Kıyâmet Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 40 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “kıyâmet” anlamındaki الْقِيٰمَة el-kıyâmeh kelimesinden alan kıyâmet sûresi, inişe göre 33, resmî sıralamada 75. sûredir.

Kıyâmet sûresi, resmî sıralamaya göre öncesinde bulunan Müddessir sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Kıyâmet sûresinde kıyâmet ve sonrasına dair bilgiler verilmekte, Müddessir’de ise kıyâmet sonrasında özellikle inkârcılar için yaşanacak felâket gündeme getirilmektedir. Her iki sûrede de kıyâmet ve sonrasında insanı sıkıntıya sokacak aşırı dünya sevgisi eleştirilmekte, böylece bu iki konu iki sûrenin ortak mesajını oluşturmaktadır.

Sûrenin ilk âyetlerinde kıyâmetin kesin olarak gerçekleşeceğine dikkat çekilmektedir. İleriki bölümde inkârcı insanın nankörlüğü ve Yüce Allah’a nispet etmeye çalıştığı mahşerdeki diriltilmeye dair güçsüzlük reddedilmektedir. Ardından inkârcı insanın mahşerde kaçacak yerinin olamayacağı bildirilerek, Allah’a hesap vermekten kurtulmanın imkansızlığı vurgulanmaktadır.

13. âyetten itibaren, sorgulama ve sonrasında yaşanacak birtakım bilgilendirmeler, mazeret üretme çabalarının reddedilmesi, hükmün acele istenmemesi, kararın beklenmesinin gerekliliği hakkında şu şekilde bilgiler verilmektedir: “(Ey suçlu kişi), artık onu (yani hakkındaki bilgiyi veya hükmü) çarçabuk almak için dilini kımıldatma! Muhakkak ki onun toplanması ve okunması sadece Bize aittir. (O halde) Biz onu okuduğumuz zaman sen okunuşunu takip et! Sonra onu açıklamak da sadece Bize aittir.”

20. âyetten itibaren, nankör insan tipinin dünyayı sevip âhireti terkettiği hatırlatılarak, iyilik sahiplerinin o gün sevinçli olacakları ve ilâhî nimetleri beklemeye devam edecekleri müjdelenmektedir. İnkârcıların ise o gün mutsuz bir yüze sahip olacakları, sıkıntılı bir sürecin kendilerini beklediğini anlayacakları ve azabı hak etmiş olduklarının kınayıcı bir üslupla kendilerine duyurulacağı şu şekilde beyan edilmektedir: “(Dikkat edin!) Gerçekten can köprücük kemiğine dayanıp, ‘Tedavi edebilecek kimdir?’ dendiğinde, (can çekişen kişi) bunun gerçek bir ayrılış olduğunu anlayıp bacak bacağa dolaştığında, işte o gün sevk edilecek/varılacak sadece Rabbinin huzuru olacaktır.”

34. âyetten itibaren, öncelikle inkarcılara yönelik olarak “Lâyıktır (o azap) sana, lâyık! Evet, lâyıktır (o azap) sana, lâyık!” şeklinde seslenileceği bildirilmekte, sûrenin sonunda ise, insanoğlunun dünya ve âhirette başıboşluğa terkedilmeyeceği ifade edilmekte, yaratılışı hakkında çok özet bilgiler verilerek, onu yoktan var eden gücün mahşerde kendisini yeniden diriltmeye de kadir olduğu vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-12. âyetlerinde, benzerleri başka bazı sûrelerde de olduğu gibi, çeşitli gerçekliklere yemin etmekte, asıl olarak Son Saat’e, kıyâmete ve mahşerde yaşanacak diriltilmeye dikkat çekmektedir. Daha sonra inkârcı insanın alay ederek sorduğu soru cevaplandırılmakta, yaşayacağı dehşete dair kısa bilgiler verilmekte ve Yüce Allah’tan başka sığınılacak bir yerin olmayacağı beyan edilmekte, bu noktada inkarcılığın ne korkunç bir akıbete sebebiyet vereceğiyle ilgili olarak bütün muhataplar uyarılmaktadır.

a) Kıyâmet ve İnkarcıların Alaycılığı

Yüce Allah sûresinin 1-6. âyetlerinde “Hayır, hayır! (İş, sizin zannettiğiniz gibi değil!) Kıyâmet gününe yemin ediyorum. Kendini kınayan nefse de yemin ediyorum” şeklinde iki varlığa yemin etmekte, onların önemine vurgu yapmakta, bir anlamda onların şahitliğine başvuracağını beyan ederek, mesajı dikkatle takip edip insanların mahşer için hazırlıklı olmalarını istemektedir.

Ardından, mahşerde kendisini kınayacak olan nefsin inkârcı nefis olduğu beyan edilmekte, önce bu nankör insanın inkâr ettiği mesele “(Nankör) insan (kendisini diriltip) kemiklerini bir araya toplayamayacağımızı mı sanıyor!” şeklinde gündeme getirilmekte, kendisine “Evet evet; Biz, onun parmak uçlarını bile (yeniden) düzenlemeye kâdiriz” ifadeleriyle cevap verilmektedir.

Daha sonra, söz bu defa inkarcı insan tipinin asıl gayesine getirilmekte ve onun neleri, nasıl bir üslüpla dile getirildiğine şu şekilde değinilmektedir: “Fakat (inkârcı) insan, ‘kıyâmet günü de ne zamanmış!’ diye sorarak, önündekini (yani kıyâmeti) yalanlamak ister.”

ı. “Kıyâmet Günü”ne ve “Kınayan Nefs”e Yemin

لَآ اُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيٰمَةِ وَلَآ اُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ “Hayır! Kıyamet gününe yemin ederim. Hayır! (Kendini) kınayan nefse (insana) da yemin ederim.”

Âyetteki لَآ اُقْسِمُ lâ uksimü fiili “hayır, yemin ediyorum”; بِيَوْمِ الْقِيٰمَةِ biyevmi’l-kıyâmeti tamlaması “kıyâmet gününe”; وَلَآ اُقْسِمُ ve lâ uksimü fiili “ve yine yemin ediyorum”; بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ bi’n-nefsi’l-levvâmeti tamlaması ise “kendini çok kınayan nefse” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kıyamet gününe ve kendini kınayan nefse yeminleri gündeme getirilmektedir.

1. لَآ اُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Hayır! (İş, sizin zannettiğiniz gibi değil!) Kıyâmet gününe yemin ederim.” Yüce Allah, bu sûrede olduğu gibi çeşitli varlıklara yemin etmektedir.

a) Kıyâmet sûresi yemin ifadeleriyle başlamaktadır. “Yeminler” hakkında nüzûl sırasına göre Kur’ân’da ilk geçtiği yer olan Müddessir 74/32’de, ayrıca Yâsîn 36/2’de geniş bilgiler vermiştik. Şu kadarını söyleyelim: Yeminler, sözü ve mesajı güçlü kılmak için yapılır. Kendilerine yemin edilen varlıklar önemlidir ve mahşerde insanlarla ilgili olarak şahit kılınacaklardır. Yeminlerden sonraki âyetler de yeminlerin cevabı durumundadır.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet sûresinin başında iki kez zikredilen لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadesi hakkında ilk geçtiği yer olan Vâkı‘a 56/75’te açıkalmalarda bulunmuştuk. Şu kadarını ifadeyle yetinelim: Kur’ân’da sekiz âyette(1) yer almakta olan لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu yemin cümlesinin çeşitli anlam ihtimalleri vardır. Bunlar kısaca “muhakkak yemin ediyorum ki”, “yemin ediyorum ki”, “hayır hayır, iş sizin zannettiğiniz gibi değil, yemin ediyorum ki” ve “iş o kadar açık ki, yemin bile etmiyorum” şeklinde ifade edilebilir.

Bu dört değişik ihtimalin her biri kendine göre doğru sayılabilir; ancak âlimlerimizin hemen hemen tamamı لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadesini “yemin ediyorum” şeklinde anlamışlardır. Kanaatimiz ve tercihimiz bu yönde olduğu için biz de tercümede bu ifadeye yer verdik.

c) Kur’ân’da kendisine sıklıkla gönderme yapılan konuların ilk sıralarında gelenlerinden birisi de “kıyâmet ve âhiret” konusudur. Bu nedenle bu kavramları ana hatlarıyla tanıtmak istiyoruz.

- el-Kıyâmeh ve es-Sâ‘ah Kavramları

ı. K-v-m kökünden gelen الْقِيٰمَة el-kıyâmeh kelimesi, “ayağa kalkmak, bir şeyin meydana gelmesi” demektir. Güncel hayatta kullandığımız kıyâmeh kelimesi Kur’ân’da kullanılan içerikteki manayı vermemektedir. Bizim “kıyâmet” dediğimiz şey için Kur’ân es-sâ‘ah kelimesini kullanmaktadır.

Dolayısıyla Kur’ân’da el-kıyâmeh kelimesi tek başına değil, geçtiği 70 yerin hepsinde de يَوْمِ الْقِيٰمَة yevmu’l-kıyâmeti tamlaması şeklinde ve “kıyâmet günü” manasında kullanılmaktadır. Bu tamlama diriltilme ile başlayacak olan “kıyâmet-âhiret süreci”ni ifade etmektedir.

Buradan hareketle şunu söylemek mümkündür: Kıyâmet gününe yemin etmek, diriltilmeyi inkâr edenlere yönelik olarak, onun mutlaka gerçekleşeceği bilgisini vermek demektir. Kıyâmet günü nelerin yaşanacağıyla ilgili olarak Kur’ân’da çok detaylı bilgiler yer almaktadır.

Buna göre “kıyâmet günü” ifadesi, hem bu kâinat sisteminin yeni bir hal almak üzere değişim ve dönüşüm geçirmesi, yani yeni bir sistemin kurulması demektir; hem de âhiret şartlarında insanların diriltilip hesaba çekilmesi ve haklarında değerlendirme yapılması anlamına gelmektedir.

