ilgili vaadi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin başından itibaren dile getirdiği hususları müminlere yönelik moral vesilesi olarak sunduğunu beyan edercesine bu âyette müminleri savunacağını, onları sahipsiz bırakmayacağını ifade ederek, karşılarında olanları da hiçbir şekilde sevmediğini ilan etmektedir.

1.اِنَّ اللّٰهَ يُدَافِعُ عَنِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Muhakkak ki Allah, iman edenleri savunur (korur).” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُدَافِعُ yüdâfi‘u fiili “savunmak”, “koruyup kollamak” gibi anlamlara gelmekte ve Yüce Allah’ın müminleri sahipleniciliği beyan edilmek istenmektedir. Bu kelime ile aynı kökten gelen kelimeler çeşitli âyetlerde aynı manada kullanılmaktadır.(17)

Bağlam gereği olarak Hacc 22/25. âyette de dile getirildiği üzere, buradaki mesaj öncelikli olarak Mekkeli müşriklerin müminlere karşı düşmanca tavırları sebebiyle onları Allah yulundan engellemek istemeleri ve onları hacdan menetmeye çalışmaları karşılığıda Yüce Allah müminlere moral vermeyi amaçlamış olmalıdır.

Âyette geçen يُدَافِعُ yüdâfi‘u fiilinin “defetmek”, “savmak”, “savuşturmak” anlamı da vardır. Buna göre mesaj Yüce Allah’ın müminleri Mekkeli müşriklerin şerrinden koruması, onlardan gelecek sıkıntılara karşı onları sahiplenmesidir. Bu arada âyetin inişinden önce hicret öncesi dönemde Mekkeli müşriklerin müminlere eziyet etmeleri sebebiyle müminlerin Hz. Peygamber’den onlarla gizli bir şekilde onları öldürmek için izin istemesi üzerine bu âyet indirilmiş, onların eziyetlerini Yüce Allah’ın savuşturacağı ve kendilerinin de sabretmeleri gerektiği bildirilmiş olmaktadır.(18)

b) اَوْ تَهْو۪ي بِهِ الرّ۪يحُ ف۪ي مَكَانٍ سَح۪يقٍ “Veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor (gibidir).” Yüce Allah şirk denen inanç sapkınlığını bu defa “rüzgarın uzak bir mekana savurduğu nesneye” de benzetmektedir ki korkunç fırtına veya kasırgalarda, korkunç bir görüntü veren şiddetli kasırga ve hortumlarda nesnelerin nasıl bir hal aldığı, nerelere savrulduğu herkesin bildiği bir gerçektir.

İşte Yüce Allah kendisine ortak koşanların aslında nereye gittiği veya nerelere götürüldüğü belli olmayan, hatta izinin sürülüp akıbetinin bilinmesi mümkün olamayan bir nesne gibi ortalıklara saçıldığını, savrulup kaybolduğu gerçeğini gözler önüne sermektedir. Böylece şirk denen korkunç sapmanın insanları nerelere götüreceğini, onları nasıl perişan bir hale getireceğini beyan etmektedir.

Kâfirlerin yapıp ettikleriyle ilgili olması bakımından şu üç âyeti burada hatırlatmakta yarar vardır:

İbrâhîm 14/18: “Rablerini inkâr edenlerin durumu, amelleri fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu küle benzer. Kazandıklarından hiçbir şeye güç yetiremezler (hiçbir şey elde edemezler). İyiden iyiye sapıtma işte budur bu.”

Nûr 24/39: “İnkâr edenlere gelince, onların amelleri, ıssız çöllerdeki serap gibidir ki susayan onu su zanneder. Nihayet ona (olduğunu sandığı suyun yanına) vardığında herhangi bir şey bulamamış, (üstelik) yanıbaşında Allah’ı bulmuş (olacak)tır ki O da onun hesabını tastamam görmüş (olacak)tır. Allah hesabı çok hızlı olandır.”

Nûr 24/40: “Yahut (o kâfirlerin davranışları) çok derin bir denizdeki (okyanustaki) yoğun karanlıklar gibidir; (öyle) ki, onu dalga üstüne dalga kuşatıyor; üstünde de (bir) bulut. Birbiri üstüne karanlıklar. (İnsan), elini çıkar(ıp uzatıp bak)sa, neredeyse onu dahi göremez. Allah bir kimseye nûr (ışık) vermemişse, artık o kimsenin hiçbir nûru (ışığı) olmaz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen ilahi yardım konusu Bakara 2/214, Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/56, En‘âm 6/34, Yûsuf 12/110, Hacc 22/40, Sâffât 37/172, Mü’min 40/51, Muhammed 47/7, Mücâdele 58/21 ve Saff 61/13 gibi âyetlerde de ele alınmakta ve Yüce Allah’ın müminlere yardım ettiği gerçeği ve vaadiyle de birebir örtüşmektedir.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ “Muhakkak ki Allah, hiçbir nankör haini sevmez.” Yüce Allah nankör hainleri sevmediğini ilan etmektedir. Bir kez de Nisâ’ 4/107’de geçen خَوَّان havvân kelimesi mübalağa denilen abartı kalıbındadır ve “sürekli ihanet eden”, “devamlı hainlik yapan” manasına gelmektedir. Bu kelime ile aynı kökten gelen bazı fiil ve isimler benzer manalarda kullanılmakta ve içeriği olumsuz cümlelerde zikredilmektedir.(19)

Bu arada âyette bu kelimenin sıfatı olarak getirilmiş olan كَفُور kefûr sıfatı da aynı şekilde mübâlağa kalıbında çeşitli âyetlerde(20) kullanılmaktadır ve tıpkı keffâr sıfatı(21) gibi “çok nankörlük yapan”, “sürekli nankörlükle anılan” kişi manasına gelmekte, hainliğin aynı zamanda bir nankörlük olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bağlamına göre, burada sözü edilenler Yüce Allah’ın verdiği sayısız nimete hıyanetlik eden, nimetin asıl sahibini unutan, bu sebeple de Allah’ın verdiği nimetleri başka varlıklara adayan, onlar uğrunda harcama yapan nankör müşrik tipleri sevmediğini beyan etmek istemektedir. Mekkeli müşrikler tek yaratıcı olarak Yüce Allah’ı kabul etmelerine rağmen, başka varlıkları aracı edinerek, ayrıca onlara tapınarak yapılabilecek en büyük nankörlüğü gerçekleştirmişlerdi.