ıı. Kıyâmet ve âhiretle ilgili olarak ele alınabilecek kavramlardan birisi de الساعة es-sâ‘ah “Son Saat” kelimesidir. S-v-‘a kökünden gelen es-sâ‘ah kelimesi Kur’ân’da 48 yerde geçmektedir. Bunlardan 8 tanesi hariç,(2) kalan 40 tanesi “Son Saat” manasında kullanılmaktadır. Konuyla ilgili kavramlara bakıldığında Kur’ân’da kıyâmet veya Son Saatle ilgili pek çok âyetin varlığı görülecektir.

- Son Saat, Kıyâmet ve Âhiretle İlgili Kavramlar

el-Kıyâmeh “kıyâmet” ve es-sâ‘ah “Son Saat” ile ilgili verdiğimiz bu bilgilerle ilişkili olarak, Son Saat, kıyâmet ve âhirette yaşanacak çeşitli aşamalar farklı kelimelerle ve farklı tamlamalarla da ifade edilmektedir. Bu kullanımlar ana hatlarıyla şu şekildedir:

ı. الغاشية el-Ğâşiyeh(3) “bürüyen/kaplayan”,

ıı. الحاقة el-Hâkkah(4) “gerçek olan”,

ııı. القارعة el-Kâri‘ah(5) “çarpan/her şeyi birbirine çarpan”,

ıv. الساعة es-Sâ‘ah(6) “Son Saat, kıyâmet saati/vakti”,

v. الصاخة es-Sâhhah(7) “gürültü”,

vı. الصيحة es-Sayhah(8) “gürültü”,

vıı. الطامة et-Tâmmeh(9) “felâket”,

vııı. الواقعة el-Vâkı‘ah(10) “gerçekleşen, gerçekleşecek olan”,

ıx. يوم الأزفة Yevmü’l-âzifeh(11) “yaklaşmakta olan gün”,

x. يوم البعث Yevmü’l-ba‘s(12) “diriltiliş günü”,

xı. يوم الجمع yevmü’l-cem‘(13) “toplanma günü”,

xıı. يوم الدين yevmü’d-dîn(14) “din/hesap günü”,

xııı. يوم الفتح yevmü’l-feth(15) “fetih/hüküm günü”,

xıv. يوم الحسرة yevmü’l-hasrah(16) “hasret günü”,

xv. يوم الحساب yevmü’l-hısâb(17) “hesap günü”,

xvı. يوم الخلود yevmü’l-hulûd(18) “ebedîlik günü”,

xvıı. يوم الخروج yevmü’l-hurûc(19) “çıkış günü”,

xvııı. يوم القيمة yevmü’l-kıyâmeh(20) “kıyâmet günü”,

xıx. اليوم الموعود el-yevmü’l-mev‘ûd(21) “vadedilen gün”,

xx. يوم التغابن yevmü’t-teğâbun(22) “aldanma günü”,

xxı. يوم التلاق yevmü’t-telâk(23) “karşılaşma/kavuşma günü”

xxıı. يوم التناد yevmü’t-tenâd(24) “çağırma/bağrışma günü” ve

xxııı. يَوْمُ الْوَع۪يد yevmü’l-va‘îd(25) “azap vaadedilen gün”.

- Son Saat ve Kıyâmetle İlgili Çeşitli Oluşumlar

Sarsıcı depremle şekillenecek Son Saat ve bunun devamında gelişecek olan kıyâmet, bütünüyle sistemin değişim ve dönüşüm geçirmesi anlamında değerlendirilmelidir. Bu bağlamda Enbiyâ’ 21/30. âyeti özellikle hatırlamak gerekir. Yüce Allah şöyle buyuruyor: “Göklerin ve yerin bitişik olduğunu o nankörler bilmezler mi? Onları biz ayırdık.”

İşte bu âyetteki fatk işlemi “büyük patlama”yı ifade ederken, Son Saat esnasındaki deprem de muhtemelen o patlamanın ters yönde tekrarlanması anlamına gelebilir. Sözün özü şudur: Son Saat’in sarsıntısı, bütün sistemi ilgilendirecek boyutta gerçekleşecektir.

Kıyâmet sûresinin 7-9. âyetlerinde de açıklayacağımız üzere, kıyâmet günü çeşitli değişim ve dönüşümler yaşayacaktır. Bu çerçevede yeryüzü başka bir yeryüzüne, gökler de başka göklere dönüşecektir.(26) Ayrıca dağların yürütüleceği, yeryüzünün al açık görüleceği,(27) dağların paramparça edileceği, çukur ve tümsek kalmayıp yerlerinin boş ve dümdüz bırakılacağı(28) da bildirilmektedir.

Buna ilave olarak, göğün çalkalanacağı,(29) erimiş yağ gibi kıpkırmızı bir gül halini alacağı,(30) yeryüzünün ve dağların sarsılacağı ve dağların kum yığınına dönüşeceği,(31) dağların bulutlar gibi yürütülecekleri,(32) Ay’ın yarılacağı,(33) yeryüzünün şiddetli bir şekilde sarsılacağı, yükseklerin alçalacağı, alçakların yükseleceği ve dağların serpilip toz duman haline geleceği(34) de Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir.

Ayrıca, Sûr’a ilk üfürülüşte yeryüzünün ve dağların etrafa saçılıp öteye beriye taşınacağı, sonunda birbirine çarpıp darmadağın olacağı ve artık Son Saat işinin meydana gelmiş olacağı belirtilmektedir.(35) Göğün erimiş bir maden şeklini alacağı,(36) dağların yün gibi atılacağı,(37) güneş ve ayın bir araya getirileceği,(38) yıldızların silineceği, göğün yarılacağı, dağların un ufak olup savrulacağı(39) ifade edilmektedir.

Ayrıca güneşin katlanıp dürüleceği, yıldızların (kararıp) döküleceği, dağların (savrulup) yürütüleceği, gebe develerin salıverileceği, (kendilerinden korkulan) vahşî hayvanların bir araya toplanacağı, denizlerin kaynatılıp kabartılacağı(40) da hatırlatılmaktadır. Bunun dışında, yeryüzünün parça parça hale getirileceği,(41) peşpeşe sarsıntıların yaşanacağı(42) ve nihayet yeryüzünün şiddetli bir depremle sarsılıp içindekileri dışarı fırlatacağı(43) ifadeleri, kıyâmetle ilgili olarak Kur’ân’da yer alan bilgilerden bir kısmıdır.

Kıyâmet ve âhiretle ilgili bu açıklamaları yaptıktan sonra, şimdi sûrenin âyetlerini yorumlamaya geçelim.

d) Kıyâmet sûresinin ilk âyetinde zikredilen لَآ اُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Hayır! (İş, sizin zannettiğiniz gibi değil!) Kıyâmet gününe yemin ediyorum” ifadesi gereği, yemine konu edilen kıyâmet günü, özellikle Mekke müşriklerinin pek çoğunun inkâr ettiği bir konu olduğu için, Kur’ân’da hakkında en çok bilgi verilen hususlardandır. Onların inkârı nedeniyle Yüce Allah o günü yemine konu edinmekte ve önemine vurgu yapmış olmaktadır.

ı. Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de ifade edildiğine göre, Sûr denilen boruya ilk üfürüldüğünde, Yüce Allah’ın diledikleri hariç, göklerde ve yerde bulunan herkes düşüp bayılacaktır. Yaşanacak bu olağanüstü durum, kâinat sisteminin bu şeklini kaybedeceğini, yeryüzünün ve göklerin başka yeryüzüne ve göklere dönüştürüleceği gerçeğini ortaya koymaktadır.(44)

Kur’ân’da, Son Saat, yani yaygın kullanıma göre kıyâmetin kopması anlamındaki bütün âyetler,(45) bu âlemin yeniden inşa edilmek üzere nasıl bir değişim ve dönüşüm yaşayacağını gösteren çeşitli içeriklere sahiptir. İşte kıyâmet günü denilen gerçeğin bir yönü, bu değişim ve dönüşümle ilgilidir. Bu konudaki geniş açıklamalarımızı Tekvîr ve İnfitâr sûrelerinin birinci âyetlerinde yapacağımız için burada detaya girmiyoruz.

ıı. “Kıyâmet günü”nün ikinci yönü ise, insanların toplanmak için diriltilmesi ve ayağa kalkmalarıyla ilgilidir ki, buna âhiret şartlarında gerçekleşecek “mahşer günü” denmektedir. Bu sahneler, Sûr denilen boruya ikinci kez üfürüldüğünde gerçekleşecektir. Kur’ân’da pek çok âyette yeniden inşa ve insanların sorgulanması konusu ele alınmaktadır.(46) İnsanlar, Sûr’a ikinci kez üfürüldüğünde kalkıp korkuyla etrafa bakınacaklar,(47) ardından da kabirlerinden kaldırılıp Rablerine koşacaklardır.(48)

Sûrenin bu ilk âyetinde yemine konu edinilmiş olan “kıyâmet günü” ifadesinin iki yönünün bulunduğunu ifadeye çalıştık. Şimdi de sûredeki ikinci yemine değinmek istiyoruz.

2. وَلَآ اُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ “Hayır! (Yine iş sizin zannettiğiniz gibi değil!) Kendini kınayan nefse yemin ederim.” Burada yemin edilen ikinci konu gündeme getirilmektedir.

a) Âyeti, “Hayır! (Yine iş sizin zannettiğiniz gibi değil!) Kendini kınayan nefse yemin ediyorum” şeklinde tercüme edince, bunun önemli bir değer olduğu anlaşılmaktadır. Yüce Allah genellikle önem ve değer verdiği varlıklara yemin etmektedir. Buradan hareketle “nefs-i levvâme”nin, bu bağlamda olumlu bir anlam verdiğini söylemek durumundayız.

b) Buna karşılık, söz konusu kavramı olumsuz anlamda yorumlamak da mümkündür. Yüce Allah Kur’ân’da ‘Âdiyât sûresinin ilk âyetlerinde olduğu gibi, olumsuz varlıklara da yemin etmekte, bu durumda onları kınamayı ve kendi aleyhlerine şahitlik edeceklerini hatırlatmayı amaçlamaktadır.