Ayrıca inkârcıların dünyadaki harcamalarıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/117’de bu konuda çok önemli bir bilgi verilmektedir: “Onların, bu dünya hayatında yapmakta oldukları harcamaların durumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavurucu bir rüzgârın durumu gibidir. Onlara Allah zulmetmedi; fakat onlar kendilerine zulmediyorlar.” Bu arada Ahkâf 46/20’de bu gibilerin dünyada yaptıklarının karşılığını dünyada aldıkları, bu yüzden mahşere herhangi bir şey kalmadığı bildirilmektedir. Muhammed 47/1, 9, 28, 32’de de inkarcıların amellerinin çeşitli nedenlerle silinip gideceği beyan edilmektedir.

Şirk koşanlar şunu özellikle bilmelidir: Müşrikler kendileriyle Yüce Allah’ın arasına koydukları putların, tıpkı bir rüzgarın kapıp savurduğu şeylerden haberdar olmaması gibi veya gökten aşağıya doğru düşüp de avlarını kapıp götüren, ancak onların durumundan haberdar olamayan akbabalar gibi kendilerinden kesinlikle haberdar olamayacaklar, onları derin ve korkunç bir çaresizliğe terk edecekler, mahşerde hiçbir şekilde kendilerini sahiplenemeyeceklerdir.

Şirk koşmak, aslında çaresizliğe yelken açmaktır. Şirk koşmak, kendini yukarılardan aşağılara düşürmektir. Şirk koşmak, Yüce Allah’ın insanı çıkardığı ahsen-i takvîm denen “en güzel kıvam”dan esfele sâfilîn denen “aşağıların aşağısı”na inmektir. Şirk koşmak, esip duran, önüne geleni etrafa saçıp savuran, hiçbir şekilde arzu edilen menzile taşımayan, aksine uzak mekanlara sürükleyen korkunç bir kasırganın alıp götürdüğü meçhule yelken açmaktır.

ııı. Sembollere Saygı-Takva İlişkisi

ذٰلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَآئِرَ اللّٰهِ فَاِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ “İşte böyle. Kim Allah’ın sembollerini yüceltirse, şüphesiz ki bu kalplerin takvâsından (duyarlılığından)dır.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike “işte böyle”; وَمَنْ يُعَظِّمْ ve men yu‘azzım ifadesi “her kim yüceltirse, saygı gösterirse”; شَعَآئِرَ اللّٰهِ şe‘âirallâhi tamlaması “Allah’ın sembollerine”; فَاِنَّهَا fe innehâ ifadesi “muhakkak ki bu (davranış)”; مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ min takve’l-kulûbi tamlaması ise “kalplerin takvasındandır, duyarlılığındandır” demektir.

ıı. Zulme Uğrayanların Savaşma İzni

اُذِنَ لِلَّذ۪ينَ يُقَاتَلُونَ بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَاِنَّ اللّٰهَ عَلٰى نَصْرِهِمْ لَقَد۪يرٌ “Kendileriyle savaşılanlara, haksızlığa uğratılmaları sebebiyle (savaş için) izin verildi. Şüphesiz ki Allah onlara yardıma gücü yetendir.”

Âyetteki اُذِنَ üzine edilgen fiili “izin verilmiştir”; لِلَّذ۪ينَ يُقَاتَلُونَ lillezîne yukâtelûne ifadesi “kendileriyle savaşılanlara”; بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا bi ennehum zulimû ifadesi “kendilerine zulmedilmeleri, haksızlığa uğratılmaları sebebiyle”;وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; عَلٰى نَصْرِهِمْ ‘alâ nasrihim ifadesi “onlara yardım etmeye”; لَقَد۪يرٌ lekadîrun kelimesi ise “elbette gücü yeten(dir)” demektir.

Burada haksızlığa uğratıldıkları için kendilerine savaş açılanlara kendilerini savunmaları için izin verilmesi gündeme getirilmektedir.

1.اُذِنَ لِلَّذ۪ينَ يُقَاتَلُونَ بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا “Kendileriyle savaşılanlara, haksızlığa uğratılmaları sebebiyle (savaş için) izin verildi.” Yüce Allah Mekke’de müşriklerin korkunç eziyetlerine maruz bırakılan müminlere Medine’ye hicret ettikten sonra müşriklerle savaşmaları için kendilerine izin verildiğini beyan ederek, Mekke’deki zulum ortamı sonrasında Medine’de artık kendilerine savunmalarına imkan tanındığını bildirmektedir. Âyetin başındaki اُذِنَ üzine edilgen fiili bazı âlimlerimizin ifadesine göre ezine şeklinde ma‘lûm kalıpta etken manada ve faili Yüce Allah olacak şekilde “(Allah), kendileriyle savaşılanlara izin vermişti” şeklinde de okunmaktadır.(22)

Mekke’de müşriklerin açık zulümleri nedeniyle Hz. Peygamber’in yanına gelen ve kendi öçlerini almak için izin isteyen müminlere Hz. Peygamber’in “Sabırlı olun; çünkü ben savaşmakla emrolunmadım” demesi sonrasında hicrete kadar devam eden bu sıkıntılı sürecin sonunda Medine’de indirildiği rivayet edilmektedir. Hatta Râzî gibi bazı müfessirlerimiz bu âyetin hicret esnasında Mekkeli müşrikler tarafından yolu kesilen mümin bir topluluğa savaşma izni verilmesiyle ilgili olarak indirildiğini de dile getirmişlerdir. (23)

Burada Yüce Allah’ın sembollerine saygı duymanın gereği ve önemi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah hacla ilgili beyanlarından ve şirkten uzak bir şekilde kendisine kulluk edilmesine dair esasları hatırlatmasından sonra, durumun bu şekilde olduğunu ifade etmekte, şe‘âir dediği “değerler”ine saygı gösterenlerin bu tavrının kalplerin duyarlılıklarından olduğunu dile getirmektedir.

Hacc 22/30. âyette de geçen يُعَظِّمْ yu‘azzım fiili “saygı göstermek”, “gerekeni layıkıyla yapmak” manasına geldiği için onun belirlediği şiarlara saygı gösterilmesi gerektiğini hatırlatmaktadır. Bu arada Kur’ân’da dört kez geçen شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullah tamlaması, Bakara 2/158’de “Safâ ve Merve”, Mâide 5/2’de genelde “Allah’ın sembolleştirdiği değerler”, Hacc 22/36’da ise “kurbanlık develer” için kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise konu hacla ilgili olduğu için maksadı “hacla ilgili prensipler” şeklinde anlayabiliriz.

Bazı alimlerimiz bu kavramdan maksadı “her ibadet”, “hac menasiki (haccın gerekleri)”, “hedy yani kurbanlık hayvanlar” şeklinde yorumlamışlardır ki شَعَآئِر şe‘âir kelimesi şe‘îrah kelimesinin çoğuludur ve “kendisiyle bir şeyin tanınıp seçildiği alametler, nişanlar” manasına gelmektedir.(15) Buradan hareketle, konuyu Hacc 22/30. âyetteki mesaja uygun olacak şekilde söz konusu tamlamayı özelde hacla ilgili prensipler ve oradaki mekanlar olarak, genelde Yüce Allah’ın sembolleştirdiği bütün değerler şeklinde kabul etmek daha kapsayıcı bir mana oluşturacaktır.

İşte Yüce Allah bu şekilde beyan ettiği değerlerini, sembollerini gerektiği gibi önemseyen, onlara derin ve gerekli saygıyı gösteren kişilerin bu davranışının kalplerin samimi kulluk bilincinin bir sonucu ve göstergesi olduğunu ifade etmektedir. “Kalplerin takvâsı” ifadesi, “kalplerdeki Allah bilinci, Allah duyarlılığı manasında derin bir farkındalık” manasına gelmektedir. Böyle davrananlar elbette bunun karşılığını Yüce Allah’ın huzurunda fazlasıyla alacaklardır.

Müslüman toplumun hicrete kadar savaş konusunda izne sahip kılınmadığı, ancak hicret sonrasında bu iznin verildiği işte ilk olarak bu âyette ortaya konulmaktadır. Anlaşılıyor ki bu âyet ve muhtemelen bu sûrenin büyük bir bölümü de hicretin hemen sonrasında indirilmiş olmalıdır.

Âyette yer alan بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا biennehum zulimû “Haksızlığa uğratılmış olmaları nedeniyle” ifadesi savaş izni verilmesinin nedenini ortaya koymaktadır. Demek ki müslümanların savaşla ilgili en önemli gerekçesi “haksızlığa uğratılmış olmaları”dır. Buna göre, müslümanlar için saldırı savaşı kesinlikle yasaktır ve bu yasak Kur’ân’ın din özgürlüğü noktasındaki en önemli ilkesidir.

Bakara 2/190-191’de şöyle buyrulmaktadır: “Size karşı savaş açanlara, siz de Allah yolunda savaş açın. Sakın aşırı gitmeyin, çünkü Allah aşırıları sevmez. Onları (size karşı savaşanları) yakaladığınız yerde öldürün. Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın. Fitne, adam öldürmekten daha kötüdür. Mescid-i Haram’da onlar sizinle savaşmadıkça, siz de onlarla savaşmayın. Eğer onlar size karşı savaş açarlarsa siz de onları öldürün. İşte kâfirlerin cezası böyledir.”

Konuyla ilgili olarak Tevbe 9/5’te yer alan ve “seyf (kılıç) âyeti” olarak da bilinen âyette verilmek istenen mesajla bu âyetlerin mesajı birbirini tamamlar mahiyettedir. Çünkü o âyette de kendileriyle savaşılması emredilen düşmanlar, müslümanlarla yaptıkları antlaşmayı bozup fiili bir savaşı başlatan müşriklerdir; yoksa durduğu yerde duran kişilere yönelik herhangi bir saldırı yapılması kesinlikle söz konusu değildir. Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen يُقَاتَلُونَ yukâtelûne edilgen fiili de kendilerine savaş açılmasından söz edilmektedir. “Savaş açmayana savaş açılmaz”; “savaş açanlara da iyi ki savaş açmışsın denilerek tepkisiz davranılamaz” denmez.

Müslümanlara savaş açanlara karşı savunma savaşına izin verilmesi hükmünü içeren ve saldırganlık içermeyen bu âyetin verdiği mesajla uyumlu olacak şekilde Mümtehıne 60/8-9’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranmanızı yasaklamaz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever. Allah, yalnız sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa işte zalimler onlardır.” Kimlerle savaşılacağı ve kimlere savaş açılamayacağıyla ilgili olarak Nisâ’ 4/88-91’de de geniş bilgiler verilmektedir.

ıv. Başka Bazı Yararlar

لَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَآ اِلَى الْبَيْتِ الْعَت۪يقِ “Onlarda (hac hükümlerinde) sizin için belirli bir süreye kadar birtakım yararlar vardır. Sonra bunların varacakları yer, o Eski Ev’e (Kâbe’ye) kadardır.”

Âyetteki لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda”; مَنَافِع menâfı‘u kelimesi “yararlar”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş bir süreye kadar”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; مَحِلُّهَا mehıllühâ tamlaması “onun varacağı yer”; اِلَى الْبَيْتِ الْعَت۪يقِ ile’l-beyti’l-‘atîkı tamlaması ise “eski eve, Kâbe’ye(dir)” demektir.

Burada dini değerlere sadakatin bütün hayatı kuşatacak bir zamana yayılmasıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette dikkat çektiği sembollerinde belli bir süreye kadar pek çok menfaat yani yarar bulunduğunu, sonrasında ise onların varıp duracağı yerin Eski Ev yani Kâbe olduğunu beyan etmektedir. Burada sözü edilen menfaatlerin neyle ilgili olduğu konusu önemlidir. Çünkü âyette geçen ف۪يهَا fîhâ ifadesindeki هَا hâ zamiri önceki âyette yer alan şe‘âirullâh tamlamasını görmektedir.