Sûrenin ilk âyetinde kıyâmet gününe yeminin ve sonrasında inkârcı insanla ilgili açıklamaların getirilmiş olması, bu anlamı diğerine göre daha öne çıkartmaktadır. Bu tercihte âyetin mesajı, mahşerde kendisini kınamak durumunda kalacak kişilerin mutlaka bulunacağını beyan etmek ve onların dünya hayatında uyarılmalarını sağlamaktır.

Bu iki temel yaklaşımı ifade ettikten sonra şimdi de bu konudaki çeşitli açılımları hatırlatmak istiyoruz.

ı. Bu âyette sözü edilen “nefs-i levvâme”den kasıt, ister itaatkâr, isterse günahkâr olsun, “her nefis”tir. Bu görüşü Râzî, İbn Abbâs’a nispet etmektedir.(49) İtaatkâr olan kişi neden daha çok itaat etmediği, diğeri ise niçin hiç itaat etmediği noktasında mahşerde kendisini kınayacaktır. Bu yorum, âyetin evrensel anlamda bütün insanları kapsamasını sağlamaktadır.

Fakat sûrenin genel kurgusuna ve bu âyetin peşinden gelen âyetlerin mesajına bakıldığında, söz konusu yaklaşımın pek uygun olmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü bu sûrede genel olarak inkârcı ve nankör insanın mahşerde yaşayacağı sıkıntılar ele alınmaktadır.

ıı. “Nefs-i levvâme”, dünya hayatında yaptıklarını az gören, bu nedenle de devamlı olarak bu hayatta “kendisini kınayan nefis” olabilir. Dünyada arzuları istikametinde yaşayan duyarsız insanlar ise, yaptıklarını yeterli görerek herhangi bir pişmanlık içerisine girmezler. Bu tercih de ilk âyetteki “kıyâmet gününe yemin”den sonra konuyu yeniden dünya ile ilişkilendirmeyi zorunlu kılacağı için pek isabetli görünmemektedir.

ııı. “Nefs-i levvâme”, dünya hayatında takvâyı terk edenleri mahşerde kınayacak olan “muttakîlerin nefsi” de olabilir. Buna göre buradaki kınama ifadesi, daha çok karşıdakileri suçlamak ve yaptıklarının pişmanlık gerektirecek yanlışlıklar olduğunu beyan etmek şeklinde anlaşılmak durumundadır. Bu tercih ilk iki tercihe göre daha isabetlidir.

ıv. “Nefs-i levvâme”, mahşerde özellikle hesaptan sonra yaşanacak şiddet ve dehşet nedeniyle kendilerini kınayacak “kötü insanlar”ı da nitelendirebilir. Nitekim Zümer 39/56’da belirtildiğine göre bu tür insanlar mahşerde, “Allah’a karşı yabancılaştığım ve gerçeği alay konusu edindiğim için yazıklar olsun bana!” anlamında sözler söyleyerek kendilerini kınayacaklardır. Bu tercih, diğerlerinden daha doğru gözükmektedir; çünkü âyetlerin bağlamına uygun olan budur.

İki Yemin Arasındaki Anlam İlişkisi

Yeminlerle ilgili başlıklarda da ele aldığımız üzere, farklı varlıklara peş peşe yemin edildiğinde bu varlıklar arasında mutlak surette bir anlam ilişkisinin bulunduğu unutulmamalıdır. Sûrenin ilk iki âyetinde “kıyâmet günü”ne ve “nefs-i levvâme”ye yemin edilince bu iki kavram arasındaki anlam bağını bulmak gerekir. Kıyâmet günü mutlaka gelecektir. Bunu insanlar arasında inkâr edenler çoğunlukta olacağı için, söz konusu inkâr âhirette bir pişmanlığa ve kendini kınamaya dönüşecektir.

Bu nedenle, Yüce Allah iki âyette birbiriyle ilgili iki kavramı gündeme getirmekte ve onları önce inkârcıların, ardından da bütün insanların dikkatine sunmaktadır. Kıyâmeti ve dolayısıyla mahşerdeki hesabı inkâr edenler bunun faturasını ağır bir şekilde ödemek durumunda kalacaklardır. Onlar inkâr ettikleri için Yüce Allah kıyâmeti bizzat yeminine konu edinerek, inkârın ne kadar sakıncalı bir inanç sapması olduğunu ve sahibini nasıl bir perişanlığa sürükleyeceğini belirtmiştir.

Yemin ifadelerinin Kur’ân’da yer alma gerekçesinin yeminden sonraki mesajın önemini vurgulamak olduğunu daha önce dile getirmiştik. İşte şimdi söz asıl mesaja getirilmektedir.

ıı. Diriltilmeyle Alay ve Aldıkları Cevap

اَيَحْسَبُ الْاِنْسَانُ اَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ بَلٰى قَادِر۪ينَ عَلٰىٓ اَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَهُ “(İnkârcı) insan, kemiklerini asla bir araya toplayamayacağımızı mı sanıyor! Evet! Biz onun parmak uçlarını bile düzenlemeye gücü yetenleriz.”

Âyetlerdeki اَيَحْسَبُ eyahsebu sorusu “sanıyor mu, zannediyor mu”; الْاِنْسَانُ el-insânü kelimesi “nankör ve inkârcı insan tipi”; اَلَّنْ نَجْمَعَ enlen necme‘a fiili “asla ve asla toplayamayacağımızı, bir araya getiremeyeceğimizi”;عِظَامَهُ ‘ızâmehû tamlaması “onun kemiklerini”; بَلٰى belâ edatı “evet, elbette, aksine”; قَادِر۪ينَ kâdirîne kelimesi “(elbette) gücü yetenler(iz)”;عَلٰىٓ اَنْ نُسَوِّيَ ‘alâ en nüsevviye ifadesi “düzenlemeye, şekillendirmeye”; بَنَانَهُ benânehû tamlaması ise “onun parmak uçlarını” demektir.

Burada diriltilmeyi inkar eden inkarcı insan tipine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. اَيَحْسَبُ الْاِنْسَانُ اَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ “(İnkârcı) insan, kemiklerini asla bir araya toplayamayacağımızı mı sanıyor!” Yüce Allah, Kur’ân’da sıklıkla ele aldığı ve şiddetle kınadığı “mahşerde diriltilmeyi inkâr” konusunu burada inkârcı insan tipinin iddiası şeklinde alaycı bir soruya dönüştürmektedir.

Âyetlerin İniş Sebebi

Genel olarak Kıyâmet sûresinin nüzûl sebebi olarak da aktarılan bir rivayet şöyledir. Nebî (as) şöyle dua edermiş: “Allah’ım! (İki) kötü komşumun şerrinden beni koru (onların hakkından gel)!” Burada sözü edilen kişilerden biri Ahnes b. Şurayk, diğeri ise Adiyy b. Ebî Rabî‘â idi. Bu ikisinden biri Rasûlüllah (sav)’a gelerek alaycı bir şekilde, “Bana kıyâmeti anlat, ne zaman kopacak ve nasıl meydana gelecek!” dermiş.

Nebî (as) da kendisine cevap verirmiş; ancak bu kişi onu şöyle karşılarmış: “O günü gözümle görsem bile sana inanmam, Allah o kemikleri nasıl bir araya getirecek ki!” İşte bu diyalog üzerine bu âyetlerin, hatta bütünüyle sûrenin indirildiği kabul edilmektedir.(50)

İbn Abbâs bu kişinin Ebû Cehil olduğunu, başka bazı âlimler ise maksadın öldükten sonra diriltilmeyi inkâr eden herkes olduğunu beyan etmişlerdir.

Âyetin nüzûl sebebi olarak aktarılan bu olay, âyetlerin muhtevası ile uyumlu görünmektedir. Böyle olsa da âyette isim zikredilmemesi nedeniyle, maksadın bir kişi ile sınırlı olmadığını ve bu nitelikteki bütün insanları içerdiğini söylemek durumundayız. الْاِنْسَان el-insân kelimesi inkârcı insan tipini ifade etmektedir. Bu nedenle kelimenin başındaki eliflâm takısının cins anlamı verdiğini ve dolayısıyla bu inkâra sahip olan bütün fertleri içerdiğini belirtmek durumundayız.

Kemiklerin bir araya toplanması konusunda dile getirilen benzer cümleler, inkârcıların sözü olarak çeşitli âyetlerde(51) gündeme getirilmektedir. Bu cümleden olarak, Yâsîn 36/78’deki şu ifadeyi aktarmakla yetinmek istiyoruz: “Kendi yaratılışını unutarak Bize örnek getiriyor ve diyor ki: Çürüyüp toza toprağa karışmış kemikleri kim diriltecekmiş!”

İşte bu âyetteki tip, bir önceki âyette kınamaya konu edilen ve nutfe’den (zigottan) yaratılıp birden bire apaçık hasım haline gelen nankör insan tipidir. Yüce Allah Yâsîn sûresinin son âyetlerinde bu inkârcı tipe üç değişik şekilde cevap vererek, onları âdeta ebedî suskunluğa terk etmiştir.

Mekkeli müşrikler kendilerince insan vücudundaki en sert hücrelerden örnekler vererek ve “onlar bile çürüdüğüne göre diğerleri zaten yok olup gitmişlerdir” demek istemişler ve diriltilmeyi inkâra kalkışmışlardı. Derilerden, etlerden, kaslardan vs.den söz etmeyip kemikleri öne çıkarmalarının sebebi bu olsa gerektir. İlk yaratmayı ve Yaratıcıyı kabul etmelerine rağmen, diriltilmeyi inkârı dayandırdıkları mantık son derece anlamsız ve çürüktür.

“Yoktan var eden güc”ün “vardan var etmesi” veya “dönüştürmesi”, dahası “zıtlardan zıtlar yaratması” bile O’nun için basit bir iştir. Hatta onları bir arada tutup belirli moleküler yapıda kendilerinden (yanıcı Hidrojen ve yakıcı Oksijen’den) ikisinin de zıddı üçüncü bir varlığı, yani söndürücü “su”yu meydana getirmesi de Yüce Allah için son derece kolaydır.