Eğer شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullâh tamlaması yani “Yüce Allah’ın sembolleştirdiği değerler”i hacda kesilen kurbanlar manasına geliyorsa, o zaman onlarda belli bir süreye kadar bulunan menfaatler süt, et, kıl, binek olmaları vs. şeklinde yorumlanabilir; ayrıca kurbanların varacakları yer olan الْبَيْت الْعَت۪يق el-beytü’l-‘atîk yani “Eski Ev”den maksat da Kâbe’dir. Bu tamlamanın Kâbe manasına geldiğini Hacc 22/29’da dile getirmiştik.

2. وَاِنَّ اللّٰهَ عَلٰى نَصْرِهِمْ لَقَد۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah onlara yardıma gücü yetendir.” Yüce Allah müminlere yardım etmeye elbette gücünün yettiğini beyan etmekte, bir taraftan müminlere moral verirken diğer taraftan da karşıtlarına gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Sayıları az olan, ancak ellerinden gelen her bir fedakarlığı yapan samimi müminlere Yüce Allah’ın yardım edeceği işte bu cümle ile bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. Mabedlerin Korunması ve İlâhî Yardım

اَلَّذ۪ينَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ اِلَّآ اَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللّٰهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللّٰهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ ف۪يهَا اسْمُ اللّٰهِ كَث۪يرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللّٰهُ مَنْ يَنْصُرُهُ اِنَّ اللّٰهَ لَقَوِيٌّ عَز۪يزٌ “Onlar -başka değil- sadece “Rabbimiz Allah’tır.” dedikleri için haksız yere yurtlarından çıkarılmışlardır. Allah bir kısım insanları diğer bir kısmı ile defedip önlemeseydi, elbette içlerinde Allah’ın ismi çok anılan manastırlar, kiliseler, havralar ve mescitler yıkılırdı. Şüphesiz ki Allah kendisine (dinine) yardım edenlere yardım edecektir. Şüphesiz ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اُخْرِجُوا ellezîne uhricû ifadesi “çıkartılanlar”; مِنْ دِيَارِهِمْ min diyârihim ifadesi “onların kendilerinin yurtlarından”; بِغَيْرِ حَقٍّ biğayrı hakkın ifadesi “haksız yere”; اَنْ يَقُولُوا en yekûlû ifadesi (şöyle) dedikleri için”; رَبُّنَا rabbunâ tamlaması “bizim Rabbimiz”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’tır”;وَلَوْلَا دَفْعُ اللّٰهِ ve levlâ def‘ullâhi ifadesi “Allah’ın savunması olmasaydı”; النَّاسَ en-nâse ifadesi “insanları”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum tamlaması “onların bir kısmını”; بِبَعْضٍ biba‘dın ifadesi “(diğer) bazısı ile”; لَهُدِّمَتْ lehüddimet edilgen fiili “elbette yıkılmış (olurdu)”; صَوَامِع savâmı‘u kelimesi “manastırlar”; وَبِيَعٌ ve bıya‘un sözcüğü “ve kilisler”; وَصَلَوَاتٌ ve salevâtün kelimesi “ve havralar”; وَمَسَاجِدُ ve mesâcidü kelimesi “ve mescitler”; يُذْكَرُ yüzkeru edilgen fiili “zikredilmektedir”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oralarda”; اسْمُ اللّٰهِ ismullâhi tamlaması “Allah’ın adı”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çokça”; وَلَيَنْصُرَنَّ ve leyensuranne fiili “ve mutlaka yardım edecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَنْ يَنْصُرُهُ men yensuruhû ifadesi “O’na, kendisine (davasına, dinine) yardım eden(ler)e”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;لَقَوِيٌّ lekaviyyün kelimesi “elbette çok kuvvetli(dir)”; عَز۪يز ‘azîzün sıfatı ise “çok üstün(dür), çok güçlü(dür)” demektir.

Biz önceki âyette geçen شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullâh “Yüce Allah’ın sembolleştirdiği değerler” tamlamasını genelde haccın bütün prensipleri şeklinde kabul ettiğimize göre, burada sözü edilen مَنَافِع menâfi‘ denilen “faydalar”ın kapsamında elbette içinde kurbanlıkların da bulunduğu, ancak bunlarla sınırlı olmayan pek çok yarardan söz edilebilir. Bu çerçevede Yüce Allah’ın hacda yapılmasını emrettiği bütün uygulamaların kişilerin yararına sonuçlar doğuracağı, bunun belli bir süreye kadar devam edeceği, nihayetinde bu hükümlerin Eski Ev’de sona ereceği ifade edilmiş olur.

Önceki âyette geçen شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullâh “Yüce Allah’ın sembolleştirdiği değerler” tamlamasını eğer “bütün dini semboller” şeklinde anlarsak, o zaman bu değerlere sadakatin hayatın sonuna kadar sürmesinin istendiği, sonuçta bu duyarlılıkların insanları en mukaddes ev olan “Yüce Allah’ın rızası”na mazhar kılacağı yorumu da elbette yapılabilir.

Bu âyetle ilgili olarak şu değerlendirmeyi burada aktarmak istemekteyiz:

“Min ve ilâ edatları, bir şeyin çıkış ve varış noktalarını gösterirler. Çıkış noktası ‘müminin kalbindeki sorumluluk bilinci’ olan hac ibadetini oluşturan sembollerin gösterdiği güzergâhı izle- yen herkesin varıp duracağı nokta (mahıll), Allah karşısındaki acziyet ve kulluğunu simgeleyen, dolayısıyla tevhid akidesini sembolize eden Kâbe’dir. Kökü insanın yüreğinde olan Allah’a karşı borçluluk bilinci, sahibini yeryüzünün kalbi olan Kâbe’ye doğru yöneltir.”

“Mahıll, “açtı, çözdü” ve oradan “yükü indirdi” anlamındaki halle kökünden türetilir (Mekâyîs). Mahıll ismi, hem mastar olarak “varış noktası belli olan bir güzergâh”, hem de varış “zamanı” ve “yeri” anlamlarına gelir. Buna göre, yürekten çıkıp zamanda ve mekânda özgürlüğü keşfetmek için girişilen eyleme delâlet eder. Bu, aynı zamanda hac ibadetinin kapsamlı bir tanımını da ele vermektedir.”(16)

Burada muhacirlerin Mekke’den haksız yere çıkartılma gerkeçeleri, Yüce Allah’ın zalimlere karşı müminleri desteklemesiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ اِلَّآ اَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللّٰهُ “Onlar -başka değil- sadece “Rabbimiz Allah’tır.” dedikleri için haksız yere yurtlarından çıkarılmışlardır.” Yüce Allah önceki âyette kendilerine zulmedildiği için savaşa maruz bırakılan müslümanlara savaş izni verildiğini beyan ettikten sonra, bu âyette sözü edilen müslümanların yurtlarından neden çıkartıldıklarını dile getirmektedir. Bu bağlamda haksız yere ve sadece “Rabbimiz Allah’tır” dedikleri için vatanlarından çıkartıldıkları beyan edilerek, esasında kimlerle savaş edilmesi gerektiğine dair de bir bilgi sunulmuş olmaktadır.

Önceki âyetin tefsirinde de aktardığımız üzere, Mümtehıne 60/8-9’da verilen bilgilerle Bakara 2/191’de hatırlatılan husus da bu istikamette mesaj içermektedir. Her kim haksız yere birini yerinden, yurdundan etmişse, ona karşı aynı tavrın sergilenmesinin gerektiği bu âyetlerden anlaşılmaktadır.

Çeşitli haksızlıklara maruz bırakılma ve kendilerinden intikam alınmasıyla ilgili olarak Kur’ân’da başka örnmekler de zikredilmektedir. Bu çerçevede A‘râf 7/125-126’da Firavun tarafından cezalandırılmak istenen ve iman etmiş olduklarını Firavun’un yüzüne haykıran büyücülerin sözleriyle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Büyücüler de şöyle) demişlerdi: (Zararı yok, eninde sonunda) biz zaten Rabbimize döneceğiz. Sen sırf Rabbimizin âyetleri bize geldiğinde onlara inandığımız için bizden intikam alıyorsun.”

Sırf inançları nedeniyle haksızlıklara uğratılmalarıyla ilgili olarak Müslümanlardan intikam almak isteyen kitap ehline yönelik olarak Mâide 5/59’da şu bilgiler zikredilmektedir: “(Onlara) şöyle de: Ey kitap ehli! Yalnızca Allah’a, bize indirilene ve daha önce indirilene inandığımız için mi bizden hoşlanmıyorsunuz? Oysa çoğunuz yoldan çıkmış kimselersiniz.” Konuyla ilgili bu âyetlerde verilen ortak mesaj, insanların imanları nedeniyle cezalandırılmak istenmesi ve bunun son derece yanlış olduğunun ortaya konulmasıdır.

2.وَلَوْلَا دَفْعُ اللّٰهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ ف۪يهَا اسْمُ اللّٰهِ كَث۪يرًا “Allah bir kısım insanları diğer bir kısmı ile defedip önlemeseydi, elbette içlerinde Allah’ın ismi çok anılan manastırlar, kiliseler, havralar ve mescitler yıkılırdı.” Yüce Allah imanları sebebiyle haksızlığa uğratılmanın sadece bu son ümmetle sınırlı olmadığını beyan etmek üzere, konuyu çok daha geniş bir kapsama alarak eğer müminleri korumak üzere tedbir almasaydı, adının çokça anıldığı mabedlerin yerlebir edilmiş olacağını bildirmektedir.

a)وَلَوْلَا دَفْعُ اللّٰهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ “Eğer Allah, bir kısım insanları (kötülüklerini) diğer bir kısmı ile defedip önlemeseydi.” Bir benzeri Bakara 2/251’de de geçen bu ifadede belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın bazı insanları diğer bazılarıyla savunduğu, bazı insanların saldırganlığını diğer bazıları aracılığıyla bertaraf ettiği, iman edenleri bir anlamda sahipsizliğe terk etmediği ve bunun çok eski zamanlardan beri süregeldiği anlaşılmaktadır. Çünkü devam eden cümlede yakılıp yıkılacağından söz edilen mabedler çeşitlilik arz etmektedir.

Yüce Allah’ın insanları savunması öncelikle müminlere kafirlere karşı cihat izni vermesi, müminlere savaş esnasında yardım göndermesi, düşmanlarının kalplerine korku salması ve benzer müdahalelerle gerçekleşmiştir. Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi En‘âm 6/65’tir: “De ki: O’nun (Allah’ın) size üstünüzden (gökten) veya ayaklarınızın altından (yerden) bir azap göndermeğe ya da birbirinize düşürüp birbirinizin hıncını tattırmaya da gücü yeter. Bak, anlasınlar diye âyetleri/delilleri nasıl açıklıyoruz!”

Meâlini aktardığımız bu âyette geçen “Birbirine zıt topluluklara dönüştürmek” ifadesi, “birbirine düşürüp parçalamak”, “aralarına ayrılıklar sokmak”, “birbirine katmak” gibi anlamlar içermektedir. Bu arada “Birbirinin üzerine salmak” ifadesi ise “birbirinin hıncını tattırmak”, “birbirine şiddet ve acı tattırmak” manalarına gelmektedir.(24) Her iki cümleden de anlaşılıyor ki Yüce Allah’ın bu gibi sosyal çalkantılar çıkarmaya ve böylece toplumları bölüp perişan etmeye, birbirlerinin acılarını tatmalarına elbette gücü yetmektedir.

b)لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ “Mutlak surette manastırlar, kiliseler, havralar ve mescidler yıkılır giderdi.” Yüce Allah eğer bazı insanları bazılarıyla savunmasaydı veya kafirleri çeşitli insan gruplarıyla bertaraf etmeseydi, nice manastırların, kiliselerin, havraların ve mescitlerin yıkılıp gitmiş olacağını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen هُدِّمَتْ hüddimet edilgen fiili “yıkılıp gitmek” manasına gelmekte, “tahrip edilmiş olmak” anlamını içermektedir. Yine sadece bu âyette geçen صَوَامِع savâmı‘u kelimesi “manastırlar” anlamına gelmektedir ki bu kelime “tepesi sivri ve yüksek olan binalar” demektir. İslamiyetten önce Hıristiyan rahiplerin “manastırlar”ı veya Sâbiî sofularının “zaviyeler”inin adı olarak kullanılmıştır.