Çünkü Yüce Allah her yarattığını bildiği gibi, her türlü yaratmayı da bilen yegâne kudrettir.(52) Dahası, elbette göklerin ve yerin yaratılışı insanınkinden çok daha zor ve büyük bir iş olmasına rağmen,(53) onları yaratanın Yüce Allah olduğuna inanan müşriklerin,(54) mahşer diriltilmesine inanmamaları anlaşılabilir bir şey değildir.

En büyük galaksileri içeren bu uzay boşluğundaki sayısız cisimleri yaratan kudretin, mahşer için insanları yeniden diriltemeyeceğini sanan inkârcı insan tipi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette soru cümlesi halinde kınanmaktadır. Hak ettiği cevap ise bir sonraki âyette kendisine şu şekilde verilmektedir:

2. بَلٰى قَادِر۪ينَ عَلٰىٓ اَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَهُ “Evet! Biz onun parmak uçlarını bile düzenlemeye gücü yetenleriz.” Bu âyet önceki cümlenin cevabı durumundadır.

a) Âyetteki بَلٰى belâ edatı “tasdik/onay” anlamı vermektedir. Böylece söz konusu edat, önceki âyetteki ifadenin veya sorunun tersinin doğru olduğu anlamını içermektedir. Oradaki soru “nankör insanın mahşerde kemiklerinin bir araya getirilemeyeceği zannı”yla ilgiliydi. İşte bu edat, soruyu olumlu şekle çevirmekte ve “kemiklerinin elbette bir araya getirileceği” mesajını vermektedir.

b) “Güç yetirmek, gücünün yetmesi, güç yetirenler” şeklinde anlamlandırılabilecek olan قَادِر۪ين kâdirîne kelimesinin çoğul getirilme nedeni, Yüce Allah’ın yüceliğine işaret olabileceği gibi, diriltmede melekleri görevlendirmesi de olabilir. Mahşerde kurulacak yeni sistemin insan idrakini aşan boyutuna gönderme yapılan bu ifadede, Yüce Allah için güç sınırlandırması yapmanın anlamsızlığı ortaya konulmaktadır.

c) “Düzenlemek, yeniden düzgün bir şekle sokmak” anlamındaki نُسَوِّيَ nüsevviye fiili hakkında A‘lâ 87/2’de geniş açıklamalar yapacağız. Burada şu kadarını söyleyelim: Âyetteki en önemli mesajlardan birisi şudur: Mahşerde insanlar yeni bir bedenle yaratılacaklardır ve mahşer, diriltilme bağlamında ve kendi şartlarına göre maddî bir mahiyet arz edecektir. İnsanlara yönelik sorgulama işlemlerinde muhatap sadece insanın ruhu değil, hem ruhu hem de bedeni olacaktır. Âyetin bu hususa işaret ettiği de bir gerçektir.

d) Âyette بَنَان benân kelimesinin kullanılmış olması, mesajın mahşerde insanoğlunun en küçük zerrelerine varıncaya kadar diriltilmesiyle ilgili olduğunun delilidir. Söz konusu kelime bazı çağrışımlara vesile olmaktadır. Şöyle ki:

ı. “Parmak uçları” anlamına gelen بَنَان benân kelimesi, insanın âhirette yeniden programlanacağını işaret etmektedir. En ince detayına varıncaya kadar yeniden bir bedenlenme söz konusu olacaktır. Vücudun daha iri ve büyük parçalarını yaratmak belki muhataba daha kolay gibi geleceği için, Yüce Allah büyük parçaları yaratmanın ötesinde, en küçük zerreleri dahi yaratacağını beyan etmekte ve kudretine vurgu yapmaktadır.

ıı. Bu ifadeyi insan vücudunun en basit yeri olarak anlamak da mümkündür. Buna göre, inkârcı insanın alaycı bir üslupla dile getirdiği “bu en küçük kemiklerin bile bir araya getirilemeyeceği” zannı cevaplandırılmış olabilir. Bu durumda söylemek istedikleri şey şudur:

“En küçük bir kemiği bile tekrar yaratmak mümkün değilken, daha büyük olanlarını düşünmeye ne hacet! Onların yaratılması hiçbir şekilde mümkün değildir.” Bu kanaatin cevabı olarak, Yüce Allah onların inkârına konu olan kemik parçalarından öte, kemiklerden çok daha küçük ve detay arz eden parmak uçlarının bile yeniden düzenleneceğini ve buna O’nun kudretinin fazlasıyla yeteceğini ifade etmiş olmaktadır.

ııı. Bu arada Yüce Allah’ın diriltilmeyle ilgili olumsuz ve alaycı bir tavır içerisine giren müşriklere İsrâ’ 17/50-51’de verdiği şu cevap son derece açıktır ve konuyu açıklayıcıdır: “De ki: İster taş olun, ister demir; isterse gönüllerinizde büyüttüğünüz (abarttığınız, aklınızda yeniden diriltilmesi imkansız gibi algıladığınız) varlıklardan herhangi biri olun!”

Demek ki Yüce Allah için zor ve imkansız yoktur; öldükten sonra insanlar kemiklerden çok daha sert olan taşlara ve demire dönseler bile Yüce Allah onları yeniden diriltebileceğini beyan etmekte, O’na güçsüzlük isnat edenleri reddetmektedir.

ıv. Cevabın “parmak uçları”yla verilmesinin elbette başka incelikleri de vardır. Parmak uçları her insan için farklıdır ve insanın âdeta nüfus kâğıdı veya özel kimlik belgesi durumundadır. Herkesin parmak uçları farklı olduğu için, günümüzde kriminal çalışmalarda parmak izlerinin önemi tartışılmaz bir gerçektir. Faili meçhul pek çok cinayet veya olayda parmak ucu izleri failleri ele vermekte ve sayısız olay bu şekilde aydınlığa kavuşturulmaktadır.

v. Dil yalan konuşsa da el yalan konuşmamaktadır. İnsan, iradesi ile yalan konuşsa da iradesiz parmak uçları gerçeği haykırmaktadır. “İradeli insan” gerçeği gizlese de iradesiz Müslümanlardan olup “insan kitabı”nın bir âyeti konumunda bulunan “parmak uçları” sahibinin yalanını deşifre etmektedir. Belki de bu nedenle, mahşerde insanların organlarının diriltileceğinden söz eden âyetlerde sayılan parçalardan birisi de “el” şeklinde belirlenmektedir.(55) İnsan eli denilince ilk etapta parmaklar, parmaklar denilince de parmak uçları akla gelir.

vı. Bu arada Fussılet 41/20’de “derilerin şahitliği”nden söz edilmekte ve deri kavramının içerisinde elbette parmak uçlarını oluşturan bölüm de yer almaktadır. Âyetin bu ve benzer inceliklere işaret etmekte olduğunu görmek ve bunu bir Kur’ân mucizesi olarak sunmak önemli bir husustur.

ııı. İnkârcılık ve Alaycılık

بَلْ يُر۪يدُ الْاِنْسَانُ لِيَفْجُرَ اَمَامَهُ يَسْـَٔلُ اَيَّانَ يَوْمُ الْقِيٰمَةِ “Aslında (inkârcı) insan, ‘Kıyamet günü de ne zamanmış!’ diye sorarak, önündekini (ahireti) yalanlamak ister.”

Buradaki بَلْ bel edatı “evet, fakat, ne var ki, bilakis”; يُر۪يدُ fiili yürîdü “ister”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “(nankör) insan”;لِيَفْجُرَ liyefcüra fiili “yalanlamayı, fücur işlemeyi”; اَمَامَهُ emâmehû tamlaması “onun önünü, önündekini (mahşeri)”; يَسْـَٔلُ yes’elu fiili “sorar”; اَيَّانَ eyyâne edatı “ne zamanmış”; يَوْمُ الْقِيٰمَةِ yevmü’l-kıyâmeti tamlaması ise “kıyâmet günü” demektir.

Burada inkarcıların geleceğe dair düşünceleri, Kıyâmet’e karşı tutumları ve Kıyamet’in gerçekleşmesine yönelik alaycı sorusu gündeme getirilmektedir.

1. بَلْ يُر۪يدُ الْاِنْسَانُ لِيَفْجُرَ اَمَامَهُ “Fakat (inkârcı) insan, önündekini (yani ahireti) yalanlamak ister.” Bu âyetle ilgili bazı farklı yaklaşımlar söz konusu edilebilir:

a) Sûrenin bu âyeti, ilk âyetin mesajıyla uyumlu bir anlam verebilir. Âyetteki يَفْجُرَ yefcüra fiili “inkâr etmek, yalanlamak” anlamına alınabilir.

ı. Buna göre, kıyâmeti inkâr eden kişi yeniden gündeme getirilmekte ve bu nankör insan tipinin, önündeki “kıyâmet”i inkâr etmeyi dilediği ifade edilmektedir. Bu anlam tercihi sadece ilk âyetle değil, bir sonraki âyetle de gayet uyumludur. Nitekim orada alaycı bir ifadeyle bu tipin “kıyâmet günü de ne zamanmış!” diye soracağı beyan edilmektedir. Tercümede bizim tercihimiz bu yönde olmuştur.

ıı. “Yalanlamak” anlamı çerçevesinde inkârcı insan tipinin yalanlamak istediği şeyin “önüne serilmiş hakikatler” olması da mümkündür. Anlaşılıyor ki yalanlanan şeyler, hayatın yaşanacak kısmıyla ilgili olarak dünya ve sonrasında âhireti içerebilir.

Âyette geçen يَفْجُرَ yefcüra fiiline “yalanlamak” anlamı verilince, bu iki ihtimal de söz konusu olabilir.

b) Bu âyet Elmalılı’nın da tercih ettiği gibi, inkârcı insan tipinin yaşamakta olduğu ve yaşayacağı hayatında “fısku fücura devam etmek, günah işlemek” kararlılığı anlamını da verebilir. Bu durumda âyetteki يَفْجُرَ yefcüra fiili, “günaha ve azgınlığa devam etmek” anlamına alınmış olur.

İbn Abbâs’a göre, bu kişiler “nasıl olsa tevbe ederim” der ve günaha devam ederler; bir anlamda günahları işleyip tevbeyi terk ederler. Böylece hayatlarını günaha terk etmiş olurlar ve bu hal üzere ölürler.(56) Bu anlam doğrultusunda bir sonraki âyette dile getirilen “kıyâmet günü de ne zamanmış!” şeklindeki soruları, bu alaycılıktan vazgeçmeyeceklerini ortaya koyar.

c) Râzî’nin ifade ettiği gibi, âyetin başındaki بَلْ bel edatını soru anlamına alarak, “nankör insanın, önündeki gerçekleri yalanlamak mı istediği” de sorulmuş olabilir. Bu durumda, Kıyâmet 75/3. âyetteki soru cümlesi ile bu âyet aynı doğrultuda kabul edilmiş olur.

2. يَسْـَٔلُ اَيَّانَ يَوْمُ الْقِيٰمَةِ “(İnkârcı insan), ‘Kıyâmet günü de ne zamanmış!’ diye sorar.” Bu cümle inkârcıların alaycılıktaki ısrarlarını göstermektedir.

a) Tercihimiz doğrultusunda bu soruyu bir önceki âyetle birleştirerek her iki âyetin anlamını şu şekilde vermemiz mümkündür: “Fakat (nankör) insan, ‘kıyâmet günü de ne zamanmış!’ diye sorarak, önündekini (kıyâmeti) yalanlamak ister.” İki âyeti ayrı kabul edip birbirinden bağımsız olarak anlamlandırmak da tabii ki doğrudur.

Bu durumda tercüme şöyle olur: “Fakat (inkârcı) insan, önündekini (yani kıyâmeti) yalanlamak ister ve ‘Kıyâmet günü de ne zamanmış!’ diye sorar.” Bu nedenle, âyetleri ayrı başlıklarda ele alarak bunun da isabetli olduğunu ortaya koymayı amaçladık.

b) Kur’ân’da altı âyette(57) yer alan “Eğer doğru söylüyorsanız, o vadettiğiniz şey ne zamanmış!” ifadeleri ile bu âyetin verdiği mesaj aynı doğrultudadır. Kur’ân’da “Son Saat’in ne zaman gerçekleşeceği”(58) şeklindeki sorularda kast edilen anlam aynı zamanda kıyâmetle de ilgilidir. Ayrıca “Hesap Günü de ne zamanmış!”(59) mealindeki âyette yer alan sorunun sorulma amacı da alaycılıktır.

c) Özellikle bu konudaki bazı âyetlerde yer alan اَيَّانَ eyyâne edatı, sorulan şeyin gerçekleşme ihtimalinin ne kadar uzak olduğunu düşündüklerini göstermektedir.(60) Demek ki bu edat sadece soru anlamı vermemekte, aynı zamanda sorulan kıyâmetin ne kadar uzak ve hatta imkânsız olduğu alayını anlama katmaktadır.

Mü’minûn 23/36’da yer alan ve “uzak, çok çok uzak” manasına gelen heyhâte heyhâte kelimelerinin verdiği anlam da buna benzemektedir. Aynı şekilde Kâf 50/3’te de belirtildiği üzere müşrikler mahşerde diriltilmeyi çok çok uzak bir ihtimal olarak görüyorlardı. Hatta oradaki rac‘un ba‘îdün “uzak dönüş” tamlaması bir şeyin olmayacağını gösteren bir mana da verebilir.

b) Son Saat’ten Üç Sahne Sonuçsuz Arayışlar

Yüce Allah sûrenin 7-12. âyetlerinde Son Saat’te yaşanacaklarla ilgili inkarcıların alaycı tutumlanı cevaplamak üzere şu bilgilere yer vermektedir: “İşte göz(ler kamaşıp) şimşek çaktığı (dehşetle etrafa bakındığı), Ay karardığı, Güneş ve Ay bir araya getirildiği zaman.”

Ardından, reddedip alay ettikleri hakikatle yüzyüze gelen inkarcı kişilerin “İşte o gün (nankör) insan, ‘(Acaba) nereye kaçmalı?’ diyeceği” ifade edilmekte ve kıyâmeti inkâr edenlerin o esnada kaçıp kurtulma arayışı içerisine gireceklerini, nihayetinde bunun mümkün olmadığı, Yüce Allah’ın makamı dışında başka bir mekanın olamayacağı şu şekilde bildirilmektedir: “Hayır, hayır! (Kaçıp) sığınacak (başka) yer yoktur! O gün varıp durulacak yer, sadece Rabbinin huzurudur.”

ı. İnsandaki ve Evrendeki Değişim

فَاِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ وَخَسَفَ الْقَمَرُ وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ “İşte göz(ler kamaşıp) şimşek çaktığı, Ay karardığı, Güneş ve Ay bir araya getirildiği zaman.”

Âyettekiفَاِذَا بَرِقَ fe izâ berıka fiili “şimşek çaktığı zaman, kamaştığı zaman”; الْبَصَرُ el-besaru kelimesi “göz, gözler”; وَخَسَفَ ve hasefe fiili “ve söndüğü, karardığı, tutulduğu (zaman)”; الْقَمَرُ el-kameru kelimesi “Ay”; وَجُمِعَ ve cümi‘a edilgen fiili “ve bir araya getirildiği, birleştirildiği (zaman)”; الشَّمْسُ eş-şemsü kelimesi “Güneş”; وَالْقَمَرُ ve’l-kameru kelimesi ise “ve Ay” demektir.

Burada Son Saat’e dair üç büyük olay gündeme getirilmektedir:

1. Gözlerin Kamaşması

فَاِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ “Göz(ler kamaşıp) şimşek çaktığı zaman.” Âyetin başındaki فَاِذَا fe izâ ifadesi, olayın aniden gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır.

a) Gözlerin kamaşıp âdeta şimşek gibi çakması, bu olayın ne kadar etkili olacağını ve insanda nasıl etkiler meydana getireceğini göstermektedir. Kur’ân’ın gönderilmesi ve Hz. Peygamber’in risaleti ile bütün alametleri zaten gelmiş olan, başkaca yeni hiçbir alameti bulunmayan, aniden gerçekleşeceği bildirilen Son Saat, esasında tam anlamıyla bir yok oluş değildir.

Kıyâmet yeni bir sistemin kuruluşunun veya eski sistemin dönüşümünün ilk sahnesidir. Bu sahnelerin insanda bırakacağı korkunç etki Kur’ân’da çeşitli yönleriyle hatırlatılmakta ve onu inkâr edenlere gözdağı verilmektedir.

b) Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de yer alan ifadelere göre, Sûr denilen boruya ilk defa üflendiğinde, göklerde ve yerde bulunan ruh sahibi varlıkların hepsi korkudan düşüp bayılacaklar; sadece Yüce Allah’ın diledikleri bu şiddetten istisna edileceklerdir.

c) Yorumunu yaptığımız âyetteki الْبَصَر el-besar kelimesini sadece “insanların gözleri” değil de “bütün gözler” şeklinde anlarsak, Son Saat’in bütün varlıkları sarsacağını ve canlı varlıkları derinden etkileyeceğini söylememiz gerekir. Hacc 22/2’de ifade edildiğine göre, her emzikli anne emzirdiğini bırakacak, her hamile de yavrusunu düşürecektir.

Demek ki Son Saat, sadece insanları değil, bütün canlıları etkileyecektir. Tekvîr 81/5’e göre, bütün yabani hayvanlar ortalığa dökülecek, inlerinden çıkıp insanlarla âdeta iç içe bir görüntü meydana getireceklerdir. Buna göre Son Saat’in vahşi hayatı da şiddetli bir şekilde etkileyeceğini söyleyebiliriz.

d) “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, âyetteki الْبَصَر el-besar “gözler” ifadesini bütün organik maddeleri içeren bir anlamda kabul etmek de mümkündür. Bu durumda, Son Saat’le ilgili sahnelerden söz eden bu üç âyetlik pasajda, ilk olarak olaydan bütün canlıların etkileneceği ve alışık olunan durumlarını kaybedecekleri mesajını anlamamız gerekmektedir. Çünkü bu âyetin peşinden gelen âyetlerde söz kozmik âleme, yani yıldızlara ve gezegenlere getirilmektedir.

e) Kıyâmetin dehşeti konusunda uyarılanlar bu ümmet içerisinde ilk olarak Mekkeli müşrikler olduğuna ve onlar da öldüklerine göre, burada sözü edilen “gözlerin kamaşıp şimşek çakar hale gelmesi” acaba ne zaman gerçekleşecektir? Bazı âlimler bunun “ölüm anında”, bazıları “Son Saat zamanında”, bazıları ise “diriltilme esnasında” gerçekleşeceğini beyan etmektedirler.(61)

ı. İnkârcıların “ölümleri esnasında” bu durumu yaşayacaklarının Kur’ân’dan delilleri vardır. Çünkü melekler, ellerini onların boğazlarına uzatmış olarak “Haydi, canlarınızı çıkarın bakalım” diyeceklerdir.(62) Bu esnada yüzlerin ve gözlerin normal görünümünde kalması düşünülemez.

Ayrıca, kâfirler ölürlerken meleklerin onların yüzlerine ve arkalarına vurdukları da yine Kur’ân’ın haber verdiği gerçeklerdendir.(63) Yaşanan örnekler, ölüm anında insanların yüzlerinde değişik şekillerin meydana geldiğini göstermektedir.

ıı. Gözlerin kamaşıp şimşek çakması halinin “kıyâmet günü”nde gerçekleşecek olmasına dair görüş, öncekine göre daha isabetli görünmektedir. Zaten bu âyet grubunu bir önceki âyetteki sorunun cevabı olarak görürsek bu yaklaşım kaçınılmazdır. Çünkü orada, inkârcı insan tipinin “kıyâmet günü de ne zamanmış!” diyerek kıyâmetle alay ettiği dile getirilmişti. Buna karşılık Yüce Allah, kendilerine cevap vermekte ve inkâr ettikleri kıyâmetin onları da etkileyeceğini bildirmektedir.