Kur’ân’da bir tek bu âyette geçen بِيَع biya‘un sözcüğü Hıristiyanların ibadet yeri olan “kiliseler” demektir. Bu arada “mabedler, secde mekanları” anlamında Kur’ân’da yine sadece bu âyette geçen صَلَوَات salevât kelimesi İbranice Salûta’dan türetilmiş, Arapçalaşmış bir sözcüktür ve Yahudilerin namaz kılma yeri manasında “havralar” demektir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(25) geçen مَسَاجِد mesâcid sözcüğü ise “secde edilen yerler” anlamında Müslümanların mabedleri için kullanılmaktadır.(26)

c)يُذْكَرُ ف۪يهَا اسْمُ اللّٰهِ كَث۪يرًا “İçlerinde Allah’ın ismi bol bol anılan.” Yüce Allah kendi müdahalesiyle tahrip olmaktan kurtardığını haber verdiği mabedlerde kendi adının çokça zikredildiğini bildirmekte, bu yönüyle mabedlerin Allah’ın adının anıldığı mekanlar olduğuna vurgu yapmak istemektedir.

Âyette geçen يُذْكَرُ yüzkeru edilgen fiili “anılmakta olmak” manasında geniş zaman manası veren bir kalıptadır. Buna göre, bazı âlimlerimiz bu fiilin şimdiki zaman manasında sadece Müslümanların mescitlerinde Yüce Allah’ın adının anıldığını, hatırlandığı, dolayısıyla bu fiilin diğer mabetleri içermediğini beyan etmişlerdir.

Diğer bir kısım âlim ise maksadın her peygamberin kendi zamanındaki mabedlerde Yüce Allah’ın adının anılmasının kast edildiği kanaatini ileri sürmüşlerdir. Bu çerçevede, âyette geçen ve şimdiki zaman manası veren يُذْكَرُ yüzkeru edilgen fiili geçmiş zaman manasında yorumlanmış olmaktadır ki böyle bir yorumu yapmakla ilgili herhangi bir zorunluluk olmadığı açıktır.

Esasında burada sözü edilen mesajı şimdiki zamanla ilişkilendirmek ve mevcut mabedlerin içerisinde yine de Yüce Allah’ın adının anıldığını kabul etmek gerekmektedir. Her ne kadar büyük çoğunluğu şirke veya küfre düşmüş olsa da, bu tür mabedlere gidenlerin hepsinin böyle olduğunu söylemek doğru olmasa gerektir.

Yüce Allah âyette şimdiki zaman manası veren kalıbı kullandığına göre, mabedlere gidenlerin içerisinde tek Allah inancına sahip kişilerin bulunduğunu haber verdiğini düşünmek ve âyeti böylece yorumlamak en doğrusudur. Buna göre hem geçmişte hem de şimdiki dönemde mabedlerin Yüce Allah’ın adının anıldığı yerler olduğu sonucu elde edilmiş olur.

3. وَلَيَنْصُرَنَّ اللّٰهُ مَنْ يَنْصُرُهُ “Şüphesiz ki Allah kendisine (dinine) yardım edenlere yardım edecektir.” Yüce Allah vahyin ilk muhatapları başta olmak üzere, bütün müminlere seslenmekte, kendisine yani gönderdiği tevhid inancına, dinine, davasına, onu tebliğ eden Peygamberine destek olanlara kendisinin de mutlak sûrette destek olacağını müjdelemektedir.(27) Buradaki yardımdan maksat elbette Allah yolunda cihad etmektir; Allah’ın kelimelerinin yüceltilmesidir; dini hayata hakim kılmak için gereken her türlü fedakarlığı göstermektir.

Konuyla ilgili olarak Muhammed 47/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Siz Allah’a (dinine) yardım ederseniz O da size yardım eder ve ayaklarınız sabit kılar.” Benzer şekilde Bakara 2/137’de de “Allah’ın, düşmanlarına karşı peygamberine yeteceği” ifade edilmektedir. Ayrıca Hadîd 57/25’te de bununla ilgili bir beyana yer verilmektedir. Konuyu Mü’min 40/51’de ele alacağımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

4. اِنَّ اللّٰهَ لَقَوِيٌّ عَز۪يزٌ “Şüphesiz ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).” Yüce Allah’ın bu sıfatlarıya ilgili mesajlar çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(28) Yüce Allah müminlerin Allah’ın davasına yardım etmesi halinde kendisinin de onlara yardım edeceğini beyan ettikten sonra, âyetin mesajıyla uyumlu olacak şekilde bu konuda son derece güçlü, her hükmünde yegane karar sahibi ve mutlak üstünlüğün sadece O’na ait olduğunu haber vermektedir.

Böylece putperestlerin tapındığı varlıkların esasında ne kadar zayıf ve güçsüz oldukları ortaya konulmakta, Allah’ın dinine yardım edilmesi durumunda O’nun yardımının kesin olarak gerçekleşeceği, çünkü O’nun dışında gerçek manada güç, üstünlük, yücelik ve kudret sahibi varlıkların bulunmadığı ifade edilmiş olmaktadır.