ııı. Bu olayın mahşerde “diriltilme esnasında” yaşanacak olması da muhtemeldir. Çünkü mahşer diriltilmesi için Sûr borusuna ikinci kez üfürüldüğünde derin bir pişmanlığın yaşanacağı,(64) diriltilenlerin kalkarak korkuyla etrafa şaşkın bir şekilde bakınacakları,(65) gözlerinin bir noktaya takılı kalacağı, hareket edemez hale geleceği, başları dik kalmış şekilde gözlerin yuvalarına dönemeyeceği ve yüreklerin bomboş kalacağı bir günden söz edilmektedir.(66)

f) Konuyu bu şekilde âhiretle ilişkilendirirsek, mahşerdeki hayatın bedensel bir hayat olacağını, orada insanların organlarının bulunacağını ve haşrin hem maddî hem de ruhî olarak gerçekleşeceğini bu âyetle de desteklemiş oluruz. Çünkü âyette “gözler”den söz edilerek organ tanımı yapılmış olmaktadır. Mahşerde insanların vücut organlarının bulunacağı beyan edilmektedir. Bu bağlamda “yüzler, alınlar, yanlar, sırtlar, eller, ayaklar, deriler, gözler, kulaklar ve kalpler”den(67) söz edilmesi, bu gerçeğin delilleri arasında yer almaktadır.

Ayrıca cennet nimetlerinden ve cennetin özelliklerinden söz eden pek çok âyet ile, cehennemliklere takılacak pranga, tasma veya zincirlerden,(68) dahası cehennemin çevresindeki surlardan söz eden âyetler,(69) âhiretin kendi şartlarına göre maddî bir mahiyet arz edeceğini, dolayısıyla oradaki hayatın da kendi şartlarına göre maddî olacağını açıkça göstermektedir. Bu konuda daha başka âyetlerde de benzer ifadelerin yer aldığını hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.

g) Burada akla şöyle bir soru da gelebilir: Âyette ifade edilen kamaşma ve şimşek çakması kimler içindir ve bu durum nasıl anlaşılmalıdır? Bu soruya birkaç yönden cevap verebiliriz:

ı. Bu ifade, âyetlerin indirildiği dönem için esasında bir gözdağıdır. O günkü inkârcıları ve benzer bir inanca sahip olanları tehdit etmeyi amaçlamaktadır. Son Saat’in ne zaman gerçekleşeceği bilinemeyeceği için, her an meydana gelebileceğini düşünerek inkârcı insanların bu nankörlüklerinden vazgeçmeleri istenmektedir.

ıı. İnkârı aynı olanlar eğer kıyâmete şahit olacaklarsa bu âkıbeti onlar bizzat yaşayacaklardır. Dolayısıyla, âyetin Son Saat esnasında yaşayacak nesiller için tehdit değil, hakikat anlamı verdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

ııı. Bu söylediklerimize ilave olarak bir de şu hususu hatırlatmakta yarar görmekteyiz: Son Saat esnasında göklerde ve yerde bulunan ruhlar olayın dehşeti nedeniyle korkudan düşüp bayılacaklardır.(70) Durum böyle olunca, çok daha önce ölmüş olan inkârcı insanların ruhlarının da bu olaydan dehşete kapılmaları elbette söz konusudur.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Gözlerin kamaşıp şimşek çakar hale gelmesi, bütün gözleri ve sahiplerini içermekte, canlı hayatın sona ereceğini ortaya koymaktadır.

2. Ay’ın Işığını Kaybetmesi

وَخَسَفَ الْقَمَرُ “Ay karardığı (zaman).” Burada Son Saat’le ilgili ikinci sahne ele alınmaktadır ki bu da “Ay’ın kararması” olayıdır. Bu olayı “Ay tutulması” şeklinde anlayanlar olduğu gibi, meseleyi “Ay’ın ışığını, hatta bütünüyle varlığını kaybetmesi” olarak yorumlayanlar da vardır.

a) “Ay’ın kararması” cümlesindeki خَسَفَ hasefe fiili, Kur’ân’da bir azap ifadesi olarak “yerin dibine geçirmek” şeklinde geçmektedir.(71) Durum böyle olunca, yorumunu yaptığımız âyette de bu kelime aynı şekilde bir azap sahnesi olarak anlaşılabilir. Ay’da meydana gelecek bu değişim ve dönüşüm, dünya hayatının bittiğini ve sistemin varlığını kaybettiğini, yeni bir âlemin başlangıcı için ilk adımın atıldığını göstermektedir. Bu haliyle, ilgili âyette inkârcıların bu manzara karşısında nasıl bir dehşete kapılacakları haber verilmektedir.

Kamer 54/1’de ele alındığı üzere, Son Saat yaklaşınca, bir anlamda meydana gelişi esnasında yaşanacak gerçeklerden birisi de Ay’ın yarılması veya parçalanmasıdır. “Şakk-ı kamer” ya da “inşikak-ı kamer” denilen olay, Son Saat esnasında Ay’ın ışığını ya da varlığını kaybetmesi demektir ve bu iki âyette de aynı olay ele alınmaktadır. Demek ki Ay’ın kararması, yansıttığı ışığı kaybedip sönmesi veya bu halini kaybetmesi demektir.

b) Âyette “Ay’ın kararması”ndan söz edilmesi, önceki âyette de olduğu gibi “parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği, bütün yıldızların ve gezegenlerin aynı sonu paylaşacaklarını göstermektedir. Kozmik âlem büyük bir değişim ve dönüşüme sahne olarak varlığını yeni bir yapılanmaya terk edecektir.

Elmalılı’nın da ifade ettiği gibi, Ay, kıyâmet esnasında insanların geceleyin temaşa ettikleri ve mehtabında huzur buldukları yapısını kaybedecektir. Bu durumda, olaya şahitlik edecek kişiler de dünya hayatının bittiğini, kıyâmetin kopmakta olduğunu ve mahşer duruşmasının artık yaklaştığını anlayacaklardır. Bu durum, olayı yaşamakta olan inkârcılar için derin bir hüzün ve sıkıntı nedeni olacaktır. Müminler için ise böyle bir korku elbette söz konusu olmayacaktır. Çünkü o esnada Yüce Allah, dilediklerini bu şiddetli korkudan uzak tutacaktır.(72)

3. Güneş’in ve Ay’ın Bir Araya Getirilmesi

وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ “Güneş ve ay bir araya getirildiği (zaman).” Bu âyette Son Saat’le ilgili üçüncü sahne ele alınmaktadır: Güneş ve Ay bir araya getirilecektir.

a) Bu olay “Ay ve Güneş tutulması” anlamına gelmekten öte, Son Saat esnasında bütün yıldızların ve gezegenlerin düzenlerini kaybetmesi şeklinde anlaşılmalıdır. Yâsîn 36/40’ta da ifade edildiği üzere, normal düzende güneş aya yetiş(e)mez, gece de gündüzün önüne geçemez.

Onların bu şekilde varlıklarını devam ettirmeleri, her şeyi en iyi ve en ince ayrıntısına kadar bilen Yüce Allah’ın takdiri sayesinde gerçekleşmektedir. Murselât 77/8’de “yıldızların ışığının söndürülmesi” ile Tekvîr 81/1-2’de “Güneş’in dürülmesi ve yıldızların dökülmesi” ifadesini de bu çerçevede anlamak gerekmektedir.

b) Son Saat’ten sonra gerçekleşecek olan Kıyâmet günü bu durum artık sona erecek ve varlıklar alışık olunan yapılarını kaybedip yeni bir âlemin yeni parçaları halini alacaklardır. İbrâhim 14/48’e göre, yeryüzü başka bir yeryüzüne, gökler de başka göklere değiştirileceklerdir.

Zümer 39/67’ye göre, kıyâmet günü yeryüzü Yüce Allah’ın avucunun içinde yani kontrolünde bulunacak; gökler ise O’nun kudreti ile dürülmüş olacaktır. Enbiyâ’ 21/104’e göre, yazı tomarlarını rulo yapar gibi gök de dürülüp katlanacaktır.

Rahmân 55/37, İnfitâr 82/1 ve İnşikâk 84/1’e göre ise, mahşer için yeni bir yarılma ve şekillenme gerçekleştirilecek; varlıklar âlemi yeni bir mahiyet arz edecek ve âhiret şartları için yeniden düzenlenmiş olacaktır. Buna göre, mevcut kâinat büyük ve çok esaslı bir değişim ve dönüşüm geçirecektir.

Bunların sonucunda Kâf 50/44 gereği, “yeryüzü yarılıp süretle açılacak”, Zilzâl 99/1-2 gereği “yer sarsılacak ve ağırlıklarını dışarı çıkaracak”, Yâsin 36/51 gereği “kabirlerden kalkılacak”, Kehf 18/47 gereği “insanlar dümdüz bir arzda toplanacak”, Furkân 25/25 ve Fecr 89/21-22’ye göre de “yargılama başlayacaktır.” İşte, Kıyâmet sûresinin yorumunu yaptığımız âyetinde bu hakikatin bir parçasına dolaylı olarak işaret edilmektedir.

Son üç âyetle ilgili sözün özü şudur: İnsanların gözleri özelinde bütünüyle canlılar alışılan varlıklarını kaybedecek, Ay’ın sembollüğünde gezegenler artık ışık yansıtamayacaklardır. Ayrıca Güneş ile Ay’ın örnekliğinde de bütün yıldız ve gezegenler bilinen şekillerini ve sistem özelliklerini yitirip, yeni bir âlemin oluşum aşamalarından bir kısmını gerçekleştireceklerdir. İşte bütün bunlar kıyâmeti inkâr edenlere yönelik çok önemli hatırlatmalar şeklinde kabul edilmelidir.

ıı. Kaçış İçin Çare Aranması

يَقُولُ الْاِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ اَيْنَ الْمَفَرُّ “İşte o gün (inkârcı) insan ‘(Acaba) nereye kaçmalı(yım)?’ diyecektir.”

Âyetteki يَقُولُ yekûlü fiili “söyler, sorar, (şöyle) soracaktır”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “(nankör) kişi”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; اَيْنَ eyne edatı “neresi, nerede”; الْمَفَرُّ el-mefarru kelimesi ise “kaçacak yer” demektir.