ıv. İktidara Rağmen Kulluktan Vazgeçmemeleri

اَلَّذ۪ينَ اِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْاَرْضِ اَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ وَاَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلّٰهِ عَاقِبَةُ الْاُمُورِ “Onları (muhacirleri ve Allah’ın dinine yardım edenleri), yeryüzünde hükümran kılsak (da) namazı kılarlar, zekâtı verirler; iyiliği emrederler (öğütlerler), kötülükten engellerler (sakındırırlar). İşlerin sonu yalnızca Allah’a (var)ır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اِنْ مَكَّنَّاهُمْ ellezîne in mekkennâhum ifadesi “kendilerini eğer yerleştirirsek, onlara iktidar imkanı sunarsak”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; اَقَامُوا ekâmû fiili “ikame ederler, uygularlar, kılarlar”; الصَّلٰوةَ es-salâte keimesi “namazı”;وَاٰتَوُاَ ve âtev fiili “ve verirler, vermiş (olanlar)dır”; الزَّكٰوة ez-zekâte kelimesi “zekatı”;وَاَمَرُوا ve emerû fiili “ve emrederler”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “iyiliği”; وَنَهَوْا ve nehev fiili “ve alıkoyarlar”; عَنِ الْمُنْكَرِ ‘ani’l-münkeri ifadesi “kötülükten”;وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; عَاقِبَةُ الْاُمُورِ ‘âkıbetü’l-ümûri tamlaması ise “işlerin sonu” demektir.

Burada müminlere güç ve iktidar verilmesi durumunda fedakarlıklardan kaçınmayacakları gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ اِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْاَرْضِ اَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ وَاَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ Onları (muhacirleri ve Allah’ın dinine yardım edenleri), yeryüzünde hükümran kılsak (da) namazı kılarlar, zekâtı verirler; iyiliği emrederler (öğütlerler), kötülükten engellerler (sakındırırlar).” Yüce Allah Mekke’den Medine’ye hicrete zorlanıp mecbur bırakılan ve kendilerine yardım edeceğini vaad ettiği muhacirlerden söz ederek, onlara herhangi bir ülkede veya mekanda imkan vermesi, onları bulundukları yerde yetkin, egemen kılması durumunda, onların hiçbir şekilde büyüklük taslamadan kulluk görevlerini hakkıyla yapacaklarını, gerek fert ve gerekse toplumsal açıdan hayatı ikame edecek prensipleri yerine getireceklerini beyan etmektedir.

Bu anlamda insanlara dünya hayatında verilen güç ve iktidar ya da ekonomik zenginlik, siyasi nüfuz gibi özellikler onların Allah’a kulluk etmelerini engellememelidir; aksine daha bir bilinç ve sorumlulukla hareket ederek kulluk bilincini zirveye taşımaları kendilerinden istenmekte, evrensel anlamda bir hakikat olarak muhataplara iletilmekte, güç ve iktidar sahiplerinin şimarmadan tevazu ve affedilme beklentisini kaybetmemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu çerçevede dört önemli hususa dikkat çekilmektedir.

a)اَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ “Namazı kılarlar ve zekâtı verirler.” Güç ve iktidara sahip kılınanların vazgeçmemeleri ve terk etmemeleri gereken görevlerin ilk ikisi “namaz” ve “zekat” olarak belirlenmektedir. Demek ki bu ibadetlerin hem ferdin, hem de toplumun düzenli bir hayat yaşamaları noktasında etkisi ve önemi oldukça büyüktür. “Namaz” konusunda Bakara 2/3’te, “zekât” kavramı hakkında Bakara 2/43’te geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

b) وَاَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ “İyiliği emrederler, kötülükten alıkoyarlar.” Toplumsal hayatın ve düzenin sağlam temellere oturtulmasında çok büyük önemi bulunan bu iki husus, kendilerine güç ve iktidar verilmesi durumunda Mekke’den Medine’ye hicret eden muhacirlerin nitelikleri olarak beyan edilmektedir.

A‘râf 7/157’de de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da 39 kez(29) geçen الْمَعْرُوف el-ma‘rûf (ma‘rûf/ma‘rûfeh) kelimeleri “iyilik”, “bilinen iyi şey”, meşru ve yararlı şey”, “güzel, faydalı, örfe uygun olan”, “yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı her bir iş” manasına gelmektedir.(30) Bu kelime dar anlamda Kur’ân’da emredilen bütün prensipleri içerir; geniş anlamda ise insanlık yararına olan her bir şey için kullanılabilir.

Kur’ân’da 16 kez(31) geçen الْمُنْكَر el-münker/münker kelimeleri ise “kötülük”, “çirkinlik”, “gayrı meşru”, “zararlı” gibi anlamlar vermektedir. Genellikle الْمَعْرُوف el-ma‘rûf kelimesinin zıddı olarak kullanılan الْمُنْكَر el-münker/münker sözcüğü tek başına da birtakım çirkinlikleri ifade etmektedir.(32)

Emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker görevi başta Hz. Peygamber olmak üzere ümmetin de görevi olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/104, 110 ve Tevbe 9/71, 112’de bu önemli görev ümmetle ilişkilendirilmiştir. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc 22/41’de son ümmet için de bu görevin yapılmasının istendiği beyan edilmektedir.

Risaletin ayrılmaz parçası olan “iyiliği emredip kötülükten nehyetme” görevi peygamberlerden sonra ümmetlerine bırakılmıştır. Bu itibarla, risaletin yani peygamberlik görevinin fert olarak bittiği, ancak toplumsal anlamda ilahi öğretilerin insanlığa ulaştırılması görevinin devam etmekte olduğu şeklindeki sonuç ilgili âyetlerden anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken hususlardan birisi Hz. Peygamber’in bu konudaki uyarısıdır. Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin! Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin! Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(33) 

2. وَلِلّٰهِ عَاقِبَةُ الْاُمُورِ “İşlerin sonu yalnızca Allah’a (var)ır.” Benzeri Lokmân 31/22’de de geçen bu ifadede insanlarla ilgili hayatta her ne varsa, amel veya düşünce bağlamında sahip olunan veya üretilen her şeyin akıbetinin sadece ve sadece Yüce Allah’a varacağı bildirilmektedir.