Burada nankör ve özellikle mahşerde diriltilmeyi inkâr eden insanın o gün nasıl bir ruh haline bürüneceği ve neler söyleyeceği gündeme getirilmektedir.

Gözlerin kamaşıp âdeta şimşek gibi çakma zamanı eğer “ölüm ânı” olarak alınırsa, “kaçacak yer neresi?” sorusunun ölümden kaçıp kurtulmak için sorulduğu anlaşılmış olur. Konu eğer “Son Saat”le ilişkilendirilirse, bu durumda da Son Saat’in dehşeti nedeniyle bir sızlanma ve feryat söz konusu ediliyor demektir. Meseleyi “mahşer”le ilgili görürsek, işte o zaman bu soru, yargılanmaktan ve ateşe atılmaktan korkulduğu için dile getirilmiş olur.

1. Âyetteki الْمَفَرّ el-meferr kelimesi bu şekilde mimli mastar olarak “fetha”lı okunursa, anlam “Nereye kaçmalı? Kaçış nerede?” anlamını verir. Bu durumda soru hem gerçekten kaçmak için bir yer arama çabasını ifade eder; hem de inkârî bir soru olarak “kaçacak hiçbir yer yok” mesajını içerir.

2. Bu kelime mekân ismi olarak el-mefirr kalıbında “kesra”lı da okunabilir. Bu durumda anlam, “Kaçılacak yer nerede! (Heyhât böyle bir yer yok)” şeklini alır ve ifade soru olmaktan çıkar, bir ümitsizlik haykırışına dönüşmüş olur.

3. Kurtubî’nin ifadesine göre, bu kelime mîm harfinin “kesra”sı ve fâ harfinin “fetha”sıyla el-miferr şeklinde de okunabilir. Bu durumda anlam “çok iyi kaçan o kişi nerede?” şeklini alır ve bir meydan okuma mesajı devreye girer.(73)

İlk iki okuyuş biçimini düşünerek, Son Saat veya mahşer sorgulaması esnasında suçlu ve nankör insan tipinin kaçmak isteyeceği, kaçacak yer arayacağı, bu nedenle sızlanıp duracağı ya da feryat edeceği anlaşılmaktadır. Bu konuda Mü’min 40/32-33’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey kavmim! Gerçekten sizin için o bağrışıp çağrışma gününden korkuyorum. O gün arkanıza dönüp kaç(maya çalış)acaksınız. Fakat sizi Allah’tan (O’nun azabından) kurtaracak kimse yoktur. Allah kimi saptırırsa, artık onu doğru yola iletecek de yoktur.”

Bu bağlamda ‘Abese 80/34-37’de verilen bilgiler de hatırlanmalıdır. Bu kaçışın nedeni hem azap yeri olan cehennemi görüp oradan kaçmak, hem de Allah’a yüzü olmadığı için O’ndan uzak kalmak olabilir. Bu durumda bilinmelidir ki kaçmak mümkün olmayacaktır; zaten sonraki âyette verilen mesaj da budur.

Üçüncü okuyuşa göre de, dünyada Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına gereken ilgiyi ve hassasiyeti göstermeyip O’ndan kaçanların, hatta hiçbir gücün kendisini yakalayamayacağını zannedip her yaptığının yanına kâr kalacağını sanan sahte kaçkınların, bütün bu iddialarından vazgeçmiş olacakları ifade edilmiş olur.

ııı. Sığınılacak Yer Olmaması

كَلَّا لَا وَزَرَ اِلٰى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍۨ الْمُسْتَقَرُّ “Hayır! Sığınacak (bir) yer yoktur! O gün varılacak yer sadece Rabbinin huzurudur.”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı, “hayır, hayır, kesinlikle”; لَا وَزَرَ lâ vezera ifadesi “sığınak yok, kaçacak yer yok”; اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesi “sadece senin Rabbine(dir)”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün, mahşer günü”; الْمُسْتَقَرُّ el-müstekarru kelimesi ise “istikrar, istikrar yeri, son durak” demektir.

Burada kaçış arayışlarının boşuna olduğu, varıp durulacak tek yerin Yüce Allah’ın makamı olacağı ifade edilmektedir.

1. كَلَّا لَا وَزَرَ “Hayır! (Kaçıp) sığınacak (başka) yer yoktur!” Âyetin başındaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, hayır, durum onların sandığı gibi değil” manasına gelmektedir. Buradaki وَزَر vezera kelimesi, “kendisine sığınılan kale, dağ” ve benzeri şeylere denilir. Bu âyette sözü edilen husus, önceki âyette dile getirilen ve inkârcı insanın feryadına konu edilen “Kaçacak yer neresi?” sorusuyla ilgilidir.

İster çaresizlik içinde olsun, isterse başka amaçlarla söylensin; Yüce Allah, ölüm anında, Son Saat esnasında ya da mahşerde kaçacak yer aramak durumunda olanlar için bunun mümkün olmadığını ifade etmektedir. Dahası, hiçbir şekilde ve hiçbir mekânda kaçılacak ya da sığınılacak herhangi bir mekânın veya makamın bulunmadığını beyan etmektedir.

Bu ifade hem dünya hayatında inkârcı insanlara yönelik olarak kendilerine gözdağı vermek için söylenmiştir, hem de âhirette yargılanma esnasında sığınak arayacak kişiler için o zaman ve mekânda söylenmiş olacaktır. Maksat şudur: Ölüm esnasında ölümden kurtulmanın, kıyâmet zamanında kıyâmetten etkilenmemenin ve mahşerde Yüce Allah’ın yargılamasından kurtulmanın hiçbir yolu yoktur.

2. اِلٰى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍۨ الْمُسْتَقَرُّ “O gün varıp durulacak yer sadece Rabbinin huzurudur.” Burada mahşer şartlarındaki durağın neresi olduğu beyan edilmektedir. Bu âyette verilmek istenen mesaj ile daha sonra yorumlayacağımız Kıyâmet 75/30. âyetin mesajı birbirini destekler mahiyettedir.

a) “Sadece Rabbinedir” anlamındaki اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesinin cümlenin başına getirilmesinin nedeni, cümleye bir vurgu ve aidiyet anlamı kazandırmasıdır. Verilmek istenen mesaj, mahşerde istikrar bulunacak tek yerin Yüce Allah’ın katı olduğunu bildirmektir.

b) Bu âyetteki mesaj hakkında farklı ihtimaller ileri sürülebilir. İki seçenekten oluşan bu yaklaşımlar temel olarak şu içeriğe sahiptir:

ı. Bir yaklaşıma göre bu âyet bir öncekinin devamı olarak anlaşılabilir. Buna göre Yüce Allah’ın huzurundan başka hiçbir istikrar yerinin ve sığınağın bulunmadığı ifade edilmiş olur. Hiç kimse mahşerde Yüce Allah’tan başka bir varlığa, bir makama veya başka bir şeye güvenip dayanamayacaktır.

Başka sığınak olmaması tek sığınağın Yüce Allah’ın katı olduğu bilgisini vermektedir. Kur’ân’da son varılacak makamın Yüce Allah’ın katı olduğu, işlerin O’na döndürüleceği ve son varış yerinin sadece O’nun huzuru olduğu beyan edilmektedir.(74)

ıı. Bu âyette kastedilen başka bir anlam ise şöyledir: Mahşerde kişiler hakkında verilecek son karar Yüce Allah’a ait olacaktır. Dilediğini ödüllendirmek için hak edenleri cennetine yerleştirecektir; dilediğini ise cezalandırmak için cehenneme atacaktır. Karar O’na aittir; başkasının söz söyleme, kararı etkileme veya hükmü değiştirme yetkisi olmayacaktır.

ııı. Burada konusu edilmesi gereken diğer bir husus, âyetteki hitabın kime yönelik olacağıdır.

- Metnin akışından da anlaşılabileceği gibi, akla gelen ilk ihtimal, Yüce Allah’ın bu sözü ölüm, kıyâmet veya mahşerde inkârcı insanlara söyleyeceğidir. Kaçacak yer arayacak olan kişiye, böyle bir yerin olmadığı ve sığınılacak başka bir kudretin bulunmadığı ifade edilecektir. Buna göre, son durağın Yüce Allah’ın huzuru olduğu ve O’nun vereceği son hükümle kararın şekilleneceği beyan edilmiş olmaktadır.

- Bu sözü inkârcı insan da söylemiş olabilir. Kaçacak yer arayan nankör insan tipi, öncelikle kaçacak bir yerin ve sığınağın olmadığını kendisi mırıldanacak, ardından da son durağın mahşerde sadece Yüce Allah’ın katı olduğunu itiraf edecektir. Bu yorumlar içerisinde ilk yaklaşımın âyetin bağlamına daha uygun olduğunu belirtmek istiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Vâkı‘a 56/75; Hâkka 69/38; Me‘âric 70/40; Kıyâmet 75/1, 2; Tekvîr 81/15; İnşikâk 84/16; Beled 90/1.
  • Vâkı‘a 56/75 Hâkka 69/38 Me‘âric 70/40 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/2 Tekvîr 81/15 İnşikâk 84/16 Beled 90/1
• 2 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35
• 3 - Ğâşiye 88/1. 4 - Hâkka 69/1-3. 5 - Kâri‘a 101/1-3. 6 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 7 - ‘Abese 80/33. 8 - Yâsîn 36/49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42. es-Sayhah kelimesi Kur’ân’da bazı geçmiş azgın milletlerin helaki için de (Bk. Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29; Kamer 54/31), münafıkların korkaklıklarını ortaya koymak için de kullanılmıştır (Münâfikûn 63/4). 9 - Nâzi‘ât 79/34. 10 - Vâkı‘a 56/1. 11 - Mü’min 40/18. Benzer bir başka kullanım için ayrıca bk. Necm 53/57.
  • Ğâşiye 88/1 Hâkka 69/3 Kâri‘a 101/3 En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 ‘Abese 80/33 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Yâsîn 36/49 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Nâzi‘ât 79/34 Vâkı‘a 56/1 Mü'min 40/18 Necm 53/57
• 12 - Rûm 30/56. 13 - Şûrâ 42/7; Teğâbun 64/9. 14 - Fâtiha 1/4; Hıcr 15/35; Şu‘arâ’ 26/82; Sâffât 37/20; Sâd 38/78; Zâriyât 51/12; Vâkı‘a 56/56; Me‘âric 70/26; Müddessir 74/46; İnfitâr 82/9, 15, 17, 18; Mutaffifûn 83/11. 15 - Secde 32/29. 16 - Meryem 19/39. 17 - Sâd 38/16, 26, 53; Mü’min 40/27. Benzer başka bir kullanım için de ayrıca bk. İbrahim 14/41. 18 - Kâf 50/34. 19 - Kâf 50/42. Benzer bir başka ifade için de ayrıca bk. Kâf 50/11. 20 - Bakara 2/85, 113, 174, 212; Âl-i ‘Imrân 3/55, 77, 161, 180, 185, 194; Nisâ’ 4/87, 109, 141, 159; Mâide 5/14, 36, 64; En‘âm 6/12; A‘râf 7/32, 167, 172; Yûnus 10/60, 93; Hûd 11/60, 98, 99; Nahl 16/25, 27, 92, 124; İsrâ’ 17/13, 58, 62, 97; Kehf 18/105; Meryem 19/95; Tâhâ 20/100, 101, 124; Enbiyâ’ 21/47; Hacc 22/9, 17, 69; Mü’minûn 23/16; Furkân 25/69; Kasas 28/41, 42, 61, 71, 72; ‘Ankebût 29/13, 25; Secde 32/25; Fâtır 35/14; Zümer 39/15, 24, 31, 47, 60, 67; Fussılet 41/40; Şûrâ 42/45; Câsiye 45/17, 26; Ahkâf 46/5; Mücâdele 58/7; Mümtehıne 60/3; Kalem 68/39; kıyâmet 75/1, 6. 21 - Burûc 85/2. 22 - Teğâbun 64/9. 23 - Mü’min 40/15. 24 - Mü’min 40/32. Bu son iki kullanımın kıyâmet-ahiret sürecinin “toplanma” aşamasını da ifade ettiğini söylemek durumundayız. 25 - Kâf 50/20.
  • Rûm 30/56 Şûrâ 42/7 Teğâbun 64/9 Fâtiha 1/4 Hicr 15/35 Şu‘arâ 26/82 Sâffât 37/20 Sâd 38/78 Zâriyât 51/12 Vâkı‘a 56/56 Me‘âric 70/26 Müddessir 74/46 İnfitâr 82/9 İnfitâr 82/15 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/11 Secde 32/29 Meryem 19/39 Sâd 38/16 Sâd 38/26 Sâd 38/53 Sâd 38/16 Mü'min 40/27 İbrâhîm 14/41 Kâf 50/34 Kâf 50/42 Kâf 50/11 Bakara 2/85 Bakara 2/113 Bakara 2/174 Bakara 2/212 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/180 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/194 Nisâ 4/87 Nisâ 4/109 Nisâ 4/141 Nisâ 4/159 Mâide 5/14 Mâide 5/36 Mâide 5/64 En‘âm 6/12 A‘râf 7/32 A‘râf 7/167 A‘râf 7/172 Yûnus 10/60 Yûnus 10/93 Hûd 11/60 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Nahl 16/25 Nahl 16/27 Nahl 16/92 Nahl 16/124 İsrâ 17/13 İsrâ 17/58 İsrâ 17/62 İsrâ 17/97 Kehf 18/105 Meryem 19/95 Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/101 Tâhâ 20/124 Enbiyâ 21/47 Hacc 22/9 Hacc 22/17 Hacc 22/69 Mü'minûn 23/16 Furkân 25/69 Kasas 28/41 Kasas 28/42 Kasas 28/61 Kasas 28/71 Kasas 28/72 ‘Ankebût 29/13 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/25 Fâtır 35/14 Zümer 39/15 Zümer 39/24 Zümer 39/31 Zümer 39/47 Zümer 39/60 Zümer 39/67 Fussilet 41/40 Şûrâ 42/45 Câsiye 45/17 Câsiye 45/26 Ahkâf 46/5 Mücâdele 58/7 Mümtehine 60/3 Kalem 68/39 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/6 Burûc 85/2 Teğâbun 64/9 Mü'min 40/15 Mü'min 40/32 Kâf 50/20
• 26 - İbrâhim 14/48. 27 - Kehf 18/47. 28 - Tâhâ 20/105-107.
  • İbrâhîm 14/48 Kehf 18/47 Tâhâ 20/107
• 29 - Tûr 52/9. 30 - Rahmân 55/37. 31 - Müzzemmil 73/14. 32 - Neml 27/88. 33 - Kamer 54/1. 34 - Vâkı‘a 56/3-6. 35 - Hâkka 69/13-15. 36 - Me‘âric 70/8. 37 - Me‘âric 70/9; Kâri‘a 101/5. 38 - Kıyâmet 75/8. 39 - Murselât 77/8-10.
  • Tûr 52/9 Rahmân 55/37 Müzzemmil 73/14 Neml 27/88 Kamer 54/1 Vâkı‘a 56/6 Hâkka 69/15 Me‘âric 70/8 Me‘âric 70/9 Kâri‘a 101/5 Kıyâmet 75/8 Mürselât 77/10
• 40 - Tekvîr 81/1-6. 41 - Fecr 89/21. 42 - Nâzi‘ât 79/6-7. 43 - Zilzâl 99/1-2.
  • Tekvîr 81/6 Fecr 89/21 Nâzi‘ât 79/7 Zilzâl 99/2
• 44 - İbrâhim 14/48. 45 - Örnek bazı âyetler için bk: Hacc 22/1-2; Neml 27/88; Yâsîn 36/49-50; Vâkı‘a 56/1-6; Hâkka 69/13-16; Me‘âric 70/6-10; Murselât 77/7-15; Nâzi‘ât 79/6-7; Tekvîr 81/1-6.
  • İbrâhîm 14/48 Hacc 22/2 Neml 27/88 Yâsîn 36/50 Vâkı‘a 56/6 Hâkka 69/16 Me‘âric 70/10 Mürselât 77/15 Nâzi‘ât 79/7 Tekvîr 81/6
• 46 - Örnek bazı âyetler için bk: Tâhâ 20/102-112; Yâsîn 36/51-53; Zümer 39/68-74; Mü’min 40/16-18; Kâf 50/19, 41-44; Tûr 52/7-11; Nebe’ 78/17-20; ‘Abese 80/33-37; Tekvîr 81/10-14; İnfitâr 82/1-5; İnşikâk 84/1-5. 47 - Zümer 39/68. 48 - Yâsîn 36/51.
  • Tâhâ 20/112 Yâsîn 36/53 Zümer 39/74 Mü'min 40/18 Kâf 50/19 Kâf 50/44 Tûr 52/11 Nebe' 78/20 ‘Abese 80/37 Tekvîr 81/14 İnfitâr 82/5 İnşikâk 84/5 Zümer 39/68 Yâsîn 36/51
• 49 - Râzî, age., XXX, 215.
• 50 - Râzî, age., XXX, 217.
• 51 - Bu âyetler için bk: İsrâ’ 17/49, 98; Mü’minûn 23/35, 82; Sâffât 37/16, 53; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 52 - Bu yaratma türleri için bk: Yâsîn 36/79-81. 53 - Mü’min 40/57. 54 - Yûnus 10/32; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/25; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87.
  • Yâsîn 36/81 Mü'min 40/57 Yûnus 10/32 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/25 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87
• 55 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65.
  • Nûr 24/24 Yâsîn 36/65
• 56 - Semerkandî, age., III, 521; Zemahşerî, age., IV, 647.
• 57 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/68; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 58 - A‘râf 7/187; Ahzâb 33/63; Nâzi‘ât 79/42. 59 - Zâriyât 51/12. 60 - İslâmoğlu, age., s. 1197’de 6. not.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/68 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25 A‘râf 7/187 Ahzâb 33/63 Nâzi‘ât 79/42 Zâriyât 51/12
• 61 - Râzî, age., XXX, 219; Kurtubî, age., XIX, 63. 62 - Enʻâm 6/93. 63 - Enfâl 8/50; Muhammed 47/27.
  • En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Muhammed 47/27
• 64 - Yâsîn 36/51-52. 65 - Zümer 39/68. 66 - İbrâhim 14/42-43.
  • Yâsîn 36/52 Zümer 39/68 İbrâhîm 14/43
• 67 - Mahşerde insanların bedenleri ve organlarının bulunacağı hakkında bazı âyetler için bk. Nisâ’ 4/56; Tevbe 9/35; İsrâ’ 17/36; Mü’minûn 23/104; Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20-21; Rahmân 55/41; ʻAlak 96/15-16. 68 - Hacc 22/19-21; Mü’min 40/71-72; İnsân 76/4; Hâkka 69/31-32. 69 - Kehf 18/29.
  • Nisâ 4/56 Tevbe 9/35 İsrâ 17/36 Mü'minûn 23/104 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21 Rahmân 55/41 ‘Alak 96/16 Hacc 22/21 Mü'min 40/72 İnsân 76/4 Hâkka 69/32 Kehf 18/29
• 70 - Neml 27/87; Zümer 39/68.
  • Neml 27/87 Zümer 39/68
• 71 - Nahl 16/45; İsrâ’ 17/68; Kasas 28/81-82; ‘Ankebût 29/40; Sebe’ 34/9; Mülk 67/16.
  • Nahl 16/45 İsrâ 17/68 Kasas 28/82 ‘Ankebût 29/40 Sebe' 34/9 Mülk 67/16
• 72 - Enbiyâ’ 21/103; Neml 27/87; Zümer 39/68.
  • Enbiyâ 21/103 Neml 27/87 Zümer 39/68
• 73 - Kurtubî, age., XIX, 64.
• 74 - Bakara 2/28, 210; Fâtır 35/18; Şûrâ 42/53; Necm 53/42; ʻAlak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/210 Fâtır 35/18 Şûrâ 42/53 Necm 53/42 ‘Alak 96/8