Burada لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin öne alınıp عَاقِبَة ‘akıbeh kelimesinin sona bırakılması yani takdîm-te’hîr ile elde edilen devrik yapı, cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katmakta, dolayısıyla gerçekleştirilen her bir işin sonunun sadece ve sadece Yüce Allah’a varacağı, başka varlıklardan korkmanın da onlardan herhangi bir beklentiye girmenin de gereksiz olduğunu öğretmeyi amaçlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 391; İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, V, 423.
• 1 - Zemahşerî, age., III, 157. 2 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, III, 383. 3 - Semerkandî, age., II, 394; Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 426-427. 4 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, III, 383; Semerkandî, age., II, 394.
• 2 - Mâide 5/90.
  • Mâide 5/90
• 5 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, III, 383; Semerkandî, age., II, 394; Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 427; Zemahşerî, age., III, 157.
• 3 - Mukâtil b. Süleyman, Tefsîr, 381; Semerkandî, age., II, 391.
• 6 - Semerkandî, age., II, 149; Taberî, age., XII, 24; Zemahşerî, age., II, 372; Râzî, age., XVII, 209.
• 4 - İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, V, 423-424;
• 7 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, III, 384; Semerkandî, age., II, 394.
• 5 - Semerkandî, age., II, 392.
• 8 - Zeccâc, age., III, 428; Zemahşerî, age., III, 157.
• 6 - Âli-i İmrân 3/181; Nisâ’ 4/6, 135; Hacc 22/28; Kasas 28/24.
  • Âl-i İmrân 3/181 Nisâ 4/6 Nisâ 4/135 Hacc 22/28 Kasas 28/24
• 9 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 384; Semerkandî, age., II, 394.
• 10 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 384; Zeccâc, age., III, 428; Semerkandî, age., II, 394; Zemahşerî, age., III, 158.
• 7 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, s. 381; Semerkandî, age., II, 392. 8 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, s. 381.
• 9 - Semerkandî, age., II, 392.
• 11 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 384; Zeccâc, age., III, 428-429; Semerkandî, age., II, 395; Zemahşerî, age., III, 158.
• 12 - Semerkandî, age., II, 480-481; Zemahşerî, age., III, 156; Râzî, age., XXIII, 37.
• 10 - Zemahşerî, age., III, 153; Râzî, age., XXIII, 34.
• 11 - Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 424.
• 13 - Semerkandî, age., II, 480-481; Zemahşerî, age., III, 156; Râzî, age., XXIII, 37.
• 14 - Bakara 2/197.
  • Bakara 2/197
• 12 - Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 425.
• 13 - Semerkandî, age., II, 139. 14 - Bakara 2/135; Âl-i İmrân 3/67, 95; Nisâ’ 4/125; En‘âm 6/79, 161; Yûnus 10/105; Nahl 16/120, 123; Rûm 30/30.
  • Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 En‘âm 6/79 En‘âm 6/161 Yûnus 10/105 Nahl 16/120 Nahl 16/123 Rûm 30/30
• 15 - A‘râf 7/148. 16 - İslâmoğlu, age., s. 648’de 11. not.
  • A‘râf 7/148
• 17 - Bakara 2/251; Âl-i İmrân 3/167; Hacc 22/40. 18 - Semerkandî, age., II, 481; Râzî, age., XXIII, 38.
  • Bakara 2/251 Âl-i İmrân 3/167 Hacc 22/40
• 19 - Bakara 2/187; Nisâ’ 4/105, 107; Mâide 5/13; Enfâl 8/27, 58, 71; Yûsuf 12/52; Mü’min 40/19; Tahrîm 66/10.
  • Bakara 2/187 Nisâ 4/105 Nisâ 4/107 Mâide 5/13 Enfâl 8/27 Enfâl 8/58 Enfâl 8/71 Yûsuf 12/52 Mü'min 40/19 Tahrîm 66/10
• 20 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24. 21 - Bakara 2/276; İbrâhim 14/34; Zümer 39/3; Kâf 50/24; Nûh 71/27.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24 Bakara 2/276 İbrâhîm 14/34 Zümer 39/3 Kâf 50/24 Nûh 71/27
• 22 - Zeccâc, age., III, 430. 23 - Zemahşerî, age., III, 156.
• 15 - Semerkandî, age., II, 394.
• 16 - İslâmoğlu, age., s. 647’de 2. not.
• 24 - Semerkandî, age., I, 456; Taberî, age., VII, 221-222; Zemahşerî, age., II, 32.
• 25 - Bakara 2/114, 187; Tevbe 9/17, 18; Hacc 22/40; Cinn 72/18. 26 - Semerkandî, age., II, 482; Taberî, age., XVII, 175-177; Zemahşerî, age., III, 157; Râzî, age., XXIII, 40-41.
  • Bakara 2/114 Bakara 2/187 Tevbe 9/17 Tevbe 9/18 Hacc 22/40 Cinn 72/18
• 27 - Semerkandî, age., II, 482.
• 28 - Hûd 11/66; Hacc 22/40, 74; Ahzâb 33/25; Şûrâ 42/19; Hadîd 57/25; Mücâdile 58/21.
  • Hûd 11/66 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Ahzâb 33/25 Şûrâ 42/19 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21
• 29 - Bakara 2/178, 180, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 240, 263; Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Nisâ’ 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Hacc 22/41; Nûr 24/53; Lokmân 31/15, 17; Ahzâb 33/6, 32; Muhammed 47/21; Mümtehıne 60/12; Talâk 65/2, 6. 30 - Zemahşerî, age., I, 183.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/228 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Bakara 2/232 Bakara 2/233 Bakara 2/234 Bakara 2/235 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Nisâ 4/5 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/19 Nisâ 4/25 Nisâ 4/114 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Hacc 22/41 Nûr 24/53 Lokmân 31/15 Lokmân 31/17 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/32 Muhammed 47/21 Mümtehine 60/12 Talâk 65/2 Talâk 65/6
• 31 - Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Mâide 5/79; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Nahl 16/90; Hacc 22/41, 72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Lokmân 31/17; Mücâdele 58/2. 32 - Mâide 5/79; Nahl 16/90; Hacc 22/72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Mücâdele 58/2.
  • Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/79 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Nahl 16/90 Hacc 22/41 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Lokmân 31/17 Mücâdele 58/2 Mâide 5/79 Nahl 16/90 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Mücâdele 58/2
• 33 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.